Skip to main content

Full text of "Philippi Melanthonis Opera quae supersunt omnia"

See other formats 


XHE    UBKAKi 

iRICHAM  YOUNG  UNIVERSITY 

PROVO*  UTAH 


Digitized  by  the  Internet  Archive 
in  2011  with  funding  from 
Brigham  Young  University 


http://www.archive.org/details/philippimelantho01mela 


CORPUS 
REFORMATORUM 


E  D  l  D  I  T 


CAROLUS   GOTTLIEB   BRETSCHNEIDER, 

PHILOS.     ET     THEOL.     DOCTOR, 

CONSIST.    SUPREMI    GOTHANI    CONSIL.    INTIAI.   ET    MINI^TRORUM    VERBI    DIVINI    IN    DUCATU     GOTH.    ANTISTES 

PRLVIARIUS, 

ORDINIS   DUC.    SAX.    ERNESTIN.    E(>UES, 

SOCIETATIS  LATINAE   IENENSIS   ET    SOCIETATIS  HISTORICO  -  THEOLOGICAE   LIPSIENSI8    SODALIS. 


VOLUMEN      I. 


HALIS    SAXONUM 

APUD       C.      A.      SCHWETSCHKE       ET       F    I    L    I    U    M. 

1834. 


i 


...'.   /.  ,. 


f  i  ■  ■■ 


- 


■ 


PHILIPPI  MELANTHOJVIS 


OPfiRA 

QCAE     SUPERSCNT     OMNIA 


E    D    I    D    I    T 


CAROLUS  GOTTLIEB  BRETSCHNEIDER. 


VOLUMEN      I. 


HALIS    SAXONUM 

APUD      C.      A.      ScHWETSCHKE      ET      FILIUM. 

1834 


zimm   ,iAj.awf  i*i 


IH 


C 


•' 


115 


• 


FRIDERICO   OrUILIELMO  III 

BORUSSORUM    REGI 

SERENISSIMO  POTENTISSIMOQUE  PRINCIPI  AC  DOMINO 
EVANGELICAE       ECCLESIAE      TUTORI       AUGUSTISSIMO 

H  A  E  C 

PHILIPPI  MELANTHONIS 

PRAECEPTORIS   GERMANIAE 
OPERA     NUNCPRIMUM     COLLECTA 

CORPORIS    REFORMATORUM 

VOLUMBX       PRIMUM 


DD.  DD.  DD. 


VENEB.ABUNDJ 

SCHWETSCHKII         PATER         ET         FILIUS 

BIDLIOFOT.AE    HALElffSES. 


PHILIPPIMELANTHONIS 

EPISTOLAE,     PRAEFATIONES,     CONSILIA, 
IUDICIA,    SCHEDAE    ACADEMICAE. 

ACCESSERUNT 

CASP.    CRUCIGERi     EPISTOLAE    ET    IUDICIA,      ALIORUMQUE     ETIAM     EPISTOLAE 
AD    VITAM    MELANTHONIS    ILLUSTRANDAM    SPECTANTES. 

UNDIQUE     EX    LIBRIS     EDITIS     COLLEGIT, 

EX     MANUSCRIPTIS     EMENDAVIT     ET     AUXIT ,     ET     SECUNDUM     SERIEM     ANNORUM 

DISPOSUIT 

CAROLUS  GOTTLIEB  BRETSCHNEIDER. 


VOLUMEN      I 


♦ 


PRIMUS    NUNCIUS 

de  edendo  Corpore  Reformatorum ,    abhinc  quinquennium  viris  doctis  missus. 


Divenditis  oinnibus  exemplaribus  operum  M.  Lu- 
ther,  cura  b.  Walchii  olim  editoriun,  et  Halae  Saxon. 
a.  1740  et  sqq.  apud  Gebauerum,  nunc  Schwetschkium, 
venalium,  cuin  bibliopola  de  iis  iterum  typis  describendis 
cogitaret,  eiusque  rei  provinciam  mihi  deinandaret,  dis- 
«uasi  quidein  consilium,  quippe  non  ignarus  eorum,  quae 
in  Walchii  opere  minus  commoda  nostrisque  temporibus 
non  satis  apta  videantur,  sed  idem  ego  suasi,  ut  potius, 
si  velit,  opera  omnium  scriptorum ,  quos  Refor- 
matores  vulgo  dicere  solent,  parvo  venalia,  denuo  et 
accurate  edenda  curaret ,   fere  sic  inscribenda : 

„Corpus    Reformat  orum,    seu   opera,    quae 

supersunt,     omnia  scriptorum  sec.  XVI.,    qui  de 

sacrorum  Christianonun  emendatione  optime  meriti, 

pro  patribus  et  auctoribus  Ecclesiae  Evangelicae  ha- 

bendi  sunt;    M.  Lutheri,  Phil.  Melanthonis ,  Hul- 

dar.  Zwinglii,    Io.  Calvini  aliorumque ,   qui  in  hoc 

genere  secundi  ordinis  putandi  sunt,   et  ante  annum 

1555  floruerunt,   ut  Hutteni,   Oecolampadii  etc." 

Utique  enim  convenire  videtur  haec  res  nostris  tempo- 

ribus.      Desideratur  enim  eiusmodi  commoda  et  quae  par- 

vo  emi  possit ,  collectio  operuin  illorum  virorum  immor- 

talium ,   quorum  scripta  ,   quae  ab  omnibus  historiae  ,  pie- 

tatis ,   et  divinarum  litterarum  amicis  et  cultoribus  studio- 

sissime  legantur  ,   releganturque  ,    dignissima  sunt.      Non 

solum  eniin  spirat  in  iis  scriptis  summa  auctorum  pietas 

•ximiumque  ingenium ,   sed  eadem  etiam  fontes  historiae 

ecclesiae  evangel.,    sec.  XVI.  natae,    principes  habenda, 

simulque  nostratibus  ea  quoque  de  causa  valde  commen- 

danda  sunt ,  quod  iisdem  fere  societas  Evangelicorum  ab 

adversariis  denuo  impugnatur  argumentis,    quae  ab  iis  viris 

summis  suo  iam  tempore  videmus  strenue  et  feliciter  refu- 

tata.      Et  quis  est,   qui  contendat ,   praeter  hos  libros  ,    si 

a  libris  divinis  discesseris ,   fuisse  alios ,    qui  tam  late  pro- 

Melanth.  Ofer.  Vol.  I. 


pagati  fuerint,  tantam  in  animis  populorum  vim  habuerint, 
tantamque  rerum  publicarum  mutationem  efFecerint  ?  At 
tamen  desideratur  usque  ad  hunc  diem  accurata ,  satis 
emendata  et  quae  omnia  contineat ,  collectio  illorum  li- 
brorum  cum  Lutheri  scripta  perquam  pervulgata  quidem, 
nec  tamen  satis  accurate  recensita  et  emendata  sint,  cae- 
terorum  vero  opera  non  solum  rarius  habeantur,  sed  etiam 
magno  pretio  emantur.  Non  autem  putaverim,  fore,  qui 
nos  reprehendant ,  quod  utriusque  ecclesiae  evangelicae 
doctores ,  Saxones  cum  Helvetiis  sociare  velimus ,  cum 
utramque  ecclesiam  non  soluir  sciamus  in  iis,  quae  scri- 
ptura  s.  docet ,  tanquam  communi  christianae  doctrinae 
fundamento ,  consentire,  sed  eandem  etiam  in  tot  urbibus 
regionibusque  in  unum  corpus  nuperrime  coaluisse ,  haud 
sine  magna  voluptate  videamus. 

Bibliopola  igitur,  qui  in  litterarum  utilitatem  magna 
conari  non  facile  recusat,  cum  ad  rem  suscipiendam  exse- 
quendamque  promtum  paratumque  animum  declarasset, 
et  consiliura  a  me  captum  a  viris  doctis ,  quos  consulue- 
ram ,  probatum  laudatumque  vidissem ,  simulque  subsi- 
diorum  necessariorum ,  cum  editorum ,  tum  manuscripto- 
rum ,  largissimam  copiain  in  bibliothecis  nostrae  urbis  et 
vicinarum  reperissem ,  non  dubitavi,  quin  rera  ipsam 
aggrederer. 

Ratio  autem  edendorum  scriptorum  ,  quos  supra  di- 
ximus  ,   haec  erit : 

Primum  scripta  eoruin  omnia,  iu  lucem  emissa  et 
fide  digna ,  dabimus ,  exceptis  iis ,  quibus  libros  sacros  iu 
latinam  vel  vernaculam  linguam  transtulerunt.  Quae  in 
bibiothecis ,  quibus  uti  nos  Iicet ,  habentur  paginae  manu 
propria  a  scriptoribus  nostris  exaratae  ,  (quaruin ,  potis- 
simum  Lutheri  et  Melanthonis  ,  haud  exiguus  est  numerus, 
maxime  epistolarum)  eas  ,  si  editae  iam  sunt ,  conferemus 
ad  menda  in  libris  impressis  obvia  tollenda ,  non  editas  ac- 

(b) 


XIX 


PRIMUS    NUNCIUS. 


xx 


curate  descriptas  evulgabknus.  Quod  si  quis  vir  doclus, 
cui  Uaec  scheda  oblata  fuerit,  habeat  autographon  a  scri- 
ptoribus  nostris  profectuin ,  neque  adhuc  edituin ,  eum, 
nt  de  ea  re  certiores  uos  faciat,  humanissime  rogatum  vo- 
lmnus. 

Adversariorum  vero  aliorumque  scripta ,  editis  ope- 
ribus  nostrorum  larga  manu  inserta,  oinittenius  ,  ne  eius- 
modi  additameutis  hoc  corpus  in  molestam  excrescat  mo- 
Iem.  Fraemittetur  autem,  si  necessarium  videbitur,  cui-_ 
que  scripto  brevis  narratio  de  occasione  et  fine ,  in  quem 
scripserit  auctor ,  vibi  de  adversariorura  libris ,  quae  ne- 
cessaria  videantur ,  simul  aflferentur. 

Quemque  librum  ea  lingua  dabimus,  qua  ab 
auctore  vel  scriptus  vel  editus  est ,  curabimusque ,  ut  ac- 
curatissime  describatur ,  si  habentur ,  vel  ex  autographis, 
vel  ex  primis  librorum  formis,  ab  auctoribus  ipsis  editis. 
Quae  liugua  vemacula  nostri  exararunt  vel  ediderunt ,  ea 
transcribentur  quidem  in  scribendi  formas  nunc  usu  re- 
ceptas  ,  servata  tamen  prisca  loquendi  ratione. 

Quod  ad  dispositionem  singulormn  attinet,  eum 
ordinem,  qui  temporis  seriem  sequitur,  cum  illo, 
qui  rerum  cognatione  definitur ,  ita  coniungere  studebi- 
raus ,  ut ,  quae  eiusdem  sunt  generis ,  ut  epistolae ,  ser- 
mones  etc. ,  coniungantur  quidem ,  singula  vero  cuiusque 
classis  secundum  ordinem  temporis,  qno  prodierunt,  lo- 
centur. 

Cuiusque  scriptoris  operibus  addetur  tabula  adum- 
bratam  scriptoris  imaginem  simulque  manum  eius  quibus- 
dam  verbis  repraeseutans ,  praemittentur  breves  annales, 
eius  fata  et  res  ab  eo  gestas  narrantes ,  itemque  designatio 
librorum  et  subsidiorum ,  quibus  usi  sumus ,  adiicientur 
denique  necessarii  rerum  indices. 

Describetur  denique  corpus  horum  scriptorum  in 
quinque    sectiones,     quarum    alia   Lutheri,    alia 


Melanthonis,  alia  Zwinglii  ,  alia  Calvini  ,  alia  deni- 
que  aliorum  secundi  ordinis  scriptorum  conti- 
nebit  opera. 

Reputans  vero  mecum,  cuiusnam  eorum  opera  pri- 
m  o  sint  edenda ,  litterarum  amatoribus  gratissiraum  fore 
putabam,  si  p  rimum  Melanthonis  ,  deinde  Calvini, 
postea  Lutheiu  ,  porro  Zwinglii  ,  et  denique  a  1  i  o  - 
rum  libros  edendos  curarem.  Quanquam  enim  Luthe- 
rus  et  Zwinglius  primi  et  ordine  et  auctoritate  suo  iure 
habendi  sunt ,  tamen  Lutheri  opera,  (Liceat,  novis  cu- 
ris  indigeant)  aliquoties  iam  edita ,  tum  cuncta  tum  ex 
parte ,  in  multormn  sunt  manibus ,  Zwinglii  vero  scripta 
a  Clarissimo  Schulthesio  ,  Turicensium  doctore  summo, 
hoc  ipso  tempore  denuo  edenda  curantur,  Melanthonis 
contra  et  Calvini  operum  collectiones ,  istius  sec.  XYJBi, 
huius  sec.  XVII.  factae ,  non  solum  rarius  habentur  et 
magno  emuntur ,  sed  etiam  imperfectae  suut ,  ciun  multa 
Melanthonis,  quaedam  etiam  Calvini,  postea  in  lucem 
emissa ,  haud  pauca  etiam  nondum  edita  et  in  bibliothecis 
latentia  non  contineant.  Accedit ,  quod  proxime  instant 
saecularia  augustanae  confessionis  eiusque  apologiae,  operum 
Melanthonis  in  quibus  doctrinae ,  humanitatis  et  pietatis 
suae  monumenta  insignia  posteris  reliquit.  Convenire  igi- 
tur  videbatur  Germaniae  ,  meraoriam  viri  egregii ,  prae- 
ceptoris  Germaniae  nomine  ornati ,  nunc  quidem 
grato  animo  renovare ,  ideoque  scripta  eius ,  —  munu- 
mentum  aere  perennius  quod  ipse  exegit ,  •—  denuo  et 
accurate  edita ,  omniuin  manibus  ofFerre ,  iusto  diutius 
superioribus  seculis  neglecta  propter  magnam ,  in  quam 
vir  egregius  a  Lutherolatris  inductus  erat,   invidiam. 

jfiiim 

Gothae  ipsis  Calend.  Sept.  1827. 

■  ■  T4 

CaROLUS    GOTTLIEB   BrETSCHNEIDER, 

Theol.  D.,  Consist.  Supr.  Goth.  Consil.  et  minisir.  verln 
div.  in  Duc.  G.  antist.  prim. 


LECTORI    BENEYOLO 

CAROLUS     GOTTHEB     BRET  SCHNEI DER 

S.    D. 

M  ostquam  abhinc  sexennium  consilium  de  edendis  scriptis  Reformatorum 
(ut  vocant)  ceperamus ,  nuncium  publicum  ea  de  re  misimus  ad  homines 
doctos  et  litterarum  patronos,  quem  hic  oculis  lectorum  iterum  subiicien- 
dum  esse  propterea  putavimus,   quod  in  eo  nostrum  hac  in  re  consilium 


uberius  expositum  est.  Sciant  igitur  lectores,  quae  promiserimus ,  ut  iu- 
dicarepossint,  an  eadem  praestiterimus. 

Lectores  autem  speramus  veniam  facile  daturos  esse,  quod  pri- 
mum  operis  volumen  multo  serius  quam  promissum  fuerat,  in  lucem 
prodiit.  Iustis  enim  de  causis  constitueramus ,  primo  loco  Melanthonis 
opera  edere,  et  ex  iis  primo  ordine  epistolas,  quia  hae  fere  sunt  loco 
commentariorum  vitae  et  librorum  Melanthonis.  Nec  nos  poenituit  con- 
silii ,  quanquam ,  postquam  rem  ipsam  adgressi  eramus ,  quo  longius  in  ea 
processimus,  eo  magis  summam  eius  difficultatem  intelleximus.  Nihil 
enim  omnium,  quae  Melanthon  unquam  scripserit,  maiores  editori  adfert 
difficultates  quam  epistolae  et  consilia  viri  summi;  qua  de  re  infra  suo  loco 
uberius  loquuti  sumus. 

Non  solum  autem  rei  difficultas  nos  remorata  est,   sed  etiam  magna 

mense  Iulio  1830.  rerum  publicarum  perturbatio  primum  in  Gallia,    et 

postea  in  Germania  orta,  simulque  dira  lues,   cholera,   quae  ex  remotis- 

(b)* 


XXIV 

simis  Indiae  regionibus  Europam  et  Germaniam  invasit ,  et  Halam  quoque, 
ubi  hic  liber  parabatur,  diu  et  diutius  quam  alias  urbes  depopulata  est. 
Illa  autem  mora  cessit  in  rei  commodum.  Interea  enim  haud  pauca  Me- 
lanthonis ,  quae  latent  in  bibliothecis  et  tabulariis ,  data  occasione  reperta 
et  ad  nos  missa  sunt. 

Quae  igitur  Tibi ,  lector  benevole ,  iam  offeruntur  primitiae  laborum 
nostrorum,  eas  ut  benevolo  animo  accipias  rogamus  oramusque.  Reli- 
qua  quam  primum  fieri  poterit  sequentur. 


PRAEMONENDA. 


§•  1. 

De   epis tolis    Phil.  M elanthonis   uni- 

verse. 

JCipistolas  illustrium  hominum  dignas  esse,  quae 
colligantur  et  vindicatae  ab  interitu  posteris  tra- 
dantur,  non  est  quod  multis  doceamus.  In  pri- 
mis  autem  omnes  docti  illorum,  qui  sec.  XVI.  in 
litteris  restituendis,  sacris  emendandis  et  rebus 
publicis  agendis  bene  meriti  sunt,  epistolas  magni 
fecerunt ,  utpote  quorum  litterae  tantum  luminis 
historiae  illius  temporis  affundant,  quantum  ex 
ullo  alio  fonte  derivari  vix  unquam  possit;  quare 
nunquam  defuerunt  tum  qui  eiusmodi  reliquias 
diligenter  colligerent,  tum  vero  etiam  qui  eius- 
modi  studium  collaudarent  atque  omni  modo  iu- 
varent.  Ephemeridibus  enim  sive  nunciis  pu- 
blicis  de  novis  rebus  in  re  publica  et  re  litteraria, 
quibus  nostrum  aevum  fere  obruitur,  homines 
seculi  XVI.  caruerunt.  Quae  enim  quasi  agmini- 
bus  iunctis  hodie  prodeunt  scripta  ,  ut  Litteratur- 
zeitung,  Journal,  Jahrbiicher,  Magazine,  Zei- 
tungen  etc. ,  ea  isto  teinpore  nulla  conspicieban- 
tur,  sed  vices  eorum  gerebant  privatae  homi- 
num  doctorum  epistolae ,  quae  igitur  ad  historiam 
seculi  XVI.  recte  cognoscendam  sunt  utilissimae. 
Itaque  cura,  in  colligendis  eiusmodi  Htteris  posita, 
non  spernenda  est  alto  supercilio ,  quasi  in  re  mi- 
nuta  et  inutili  occupata  sit,  sed  potius  laudanda 
iuvandaque. 

Nemo  autem  omnium  doctorum  sec.  XVI. 
eiusmodi  cura  dignior  videtur,  quam  Philippus 
Melanthon,  graecarum  litterarum  simulque  theo- 
logiae  in  Academia  Vitebergensi  doctor,  Reuchlini 
discipulus  felicissimus  illustrissimusque.  Non  so- 
lum  enim  in  iis  fuit,  qui  de  restaurandis  litteris, 
imprimis  graecis,  optime  meriti  sunt,  sed  etiam 
in  philosophia,  historia,  astronomia,  litteris  ele- 
gantioribus  et  fere  in  omnibus ,  quae  ad  subtilio- 
rem  doctrinam  spectant,   tum  ipse  satis  eruditus 


fuit,  tum  vero  alios  feliciter  instituit  vel  eorum 
studia  iuvit.  Prae  caeteris  autem  praestitit  in 
theologia,  in  quaLutherum'si  non  superavit,  certe 
aequavit.  In  sacris  enim  emendandis  quanquam 
Luthero,  ut  emendationis  auctori  fortissimo  feli- 
cissimoque  eiusdemque  statori  imrnoto  intrepido- 
que,  nemo  unquam  eripiet  palmam,  Melanthon 
tamen  tanto  opere  Lutherum  adiuvit,  tanto  post 
huius  mortem  consensu  omnium  primum  occu- 
pavit  locum ,  tantaque  apud  suos  et  exteros  fuit 
auctoritate,  ut,  cui  plus  meriti  tribuas,  fortasse 
nescias,  et  utriusque  hominis  nomina  et  merita 
in  re  maxima,  quam  iunctis  quasi  manibus  pere- 
gerunt,  ita  coniuncta  esse  putes,  ut  separari  pror- 
sus  nequeant.  Ut  enim  familia  dumestica  nun- 
quam  florebit  felicitate,  moribus,  virtute,  nisi 
coniuncta  utriusque  parentis,  et  patris  et  matris, 
virtute,  diligentia,  sapientia:  sic  etiam  sacro- 
rum  emendationem  neutro  illorum  debuisse  ca- 
rere,  fatendum  est.  Accedit  quod  Melanthon, 
quum  Lutherus,  quippe  ab  Imperatore  proscriptus, 
commode  mitti  non  posset,  in  conventibus  publi- 
cis  et  in  colloquiis  cum  Pontificiis  primiim  ubique 
tenuit  locum  primariasque  egit  partes.  Praeterea 
etiam  Duces  Saxoniae  Electores  et  Principes  in 
conventibus,  ubi  negotia  cum  Imperatore  et  exte- 
ris  Principibus  per  litteras  peragenda  erant,  Me- 
lanthone  usi  sunt  interprete ,  ita  ut  quasi  os  esset, 
per  quod  cum  regibus  Galliae  et  Angliae  loque- 
bantur. 

Quae  quum  ita  sint,  nemo,  puto,  negabit, 
tanti  viri  litteras  dignissimas  esse,  quae  colligan- 
tur  et  posteris  serventur.  Sunt  enim  quasi  com  - 
mentarii  perpetui  vitae  Melanthonis,  emendatio  - 
nis  sacrorum ,  rerum  publice  gestarum  et  hist  oriae 
litterarum.  Mnltis  enim  maximisque  rebus  ex  his 
epistolis  lux  affunditur.  Solebat  Melanthon  in 
litteris  ad  familiares  liberius  loqui ,  et  multa  alio- 
qui  ignota  narrare,  quae  rerum  gestarum  natu- 
ram  et  causas,    hominumque   consilia    et  mores 


XXVII 


PRAEMONENDA. 


XXVIII 


egregie  illustrant,  et  cuique,  qui  historiam  illo- 
rum  temporum  bene  cognoscere  et  nqayfxaxiy.ws 
narrare  voluerit ,  scitu  sunt  necessaria.  Praeterea 
etiam  consilia  sive  iudicia,  quae  Melanthon  modo 
domi ,  modo  in  conventibus  publicis ,  modo  prin- 
cipibus  et  urbium  Senatibus,  modo  hominibus 
privatis  conscripsit,  non  solum  per  se  lectu  sunt 
dignissima ,  sed  etiam  docent ,  quaenam  res  eccle- 
siasticae ,  a  quibnsnam ,  quonam  modo  quibusque 
rationibus  gestae  vel  promotae  fuerint.  Quibus 
bene  perpensis  quisque,  Melanthonis  epistolas 
non  minoris  pretii  esse  quam  Lutheri,  facile  iudi- 
cabit,  neque  nos  a  vero  multum  aberrabimus,  si 
statuamus,  Melanthonis  epistolas  vel  maioris  in 
cognoscenda  rerum  historia  esse  momenti.  Mul- 
tum  etiam  superantLutheriepistolas  numero.  Me- 
lanthonenim,  epistolarum  ab  amicis  accipienda- 
rum  cupidissimus  et  singularem  voluptatem  ex  hoc 
cum  absentibus  colloquio  capiens,  ipse  quoque 
ad  scribendum  semper  promptus  et  in  respon- 
dendo  dillgentissimus  erat;  unde  factum  est,  ut 
maior  epistolarum  eius  esset  numerus,  quam  vix 
ullius  hominis  docti  illius  temporis. 

Si  vero  in  Lutheri  epistolis  animi  fortitudi- 

nem,    ingenii  praestantiam ,    sententiarum  splen- 

dorem  et  fulgura  miraris,  in  Mtlanthonis  contra 

conspicis  animi  aequabilitatem ,  ingenii  subtilita- 

tem,  sententiarum  perspicuitatem  et  lumina.     Si 

in  illius  epislolis  nervos  et  aculeos  habes,  saepe- 

que  tonitrua  audire  putas,  in  huius  litteris  mira 

orationis  elegantia,    simplicitate,  perspicuitate  et 

in  iudicando  humanitate  ac  prudentia  oblectaris. 

Quanquam  eniin  Melanthon   ad  familiares  saepe 

negligentius  scripsit,  et  potissimum  epistolae,  quae 

vernaculo  sermone  scripsit,  elegantia  carent:  ple- 

rumque  tamen  in  scribendo  roagnam  adhibuit  di- 

ligentiam,   multaeque   eius  epistolae  tanta  splen- 

dent  stili  elegantia,   ut  exemplorum  loco,  in  suo 

genere  imitandorum ,  haberi  possint.     Qui  enim 

Melanthonem  levi  manu  et  quasi  currente  calamo 

sua  effudisse  opinatus  fuerit,  et  simplicitatem  ora- 

tionis  exiuiiam  nonarte  acquisitam,  sed  ex  quadam 

negligentia  vel  ingenii  exilitate  ortam  esse  put.a- 

verit,  a  vero  profecto  longe  aberrat.     Supersunt 

adhuc  haud  paucae  chartae,  in  quibus  Melantbon 

epistolas,    consilia,   narrationes  delineavit,    qua- 

rum    permultas   ipse  vidi  et  contuli,    in   quibus 

quammultaMelanthon  rursus  deleverit,  mutaverit, 

emendaverit,  ii  vix  credant,  qui  eiusmodi  chartas 

non  viderint  ipsi.      Quod  ut  excmplo  comprobem, 


partem  aliquam  epistolae  ad  Academiam  Franco- 
ford.,  anno  1542  d.  d.  18.  Nov.,  ut  in  charta 
Codicis  Gothani  manu  Melanthonis  delineata  est, 
hic  subiunxi  *). 

Agnoverunt  vero  etiam  homines  seculi  XVL 
epistolarum  Melanthonis  praestantiam ,  coeperunt- 
que,  dum  ipse  adhuc  in  vivis  esset,  eius  epistolas 
colligere  et  sibi  describere ,  unde  orta  sunt  Volu- 
mina  apographorum  (Copierbucher),  quorum  haud 
pauca,  ut  cx  indice  codicum  apparet,  adhuc  su- 
persunt.     Post  Melanthonis  autem  obitum  maiore 


*)  Autographon  Melanthonis,  in  quo  concepit  iudicium 
Academiae  Francofordiensi  dalum,  quod  legitur  in 
Consil.  a  Pezel.  edilis,  I.  p.  523.  e  codice  Gothano  in 
fol.  no.  404.  p.  83.  accurate  descriplum.  Quae  maius- 
culis  Iitteris  iinpressa  sunt,    ea  delevit  Melanthon. 

S.  D.  Magnifice  D.  Rector,  viri  clarissimi.  Et  Ba$i 
Memini  Basilium  dicere,  dextra.  Non  tam  sinistrae  opus 
esse  dextra,  q:  Ecclesiae  docen  concordia  docenlium. 
Itaq:,  etsi  mihi  n  i  h  i  I  arrogo  qualiscunq.  sum,  tamen 
meo  loco  dedi  operam  et  hortator  fui  niultis  in  nostris 
ecclesiis  ad    ti   tucndam  concordiam  coem,    in    veris    e( 

ipse  controversias  ut    non    pa et  aliquid 

studii  ad  ad  ac  diligentiae  ad  eos  coniungendas  volunta- 
tes  .....  nostri  ordinis  conluli.  maximeque  optarim 
nostrae  eas  Academias  praecipue  eas  Acadernias 
quae  coelestem  doctrinam  pro  in  quibus  noh  tan- 
tum  tru  disciplinae  humanae  sed  etiam  ecclesiae 
doctrina  traduntur,  sed  etiam  ecclesiae  doctrina  de  Deo 
sonat  vere  esse  est  vera  et  aeterna  concordia  inter  se 
devinctas  esse.  Et  quanquam  cetcra  non  n...qu. 
Quare  et  eam  partem  literarum  vestrarum 
legi  libenter,  in  qua  ostenditis,  nos  vobis  cu- 
rae    esse,    ut  Si    quid    igitur    istic    na  Si 

quae    igitur    istic    contro  vcrsi  ae    natae    ortae 
sunt.      Dicere   nolim   in         Nolim    in 
dissensiones     extiterunt     non    su  nt     ortae     me 
autore.       dissi     quaedam     pat  Credo    multas 

istic  fe  re  scire  Omnia  sunl  Quae  Quissit 
Germaniae    status    quam    exulceratae  Quae 

sitGermani 

Nec  vero  dubito  aliquid  ut  i  li  ta  tis  profuturum  Acade» 
miarum  consensum  ad  puhlicam  Germaniae  pacem,  aut  si 
fatis  impedimur,  tamen  ecclesiae  erunt  tranquilliores,  si 
nost  Academiae  glutinari  inter  se  poterunt  inter 
sese  cohaerebunt.  Si  quae  igitur  istic  dissensiones  exortae 
sunt,  non  solum  antea  nec  nec  aut  antea  aut  modo, 
vere  adfirmare  possum,  nullius  a  me  volun  animum  un- 
quam  meis  dictis  aut  literi  a  me  incitatum  esse ,  co- 
hibere  potius  hortatus  sum,  ul  acul.  certe  Ale- 
sium,  ut  aculeos  suos  cohiberet,  saepe  rogavi.  ac  in- 
telligo  Etsi  autem  propositiones,  quarum 
summa  erat  a  Magislratu  Nec  moleste  feram, 
omnes  meas  epistOlas  ad  omnes  proferri  quod 
Epistolae  meae  prolatae  testabuntur. 

Etsi  aulem  s  Nec  Et  quanquam  Alesi  i 
propositiones  iudico  nihil  renatis  ISec  mihi 
sumo  iudiciuni  de...controversiis  quae  elsi 
vestrae  reipublicae  etsi  de  negociis  quae 
istic  acciderunt.  de  propositiouibus  non  dis- 
simulo  mihi  iugenuc  fateor  me  sed  de  propo- 
sitionib.  ingenue  fateor  non  dissimulo 

Quomodo  res  Quo  ordine  acciderint  ea, 
de  Quid    qursque    dixerit    apud    vos        Nec  ego 

de     cuiusquam     facto    cuiusquam    ex    vestris     iudicavi 


XXIX 


§.  1.    DE    EPISTOLIS    MEL.    UNIVERSE. 


XXX 


etiam  studio  in  eius  epistolas  inquisitum  est,  qua- 
rum  multas  primum  Manlias ,  postea  Peucerus, 
Camerarius,  Pezelius,  Sauberius  aliique  edi- 
derunt.  Qua  ifl  re  autem  profecto  dolendum  est, 
quod  iusta  debitaque  fide  ac  religione  non  versati 
sunt.  Non  solum  enim  alia  mutarunt,  alia  prae- 
termiserunt  ex  suo  arbitrio,  sed  etiam  scripta  Me- 
lantlionis  germanica  prorsus  neglexerunt,  ita  ut 
crederes,  Manlium,  Peucerum,  Saubertum  alios- 
que  opinatos  esse,  ne  licere  quidem  aliquid  patria 
dialecto  aMelanthone  scriptum  ab  interitu  servare 
vel  operibus  eius  inserere.  Unus  Pezelius  colle- 
git  volumen  consiliorum  a  Melanthone  vernacula 
lingua  conscriptornm. 

Iam  vero  de  iis,  qui  epistolas  et  consiliaMel. 
ediderunt,  copiosius  dicendum  est» 

§.2. 

JDe  syllogis  episto lar um  et  Consilio- 
rum   JMelanthonis   editis  seculo   XV 1* 

Postquam  vivente  adhuc  Melanthone  multae 
eius  epistolae  quae  gravioris  momenti  erant,  item- 
que  multa  consilia  separatim  edita  fuerant,  et, 
Melanthone  rehus  humanis  erepto,  desiderium 
colligendarum  eius  reliquiarum  in  multis  exarse- 
rat,  primus  huic  operi  manum  admovit  loannes 
Manlius,  discipulus  Melanthonis ,  inlibro: 

1)  Epistolarum  I).  Philippi  Melan- 
chlhonis  Farrago,  in  partes  tres 
distributa:  Prima  varias  materias  theolo- 
gicas  conlinet.  Secunda  familiares  epistolas 
habet,  quibus  plures  cum  domesticae,  tum  pu- 
blicae  res  exponuntur.  Terlia  ex  diversis  do- 
ctorum  acpraestantium  virorum  epistolis  con- 
stat,  quibus  non  solum  privata,  sed  etiam  ec- 
clesiastica  et  politica  negotia  tractantur. 


etiamsi  quod  ad  rei  summam  attinet  videt  vi- 
detur  Alesius  arcte  de  doctrina  etiarnnum  id  senlio, 
quod  arbitror  vobis  omnibus  probari,  quodque  video  velle 
Alesium  scortationem  publicam  perlegit  a  Magistralibus 
et  posse  et  debere  puniri ,  etsi  discrimina  sunt  poe- 
narum  discrimen  est  inter  adulterii  poenas  et  scortationis. 
Non  Et  quam  multa  in  banc  sententiam  vere  et  graviter 
dici  possint ,  disputare  apud  bomines  doctissimos  fer  fuerit 
ineptum.  Nec  eo  multae  sed  ut  Alesi  Ut  autem 
Alesium  sepe  hortatus  sum  ad  puris  stud  ut 
aculeos  suos  cobiberet,  ita  vicissim  nunc  vos 
pro  etsi  vobis  me  monitore  etsi  pro  ve- 
stra  prudentia  et  gravitate  ipsi  et  intelligetis 
communes  esse  tales  morbos  maximam  nullas 
poenas  connivere  magistralum  necesse  est,  quia  legitur 
non  sit  expressa  poena  iure  Romano.  etc.  etc. 


A  Ioanne  Manlio  passim  collecta^  et  in 
communem  studiosorum  atque  piorum  usum 
nunc primum publicata.  JBasileae,  per  Paulum 
Queckum.  M.D.LXV.  8.  (Infine:  Basileae: 
per  Paulum  Queckum ,  mense  Martio,  anno 
M.D.LXV.)     554  pagg. 

Monendus  vero  esl  lector  de  errore  typogra- 
phi  in  nuniero  paginarum.  Paginam  enim  384 
ex  errore  non  insequitur  p.  385,  sed  p.  345.346 
etc.  usque  dum  numerus  altera  vice  iterum  perve- 
nit  ad  p.  385.  Bis  igitur  paginae  345  —  384  ha- 
bentnr,  primum  iiisto  locp,  postea  vero  post 
pag.  384.  R.epetitum  numerum  litterula  b  signa- 
vimus  (ut  p.  345*  etc.),  quare  quisque  epistolam, 
hoc  modo  signatam,  apud  Manlium  facile  reperiet. 
Hcibetur  hic  liber  in  rarioribus. 

Manlius ,  Onolsbacensis,  ut  putant  *)  de 
hoc  suo  opere  ipse  in  epistola  nuncupatoria  data 


*)  Vid.  Hummelii  Neue  Bibliotbek  von  seltenen  und  sehr  sel- 
tenen  liiicbern,  Vol.  II.  p.  3l0.  —  Ad  vifam  eius  spectat 
testimonium  ei  datum  abAcademia  Basileensi,  quod  inseruit 
Farragini  epislolarum  Melanlhonis,  ubi  legitur  p.  366^,  bic 
subiungamus, 

Publicum  Testimonium  ab  Academia  Basileensi  Ioanni 
Manlio  datum  ,  anno  1563- 
Nos  Rector  et  quatuor  ordinum  Decani  Academiae  Basi- 
liensis   notum  facimus  omnibus  literas  praesentes  perlectu- 
ris,  quod  Ioannes  Manlius,  Jiberalium  artium  Magister,    a 
nobis  discedens  vitae  actae  eo,  quo  bic  vixit,  tempore,  stu- 
diorumque  testimonium  petivit:    ut  quemadmodum    coram 
Deo ,    cordium  actionumque  inspectore  oculatissimo,    con- 
scientiae  bonilas  respoiiderel ,  ita  (quod  Apostolus  in  Cbri- 
sto  servo  requirit)  exterorum   etiam  apud  eos,    quibuscutn 
vitam  esset  deinceps  acturus,  suffragiis  notae  melioiis  appro- 
baretur.     Quare  cum  eam  petitionem  honestam  et  aequam 
esse  censuerimus,    testificamur  liquide ,    cum    novein    fere 
mensibus  apud  nos  egerit,  veri  timoris  Dei  pietatisque  signa 
conspicua  in  eo  eluxisse:   ut  qui  sinceram  Christi  fidem  pro- 
fessione  oris   cultuque  sacro  testatus  sit,   nullo  infeclus  si- 
nislro,  cumque  fide  Ecclesiarum  quae  cum  Augustana  con- 
fessione  sentiunt    pugnante,    dogmate.     Deinde   innocentia 
integritateque  vitae  talern  se  praeslitisse,  ut  csse  magis  quam 
videii  bonus   voluerit:    id  quod  de  Aristide  poeta  testatur. 
De  studiis  nihil  necessum  mulla  dicere ,  ut  quorum  nomine 
ab   inclytae  Vitebergensis  Academiae    doctoribus    et    prae- 
ceptoribus  testimonium  amplissimum  retulit,  et  dati  in  pu- 
blicuni   laborum  sedulitatisque  ipsius   fructus  abunde  pro- 
hanl.     Conversationem  eius  gratam  babuimus ,  et  piam  eius 
votuntatem  Ecclesias  studiaque  quantum  in  ipso  est  iuvandi 
laudamus:     atque    precamur,    ad   quoscunque  venturus  est, 
ut  haud   ignavum  Dei  organum,  propter  Dominum ,  favore 
suo  complectantur ,  consiliis  auxiliisque   iuvent.     Rogamus 
interea  patrem   aeternum  Domini  nostri  Iesu  Christi,  ut  in 
his  postremis  difficillimisque  temporibus  respicere  Ecclesiam 
misericorditer   dignetur,    tempestateinque    exitium    Ecclesiis 
et  Rebuspublicis  minantem  verbo,  quo  perficit  omnia,  com- 
pescal :     et  largiter  pacem ,    sanctamque  in  ipso  6/.i6roiar, 
quo  iucorrupta  doctrina  piaque  studia  excoli,  provehi ,  ad- 
que  posteros  lux  veritatis  salvificae  propagari  queat:  idem- 
que  servet,  regat  et  confirmet  docentes  et  discentes,  ad  sui 
nominis  gloriam.     Valete.     Datae  Basileae,  sexto  Calendas 
Februarias:  Anno  salutis  parlae  1563. 


XXXI 


PRAEMONENDA. 


XXXII 


Lypsiae  1564.  4.  Non.  Augusti,  ad  Christophorum 
Ionam ,  Thomam  Matthiam  et  Chrislophorum 
Mcienburgerum ,  consiliarios  Principum,  Electo- 
ris  Brandenb.,  Ducum  Borussiae  et  Marchionum 
Brandenburgensium  haecce  praefatur: 

„Sciat  igitur  Lector,  nos  quosdam  Episto- 
las  a  diversis  manibus,  interdum  quoque  ex 
autographis  subito  scriptas  mutilate  et  men- 
dose  invenisse,  quae  propter  erudilas  ac  utiles 
iunioribus  adhoriationes ,  aut  alias  insignes 
doctrinas  in  illis  comprehensas ,  non  omnino 
abiiciendae  fucrunt.  Huic  etiam  nostro  iudi- 
cio  adstipulantur  plurimi  honesti  et  docti viri, 
quibus  idem  consultum  videtur ,  ne  mutilata 
vel  vitiosa  loca,  ubiambiguitas  maius  taedium 
quam  utilitatem  aliquam  legentibus  adferret, 
hic  insereremus.  Idque  in  paucis  a  nobis  ob- 
servalum  esse,  ipsi  autographorum  possessores 
testabuntur.  Si  qui  vero  hac  in  parte,  aliis- 
que  sequentibus,  plura  videbunt  et  intelligent 
quam  nos:  hos  amanter  rogatos  volumus ,  ne 
nobis  suo  fidelissimo  consilio  deesse  velint.  Sed 
hoc  tempore,  proh  dolor ,  multo  plures  repre- 
hensores,  quamfideles  adiutores  aut  fautores 
cum  publicorum,  tum  privatorum  laborum  in- 
veniri  et  existere  experimur,  qui  meliorem  par- 
tem  semper  vincere  student,  sibique  tantum 
prodesse  volunt.  Deinde  huic  libello  adieci- 
mus  multas  epislolas  clarorum  et  doctorum  vi- 
rorumy  ubi  cerla  eorundem  nomina  curiose  in- 
quirere  non  licuit.  At  si  quidam  se  offerrent, 
qui  haec  aliaque  similia  a  nobis  bono  animo  et 
studio  collecta,  et  ab  honestissimis  ac  optimis 
viris  recepta  improbarent,  ac  variis  artibus  nos 
oppugnare pergerent  (quia  nullus  est  cavillatio- 
num  finis)  horum  consiliis  (sinos  prius  docue- 
rint,  quid  correctione  in  his  materiis  indigeat, 
idque  qua  ratione  commodissime  corrigendum 
sit,  ne  ipsorum  consilium  a  quoquam  everta- 
tur  et  reiiciatur)  obtemperare  decrevimus:  non 
aliier  quam  ut  mililes  tubam  et  consilia  ducum, 
iuxta  quae  acies  oppugnationesque  instruuntur 
alque  diriguntur,  sequi  consueverunt." 

„De  meis  autem  studiis  in  hoc  Opusculo 
susceptis,  nihil  aliud  dicere  volo ,  quam  quod 
mihi  a  multis  praeclaris  viris  persuasum  sit, 
qui  hactenus  gustum  harum  materiarum  per- 
ceperunt,  et  nunc  propter  iuvcntutis  commodurn 
e.t  utilitatem  evulgari  exoptarunt ,  meam  ope- 
ram  non  inutiliter  collocatum  iri," 


Collegit  Manlius  epistolas  422,  sed  non  omnes 
Melanthonis  sunt,  quum  in  libro  tertio  addiderit 
haud  paucas  epistolas  discipulorum  Melanthonis 
aliorumque,  quae  ei  ad  manus  erant,  nihil  cogi- 
tans ,  an  etiam  earum  argumentum  ita  sit  compa- 
ratum,  ut  dignae  sint  quae  colligantur.  Omnino 
enim  fatendum  est,  Manlium  collegisse  neque 
cum  iusto  delectu,  neque  ex  limpidissimis  fonti- 
bus.  Primum  enim  epistolae,  quanquam  in  tres 
partes  dispositae,  fere  nullo  leguntur  ordine,  nisi 
quod  eae,  quae  ad  Pieges  et  Principes  scriptae 
sunt,  priina  loca  tenent.  Gaeterae  ita  sequuntur, 
ut  editori  in  manus  inciderunt ,  quare  ne  eae  qui- 
dem,  quae  eidem  inscriptae  sunt,  ut  Buchholzero, 
invicem  iunctae  sunt. 

Porro  ne  verbum  cuiquam  epistolae  ad- 
scripsit  ad  illustrandas  res  singulares,  quarum 
Melanthon  passim  fecit  mentionem,  quum  tamen 
eo,  quo  edidit  librum  tempore,  facillime  ea  po- 
tuerint  quaerendo  cognosci,  quae  nos  quidem  dif- 
ficillime  investigamus ,  vel  etiam  prorsus  ignora- 
mus.  Multo  minus,  quod  aeque  commode  fieri 
poterat  adeoque  debebat,  quaesivit  quo  anno  epi- 
stolae,  quibus  annus  non  adscriptus  est,  exaratae 
fuerint,  neque  adeo  in  eo  elaboravit,  ut  accurate 
cognosceret,  ad  quosnarn  Melanthon  scripserit, 
imo  saepius  nomen  eorum ,  quibus  inscriptae  fue- 
runt  litterae,  dici  vix  potest  qua  de  causa,  con- 
silio  tacuit,  nomina  propria  passim  etiam  cor- 
rupit. 

Quod  vero  omnium  maximum  est ,  nec  fidem 
et  religionem  praestitit  in  describendis  epistolis. 
Non  solum  enim  multa  sunt  praetermissa ,  alia 
misere  depravata,  sed  etiam  nomina  propria  saepe 
non  perscripta,  sed  eorum  loco  nota  N.  posita,  et 
multa  etiam  loca  mendis  typographicis  deformata. 
Illum.  autographa  Mclanthonis  parum  curasse, 
magnamque  partem  mendorum,  quibus  liber  eius 
scatet,  ex  impuris  fontibus,  ex  quibus  hausit,  pro- 
fluxisse,  ipsius  verba  in  praefatione,  „se  epistolas 
a  diversis  manibus,  interdum  quoque  ex  auto- 
graphis  subito  scriptas  mutilaie  et  mendose  in- 
venisse,,,  satis  produnt. 

Nihilominus  tamen  Manlio  gratias  debemus. 
Non  enim  solum  multas  epistolas  (fere  200)  nobis 
servavit,  quas  Peucerus  in  sua  collectione  non 
curavit,  quasque  ex  solo  Manlio  cognovimus, 
sed  etiam  Peucerum  permovit,  ut  consilium  eden- 
darum  litterarum  Melanthonis  non  diutius  differ- 
ret.     Prodierunt  enim  eodem  anno: 


xxxiii    §.2.    DE  SYLLOGIS  EPISTOLARUM   MEL.  EDITIS  SEC.  XVI.    xxxiv 

suo  libro    haec 


2)  Epistolae  selectiores  aliquot  Phi- 
iippi  JMelanthonis  editae  a  Casparo 
Pe ucero.  Cum gratia  et privilegio.  TViteb. 
excudeb.  Ioh.  Cralo.    1565.  8. 

Duplex  habetur  editio,  eodem  anno  facta  et 
in  eadem  Cratonis  officina.  Utriusque  paginae 
accurate  conveniunt  usque  ad  pag.  559,  ubi  in 
altera  addita  est  p.560  —  575  „defensioPhil.  Mel. 
contra  Io.EckiumTheologiae  professorem ,"  (quae 
epist.  separatim  olim  prodierat,  Witteb.  1519). 
Habet  igitur  altera  editio  paginas  559,  altera 
pp.  575.  Utramque  eodem  quidem  anno,  sed  di- 
verso  tamen  mense  typis  exscriptam  esse  collatio 
utriusque  docet.  Habet  sua  quaeque  menda  typo- 
graphica,  quae  in  altera  non  leguntur,  neque 
ubique  paginae  singulae  conveniunt  sibi ,  ut 
pag.  192  et  193,  neque  eadem  servant  ubique 
compendia  scribendi,  ut  p.  192  in  altera  legitur 
monasticam  ,  in  altera  monastica.  Disputatur, 
utra  prius  fuerit  edita,  et  Strobelius  eam  habuit 
primam,  in  qua  defensio  contra  Eckium  addita 
est.  At  putaverim,  eandem  posteriorem  esse, 
quum,  cur  Peucerus  illam  defensionem  prius  ad- 
ditam  postea  eiecerit,  nulla  cogitari  possit  causa, 
contra  vero  verisimile  sit, 
nem  ista  defensione  auxisse. 
quem  nos  priorem  habemus,  chartam  nitidiorem 
habet  quam  alter. 

Insunt  huic  collectioni  epistolae  Melanthonis 
144,  quarum  fere  quinquaginta  iam  ediderat 
Manlius;  28  inscriptae  sunt  Luthero,  19  Georgio 
Principi  Anhaltino ,  18  regibus  et  Principibus, 
12  Nobilibus  et  viris  aulicis,  reliquae  viris  qui- 
busdam  claris  et  concionatoribus.  Plures  earum, 
fere  12,  antea  separatim  editae  fuerant.  Ordi- 
nem  in  locandis  epistolis  nullurn  Peucerus  serva- 
vit,  sed  singulas  epistolas,  utcunque  ad  manus 
erant,  typographo  excudendas  tradidit,  ita  ut  epi- 
stolae  ad  Lutherum  non  in  una  serie,  sed  quatuor 
in  locis  dispersae  legantur.  Epistolae,  quas  de- 
dit,  fere  omnes  sunt  longiores  et  gravioris  mo- 
menti  et  eius  generis,  quarum  Melanthon  solebat 
exempla  sibi  servare  et  aliis  describere.  Omnes 
igitur  Peucero  lam  ad  manus  erant,  quippe  vel 
separatim  editae ,  vel  in  chartis  a  Melanthone  re- 
lictis  obviae,  vel  ex  vicinis  locis  facile  colligendae, 
ut  epistolae  ad  Lutherum  et  Georgium  Anhalti- 
num.  Sed  audiamus  Peucerum  ipsum  in  epistola 
nuncupatoria  ad  Georgium  Fridericum  Marchio- 
Melaxth.  Opeu.  Vol.  I. 


illum  alteram  editio- 
Ille   etiam   liber. 


nem   Brandeburgensem   de   hoc 
praefatum : 

„Hoc  tanto  Dei  beneficio  quantum  abutatur 
hoc  seculum  nosirum,  et  ante  oculos  atque  in 
conspectu  est,  et  pii  ac  boni  omnes  ubique  de~ 
plorant.  Impletur  et  turbatur Ecclesia  libellis 
contentiosis  et  maledicis.  Vetera  utilia  et  ela- 
borata  scripta  excutiuntur  e  manibus  hominum, 
et  paulatim  abolentur,  Pcccant  autem  utrique, 
et  autores  scriptorum ,  quae  premi  praestaret, 
et  Typographi  in  his  edendis  avaritiae  suae, 
non  commodis  publicis  servienies,  cumque  ma- 
lis,  quae  inde  redundant  in  Ecclesiam,  occurri 
privatorum  consiliis  nequeat,  considerare  ea 
Principes  decebat,  et  dare  operam,  ut  coercea- 
tur  licentia  ista,  et  prohibeantur  promiscuae 
divulgationes  quorumlibet  libellorum" 

„  Hac  de  re  ut  quererer,  causam  mihi,  imo 
necessitatem  altulit  editio  Epistolarum  Ph  i- 
lippi  M elancthonis,  nuper  publicata  a 
JManlio,  apud  quem  si  prior  mea  commone- 
factio  eum  reperisset  locum ,  qui  debetur  gra- 
iae  optimi  Praeceptoris  memoriae,  cuius  ma- 
nibus  parcendum  erat,  non  mihinunc  nova  et 
iterala  querela'  fuisset  opus.  Prioris  farra- 
ginis*)  inspeclio,  etsi  his,  qui  virum  audi- 
verunt,  et  pleraque  ut  fuerunt  ab  ipso  prolata, 
declarata,  accommodata,  meminerunt,  fortasse 
non  ingrata  est,  tamen  quo  eam  affectu  et  quo- 
cum  de  autore  iudicio  leget  posteritas ,  cum  sit 
consarcinata  stolidissime  et  plerisque  in  locis 
mulila,  depravata,  hians,  aberrans  ab  eo 
scopo,  quem  ipse  spectavit,  falsa  etiam,  et  cum 
a  veteribus,  tum  recentibus  historiis  discrepans? 
An  plus  his  tribuet  posterilas,  quam  facetiis 
Bebelianis,  aut  similibus  scriptis r* 

„ Fateor  fuisse  me  farragine  illa**)  gravi- 
ter  offensum,  et  auxit  dolorem  meum,  quod 
cum  magna  aviditate  expeti  eam  viderim  prae 
aliis  optimis  et  sanctissimis  atque  elaboratis- 
simis  scripiis,  nequiverim  aliter  mecum  con- 
stituere,  quam  obrepsisse  hominibus  fastidium 
rerum  bonarum" 


*)  Loquitur  tic  Peucerus  <le  alio  libro  a  Manlio  1563  iam 
edito,  inscripto:  Locorum  comniunium  collectanea  etc. 
Basil.  per  Io.  Oporinum,  uhi  Manlius  ea  collegerat,  quae 
vel  ipse  Melanlhonem  in   scholis  loquutum  audiverat,    vel 


ab  aliis  acceperat. 
loco. 
**)  Collectaneis. 

(c) 


Uherius  de  his  collectaneis  dicetur  iuo 


XXXV 


PRAEMONENDA. 


XXXVI 


i,Sed addidit ad  priorem  dolorem  plurimum 
publicatio  epistolarum ,  cum  quod  sine  iudicio 
et  sine  delectu  contractae  congestaeque  sunt, 
tum  quodita  expressae  sunt  iypis,  ut  cum  nulla 
pene  suiparte  constent  atyue  cohaereani,  JMa  n- 
lium  vix  sibi  constare  ostendunt.  Adeo  enim 
nihil  pene  integrum  inest,  nil  congruum,  nil 
cohaerens ,  sed  lacerum ,  imperfectum ,  disso- 
num,  a  latinitate  alienum  omneest,  in  iisprae- 
cipue,  quae  continent  res  maximi  momenti,  ut 
impossibile  sit  cuiquam  mentem  auloris  asse- 
qui.  Extorsit  mihi  hanc  querelam  JMan- 
lius  invito;  quare  docti  et  boni  omnes  iusto 
dolori  meo  ignosceni." 

„Etsi  autem  constitueram  editionem  Episto- 
larum  differre  eo  usque,  donec  ex  magno  nu- 
mero  per  amicos  hinc  inde  collecto  liceret  cum 
iudicio  excerpere  seleciissimas,  et  in  eum  dige- 
rtre  ordinem,  quo  scriplae  sunt,  tamen  consi- 
liurn  hoc  meJM anlius  mutare,  etsuaefarra- 
gini  hunc  libellum  opponere  coegit,  in  quo  si 
quibus  ordo  non  satisfecerit,  ii  me  hoc  tempore 
el  in  hac  festinatione  alium  instituere  non  po- 
tuisse  sciant.  Oro  autem,  et,  sifas  esl,  obtestor 
viros  doctos  et  bonos ,  ut  si  quas  habent  Ph  i- 
l  ipp  i  JM  elan  cthonis  Epistolas ,  illas  ad 
mepoiius  mittant,  quam  vel  ad  istum,  vel  ad 
aJios  huius  similes  errones.  Quae  enim  po- 
steritati  prodesse  debent,  quod  nobis  in  his  edi- 
tionibus  consilium  propositum  est,  ea  cum  iu- 
dicio  et  discrimine  edi  oportet ,  et  quidem  ad 
eum  modum ,  ut  legi  et  intelligi  possint.  Pro 
hoc  officio  singulis  suo  loco  et  ordine  promitto 
gratitudinem  debitam." 

„Hanc  vero  nostram  editionem,  Illustrissime 
Princeps,  JDomine  clementissime,  cur  adTuam 
Celsitudinem  mittendam  censuerimus ,  re  deli- 
berata ,  Reverendus  Dominus  Pastor Ecclesiae 
nostrae  D.  Paulus  Eberus  et  ego,  id  nos 
movit,  quod  agnoscimus  debere  nos  omnesCel- 
sit.  Tuae  subiectissimam  graiiarum  aciionem. 
Accepimus  enim  nuper  autoritate  et  mandato 
Cels.  Tuae  JManlio  severissime  interdictum 
esse,  ne  quid  tale  posthac  tentet.  Dignissimum 
Celsitud.  Tua  consilium  hoc  censemus ,  quod 
si  in  similibus  exemplis  imitarentur  alii,  plus 
quietis ,  plus  consensionis  atque  concordiae, 
plus  syncerae  puritatis  in  doctrina  esset  habi- 
tura  Ecclesia.  Quod  ergo  hac  in  parte  con- 
sulere  praesentibus  rebus  et  posteritati  Celsit. 


Tua  voluerit,  gratias Celsitud.Tuae suhiectis- 
sima  voluntate  agimus" 

Ex  libro  igitur  et  ipso  Peuceri  testimonio  intelli- 
gitvir,  Peucerum ,  antequam  Manlii  farraginem 
vidisset,  plane  nibil  eorum  parasse  quae  ad  eden- 
das  Mel.  epistolas  spectarent.  In  tanta  igitur  fe- 
stinatione  Peucerum  in  constituenda  vera  lectione 
aliquid  praestare  vix  potuisse  quisque  videt,  ne- 
que  vero  etiam  haec  res  ei  curae  fuit.  Imo,  ut 
postea  videbimus,  epistolas  non  solum  negligen- 
tius  edidit,  sed  ipse  etiam  eas  mutare  et  mutilare 
pro  suo  arbitrio  conatus  est. 

Editis  epislolis  selectioribus ,  Peucerus  inde 
ab  anno  1565  coepit  epistolas  Melanthonis  ab  ami- 
cis  colligere,  ita  ut  anno  1570,  quo  epistolae  se- 
lectiores  recudendae  erant,  alterum  epistplarum 
libellum  addere  posset.     Prodierunt  videlicet 

3)  Epistolarum  Philippi  JSlelantho- 
nis  liber  primus  editus  a  Casparo 
Pe ucero.   TViiebergae anho JM.D.LXX.    (In 

fine :  TVitebergae  excudebant  Clemens  Schleich 
ct  Anthonius  Schoene,  anno  JM.D.LXX.)  8. 
pagg.  524. 

4)  Alter  libellus  epistolarum  Philippi 
JM elanthonis  editus  \a  Casp.  PeuceroJj 
FViiebergae.  Anno  JM.D.LXX.  (In  fine: 
Vf^itebergae  excudebant  Clemens  Schleich  et 
Anthonius  Schoene.  Anno  JM.D.LXX)  8. 
pagg.  590.  —  Recusa  et.quidem  emendatior 
JVitebergae  ap.  Io.  Cratonem  1574.  8. 

Liber  primus  est  nova  editio  y)Selectarum 
epistolarum,"  eadem  etiam  epistola  nuncupatoria 
instructa,  una  tantum  epistola  in  fine  p.  522  ad 
Paulum  Eberum  aucta,  quam  Manlius  antea  iam 
ediderat.  Ordinem  vero  epistolarum  hic  Peu- 
cerus  in  quibusdam  mutavit,  et  primo  loco  posuit 
epistolas  ad  Lutherum  omnes,  secundo  ad  Reges 
et  Principes  scriptas ,  quas  denique  reliquae  se- 
quuntur  ad  homines  inferioris  ordinis  et  lectores 
scriptae. 

Alter  libellus  epistolarum  inscriptus  est 
„Georgio  JMehl  a  Strolitz  doinino  in  Graven- 
stein,  Imperatoriae  Majestatis  Consiliario,  et 
Regni  Bohemiae  Procancellario.  "*  De  epistolis 
ipsis  in  praefatione  (data  Viteb.  d.  16.  Apr.  1570) 
Peucerns  nihil  dixit  nisi  haec: 

„quae  vero  fuerit  JMelanthonis  erga  ecclesiam 
ajfectio,  tjuae  de  tuenda  atque  conservanda  do- 
ctrinae  puritate  solliciludo,   quis  erga  Rem- 


xxxvii      §.2.    DE  SYLLOGIS  EPISTOLARUM  MEL.  EDITIS  SEC.  XVI.     xxxvin 


publicam  amor?      quod  concordiae   studium, 

oslendunt    curn  caetera  eius   scripta  publica, 

tum  vero  et  privatae  epistolae  ad  amicos,  qua- 

rum  aliquas  etiam  huic  libello  aspersimus,  etsi 

plurimae  familiares  sunt,    et  de  rebus  priva- 

tis  scriptae." 

Insunt  in  altero  libro  epistolae  622  hoc  oriline  et 

numero:     1    ad   Carolum  V. ,    1   ad  Granvellum 

£quae  etiam  in  libro  primo  leguntur] ;    1  ad  prae- 

sides  Colloquii  Wormatiensis ,    3  ad  Lutherum, 

2  ad  Ionam,  1  ad  Conr.  Cordatum,  92  ad  Mat- 
thesium,  4  ad  Schnepfium,  6  ad  Strigelium,  1 
ad  Francisc,  Burckhardum,  53  ad  Pauium  Ebe- 
rum ,    102  ad  Georgium  Principem  Anhaltinum, 

3  ad  Io.  Draeonitem ,  3  ad  Melch.  lunium ,  2  ad 
Andr.  Iunium,  3  ad  Seb.  Stibarum,  20  adllieron. 
W  ellerum ,  1 2  ad  Guil.  Hausmannum  ,  24  ad 
Hencelium,  23  ad  Mithobium,  7  ad  Cummer- 
stadtium,  32  ad  Cracovium ,  2  ad  Tettelbachium, 
1  ad  Guilielmum  Ducem  Cliviae,  15  ad  Heres- 
bachium,  18  ad  Peucerum^  17  ad  Stathmionem, 
42  ad  Iacobum  Milichium ,  7  ad  Aug.  Schurfium, 
14  ad  Barth.  Schallerum,  2  ad  Clammerum,  46 
ad  Ioach.  Mollerum,  1  ad  Garcaeum,  2  ad  Aepi- 
num,  4  ad  Matth,  Delium,  1  ad  amicum,  2  ad 
Theophilum,  5  ad  Languetum,  4  ad  Clausium, 
18  ad  Georg.  Agricolam,  SadFusium,  6  ad  Si- 
berum ,  1  ad  Schellenbergium ,  15  ad  Iohannem 
Melanthonis  ministrum. 

Ex  hoc  epistolarum  indice  satis  videt  quis- 
que,  Peucerum  inde  ab  anno  1565  usque  ad  1570 
parum  studii  posuisse  in  colligendis  epistolis  so- 
ceri  sui,  et  contentum  fuisse  iis,  quas  facillimo 
negotio  habere,  quas  videlicet  conquirere  poterat 
abEbero,  Matthesio,  Principe  Anhaltino ,  Wel- 
lero  Fribergensi,  Hausmanno  et  Hencelio  Augu- 
stae  Vindelicorum  degentibus,  Mithobio,  Mili- 
chio,  Schallero,  Georgio  Agricola.  Nihil  cura- 
vit  epistolas  ad  Ionam,  ad  Meienburgos ,  Myco- 
nium,  Hnrdenbergium,  Georgium  Maiorem,  Georg. 
Fabricium,  Baumgartnerum ,  Vitum  Theodorum 
et  ad  multos  alios  scriptas,  quum  tamen  eum  fu- 
gere  non  potuerit,  quot  epistolas  Mclanthon  his 
viris  miserit.  Caeterum  Peucerus  prorsus  ne- 
glexit  ea  exponere,  quae  editioni  fidem  facere  so- 
lent.  Nihil  dixit,  habueritne  autographa  an  apo- 
grapha,  fuerintne  ipsi  ab  aliis  autographa  missa, 
an  tantum  apographa.  De  fide  vero  eius  omnino 
praeclare  statui  non  potest.  Ausus  cnim  est,  non 
solum  quaedam  in  epistolis  rescindere,  quae  Me- 


lanthonem  dixisse  nolebat,  sed  alia  etiam  in  aliam 
sententiam  mutare.  Sic  in  epist.  ad  Eberura  d.  d, 
25.  Decbr.  1546  rescidit  dicta  de  Menii  scripto 
von  der  Nothwehr ,  quae  in  Manlio  et  in  codd. 
leguntur.  Alia  rescidit  in  epist.  d.  26.  Maii  et 
2.  April.  1547,  d.  15.  Decbr.  1540  scriptis,  mu- 
tavit  vero  in  epist.  d.  15.  Apr.  1537,  d.  23.  Nov. 
1546,  d.  23.  Apr.  1539,  d.  29.  Mart.  1541  et 
passim.  Illum  denique  nuliam  fere  curam  ha- 
buisse ,  ut  verba  genuina  Melanthonis  in  epistolis 
ederentur  aut  restituerentur,  quisque  intelliget 
ex  iis  epistolis,  quarum  vel  autographa  vel  apo- 
grapha  hodie  supersunt. 

Denique  neque  in  ordine  epistolarum  con- 
stituendo  elaboravit.  Coniunxit  quidem  eidem 
viro  scriptas,  sed  neque  eas  secundum  seriem  an- 
norum  disposuit,  neque,  quod  illo  tempore  faci- 
lius  fieri  poterat,  annura  earum  epistolarum  de- 
finivit,  quibus  annus,  ut  plurimis  ad  amicos,  non 
adscriptus  fuit  a  Melanthone.  Sic,  ut  exemplo 
utar,  epistolae  ad  Matthesium  in  altero  libello 
inde  a  pag.  67.  usque  ad  pag.  106.,  hac  annorum 
serie  scriptae  sunt:    anno  sec.  XVI.,   57.  56.  57. 

56.  59.  59.  56.  51.  51.  51.  5 1.  55.  52.  52.  52.  52. 

57.  58.  58.  56. 56.  56.  57.  55.  53.  53.  50.  59.  59. 
54.  52.  59.  53.  54.  56.  etc.  Dolendum  est  etiam, 
Peucerum  in  describendis  inscriptionibus  episto- 
larum  nullam  fere  adhibuisse  curam,  quum  ta- 
raen,  quo  fere  tempore  epistola  scripta  sit,  haud 
raro  ex  inscriptione  intelligi  possit,  et  lectori  uti- 
que  sciendnm  sit,  epistola,  ut  exemplo  utar,  utrum 
lonae,  praeposito  Vitebergensi ,  an  Superinten- 
denti  Halensi,  utrum  Georgio  Anhaltino,  Prin- 
cipi ,  an  Episcopo  Merseburgensi  scripta  fuerit. 

Anno  proximo  antequam  Peucerus    alteram 

epistolarum    selectarum    editionem     adornaverat 

eamque  libello  secundo  auxerat,    prodierunt  epi- 

stolae  Melanthonis  ad  Camerarium: 

5)    Liber     continens     continua     strie 

epistolas    Philippi    Melanchthonis 

scriptas   annis  XXXV^III  ad  Ioach.  Ca- 

merar.  Pabep.  nunc  primum  pio  studio  et 

accurata  consideratione  huius  editus,  curante 

eum    exprimendum    Ernesto    V oegelino. 

Lipsiae,    cum  privilegic  imperatoriae  Maie- 

statis  ad  ann.  V.      (In  fine  leguntur:    „ab- 

SQlvebanlur  haec  mense  Octobri  anno  Christi 

Iesu  M.D.LXIX."    Atque  sunt  chartae  ociu- 

plices  omnes  pratter  unam  y.  et  alteram  Eee 

quatruplices.)    821  pagg.   8  maj. 


XXXIX 


PRAEMONENDA. 


XL 


Insunt  912  epistolae  secuiidum  seriem  annorum 
et  dierum  dispositae,  omnes  Camerario  inscri- 
ptae,  praeter  unam  adErasmum,  item  ad  Gocle- 
nium,  Academiam  Tubingensem ,  Matthiam  Wa- 
lenrodum,  Georgium  Anhaltinum,  Io.  Humme- 
lium,  Valentinum  Papam,  et  duas  ad  Gelenium 
et  ad  Hieronymum  Camerarium ,  Ioachimi  fratrem, 
scriptas.  Praeterea  duae  epistolae  Crucigerum, 
unaHeltium  auctorem  habent.  Graeca,  quaeMel. 
suis  epistolis,  et  prae  caeteris  illis  ad  Camerarium 
datis,  saepius  inseruit,  in  fine  libri  latine  versa 
leguntur  p.  769 —  817.  De  editione  ipsa  et  fide, 
qua  facta  sit,  neque  Camerarins  in  praefatione  ad 
Augustum,  Ducem  Saxon.  Electorem  neque  typo- 
graphus  aliquid  exposuerunt  *).     Epistolas  omnes 


*)  Prooeniium  Camerarii  meretur  quod  hic  legatur,  quum 
non  solum  de  praestantia  et  utilitate  epistolarum  Melantho- 
nis,  sed  etiam  de  eiusdem  summi  vhi  doclrina ,  sinceritate, 
virtute,  pielale  praeclare  loquatur.  Subiunximus  igitur  hic 
illud  integrum  : 

„Operis  subieclarum  epistolarum  ad  Illustr.  Princ.  et 
Dom.  D.  Augustum,  Ducem  Saxon.  etc.  Septemvirum 
creandis  Imperatorib.  Romanis,  Princip.  opt.  atque 
clementiss.  prooemium  Ioachirni  Camerarii  Pabeper- 
gensis.^ 
nCum  et  rnihi  in  hoc  seculo  scriptionum  tam  feraci  li- 
buerit  nonnihil  vel  multum  potius  mearum  cogilationum 
cartis  illinere  et  divulgare ,  necnon  aliorum  quoque  lucu- 
brationes  mea  opera  exornatas  projerre  in  lucem  :  In 
nullo  omnium  opere  quod  elaboraretur  ad  editionem  stu- 
dio  meo ,  vel  dubitationis  tantum  oblatum,  vel  mctus  in- 
cussum ,  vel  inter  considerandurn  haesitationis  et  morae 
illatum  est ,  quantum  in  hoc  epistolarum ,  quas  modo  cu- 
ravimus  tandem  exprimendas ,  Philippi  M e  l a  n- 
chthonis  ad  me,  libro.  Quae  etsi  illae  quidem  me  au- 
torem  non  habent ,  rneae  tamen  sunt ,  ad  rne  nimirum  ab 
ipso  missae,  Putavi  autem  huius  facti  rationem  esse  red- 
dendam ,  et  de  tota  re  aliquid  praenarrandutn ,  ut  de- 
monstraretur ,  quid  maxime  me  ad  edendas  istas  epislo- 
las  impulisset ,  et  siqui  (id  quod  praevidebam  fore)  male- 
voli  reprehendendo  editionem ,  hac  etiam  in  parle  a  ma- 
litia  non  recederent ,  iis  quasi  responsione  mea  non  satis- 
fieret  quidem  illis  (quorum  nulla  oralio  reprimere  posset 
audaciae  improbitatem)  sed  opponeretur  tamen  ea  defen- 
sio ,  quae  Veritate  nitens  et  per  se  consisteret ,  et  ad  bo' 
nos  omnes  plurimum  haberet  momenti  ac  ponderis.  Prae- 
cipuum  autem  est ,  quod  me  hoc  tempore ,  veluti  calcari- 
busadmotis,  instigavit,  ut  has  epistolas  ederem ,  Ingra- 
vescentis  aetalis ,  et  valetudinis  minus  firmae  animadver- 
sio.  Qui  enirn  nullo  modo  haec  scripla  perimenda ,  ac 
conservanda  potius  ornnibus  rnodis  esse  statuissem ,  non 
duxiilla  relinquenda  aliorum  quorumcunque  arbilrio,  vel 
abiecla  ut  obsolescercnt ,  vel  alieniore  fortasse  tempore 
editioneque  ut  proferrentur  in  mediurn :  Ac  potius  eniten- 
dum ,  ut  me  adhuc  viuente  et  mediocriter  valente  commu- 
nicaretur  cum  omnibus  lectio  horum,  quicunque  illam  non 
aspernarentur.  Quid  enim  Jieret  cernebam  ,  et  erat  ante 
oculos  quorundarn  temcraria  impudentia ,  in  divulgandis 
quibusdam  hoc  in  genere ,  quibus  neque  legentibus  utilitas 
ulla  conciliatur ,  et  infamantur  nomina  honesta,  quae  ibi 
perscribendo  ingeruntur.  lam  id  eliam  mea  referre  pu- 
tabam ,  ul  ista  edita  haberent  non  quasi  advocatum  quem- 
vis  alium :  sed  me  ipsum  patronum ,    et  ubi  opus  esset, 


ex  autographis  Melanthonis  editas  esse,  dubio 
quidem  caret ,  quis  vero  eas  descripserit ,  an  Ca- 
merarius,  an  typographus,  an  alius,  et  an  Ca- 
merarius  apographa   cum   autographis   contulerit, 


assertorem  atque  vindicem :  Cuius  omne  proprium  futu- 
rum  esset  periculurn,  et  qui,  si  quaforte  invidia  extitis- 
set ,  ipse  eam  suslineret ,  denique  cuius  caussu  esset  sua, 
neque  altcrurn  crimine  oneraret.  Persuasum  autem  mihi 
fuit ,  frucluosam  fore  lectionem  harum  epistolarum ,  sive 
aliqui  cognoscere  multarum  rerurn  atque  casuum  supe- 
rioris  aetatis  seriern  vellent ,  sive  eruditae  sapientiae  d-o- 
clrina  delectarentur.  Nam  et  plurima  in  his  epistolis  lu- 
culente  sunt  de  studiis  opt.  disciplinarum  ac  artium  (quae 
Gracco  Philosophiae  nomine  significantur)  tarn  cxplicata 
quam  indicata :  Et  quae  annis  retro  XXXVIII.  accide- 
runt  (quod  est  ternpus  unam  hominum  aetalem  a  Graecis 
triginta  annis  definitarn  superans)  attinguntur ,  notantur, 
exponunlur ,  enarranlur,  Ut  autern  illae  liberales  dispu- 
tationes ,  sic  hae  quoque  narrationes  elegantes ,  liberae, 
discrtaeque  et  verae  epistolis  potissimum  continentur. 
Nam  ex  animi  sentenlia  maxime  ac  simpliciter  cuncta  hoc 
paclo  et  commemorantur  el  comrnunicantur.  Cum  sit  aU' 
tem  in  rebus  humanis  et  hac  in  terris  vita,  nihil  pulcrius, 
pracclarius ,  honestius ,  iucundius ,  Amicitia,  quarn  inter 
aliquos  pictatis  Virtutisque  simile  studium  iunxit,  et  ani- 
morurn  inclinatio ,  voluntatumque  consensio  copulavit:  In 
epistoiis  huius  inprimis  conspicilur  illustris  effigies  et  ex- 
pressa  irnago.  Q;;am  contcmplanles  non  agrestes  neque 
inhumani ,  maiore  afficiuntur  voluptate,  quam  ullius  pi- 
cturae  venustatern  atque  artificium  attendentes.  Ut  au- 
tem  Apellis  Zeuxidosve ,  aut  alterius  eximii  pictoris  ta- 
bulae ,  non  solurn  propter  artis  excellentiam ,  sed  pauci- 
tatem  quoque ,  in  aliarurn  multiludine ,  rnagni factae  sunt 
atqucfiunt:  Sic  quo  Amicitiae  veluti  designata  adumbrata- 
que  etiam  species  rarior ,  eo  spectatu  dignior  atque  pre- 
ciosior  cst ,  iudicio  bonorum  omnium.  Cuius  nornen  hoc 
turbulehto  saeculo ,  propemodum  oblitteratum  cst,  nedurn 
rei  appareat  e/ficacitas  et  operis  perfectio.  Mihi  sane 
ignotae  non  sunt  desertiones  complurium,  qui  aPhilippo 
Melanchthone  et  sumrna  benevolentia  comprehensi, 
et  non  vulgaribus  beneficiis  offecti,  quosque  credidit  ille 
sese  amicos  habere,  desciverunt ,  et  pro  debita  grati  ani- 
mi  memoria,  rependerunt  odium  atque  maledicta:  Aliqui 
adoriendo  palam ,  aliqui  occultius  atque  insidiose ,  prae- 
tendentes  etiam,  homines  sciiicet  rcligiosi,  praetermissioni 
officii  studium  veritalis ,  et  perquam  nugatorie,  de  iis^ 
quae  ipsi  proferunt  maxirne  dubiis  ac  fallacibus ,  comme- 
morantes  Aristotelicum  dicturn :  Arnicus  Plato ,  amicus 
Socrates.     Verurn  ubique  iarnfere,  si  quod  adhuc  restat : 

Nomen  Amicitia  est,   nomen  inane  fides: 

Quemadmodum  ait  poeta.  Suavissima  quidern  est  in  ani- 
mo  meo  recordatio  familiaritatis  coniunctionisque  cum  duo- 
bus  in  mcae  vitae  curriculo.  Quorum  me  alter  maior 
aelate,  alter  minor  fuit.  ii  sunt  Philippus  Melan- 
chthon  et  Danielus  Stiber.  Antecessil  enim  ille 
annis  totis  tribust  hic  paulo  pluribus  me  fuit  posterior. 
Uterque  autem  vera  affectione  anirni  me  dilexit ,  et  ca- 
rum  habuit  amnris  magnitudine  singulari.  Et  nihil  esse 
simulatum  aut  fictum ,  difficilibus  adversisque  rebus  (qui- 
bus  periculum  hac  in  parle  fieri  solct)  declaravit.  Atque 
de  Danielo  nobililale  gcneris,  virtute,  dignitateque  et  ho- 
noribus  praestanti  viro,  alibi  nonnihil  a  rne  dicturn  est. 
Philippi  autem  admirabilis  erga  rne  bcnevolentia,  et 
muitos  adhuc  superstites  testes  habet ,  et  his  epistolis  per- 
spicuc  ostenditur.  Atque  erunl  (in  quo  rne  non  puto  falli) 
qui  ad  celebrandurn  rne ,  magis  quam  aliam  ullam  ob 
caussam,  nunc  in  mediurn  proferri  haec  suspicentur,  aut 
praedkent  qtwque.     Neque  (ut  verum  fatear)  quae  prae- 


xli         §.  2.   DE   SYLLOGIS  EPISTOLARUM  MEL.  EDITIS   SEC.  XVI.         xlii 


non  liquet.  Errata  quaedam  invenimus  quidem, 
sed  pauca.  An  porro  Camerarius  omnes,  quas 
habebat,  epistolas  ediderit,  an  vero  quasdam  re- 
tinuerit,   an  editas  integras  ediderit,   an  vero  ea 


conia  de  me  fieri  possent  speciosiora ,  video.  Fortasse 
etiarn  peihibebuntur  quaedam  asseverando  perscripta, 
quae  aliter  sese  habere  postea  comperlum  sit.  Et  aliqui 
obtrectando  consensum  nostrurn  arguent ,  de  impenden- 
tium  calamitatum  metu ,  praesentium  rnalorum  dolore, 
cura  quietis  ac  concordiae,  et  odio  distractionis  atque  tur- 
barum ,  et  studio  cupiditateque  averlendi  caussas  infelici- 
tatis  universae.  Non  eiiam  nulli  hoc  aut  illud  carpendo, 
quasi  minus  fortiter ,  constanter ,  recte  factum  dicturnve 
notabunt.  De  qua  nimis  licenter  exultante  levitate  infla- 
torum  hominum  opinione  ct  sibi  et  Reipublicae  perniciosa, 
et  qui  suis  vociferationibus  excilato  vento  popularis  applau- 
sus,  pienis  vclis  provchunlur  misccndo  sacra  et  profana: 
aliis  locis  compluribus  deploratae  sunt  a  me  iustiss. 
querelae  ,  in  sensu  praesentium  aerumnarum  ,  et  sollici- 
tudine  in  posterum  de  salute  lieipublicae  et  patriae  com- 
munis ,  quae  est  exirnia  in  fide  Iesu  Chrisli  consociatio, 
De  his  igitur  modo  plus  verborurn  non  faciemus ,  neque 
arnnino  faciendum  est.  Qui  quid  moliantur ,  et  quorum 
machinationes  quo  tendant ,  prudenles  intclligunt ,  ut  ad 
hos  iam  commoncfactione  opus  non  sit,  cum  illi  utilibus 
et  salutaribus  monitis  non  solum  non  meliores ,  sed  de- 
teriores  quoque  reddantur ,  et  rabies  eorurn  irritetur.  Ne- 
que  rnihi  quasi  collatis  signis  dimicare  cum  quoque  veluti 
hoste  congredientem ,  animus  est  ac  libet.  Id  quod  suo 
saeculo  furiose  factum  fuisse  conqueritur  Gregorius  Theo- 
logus ,  eo  ille  quidem  dolentius ,  quo  in  altercationibus  de 
rebus  divinis,  et  doctrina  veritatis  celestis^  ista  vesania 
importunius  frequentaretur.  Quemadrnodum  et  nuncfieri 
cum  maxirna  tristitia  animorum  suorum  pietatis  et  reli- 
gionis  amantes  cernunt.  Non  autern  alienum  duxi  et  ver- 
sus  querelae  Gregorianae  ascribere ,  factos  Latinos  quali- 
cunque  interpretatione  mea : 

Atque  etiam  ipsi 
Ceu  structa  infestis  certantes  cominus  armis 
Stant  acie:  divina  et  Zelns  vincula  rupit 
Conlra  fas  exardescens:  Dissolvil  Amoris 
Concentum  et  simul  omnem ,  et  nomina  sola  reliquit. 

De  perscriptis  vero  affirmative  iis ,  quae  dubia  fuisse  non- 
nunquam  reperiretur,  hoc  dici  posse  existirno :  Non  mul- 
tum  referre ,  qua  forma  orationis  aliquid  efferatur.  Ph  i - 
lippus  autem  Melanchthon  assuefecerat  sese  ad  lo- 
quendum  plane  et  asscverantcr.  Id  quod  servabat  etinrn 
scribendo  ,  cum  ipse  quidern  nihil  comminisceretur  aut  fin- 
geret ,  sed  comperta  auditave  referret ,  quae  quidem 
cognitionern  habitura  non  inutilern  viderentur.  Et  per 
ornnia : 

Verax  vir  ille  ubique,  non  duplex  erat, 

Sicut  Hector  de  se  apud  Euripidcm  inquit.  Audioi  et  hoc 
aliquando  nornine  accusari  Philippurn  Melanchtho- 
nem  ,  quod  familiarius  uti  quibusdam  videretur  ,  et  non 
ostenderel  inimicum  illis  sese  csse ,  vel  alienatione ,  vel 
etiarn  oppugnalionc ,  quorurn  raiioncs  et  sententiae  de  re- 
bus  divinis  neque  ipsi  probarentur ,  et  a  veritatis  celestis 
pura  doctrina  crederentur  discrepare :  De  quibus  mentio- 
nem  quoque  fieri  paulo  commodiorem ,  intolerabile  duce- 
retur.  Sed  hoc  crimen  inferri  apparet  ab  imperitis  bona- 
rurn  arliurn ,  et  in  fictae  pietalis  ostentatione ,  humanila- 
iis  sensus  omnis  cxpertibus.  Et  doctrina  cnim  Christiana 
praecipit  pacificam  cum  ornnibus  mortalibus  pro  cuiusque 
parte  consuetudinem ,  et  cxempla  habemus  maximorum, 
et  religionis  pietatisque  laude  clarissimorum  virorum  Ba-  I 
silii  ac  Gregorii}    qui  nequaquam  concordibus  illius  aeta-   | 


suppresserit,  quae  ipsi  viderentur  potius  in  com- 
modum  nominis  Melanthonis  eiusque  amicorum 
tacenda  quam  divulganda?  de  ea  re  quanquam 
certi  quid  dici  hodie,  quum  autographa  illa  omnia 


tis  eruditis  et  doclis  quibusdam  lilleras  familiariter  scri- 
ptas  miserunt.      Neque  me  fugit ,   detorqueri  contra  haec 
quaedam   alicunde  sacrarum  litterarum  dicta.      Sed  oa- 
lumniatores    ubique    inveniri  student ,    quo  depravatio  in 
iis ,  quae  lacerant ,   asperso  veluti  fuco  aliquo  ac  pigmen- 
to  reconcinnetur.      Quos  contenli  et  conscientia  bona ,    et 
imitatione  excellentium  pietate  et  religionc  virorum,  etiarn 
ad  ista   latrando  obstrepere  sinamus,     et    non    violantes 
sanctitatcrn  fidei,  placere  Deo  aeterno  ienitatcm  ac  man- 
sue.tudinern ,   Et  displicere  credamus  feritatern  atque  tru- 
culenlos    mores.       Quod   quidem  frequentes  insunt  in  his 
epistolis  deplorationes  querelarum  de  miseriis  publicis  at- 
que  privatis  (nam  hoc  quoque  vix  effugiet  sjcophantarum 
morsus)  et  crebra  indicia  aegritudinis ,  moesticiae ,  anxie- 
tatis  de  publicarum  privatarumque  rerum  statu :  Enumerat 
nimirum  miles  vulnera ,  secundurn  poetarn.     Quod  vero  ad 
mei  nominis  famaeque  celebralionem  attinet:    Cur  de  me 
bonam  optirni  Viri  existirnationern ,  et  laudatum  me  fuisse 
ab  laudulo    non    gaudearn ,     caussam    nullam    esse   puto. 
Aurum  optant,  inquit  Pindarus ,  alii  immensi  spacii  cam- 
pos :   Ego  vcro  civibus  acceptus  atque  gratus  sim,   donec 
corpus  meum  terrae  rnandem.     Neque  ego  diligi  cognosci- 
que   sententiam    iudiciumque    de   ingenio    ct   studiis  rneis, 
eorum ,  quos  constat  integros  et  probos,  bonarumque  lilte- 
rarum  ac  artium  principes  fuisse ,  non  expetendum  censeo, 
curn  praesertim  istud  testimonium  mihi  sic  tribuatur ,    ut 
nemo  aliter ,  quarn  esse  hoc  sincerum  atque  grave,  suspi- 
cari  possil.    Quid  enirn  cornmodi  emolumentive  a  meafor- 
tuna  aut  conditione  sperari  potuit  ?    proplcr  quod  assen- 
tando  adulandoque ,  de  me ,  contra  animi  sententiam  ab 
ullo,    nedum  a  Philippo  M elanch  thone ,    praedica- 
re/ur  aliquid  splendidius.     Hoc  sane  non  negaverim :  Vel 
naturali  quadam  bonitate ,   vel  vqluntatis  erga  me  propen- 
sione,   vcl  sensu  humanitalis  singulari,   carius  acstimassv 
eurn  in  me  nonnutla,  quarnfortasse  mererentur ,  et  pluris 
fccisse ,   quam  fieri  severa  consideratione  deberent ,   sum- 
rnoque  erga  me  amori  indulgentem  (qucm  erga  illos  quos 
complectitur ,    coecum  esse  solere  Plato  scripsil)  non  tam 
exquisite  verum,    quam   opinioncm  interdufn  suam  nar- 
rasse.     Quod  cuiusrnodi  sit  expendendum,  et  hac  in  parte 
censuram  perrnilto  aliis,  ct  in  cogitatione  de  benevolentiae, 
humanitatis ,  amoris  erga  m e  Ph ilippi  M elanchtho- 
nis  significatione ,  facile  et  libenter  acquiesco,     Nam  mihi 
de  rne  ipso  hoc  in  animo  est:   Quorum  tecta  sunt  peccata. 
Cum  autem  subiectissima  consideratione ,  peculiari  studio 
quasi  dedicationis,   harurn  epistolarum  librum  tuae ,    Illu- 
strissirne  Princeps  Auguste,  inclitae  excelsitati  putaverim 
esse  mittendurn:  De  Philippo  quidem  Melanchthone 
tuam  Illustrissimam  virtutem  et  aequitatem  do  cognitri- 
cern,    de  me  fero  iudicem.      Advcrsus  enim  rnalevolorum 
omnium   criminationem  abs  te  illc  absens  praeclare  defen- 
detur,  apud  omnes,  qui  de  ipso  sententiam  dicere  debent 
et  possunt.     Miiii  autem ,  quicquid  tua  Illuslriss.  claemen- 
tia  decreuerit  de  isto  facto  rneo  et  aliis  omnibus ,  iustissime 
pronunciatum ,  ex  animo  videbitur.     Exploratam  enim  et 
notam  habeo  Illustrissimae  claementiae  erga  Philippu  m 
Melanchthonern  tuae sinceram  constantemque  affectio- 
nern :   Et  quicquid  Illustriss.  excelsitas  tua  statuerit ,  illud, 
ut  veritate  fundatum  ,  in  omnem  partem ,  sine  ullius  alte- 
rius  appellatione ,  cornprobando  amplectar.     Nam  id  pro- 
nunciabitur   certe  Illustriss.    excelsitatis    tuae   incorrupta 
sententia,    quod  ncrno  bonus  et  integer ,    neque  (quemad- 
modurn  olim  locuti  fuere)  decuriaius ,  muiaturus  sit.    Phi- 
lippum    omnino   Melanchthonem,    et  propter   per- 
spectam  probitatem,  constantiam ,  fidem ,  Tuam  illustriss. 


XLIII 


PRAEMONENDA. 


XLIV 


perierint,  neque  multa  npographa  in  codicibus 
habeantur,  vix  potest:  tamen  quisque  sibi  facile 
persuadebit,  Camerarium  certe  non  multa  dele- 
visse,    quum  in  aliis  ullis  Melanthonis  epistoiis 


clacmentiam    magnifecisse ,    et   dilexissc  propter   ingenii 
doctrinaeque    excellentiam    scio,    experiendo  illius  soler- 
tiam  rebus  dubiis ,  et  difficilibus  animi  praesentiam,  et  pe- 
riculosis  fortitudinem.     Quibus  benignitas  Dei  aeterni  fe- 
ticitatisnliquidetiamaspersii,  ardentissirnis  precibus  ipsius 
impetratum.     Quibuscunque  enim  rebus  et  negotiis  hic  vel 
praefuit ,   vel  interfuit,    eorum  omnium  exitus  mediocrem 
habuere  prosperitatem,  contra  plaerorumque  saepe  opinio- 
nem   ac  multorum  voluntatem.      Nunquarn  ita  ille  cessit, 
ul  veritatis  patrocinium  dcsereret,  aut  proderet  caussam. 
Neque  sic  tamen  restitit ,   proque  sua  parte  propugnavit, 
ut  temere,  proterve ,   imrnoderate ,  per  contendendi  cupi- 
ditatcm  atquc  contumaciam  faceret  quicquam.     Et  constat 
tractationum  earum ,    quibus  ipse  adhibitus  non  fuit ,   nc- 
quaquam  similem  fuisse  fortunam.     Culpent  sane  lenita- 
tem  eius  el  obtrectent  moderationi ,  et  timidum  appellent, 
et  tanquam  Jabascenti  interdum  aspergere  concntur  vehe- 
mentes  aliqui  et  importuni,  audaces ,  feroces ,  dummodo 
Dei  aetcrni  adiumento,   ea  consuluerit  ct  egerit  Philip- 
pus  Melanchthon,  quac  et  Reipublicae  profuerunt ,  el 
Ecclesiam    Iesu    Chrisli,     huicque    servientia    opt.    disci- 
phharurn  et  artiurn  studia,  sustentarunt ,  ornarunt,  au- 
xerunt:  et  ubicunque  ipsc  affuit,   ibi  vel  frucluosa  fuerint 
consilia  et  conducentes  actiones  illius ,    vel  non  nocuerint 
certe  aut  detrimentum  attulerint.     Cum  ista  nomini  Phi- 
lippi   infesta  cohors,    tanquam   tempestatis  aut  incendii 
sacvitia  quacunque  pervasit ,    ibi  vastitatis  et  stragis  in- 
gentia  damna,    sibique  ipsi  adeo  afflictionis  caussas   de- 
derit.     Quod  neque  esset  ea  animorum  firmitas ,   ut  ali- 
cubi  ipsi  consistere  turbidis  temporibus  auderent,    neque 
incitatum  tamen  furorem  vellent  cohercere,    et  conscientia 
mala  atque  vecordia  timidi ,    et  improbitate  ac  petulantiu 
effrenati.     Atque  iactitant  ostenlantque  gloriosi  isti  quod- 
dam  robur  animorum  invictorum  mirificum.     Qui  non  nisi 
in  spe  fortunae  prosperae  exultare ,  et  mullitudmis  com- 
motae  duces  esse ,   et  illa  minus  arridente ,  fugiendo  sub' 
trahere    sese ,    malaque    devitare    consueverunt,     similes 
prorsus  Alhenionis,    et  Apelliconlis ,    et  Ljsiae  Tarsensis, 
et  Aristionis ,  et  si  qui  alii  aliquem  principatum,  quiete  et 
praesenle  statu  conturbando  concupiverunt.     tjt  quidnam 
ista  Gigantea  ac   Cyclopea  soboles   spectet ,     et   quorsum 
tendat,  considerandum  tamen  providendurnque ,  et  quous- 
que  etiam  progredi  forte  possit,   coniectura  prospiciendum 
esse  videatur.    In  hoc  autem  genere  inprimis  loquace,  cum 
audacia  illud  abundet ,   rteque  prorsus  hebes  sit,    superat 
impudentia,    et  callidilas  erninet  cavillando.       Quae    au- 
dierunt  a  sapientioribus   et  doctioribus,    eorum   nonnulla 
vendicare  ipsi  sciunt ,  et  his  uti  tanquam  suis.     Quae  vero 
non  potuere  quasi  comprehendendo,  ut  ita  loquar,  conco- 
quere ,  et  sua  quodammodo  facere ,   ea  obtrectando  everti 
student,  et  declamitando-,  et  libellos  varios  emittendo  vul- 
frtii  infatuanles.      Cum  Veritatis  intetligentia  paucis  con- 
tenta  sit.       Sed  nihil  est  omniurn ,    quo    magis  freti  sint, 
nuam  maledictorum  conviciorumque  et  insectationurn  ap- 
paratu.      Quem   terrorem   obiiciunt  statim  omnibus,    qui 
ipsis  adversantur ,  vel  non  omnino  assenliuntur.     Etsi  ille 
vero  terror  non  est  tanquam  Gorgonis,  ut  magnopere  me- 
tui  debeat,  sed  eius  instar ,  quam  Mormo  Graeci  vocant, 
speciem  quandam  ad  percellendum  puerorum  animos  ido- 
neam,    et  huic  aetati  terribilem,   riiliculam  caeteris:  fit 
tarnen,  ul  verecundiores  istam  quoque  petulantiam,  veluli 
rnulieris  //rocacis  et  meretriculae  fugientes ,  curn  eis  con- 
gredi  disputando  vereantur.     Sane ,  quia  non  solum  nihil 
fere  est  pudoris  in  ulla  aetate  his  temporibus  reliqumn,  sed 
procacis    audaciae  et  protervae  temeritatis  fluctibus   vita 


tot  iudicia  liberiora  et  ingenua  de  regibus,  prin- 
cipibus,  aulicis  et  aliis  vix  legantur  quam  in  his. 
Camerarii  hac  in  re  fidem  testari  etiam  videtur 
altum  Peuceri  silentium    de    his    epistolis,     qui, 


tanquam  mare  commotum  agitatur ,  ideo  vix  aliter  fieri 
polest,  quam  ut  per  summam  licentiam  haec  dissolute  et 
perdite  degatur ,  exultante  procurrendo  uniuscuiusque  con- 
fidenlia  immodice ,  postquam  et  libertas  rnaxirna  contigit, 
et  quasi  vinculis  vel  solutis  vel  ruptis  praescns  laeticia ,  ob 
prioris  servitutis  indignitatem  elatior  fit ,  et  cumulatur  ira- 
cundia.  Itaque  ncscio  quo  pacto  omnes  propemodum  iam 
si  non  insolenler  atque  indomite,  minus  certe  verecunde 
sese  gerunt,  in  subita  improvidi  cursus  concitatione ,  Se- 
cundum  similitudinem  Homericarn: 

In  slabulo  ut  quem  foite  diu  ad  praesepe  ligatum 
Taedet  equum  paslus,  ruptis  hic  ferlur  babenis, 
Et  latum  mgrediens  campi  procurrit  in  aequor, 
Dum  petit  undantis  sibi  nota  fluenla  lavacri, 
Eminet  elataque  caput  cervice  superbum, 
Sed  iuba  per  diffusa  humerum  iactatur  utrumque. 
At  specie  ipse  sua  gaudens  ac  robore  frelus, 
Insultans  alacrisque  solo  communia  quaerit 
Pabula,  et  in  cognalum  inhiat  proprii  gregis  agmen. 

Quae  est  irnago  concessac  libertatis  nirniae ,  vel  arreptae. 
etiam  per  occasionem  licentiae,  cum  non  ratione  aut  or- 
dine  aut  considcratione  ulla  vel  suscipitur  vel  agitur  quic- 
quam ,  sed  impetus  ct  inconsulta  vehementia ,  et  effrenata 
praecepsque  animi  impotenlia ,  cupidilatumque  instigatio 
dominatur  in  factis  alquc  dictis.  Sunt  autem  lulia  tem- 
pora  gravia  et  magnis  difficultatibus  referta.  Quid  enim 
potest  in  isto  tanquarnprocellarumfragore,  et  tanla  ca- 
ligine  veluti  nimborum ,  prudentiae,  rnoderationi,  placi- 
dis  admonitionibus ,  et  omnino  salutarium  praeceptorum 
adiumcnto  esse  loci?  Istis  autem  societatis  humanae  prae- 
sidiis  sublatis,  exposita  est  nimirum  vita  communis  vasti- 
tati  et  exitio ,  per  barbariae  immanitatem ,  in  religionis 
sanctitatem  et  civilern  necessitudinern  grassantis.  Plato- 
nem  ferunt  interrogatum ,  qua  tandem  accessione  homines 
suae  aetatis  aucti  essent?  Respondisse :  Eo,  quod  impro- 
bitatis  puderet  neminem.  Quod  malum  est  extremum  et 
ultimurn  in  hominum  miseria.  Nam  oraculum  existiman- 
dum,  id,  quod  paedagogus  Plautinus  ait :  Eum  periiss  e, 
cui  per  iit  pudor.  Quod  si  quando  non  modo  penuria 
pudoris,  vel  interitus  quoque  hominum  vitam  depravat,  sed 
conturbat  ctiam  temeraria  dementiae  pertinacia,  indulgens 
ipsa  sibi  in  omnibus :  Quid  aliud  pietatis  veritatisque 
amantibus ,  el  studiosis  virtutis  bonarumque  ariium  fa- 
ciendum  est?  quam  ut  sibi  vidrant ,  in  Dei  acterni  casta 
veneratione ,  et  ita  ab  ipsius  misericordia  protecti,  tan- 
quarn  proelio  commisso  et  dissipata  acie ,  ab  exitii  immi- 
nentis  periculo  seducantur.  Verum  de  isto  hominum  ge 
nere  nunc  locum  non  esse  menlioni  copiosiori ,  neque  omni- 
no  opus ,  ut  verba  fiant ,  sripra  dixi:  De  rebus  quoque 
longior  est  habita  oratio ,  quarn  fortasse  debuerit,  aut 
saltem  oportuerit  in  hoc  quidem  scripto.  Itaque  quasi 
disceptando  hactenus  compellationi  lllustrissimae  Excel- 
sitatis  tuae ,  ista  rnc  inseruissc ,  satis  hubeatur ,  etvenia 
detur ,  si  quid  forte  est  dictum  immansuelius.  Heliqua 
est  bona  spes  mea ,  Illustrissimae  clacmentiae  tuae ,  mul- 
tas  ob  caussas  non  iniucundam  fore  Epistolarum  harum 
lectionem ,  In  quibus  non  tam  comta  et perpolita  accurato  et 
exquisito  sludio  elegantis  et  venustae  compositionis ,  quam 
pura,  distincta,  perspicua ,  usitata  oratio,  et  rebus ,  de 
quibus  habetur ,  conveniens ,  non  poterit  non  honestissirnis 
blanditiis  legentes  delinire.  Quod  si  quis  forte  tanquam 
cotidiana  ac  trita  minusque  srieciosa  forma  alicubi  offen- 
detur :  Is  neque  tempus  quasi  ad  elimandum  fuisse  rp- 
lictum  autori  cogitet,    et  in  epistolis  nequaquam   requiri 


: 


xlv  §.2.  DE  SYLLOGIS  EPISTOLARUM  MEL.  EDITIS  SEC.  XVI.         xtvr 


quum  in  publicum  mitteret  alterum  epistolarum 
Mel.  libellum,  multa  quidem  in  praefatione  que- 
stus  est  de  calumniatoribus  Melantbonis,  ne  ver- 
bo  autem  mentionem  fecit  epistolarum  a  Came- 
rario  paulo  ante  editarum.  Si  ipsi  placuisset  haec 
editio,  de  ea  baud  dubie  loquutus  fuisset;  displi- 
cuit  igitur,  et  fortasse  propterea,  qtiod  aegre  fe- 


curam  solicitae  elaborationis ,    sciatque  adeo  Philippum 
voluntatis  inclinatione  ad  hoc  genus,    certo   quodam  con- 
silio,  propendisse.    Prccationum  quidem  piarum  non  modo 
sententiae  repetitae ,    sed  verba   quoque    usurpata,     quae 
essent  inlroducta  consuetudine  alque  nota :   El  anxietatcm 
indicant  in  miseriis  animi,   et  affeclionern  veram  rnentis, 
inxa,  quorurn  considcrationem  compi  ehendissct ,  intenlae 
atque  dcfixae.     Res  autem  pro/ecto ,    de  quibus  scribitur, 
eiusmodi  sunt ,    ut  quamvis  leves   quaedam  exilesque  vi- 
deantur ,    non   tamen    liberali    cognitione   sint    indignae. 
Quaedarn  vero  attendentibus  utilitatem  haud  conternnen- 
dam  poterunt  afferre.     Et  incidit  nostra  aetas  in  ea  tem- 
pora,  quibus  antca  multis  saeculis  remotiora  casuurn  ad- 
mirabilium  eventa,    ad  nostras  terras  accessere  propius, 
inque   adeo  has  incubuerunt ;    Mutatis  moribus ,     studiis, 
sentcnliis   hominum,    totiusque   penitus    vitae  rationibus. 
Apparuerunt  detccta  multa  antehac  latentia  et  occulta  vi- 
tia  inRe  Ecclcsiastica ,  et  patefacli  errores  sunt  doctrinae : 
Gubernalionibus  publicis  magnae  allalae  difficultales :  Ex- 
ternorum  intcstinorumque  bellorum  clades  ac  formidines 
obiectae  horribiles  atque  tristes.     Ac  privatae  quoque  res 
plurimorum  incommodis  novis  affectae,  et  hominibus  curae 
datae  negotiorum  graviurn  et  improvisorum  anxiae  atque 
formidulosae.      Quibus  omnibus  varios  et  mullipliccs  ser- 
mones  excitari,  et  suppeditari  litterarum  argumenta  di- 
versa  necesse  est.     Alque  scimus  in  hoc  genere  tantam  li- 
bertatem  fuisse  saeculi  huius,  ut  illa  ad  licenliam  animad- 
vertendam  redundaret.     Quae  autem  ad  sese  et  proprium 
quendarn  respectum  pertinere  Philippus  Mel.  arbitra- 
retur  (ea  erant  Duo  potissimum :   Religio  et  studia  sapicn- 
liae)  De  illis  et  scripsit  et  est  locutus  utilia  ac  bona.     Ne- 
que  ego  inficior  non  aliquid  aliquando  minus  caute  ipsum 
protulisse,  et  mandasse  litteris  confidentius,  non  attenden- 
tern  aut  curanlem  coram  quibus  praesenlibus  verbafierent, 
et  de  iis,   quibus  litterae  mittebantur,    haud  male  suspi- 
eantem,  non  admittenlerruquoque  interdum  admonilionem 
amicorum,  ut  essct  aliquanto  circumspectior.     Sit  hoc  vi- 
tium.     fitium  certe  est  hominis  probi  el  simplicis  et  ape.rti, 
et  alieni  ab  omni  simulatione  ac  dolo ,  et  ideo  nullis  suspi- 
cionibus  locum  relinquentis.      Ea  enim  fere   suspicari  de 
aJus  hommes   consuevere ,    quorum  ipsi  sibi  sunt  conscii. 
Nam  quod  ad  librorum  scripta  de  utrisque  atlinet :    Reli- 
gionis  et  pietatis  doctrinarn  itte  in  dissimilitudine  tracta- 
tuum  et  disputationurn  varietate  dissipatam  minusque  co- 
haerentem  collegit ,  et  coagmentatam  unius  quasi  corporis 
compage  devinxit:  Neque  supervacanea  admiscens ,  neque 
omittens  non  modo  necessaria,  sed  quicquam  etiam  eorum, 
quibus  additis  opus  esset  ad  cognitionem  fructuosam ,    et 
explicationem  fidelem  ,  secundum  sanclae  Ecclesiae  Christi 
catholicae  et  orthodoxae  consensum.     Haec  ipsius  diligen- 
iia  alque  elaboratio  doctrinam  Religionis  ac  pietatis  nunc 
quoquefulcit ,  et  impedimento  est  rnultorum  conatibus  tur~ 
bulentis,  quirursum  illam  distrahendo  et  confundendo,  et 
commenta  sua  ingerendo,  per  dissidia  ad  vulgus  autorita- 
tem  et  magislerium  sibi  quaerunt.     Nam  secundum  veteris 
Graeci  versus  sententiam :    Scditione  orta ,    improbissimis 
quoque   atque   detcrrimis  honos  habetur.      Studia  autem 
bonarum  litterarum  atque  artium  iacenlia  oc  squalida,  et 
erexit  Philipp.  Mel.  sublevando,    et  detergendo  expur- 
gavit.     In  quo  etsi  negotiorum  innumerabilium  occupatio- 
nes  neque  cogitationibus    neaue  scriotionibus  ocium  neces- 


rebat,  tam  multa  edita  esse,  quae  calumniatqri- 
bus  Melantbonis  novam  accusaridi  praebere  pos- 
sent  occasionem,  ut  epistola  Melanthonis  de  Lu- 
theri  nuptiis  et  multa  alia.  Attamen  non  dixerim, 
Camerarium  plane  nihil  praelermisisse  et  mutasse, 
cum  ex  quibusdam  apographis  intelligatur,  id  in 
aliquibus  saltem  epistolis  factum  esse.      Vid.  ep. 


sarium  concessere :   Id  tamen  ille  praestitit ,    ut  et  veritas 
exquireretur  sludiosius,  et  ad  hanc  via  apertior  magisque 
directa ,  inque  litlerarum  ludis  ratio  institutionis  minus  et 
inepta   esset  et   laboriosa.      Restituta  facies  est  quaedam 
honesta   disciplinae  liberali,    deformitatis  quibusdam  rna- 
culis  eluendo  dcletis:  et  ex  spinis  atque  salebris  barbariae 
et  argutiarum ,    in   planurn    et    expeditum    itcr  deductae 
operae  scholasticae ,  ut  discipuli  et  comprehendcre  aliquid 
intelligcndo ,    et  certas,   firmas ,   illustres,'  utiles  senten- 
tias  oralione  perspicua  et  non  horrida  neque  absurda  pos- 
sent  exponere.      Quod  illius  inchoatum  et  ad  mediocrem 
altitudinem  eductum  aedificium ,    non   rnodo  non   absolvi 
aut  sarium  tectum  pracstari  quidam  student ,  sed  in  cori' 
vellendo  ac  destruendo  occupari  vidcntur ,  neque  simplici- 
tatem   illam  neque  elegantiam  probantes ,    et   renovantes 
versutias  irnperiti  rudisque  saeculi  prioris ,    quasi  rerum 
sua  ista^  non  vcrborum  cura ,  et  singulare  in  hac  affectata 
perversitate   acur/ien  insit.     Quid  quod  quidam  praecepta 
artium    quoque ,    quarum  Philippus  Mel.    diligentissi- 
mus  Magisicr  extitit ,    iam  spernunt ,    et  ne  pueris  quidem 
recle    et  congrue  emendateque  loquendi  ac  scribendi,    et 
sermonis  diserti  atque  consentanei  ralionem  atque  viam 
docendo  demonslrari  debcre  perhib'ent.      Hae  enim  certe 
sunt  artes  pracclarae ,  et  ad  omnem  doctrinam  eruditio- 
nemque  necessariae,    Gramrnatices  ac  dialectices.     Qua- 
rum  illi  praecepta  nugas  ineptiasque  appellando  derident, 
delabente  scilicet  in  eos  nescio  unde  cognitione  singulari, 
et  facultate  cximia  intelligendi  dicendique  in  ora  hiantium 
ultro  involante.     Quos  veluli  delicias  facientes  in  sordibus 
et  vanitate  opinionum  suarum,    quae  arrident ,    ea  com- 
plecti  et  rnagnifacere  et  grata  habere  patiamur :    Nos  au- 
temvera,   recta,    laudabilia  pro  virili  tueamur ,  praeser- 
tim   non   solum    pulcritudinern    habentia ,    scd    ulilitatem 
quoque  coniunctam :   Habentes  tuam ,   Illustriss.  Princeps, 
claementissimam    excelsitatem    eam,    quae   et   velit  tota 
mente ,    et  viribus  divinitus  tributis  valeat  defendcre ,    et 
omni  iniuria  ac  periculo  prohibere ,    cupientes  amplecli  a 
Philippo  Melanch.  religionis  el  pietatis  conformalam 
simul  ac  confirmatam  doclrinam ,   necnon   bonarum  litte- 
rarum  et  artium  introductam  et  demonslratam  rationem 
ac  viam  ingredi  atque  persequi:  Neutiquam  passura ,    ut 
in  hos  studiosissime  cultos  sanctitatis  el  humanitatis  hor- 
tos,  tanquam  apri  vastatores  immitantur,  et  strages  edan- 
tur  evellendo  praeclare  consita,    et  fructuose  enata  excin- 
dendo.     Nos  autem,    quibus  in  hoc  curriculo   propositum 
est  et  Deum  aelernum  caste  venerari ,   et  placide,   tran- 
quille ,  apposite ,  ad  publicam  utililatem ,  et  commoditates 
privatas  vitam  degere ,    precibus  piis  non  desinimus  im- 
plorare  misericordiam  Dei  aeterni,   orantes  totis  peclori- 
bus  ,  ut  propitio  illius  favore  tua  Illustriss.  excelsilas ,  to- 
taque  Illustriss.  domus  vestra ,  salva  incolumisque  ad  Rei- 
publicae  et  propriarum  terrarum  tutelam  atquc  custodiam 
benigne  conservetur ,    et  felicitate  perpetua  augeatur ,    ut- 
que  hoc  praesidium  toti  reipublicae,  et  inprimis  suae  di- 
tioni  potestatique  subiectis  populis   stabiliatur ,    praepo- 
tente  rnanu  ipsius  omnia  adversa,  nocentiu ,   tristia  depel- 
lente ,  et  conciliante  imrncnsa  benignitate  eiusdem  secunda 
prospera ,  laeta :  tuaeque  Illustriss.  pietalis  atque  virtutis 
consilia  actionesque  semper  el  omnibus  in  rebus  ac  nego- 
ciis  fortunante." 


XXVII 


PRAEMONENDA. 


XIVIII 


d.  15.  Iul.  1528,  ex  qua  intelligitur,  Camerarium 
utique  passim  mitigasse  verba  Melanthonis.  Quod 
etiam  in  aliis  epistolis  factum  esse,    dubitari  vix 

potest. 

Quantumvis  autem  Gamerarius  de  editis  his 
epistolis  laadandus  sit,   tamen  de  eo  querendum 
est,  quod  praeterea  nihil  eorum  fecit,  quae  prae- 
stare  poterat  et  dcbebat.     Multa  enim,  quae  nunc 
vix  intelligi  possunt ,  vel  certo  definiri  nequeunt, 
vel  etiam  prorsus  inextricabilia  manent,  poterant 
paucissimis  verbis  adspersis  illustrari  et  exponi, 
potissimum  ubiMelanthon  respondit  ad  Camerarii 
epistolas.       Sed    ne    unum    legitur   verbum    ad- 
iectum  a  Camerario,    quo    obscura    illustrentur. 
Praeterea  vero  etiam  ordo    epistolarum  non  Ca- 
merarium,  sedPapamtypographum  vel  discipulum 
Camerarii  habet  auctorem  ,  qui  potissimum  vitam 
Melanthonis,  a  Camerario  scriptam  et  paulo  ante 
(anno  1566)  editam,  sequutus  esse  videtur,  sed 
haud  raro  in  definiendis  annis  lapsus  est.    Etenim 
epistolis  suis  ad  Camerarium ,  ut  fere  omnibus  ad 
amicos,    Melanthon   annum    non   adscripsit,    et 
quanquam  in  prima  epistola  cuiusque  anni  in  hac 
editione  annus  legatur  in  fine  epistolae,    tamen 
hunc  non  Melanthon,  sed  Papa  typographus  ad- 
scripsit.      Quare  interdum  in  anno  addito  error 
deprehenditur,   ut  in  ep.  d.  2.  lan.  1523,  d.  22. 
lan.  1525,  d.  1.  Ian.  1525,  d.  23.  Oct.  1527,  d. 
21.  Febr.  1543,    d.  4.  Mart.  1543,   d.  25.  Maii 
1557,   d.  8.  Oct.  1559,   d.  22.  Mart.  1559  scri- 
ptis.     Neque  vero  epistolae  unius  anni  secundum 
menses  accurate  dispositae  sunt;   imo  Papa  adeo 
negligens  fuit  dierum,    ut  epistolas   VI    vel  VII 
Calend.  praeponeret  epistolis  X,  XI  Calend.  scri- 
ptas,    quasi  VI  Calend.  esset  sexto  die  post  Ca- 
lendas.     Denique  etiam  hoc  intelligitur,  Camera- 
rium  dies,  quibus  datae  sunt  epistolae,  in  auto- 
graphis  transscripsisse  in  formam  dierum  indican- 
dorum,  quae  Romanis  usitata  fuit.       Melanthon 
enim  fere  in  omnibus  epistolis  autographis,  qnas 
unquam  viderim,  ut  etiam  in  epistolis  editis,  ca- 
lendarium   ecclesiasticum   sequutus    est,     et    dies 
mensis  vel  numero  indicavit  vel  nomine  sancto- 
rum  vel  dierum  festorum  Ecclesiae.     Quod  vero 
in  epistolis  ad  Camerarium  fere  ubique  Calendas, 
Nonas,  IdusCalendarii  Romani  leguntur,  id  cor- 
rectioni  Camerarii  ipsius  vel  cuiusdam  eius  disci- 
puli  debemus ,  qui  ea  in  re  non  magna  cura  ver- 
satus  esse,   ideoque  interdum  errorem  commisisse 
videtur,  ut  in  epist.  d.  21.  Apr.  I529,d.  7.  Febr. 


1534,  d.  24.  Maii  1535,  d.  6.  Aug.  1535,  d.  30. 
Oct.  1536,  d.22.  Iul.  1538. 

§.  3. 
Cont  inuatio. 

Dubitandum  non  est,  quin  Peucerus  in  col- 
ligendis  edendisque  Melanthonis  epistolis  persti- 
tisset ,  nisi  anno  1574  propter  helveticas  de  sacra 
coena  sententias  cum  Cracovio,  Stoesselio,  Schue- 
tzio  a  Duce  Saxoniae  Electore  captus  et  diu  in  car- 
cere  detentus  esset.  Excitatum  est  simul  tantum 
nominis  Melanthonis  odium  in  Saxonia,  ut  nemo 
facile  consilium  edendarum  epistolarum  capere 
posset.  Suscepit  igitur  hanc  curam  in  se  Theo- 
logus  Bremensis,  Chrislophorus  Pezelius,  qui 
edidit  binam  epistolarum  syllogen  sic  inscriptam: 

6)  Philippi  Melanchthonis  ad  Docto- 
rem  Albertum  Hardenbergium  *)  epi- 
stolae,  primum  nunc  in  lucem  editae  opera 
et studio Ch ristoph oriPezelii,  Theologiae 
Doctoris.  Bremae,  excudebat  JBernhardus 
Petri,  M.D.LXXXIX  (102  pagg.)  8. 

7)  Ad  Epistolarum  Philippi  Melan- 
ihonis  librum  primum  et  secundum,  ante 
annos  complures  editos  a  viro  clariss.  Casp. 
Peucero,  libellus  tertius,  primum  nunc 
in  lucem  editus  opera  et  studio  Christopho- 
ri  Pezelii,  Theologiae  Doctoris.  Pertinent 
ad  hunc  libellum  epistolae  D.  Phil.  Mel.  ad 
D.  Albertum  Hardenbergium,  seorsim  paulo 
ante  excusae.  Bremae  ap.Bernh.Petri,  anno 
M.D.XC.   (271pagg.    8.) 

Prior  liber  continet  76  epistolas,  omnes  ad 
Hardenbergium  scriptas,  praeter  duas  ad  Cran- 
merum ,  unain  ad  Nicol.  Buscoducensem  et  unaml 
ad  lo.  Amsterdamium.  Ordinem  temporis  Peze- 
lius  prorsus  neglexit,  et  eas  ita,  ut  ei  ad  manus 
essent,  descripsit  et  edidit ,  neque  ulli  earum  ali- 
quid  adscripsit  ad  illustrandas  res  rninus  cognitas. 
Qua  vero  fide  versatus  fuerit  in  cdendis  epistolis 
infra  videbimus.  Dicavit  hanc  collectionem  Con 
sulibus  Bremensibus,  Danieli  Burenio  et  Her 
manno  Schumachero,  et  data  est  epist.  nuncupa 


*)  Sic  in  titulo  libri ,  sed  in  inscripiionibus  epislolarum  dedit 
Hardebergium ,  omissa  littera  n.  An  MeJanlhon  hanc  lit- 
teram  praeteriverit  in  autographis,  definiri  nunc  nor 
potest. 


xlix         §.3.    DE  SYLLOGIS  EPISTOLARUM  MEL.  EDITIS  SEG.  XVI. 


toria  Bremae  mense  Iun.  1589.  Praetermissis 
laudibus  Hardenbergii,  tum  iam  defuncti,  et  Me- 
lanthonis  eiusque  epistolarum ,  illa  tantum  huc 
transcribere  liceat,  quae  spectant  ad  historiam  li- 
bri.  Scribit  autem  Pezelius:  „M  elanthonis 
„ad  Alb ertum  eplstolas  diversis  temporibus 
„scriptas,  cum  ante  multos  annos  amici  me.cum 
„  communicassent ,  ex  autographis  descriptas, 
„honsstis  de  causis  pubiici  tandem  iuris  facere 
„visum  est ,  quia  et  hocfine  ad  me  missae  iam 
„pridem  fuerunt,  ut  ederentur,  et  ego  eas  dignas 
„semper  iudicavi,  quae  lucem  publicam  adspi- 
„cerent,  et  lectionem  harum  bonis  et  candide 
„iudicantibus  utilem  ct  suavem  fore  confido."  — 
—  „  Quanquam  vero  non  difficile  mihi  fuisset, 
„plerasque  has  epistolas  ad  ordinem  seu  seriem 
„dnnorum,  quibus  scriptae  sunt,  accommodare: 
,,tamen  quia  et  varietas  materiarum  in  hoc  ge- 
„nere  librorum  iucundior  esse  solet,  et  cuique  iu- 
„dicium  liberum  relinquendum  est  aestimandi 
„de  tempore  scriplae  uniuscuiusque  epislolae, 
■>,cui  ab  authore  aut  nunquam  autraro  asscriptus 
„est  numerus  anni:  retinendam  eam  seriem  pu- 
„  tavi,  quae  erat  in  exemplari  ad  me  misso  ab 
„amicis.  A  quibus  cutn  expectem  plures  alias 
„epistolas  Dom.  Philippi,  quarum  selectiores 
„peculiari  opera  deinceps  colligere  decrcvi:  vi- 
„sum  est  nunc  ab  his  ad  Docl.  Alb.  Hardenber- 
ttgium  lilteris  ordiri,  ut  institutum  meum  in- 
^notescerel  cum  aliis,  qui  forte  simile  aliquid 
„aggredi  in  animo  habent,  tum  Clariss.  inpri- 

„mis  D.  Casp.  Peucero. Iluic  institu- 

„tum  illud  meum  vel  probari,  vel  hac  ipsa  oc- 
„casione  excitari  atque  impelli  eum  posse  opto, 
„ut  —  episiolas  Melanthonianas  fquas  iure 
„suo  ab  amicis  poslulare  et  auctoritate  sua  im- 
„peirare  facile  potest)  collecias,  cum  qiXocpi- 
„Xi7i7iois  et ,  si  qua  futura  est,  posteritate  com- 
„  municet. " 

Cognito  hoc  libro  Peucerus ,  tum  Dessaviae 
rersatus,  rescripsit  Pezeliq  d.  8.  Febr.  1590,  se 
de  eius  opera  epistolis  Melanthonis  navata  valde 
gavisum  esse,  ei  pro  suscepto  in  se  onere  curaque 
editionis  epistolarum  Philippicarum  gratiam  ha- 
bere,  simulque  optare,  ut  eum  viri  boni,  si  quid 
talium  scriptorum  inter  y.tiinfUa  sua  habeant  re- 
posita,  ad  hunc  laborem  perficiendum  instruant, 
quum  ipse  omnem  cogitationcm  de  colligendis  re- 

liquis  epistolis  abiecerit Edidit  Pezelius  hanc 

Mklanth.  Ofer.   Vol.  I. 


epistolam  Peuceri   in  fronte  alterius  collectionis, 
quam  librum  tertium  epist.  Mel.  inscripsit. 

Insunt  vero  libro  terlio  a  Pezelio  collecto 
epislolae  198,  ad  principes,  nobiles,  aulicos, 
episcopos,  variosque  homines  illustres  illius  se- 
culi  et  amicos  Melanthonis  scriptae,  quarum  19 
iam  in  Manlii  farragine  editae  fuerant.  Sunt 
vero  scriptae  19  ad  Schnepfium,  18  ad  Vituin 
Theodorum ,  13  ad  Victorinum  Strigelium,  12 
ad  Casp.  Crucigerum,  9  ad  Io.  Hessum,  9  ad 
Iust.  lonam,  8  ad  Paul.  Eberuni,  6  ad  Lutherum, 
5  ad  Ambros.  Moibanum  etc.  Omnem  huitis  li- 
bri  histori;tm  exposuit  Pezehus  ipse  in  praefatione 
ad  Christianum  Principem  Anhaltinum ,  d.  Fa- 
birani  Saxonnm  (i.  e.  Bremae)  5.  Martii  (1590), 
hisce  verhis  usus: 

„Dede.rat  autcm ,  paulo  ante  tristem  ac  lu- 
gendam  illam  Academiarum  in  Misnia  dis- 
sipationem ,  Clarissimus  D.  Pe  ucerus  ne- 
goiium,  Doctissimo  J^iro  M.  Tfrolfgango 
Crellio  ge.nero  meo,  tertii  quoque  libri  Kpi- 
slolarum  Ph  ilippicarum  colligendi:  Sup- 
pcditaiis  ipsi,  partim  aufographis,  partim 
aniigraphis  liicrarum  M  elan  cthonis, 
quas  cx  dwersis  locis  Viri  docti  liberaliter 
cum  D.  Peucero,  in  hunc  usum  ,  ut  ederen- 
tur,  communicaverant." 

„  Sed  cum  operam  hanc  puhlicae  utilitaii 
ille  navare  coepisset,  incidit  (proh  dolorl)  ca- 
lamitas  illa  fatalis  Academiarum" 

„Ea  calamitale,  tumhaec,  tum  aliae  ope- 
rae  suscepiae  propier  publicam  uiiliialem ,  in- 
terruptae  atque  impeditae  fuerunt :  Academiis 
duabus  omnium  jiorentissimis  in  Germania 
disiectis  ac  disturbatis:  Et  Viris  doctis  mul- 
tis,  acTheologis  inprimis ,  in  exi/ium  pulsis, 
incitatione  quorundam  ex  hostibus  atque  ini- 
micis  Ph  i  lippi  M  elancthonis,  de  cuius 
demoriui  capite  et  doctrina,  tanto  iam  tetn- 
pore  ab  inquietis  el  turbulentis  istis  hominibus 
potissimum  agitur" 

„Ex  quibus  tania  aliquorum  vfioig  fuit, 
tantaque  odii  acerbiias ,  ut  ad  nomen  Phi- 
lippi  aeterna  oblivione  obruendum,  cum  re- 
liqua  eius  scripta  iam  ante  in  lucem  edita,  ex 
manibus  discentium  eripere  satagerent,  adeo- 
que  ne  typis  ijuidem  imprimi  amplius  vellent: 
lum,  quae  rnanu  scripta,  necdum^edila ,  in- 
ter  charlas  eruditorum  restabant ,  supprimere 


LI 


PRAEMONENDA. 


LII 


ac  delere  in  universum,  haud  obscure  conati 
fuerint.  Cuius  rei  vel  unum  hoc  Exemplum 
commemorabo." 

„Iniellexerant  aliqui  ex  xazorj&cov  istorum 
numero,  in  vasis,  in  quibus  suppellex  libra- 
ria  M.  JVolfgangi  Crellii  erat,  medio- 
crem  acervum  latere ,  cum  Epislolarum  Phi- 
lippi  M e  lanct  honis ,  tum  iudiciorum  eius 
de  Variis  controversiis.  Quaesito  ergo  vanis- 
simo  praetextu ,  non  quieverunt  prius ,  quam 
Vasis  iam  Wileberga  avehendis  reclusis  at- 
que  apertis ,  pleraque  prope  parata  ad  editio- 
nem ,  pro  libitu  suo  eximerent ,  sibique  reser- 
varent" 

„Erant  autem  multa  ex  his  deprompta  ex 
Bibliothecis ,  cum  aliorum,  tum  vel  maxime 
ex  Reverendi,  et  doctrina,  ac  pietate  eximia 
praestantis  Doctoris  He nrici  Mo lleri, 
collegae  mei  veteris,  cuius  recentem  obitum 
Ecclesia  Chrisli  nunc  merito  luget" 

„Hic  enim,  ut  domestico  convictu  ultra  an- 
nos  decem  familiariter  D.  Phil ippo  con- 
iunctus  fuerat ,  sic  insigniora  pleraque,  quae 
tota  hoc  temporis  spacio  a  Praeceptore  priva- 
tim  scripta  erant,  manu  sua  voluminibus  duo- 
bus  complexus  erat.  Quorum  iacturam  irre- 
cuperabilem  memini  illum  saepe  multumque  in 
literis  ad  me  scriptis  deplorare,  et  audaciam 
ac  proterviam  rcov  (piXi7i7iop,aoxiyu)V  detesiari, 
ijui  contra  ius  et  fas ,  absentum  scrinia  spo- 
liare,  et  fructu  laborum  suorum  privare  exu- 
les ,  et  publicae  utilitati  surripere  monumenta 
titilia  veriti  non  fuissent." 

„  Cuius  ego  iniuriae  atrocitatem  exaggerare 
nunc  non  constitui,  ne  dolori  meo,  quanquam 
iustissimo,  indulgere  videar ,  praesertim  fato 
iampridem  sublatis  illis,  qui  iniuriae  eius  au- 
thores  fuerunt." 

„ISec  vero,  quo  thesauri  illi  librarii,  per 
plagium  erepti,  pervenerint,  aut  quid  de  iis 
actum  sit  ex  tot  annorum  intervallo,  resciscere 
unquam  potuimus.  Sed  vel  amissis  illis,  vel, 
si  adhuc  supersunt ,  iniuste  occupatis  ab  iis, 
qui  velut  canes  in  praesepi  publicae  utilitati 
eos  invident  i  reliquias  quasdam  Epistolarum 
et  iudiciorum  Melancthoniorum  conser- 
varunt  nobis  Rhapsodiae  V^iri  venerandi  M. 
Abrahami  Bucholcer i  piae  rnemoriae. 
Quas  ab  eo  adhuc  superstite,  una  cum  aliis 
tibris  chartaceis  emerat  Vir  et  Poeta  optimus 


M.  1 oachimus  Meysterus,  qui  ad  mu- 
nus  Rectoris  in  Scholam  Rremense.m  Gor- 
licio  vocatus ,  secum  eas  ad  nos  attulit,  et 
sic  quidem  attulit  ut  cum  inspiciendas  ac  per- 
lustrandas  mihi  ullro  offerret,  saepe  mihi 
horiator  fuerit,  ut  quae  editione  digna  vide- 
rentur,  deligerem  atque  in  ordinem  certum  re- 
dacla  publici  iuris  facerem." 

„A  quo  instituto  cum  non  abhorrerem,  et 
plura  tamen,  eaque  accuratiora  requirerem 
eamque  ob  causam  in  aliud  tempus  hunc  la- 
borem  reiicerem:  Opportune  accidit ,  ut  vir 
clarissimus  Dn.  lacobus  Monavius  de 
instituto  hoc  certior  a  me  factus,  se  quoque 
significaret  Epistolas  Melancthonis  ab 
amicis  hinc  inde  a  multis  annis  conquisivisse, 
et  tanquam  tabulas  fraciae  navis  collegisse: 
Eaque  in  re  neque  labori  neque  sumptui  se  pe~ 
percisse,  el  in  obtinendo  eo,  quod  ferventi  stu- 
dio  propositum  sibi  habucrit,  haud  infelicem 
operam  navasse" 

„De  editione  ergo  Epistolarum  Melan- 
cthoniarum  cum  inter  nos  dcliberaretur, 
intervenit  oplatissima  Doctoris  Peuceri  li- 
beratio.  Qui  cum  boni  ominis  loco  accepisset, 
reliquias  istas Ph ilippicarumEpistola- 
rum  non  prorsus  interiisse:  Coram  D.  Mo- 
navio  ostendit,  non  abhorrere  se  a  consilio 
editionis  illarum" 

„  Verum  haec  cum  diutius  voto  ac  desiderio 
nostro  dijferretur  propter  graviores  illius  occu- 
pationes:  mihique  ab  adversariis'  Ecclesiae 
JBremensis  causa  afferretur  peculiariter  cdendi 
Epistolas  D.  Philippi  ad  D.  Albertum 
Hardenbergium,  quarum  pleraeque  ad 
negotium  Eucharisticum  seu  Dipniacum  spe- 
ctare  videbantur :  Eo  libentius  saltem  iis  ipsis 
Epistolis  edendis  manurn  admovi,  ut  calcar 
adhiberem  ViroClariss.  D.  Peucer o  adma- 
turandam  editionem  iusti  alicuius  voluminis 
Epistolici:  Eamque  ut  per  se,  vel  alios  curare 
dignaretur,  privat/m  ac  publice  ab  eo petii"    • 

„Is  igitur  et  propter  publicum  bonum,  et 
propter  singularem  ac  perpetuam  ipsius  erga 
me  benevolentiam,  summa  cum  voluntate  mihi 
potestatem  fecit  curandae  editionis,  et  ut  eam 
primo  quoque  tempore  instituerem,  serio  rne 
monuit  atque  hortatus  est.  Quod  cum  ex 
utroque  nostrum  cognovissetD.  Monavius, 
pro  amoresuo  in  nos,  et  communi  siudio  tuen- 


tin  §.3.    DE  SYLLOGIS  EPISTOLARUM  MEL.  EDITIS  SEC.  XVI.  liv 


dae  ac  conservandae  memoriae  et  nominis  Ph  i- 
lippi  M elanctho  nis ,  sponte  sua,  quae 
secum  ipse  haberet,  mihi  pollicitus:  interea 
donec  commode  ea  mitleret,  volumen  Episto- 
larum  haud  aspernandum ,  a  Viro  Doctissi- 
mo  et  utrique  nostrum  amico  M.  M artino 
Mylio,  sive  ex  Monav ianis  etJBuchol- 
cerianis  descriptum,  sive  proprio  labore  et 
industria  aliunde  auctum  facile  mihiimpetra- 
vit:  ut  cum  iis ,  quae  ex  optimi  et  integerrimi 
Viri  M.  Me ist  eri,  et  Bucholceri  colle- 
ctaneis  mecum  habebam,  conferrem,  atque 
editionis  tandem  initium  facerem." 

„Quare  et  sponte  mea  incitabus,  et  consensu 
aut  iussu  potius  praestantissimi  nostri  Pe  u  - 
ceri  fretus ,  et  subsidiis  D.  Mo navii  et M. 
Mylii  anb  ui]%avfjg  adiutus,  manum  tandem 
Deo  iuvante  huic  operi  admovi:  Et  quantum 
hoc  tempore  Typographus,  nondum  satis  ab 
adminiculis  operarum  necessariis  instructus 
absolvere  potuit,  quomodocunque  congessi, 
quasi  specimen  futurum  sequentium  aliquot 
libellorum,  in  quibusEpistolasMelanctho- 
.nias  nondum  edilas,  et  fragmenta  iudiciorum 
de  controversiis  multis ,  quae  quidem  habere 
ad  manum  potero,  colligere  ac  publici  iuris 
facere  decrevi? 

„Quod  si  quidnunc  minus  accurate  in  hoc 
libello  curari  a  nobis  potuil:  in  eo  ut  yeniam 
festinationi  huic  dent  Lectores  candidi,  aman- 
ter  rogo,  daturus  Deo  iuvante  operam,  ut  quod 
desiderabitur ,  id  in  posterum,  iudicio,  de- 
lectu,  el  diligentia  exactiori  compensetur. 
Nam  et  propterea  exiguum  hunc  libellum,  pa- 
gellis  Epistolarum  ad  Hardenb.  seorsim  ac 
recens  excusum  submittere  volui,  ut  et  precio 
minori  comparari ,  et  bonorum  ac  Doctorum 
virorum  qui  nominis  Ph ilipp  ici  studiosi  at- 
que  amantes  sunt,  iudicia  de  hoc  labore  ex- 
p lora ri  fa cilius  possent? 

Ex  hac  prolixa  narratione  quisque  facile  vi- 
det,  qaos  habuerit  Pezelius  fontes,  e  quibus  sua 
hauserit.  Dolendum  vero  est,  illum  de  his  fon- 
tibus  accuratius  non  exposuisse,  neque  quid  au- 
tographis,  quid  apographis  debuerit,  indicasse, 
neque  in  singulis  epistolis  adscripsisse,  e  cuius- 
nam  voluminibus  eas  descripserit.  Neque  episto- 
las  disposuit  secundum  seriem  annornm  sed  secun- 
dum  dignitatem  externam  eorum,  quibus  scriptae 
fuerunt,  quare  epistolae  ad  Reges  primum  locum 


tenent,  epistolae  ad  Duces  et  Principes  secundum, 
ep.  ad  Nobiles,  Proceres  et  Episcopos  tertium  etc. 
An  ubique  fidem  servaverit  in  edendis  epistolis  et 
veritatem  verborum  sequutus  fuerit,  dubitari 
potest.  Non  solum  enim  multa  habentur  menda 
sed  etiam  saepius  nomina  tacuit,  alia  praetermisit, 
alia  etiam  rautavit,  cuius  rei  testimonia  facile  re- 
peries,  si  eas  epistolas ,  quae  in  hoc  libro  legun- 
tur,  cum  nostra  editione  contuleris,  ut  epist.  ad 
Regem  Angliae  mense  Aug.  1535,  ad  Io.  Hessum 
d.  d.  28.  Oct.  1546  et  d.  17.  Apr.  1570,  ad  Ionam 
d.  aequinoct.  verno  1547. 

Sequitur  liber  a  Snegassio  editus: 

8)  LWI  sel ectiores  claris simi  viri 
D.  Phil  ipp  i  Melanchthonis  ad  D. 
Frid.  Myconium  conscr iptae  quon- 
dam  ep  istolae,  in  communem  ecclesiae 
usum prolatae  et  editae  a  Cy  riaco  Snegas- 
sio,  Myconii  progenero.  Annexa  est  eius- 
dem  studio  et  opera  oratio  funebris  de  Myco- 
nio  a  Pancratio  Sussebachio  habita:  Rerum 
item  ac  Personarum  index.  Ienae,  typis  To- 
biae  Steinmanni ,   1594.   4. 

Cyriacus  Snegass ,  Parochus  in  oppido  Go- 
thano  Friedrichroda ,  progener  Myconii,  episto- 
las  Melanthonis  ad  Myconium  scriptas  ex  biblio- 
theca  Lindemanni,  soceri  sui,  Rectoris  olim 
scholae  Gothanae,  iure  haereditario  acceperat  si- 
mul  cum  aliis  epistolis  aLuthero,  Lango,  Cruci- 
gero  etc,  ad  Myconium  scriptis.  Ex  hac  copia 
epistolarum  anno  1593  iam  sedecim  ediderat  epi- 
stolas: 

„XYI  selectiores  vereque  theologicae  clarorum 

virorum,     una  Mart.  Lutheri,     4  Phil.  Mel., 

5  Basilii  Monneri,    1  Iusti  Menii ,    1  Io.  Mar- 

celli,    1  Matthiae  Ratzenbergeri ,    1  Casp.  Cru- 

cigeri,    1  D.  Iohann.  Langi,    1  Aeg.  Moechleri 

ad  D.  Frid.  Myconium,    magni  nominis  theo- 

logum    quondam    epislolae,     nunc  demum   in 

communem  ecclesiae  usum  evulgatae  a  M.  Cy- 

riaco  Snegassio,  Pastbri  et  Sup.  Vinar.  Adiuncto. 

Schmalkaldiae."  (s.  a.)   3^  pl.    4. 

Quem  libellum,  quum  in  rarissimis  sit,  nec  no- 

bis   videre    contigii,     neque   multis    aliis  praeter 

Ballensladtium  et  Strobelium ,  qui  illum  aut  ha,- 

buerunt  aut  certe  viderunt.     Ex  collectaneis  Bai- 

lenstadtii  didicimus,  quatuor  Melanthonis  episto- 

las,  hiceditas,  illas  esse ,   quae  incipiunt  verbis: 

1)  Laudabunt  dominum ,    qui  etc.      2)  Miror 

(d)  * 


LV 


PRAEMONENDA. 


LVI 


non  redditam  tibi  esse  etc.  3)  Opto  ex  animo  ut 
Deus  etc.  4)  Saepe  me  haec  dulcissima  vox 
etc.  Easdem  vero  Snegassius  altera  vice  edidit 
in  libello  LXVI  epistokirum  Melanthonis  ad  My- 
conium,  de  (juo  nunc  quidem  loquimur.  Non 
vero  omnes  Melanthonis  ad  Myconium  epistolas 
dedit  Sneg.issius,  sed ,  ut  ipse  in  praefatione  di- 
xit,  „ex  pluribus  selectas'\  quas  omnes  ex  auto- 
graphis,  praeter  duas,  descripsit.  Ouum  auto- 
gsaphorum,  quae  habuitSnegassius,  quaedam  ad- 
huc  supersint,  quae  cum  textu  Snegassii  contuli- 
mus,  intellecturn  est,  illum  diligenter  et  fideliter 
quidem  descripsisse,  sed  tamen  passim  nomina 
hominum  delevisse  et  pro  iis  JY.  scripsisse,  pas- 
sim  etiam  ausum  esse,  ex  suo  ingcnio  quaedam 
mutare ,  ubi  Melanthon  non  bene  loquutus  esse 
ipsi  videbatur.  In  eo  vero  reprehendendus  est, 
quod  non  investigavit  annos,  quibus  epistolae 
scriptae  sunt,  neque  eas  dedit  secundum  ordinem 
temporum  dispositas,  neque,  quod  haud  dubie 
facere  potuisset,  eas  res,  quae  posteris  rninus 
cognitae  esse  possunt,  illustravit. 

Denique  ultimo  saeculi  XVI.  anno  prodierunt 
duo  libri  a  Pezelio  editi : 

9)  Phil ipp i  Melanchthonis  rov  Iv 
aylotg  Cons ilia,  sive  iudicia  theo- 
logica,  itemque  responsiones  ad 
(juaestiones  de  rebus  variis  ~ac  multipli- 
cibus  secundum  seriem  annorum  digestae. 
TJna  cum  fragmentis  narrationum  hislorica- 
rum  pertinentium  ad  acta  plurimorum  conven- 
tuum  theologicorum,  aliarumque  tractatio- 
num  publicarum  in  causa  religionis.  Ad  re- 
futandas  calumnias  plerasque  (pi?J7i7T0luaarl- 
ytov ,  et  ad  formanda  iudicia  discentium,  ct 
aa\memoriam  conservandam  eorum ,  quae  su- 
perioribus  annis  in  ecclesiis  Germaniae  acci- 
derunt.  Collecta  et  nunc  primum  edita  stu- 
dio  ct  opera  Ch  rist  opho  r  i  Pe  z  e  lii,  Theo- 
logiae  doctoris.  JSeusladii  apad  haeredes 
TVilhelmi  Harnisii,  JW.DC.  8.  (Pars  I. 
670pagg.    P.  II.   4l6pagg.) 

10)  Christliche  JSer athschlag ungen 
und  Bedenken,  auch  andere jiiitzliche  und 
heylsame  Erinnerungen  und  Antworien  dess 
iveyland  llocherleuchten  gelehrtcn  JManns 
Philippi  Mela  nihonis ,  in  Teuischer 
Sprach  gesiellet ,  von  vielen  fiirnemmen  Iieli- 
gionssachen.       Getreiuvlich     zusammen    ge- 


bracht,\  durch  D.  Chr istophorum  Pezer 
lium,  jetzt  erst  in  den  Druck gegeben.  Ge- 
druckt  zu  Newstadt  an  der  TJardt,  durch 
TT^ilhelm  Harnischs  Erben,  Im  Jahr  M.D.C. 
8.    792  pagg.     (Recusa  ibid.  1603.    8.) 

Consilia  latina  carent  praefatione;  germanico 
libro  vero  praemissa  est  epistola  ad  loachimum 
et  Hcnricum  Comites  Ortemburgenses  (Grafen 
zurn  Ortemburg),  data  Bremae  mense  Martio 
1600,  ex  qua  ea  huc  transscripsimus,  quae  ad 
historiam  litterariam  spectant: 

„  Gleichvvie  ich  mich  (scribit  Pezelius)  vor  die- 
„ser  Zeit  beflissen  —  Phil.  Melanthonis  Latei- 
„nische  Schriften  mit  guter  Erklarung  auf  die 
„Nachkommen  zu  bringen,  wie  ich  unliingst 
„auch  seine  Explicationes  Evangeliorum  Domi- 
„nicalium  und  Consilia  et  Iudicia  Theologica 
„in  Ordnung  gebracht,  und  durch  den  Druck 
„ausgehen  lassen;  also  habe  ich  nicht  unterlas- 
„sen  wolien,  etliche  furnemeBedenken  von  al- 
„lcrh;tnd  theologischenSachen  nicht  ohneMrihe 
„und  Unkosten  zu  sammeln,  in  Ordnung  zu 
„  bringen  und  durch  den  Druck  dem  gutherzi- 
„gen  Leser  mitzutheilen.  —  —  Unter  denen 
„ist  auch  das  Schreiben  Doct.  Martini  Lutheri 
„an  den  Churfiirsten  zu  Sachsen  [d.  17.  Aug. 
„1535^J,  dessen  vidimirte  Copeyen  Euer  Gna- 
„den  Graf  Joachim  unter  ihrem  Petschaft  mir 
„vor  etlichen  Jahren  zukommen  lassen,  dessen 
„Autographon  oder  erste  Handschrift  bei  Ew. 

„  Gn.  verwahrt  wird. So  wird  auch 

„E.  E.  G.  G.  zu  lesen  lieb  seyn,  was  wegen 
„des  Schmalkaldischen  Kriegs  in  Teutschland 
„und  vielen  denkvviirdigen  Handlungen,  auf 
„den  im  Reich  angestellten  Colloquiis  und 
„Reiclistagen  vor  Bedenken  vom  Herrn  Phi- 
„lippo  vielen  hohen  Hiiuptern  der  Christenheit 
„getreulich  angezeigt  worden  sind.  Sonder- 
„lich  aber  wird  EE.  GG.  wohlgefallen  die  Be- 
„antvvortung  auf  die  Fragen,  so  vom  Kaiser 
„Maximiliano  dem  II.  durch  dero  Hofprediger 
„  vorgestellt ,  darin  der  Grund  evangelischer 
,,Lehre  fein  kurz  gefasset,  und  die  vornehmsten 
„  Irrthum  der  Papisten  angezeigt  vvorden  sind. 
„In  massen  auch  die  unterschiedcne  Theil  der 
„Antwort  von  den  Papstischen  angemaster 
„IIerrschaft,  und  der  kaiserlichen  Hochheit  im 
„Teutschen  Rcich ,  derer  Autographa,  wie 
„auch   vieler   ander  Bedenken,    ich    bei  mir 


lvii  §.3.    DE  SYLLOGIS  EPISTOLAPiUM  MEL.  EDITIS   SEC.  XVI.         lviii 


„habe,  wiewol  das  let.zte  Theil  nicht  ganz,  dar- 

„von  ich  werde  herichtet,  dass  Herr  Philippus 

„durch  den  Todt  iibereilet,  solches  nicht  ganz- 

„lich  habe  zu  Ende  bringen  konnen." 

Posteriora    verba,     quae    accurate    descripsimus, 

obscuriora  sunt.      In  autographis  autem  vix  au- 

tographa  manu  Philippi  scripta  intelligenda  sunt, 

sed    prima   exempla   typis    exscripta    (die    ersten 

Drucke) ,     quae   tum  autographa    nominabantur. 

Hunc  utrumque  librum  vero  ex  iisdem  fontibus 

haustum  esse ,  ex  quo  librum  tertium  epistolarum 

edidit,  ex  ipsa  praefatione  ad  hunc  librum,  quam 

supra  dedimus,  satis  perspicitur. 

Gollegit  autem  Pezelius  in  Volumine  latino 
non  solum  consilia  et  iudicia  Melanthonis,  sed 
etiam  epistolas  permultas,  in  quibus  Mel.  senten- 
tiam  suain  de  rebus  ecclesiasticis  et  sacris  expo- 
suerat.  Maximam  vero  epistolarum  partem  hau- 
sit  ex  libris  editis,  potissimum  ex  epistolis  a  Peu- 
cero,  Manlio  et  Camerario  edilis.  Ptaro  autem 
dedit  epistolas  integras,  sed  plurimas  tantum  ex- 
cerpsit.  Perpaucae  fuerunt,  quae  antea  nondum 
erant  cognitae.  Praeter  epistolas,  Consilia  et  iu- 
dicia  latina,  inseruit  suo  Volumini  etiam  Quae- 
stiones  Academicas ,  quas  Paulus  Eberus  iam 
anno  1557  (Witeb.  ap.  haered.  Georgii  Pihau.  8.) 
ediderat,  qua  in  re  autem  ita  versatus  est,  ut 
praetermissis  exordiis  et  mutata  forma  oratoria, 
argumenta  contraheret,  quo  formam  orationum 
iis  exueret  et  formam  iudiciorum  iis  indueret. 
Putavimus  autem  illas  quaestiones  forma  sua  na- 
tiva  a  nobis  repetendas  esse ,  quare  noluimus  eas 
epistolis  et  consiliis  inserere,  sed  decrevimus,  eas 
ex  Eberi  libro  alio  loco  integras  et  forma  nativa 
dare.  Excepimus  solum  modo  eas,  quae  inEbero 
non  leguntur,  sed  tantum  in  Pezelio ,  quorumque 
forma  propria  restitui  nunc  non  potest.  Eas,  quum 
semel  habeant  forinam  iudiciorum,  hic  quoque 
dedimus.  Caeterum  liber  latinus  habet  duas  par- 
tcs,  qunrum  prior  exhibet  consilia  et  iudicia  us- 
que  ad  ann.  1548  scripta,  posterior  ea,  quae  ad 
ann.  1548  et  sequentes  spectant.  In  fine  libri  ad- 
iectus  est  index  epistolarum,  consiliorum  et  iudi- 
eiorum  secundum  ieriem  annorum. 

Volumen  germanicum  consiliorum,  quod  in 
rarissimis  libris  habetur,  continet  aliquas  cpistolas 
gcrmanice  scriptas,  ct  iudicia  et  consilia,  quae 
Melanthon  lingua  vernacula  exaravit  inde  ab  anno 
1535  et  seqq. ,  et  quae  Pezelio  ad  manus  fuerunt. 


Multa,  imo  plurima  consilia  et  iudicia  in 
utroque  Volumine  iam  antea  separatim  edita  fue- 
rant;  minor  eorum  pars  a  Pezelio  primum  in  lu- 
cem  missa  est.  Quot  vero  eorum  Pezelius  vel  non 
cognoverit  vel  non  habuerit,  quisqtie  intelligit, 
qui  consilia  et  iudicia  a  nobis  hic  collecta  perlu- 
straverit. 

Quod  si  quaeritur,  quid  Pezeiius  in  edendis 
Consiliis  praestiterit  et  quantam  curam  et  fidem 
adhibuerit,  ei  vix  aliquid  tribuere  possumus  prae- 
ter  laudem  diligentiae  in  congerenda  materia. 
Etenim  nunquam  aut  raro  tlixit,  utrumConsilium 
antea  iam  editum  fuerit,  et  ubi  et  quomodo ,  an 
veroj  ex  manu  scripto  illud  hauserit;  fere  nihil 
praemisit  singulis  Consiliis  et  scriptis ,  quo  indi- 
caret  vel  iilustraret  causam  et  occasionem  scripti ; 
denique  verborum  incorruptam  veritatem  minime 
curavit,  varias  lectiones  nullas  dedit,  imo  ausus 
est  passim  quaedam  delere  et  expungere  adeoque 
etiam  verba  Melanthonis  mutare  in  mitiorem  sen- 
tentiam,  ita,  ut  fere  malae  fidei  incusandus  sit. 
Qua  in  re  nos  durius^quam  licet  de  eius  fide  non 
iudicasse,  quisque  intelliget,  qui  consilia  a  nobis 
edita  accur.itius  inspicere  voluerit.  Exemplo  sit 
iudicium  d.  23.  Aug.  1531  scriptum  de  bigamia 
Regis  Angliae. 

'  §•  i 

De   syllogis  epistolarum   et  cons ilio- 

rum  Afel,,   quae  seculo  XP^II.  usque  ad 

nostra    tempora  factae   sunt. 

Primo  statim  anno  sec.  XVII.  prodiit  series 
epistolarum  Melanthonis  ad  lo.  Stigelium ,  quem 
tenero  et  fere  paterno  amore  complexus  est  Me- 
lanthon,  cuique  saepissime  misit  litteras.  Prodiit 
videlicet 

1 1)  Poematum  lo.  Stigelii  Volumen  III. ,  prae- 
ter  caetera  libro  adoptivo  epislolarum  a  Phi- 
lippo  IkTel.  ad  Stigelium  scripiarum  adau- 
ctum.    lenae  1601.    8. 

Continet  hic  liber,  qui  in  rarissimis  est, 
quanquam  duo  priora  volumina  poematum  Stigelii 
facile  haberi  possunt,  in  appendice  epistolas  98  a 
Melanthone  ad  Stigelium  scriptas ,  du.is  vero  alirs 
inscriptas,  videlicet  Baronibus  in  Tautenberg  et 
Vargula  et  Io.  Wcbero  pastori  Neapolitano,  et 
unam  Stigelii  ad  Melanthonem,  datam  Cal.  Dec. 
1555.   —     Edidit  hoc  tertium  Volurnen  poema- 


LIX 


PRAEMONENDA. 


IX 


tum  cum  epistolis  non  Stigelius  ipse,  sed  alius, 
Mag.  Iacobus  Iiosenfelder.  Ex  hac  editione 
transscriptae  sunt  in  cod.  Goth.  188.  An  a  Ro- 
senfeldero  integrae  et  debita  fide  descriptae  fuerint, 
nunc  dici  non  potest ,  quum  autographa  perierint, 
apographa  in  Codd.  non  legantur.  Gerte  sine 
iusta  diligentia  typis  exscriptae  sunt.  „Squalent 
„enim  (ut  Danzius  dicit)  non  solum  mendis  typo- 
„graphicis,  sed  et  typorum  tanta  est  deformitas, 
„inaequalitas  et  omnino  ingratitudo,  ut  lectores 
„longe  facilius  abigere,  quam  allicere  possint." 
Hac  ipsa  de  causa,  et  quod  Volum.  III.  poematum 
Stigelii  vix  adhuc  in  bibliothecis  reperiatur,  S.  V. 
Danzius,  Doctor  Theologiae  in  Acad.  Ienensi, 
curavit,  „ut  a  mendis  purgatae  (ut  eius  verbis  in 
„praefat.  utar)  typis  elegantioribus  expressae,  in 
,,iis  locis,  qui  ex  aliis  autoribus  allati  sunt,  accu- 
„ratae,  et  ordine  chronologico  dispositae  pro- 
„dirent"  iisque  addidit  epistolam  Mel.  adChristo- 
phoruin  Hofrnannum,  nondum  editam.  Fecit 
hoc  in  libello  academico : 

„Epistolae  Philippi  Melanchthonis  ad  Ioannem 
Stigelium,  multo  emendatius  et  accuratius  quam 
antehac  editae,    a  D.  /.  T.  L.  Danz."     lenae 
1824.   4.   (48  pagg.) 
Quum  multae  harum  epistolarum,  imo  plurimae 
fere  nihil  habeant,  ex  quo  annus,  quo  scriptae  sint, 
cognosci  possit,    perdifficile  profecto  est,   eas  se- 
cundum  annos  disponere,    quare    etiam  Danzius 
postea  haud  pauca  in  ordine  epistolarum  mutavit. 
Nos  quidem  ea  in  re  Danzium  sequuti  snmus ,  sed 
tamen,    quum  nobis  agmen  epistolarum  nondum 
editarum  ad  manus  fuerit ,  causam  habuimns  mu- 
tandi   passim    ordinis    et    discedendi  a   sententia 
Danzii.     Neque  omisimus,  quod  Danzius  non  fe- 
cit,  singulis  locis  afferre  lectiones  ex  priore  edi- 
tione,    quas  Danzius  mutandas  esse  censuit,    ex- 
ceptis    solum    modo   manifestis  mendis  typogra- 
phicis. 

Quum  paulo  post  Davides  Chytraeus ,  filius, 

ederet  epistolas  ad  patrem  et  a  patre  scriptas: 

12)  lo.  Dav.  Chyt  raei,   theologi  ac  histo- 

rici  eminentissimi  Rostochiana  in  Academia 

Professoris  quondam  primarii,  epistolae, 

editae  a  Dav.  Chytraeo  autoris  filio.    Ha- 

noviae,  1614.  8. 

edidit  simul  inde  a   pag.  1213  — 1246    quinqua- 

ginta  epistolasPhilippiMelanthonis  adChytraeum, 

patrem,   scriptas,   antea  non  cognitas,    bona,    ut 


videtur,  fide,  praeterquam  quod  quaedam  verba 
hebraica  a  typographo  misere  deformata  sunt. 
Neglexit  vero  inquirere  in  annurn,  quo  quaeque 
epist.  scripta  sit,  neque  quidquam  adscripsit  ad 
illustrandas  res  privatas  minus  cognitas,  quarum 
in  epistolis  fit  mentio. 

Postea   multum    meruit  de   epistolis  Melan- 

thonis  Io.  Saubertus.       Prodiit  enim   eius   cura 

primum : 

13)  Epistolarum     Philipp i      Melan- 

chthonis  liber  Quartus:  postquam  pri- 

mum  et  secundum  D.  Caspar  Peucerus,    ter- 

tium  vero  D.  Christoph.  Pezelius  olim  vulga- 

runt,    iam  primum  in  lucem  editus,  studio  et 

cura  1 ohannis   Sauberti,    ecclesiae  J\o- 

rimbergensis  ad  D.  Sebaldi  Pastoris. 

Praeteriti  secli  priuala   et  publica  gesta, 
Crede  mihi,  Lector ,   hinc  sibi  lumen  habent. 

Norimbergae,  typis  et  sumptibus  TVolfgangi 
Endteri.  M.DC.XXXX.  207  pagg,  8.  — 
In  fine  addita  est  versio  eorum ,  quae  graece 
in  epistolis  leguntur.' 

Insunt  epistolae  CXX  omnes  ad  Vitum  Theo- 

dorum ,  (sic  enim  in  autographis  Melanthonis  hoc 

nomen  constanter  scribitur,  nunquam  Theodori- 

cus,  ut  Saubertus  saepius  et  alii,)  Noribergensem, 

inde  ab  anno  1535  scriptae,  secundum  seriem  an- 

norum    dispositae.       Dicatus   est  liber  (Cal.  Maii 

1640)  Augusto,    Duci  Luneburgensi  et  -Bruns- 

wicensi,  atque  de  eo  haec  scripsit  Saubertus: 

„Bibliothecae  urbis  nostrae  praefectus  exopta- 

„tissimam  nactus  sum  occasionem,  antiquitatem 

„litterariam   aliquanto   studiosius  investigandi. 

„Inter  has  curas  feliciter  mihi  obtigerunt  epi- 

„stolae  MSS.  Philippi  Melanchthonis  ad  Vitum 

„Theodorum    olirn    missae,     quas  viri   huius 

„  optimi  in  Parochia  nostra  Sebaldina  quondarn 

„Antistitis  laudatissimi,   haeredes  tam  diu  la- 

„tere  ideo  voluerunt,    opinor,    quod   ab   aliis 

„iam  editas  crederent.  —  —     Confestim  igi- 

„tur  id  operae  mihi  sumsi,  ut  omnes  omnium 

„editiones,  quotquot  reperire  licebat,  diligenter 

„conferrem,    donec   liquido  appareret,     quae- 

„namPhilippi  epistolae  lucem  aniehac  aspexis- 

„sent,  quae  non  item.     Nihil  ex  nostris  habe- 

„bat   liber  primus.     Nihil  secundus.     Tertins 

„continebat  octodecim,  etiam  in  Codice  nostro 

„scriptas,    quas    in   hac    evulgatione   consulto 

„omisimus.     Manliana  aliis  invisa,  mihi  non- 


LXI 


§.4.    DE  SYLLOGIS   EPISTOLARUM  MEL.   SEC.  XVII.  et  sq.  txii 


„dum  visa,  in  censum  hic  non  veniunt.     Se- 

„legi    autem    epistolas  centum  et  viginti,    uni 

„Theodoro  inscriptas,  et  publici  iuris  feci." 

Ex    epistola     Georgii    Ptichteri,       Procancellarii 

Altorfmi  d.  13.  Cal.  Mart.  1640   huic   volumini 

epistolarum  proemissa,    intelligitur  Vitum  JBur- 

gerum,  Rectorem  scholae  ad  aed.  div.  Laurentii, 

fuisse,  ,,qui  has  epistolas  manu  sua  ab  interitu 

vindicareC,    quae  Strobelius  *)   de   eo    intelligit, 

quod  Burgerus  sua  manu  apographa  descripsisset. 

Postea   enim  ipse  hoc  volumen  apographorum  a 

Burgero    scriptum    a  Dietelmeyero  dono    accepit. 

Autographa  autem,  certe  plurima,  nunc  sunt  in 

Cod.  Monac.  I.   in  folio.       Ex  his,    ut  etiam  ex 

Strobelii  libris,  qui  apographa  cum  libro  Sauberti 

contulit,    videmus    Saubertum    passim    quaedam 

consilio  non  edidisse,    quae  ex  sua  opinione  po- 

tuissent  Melanthoni  vitio  verti ,  ut  in  epist.  d.  24. 

Aug.  1540,  item  Cal.  Septbr.  1540,  d.  16.  Mart. 

1543,    qua  in  re  Saubertus  non  adeo  vituperan- 

dus  videtur  quum  eo,  quo  edidit  epistolas,  tem- 

pore  Melanthon   apud   vulgus   theologorum   Lu- 

theranorum  adhuc  in  odio  esset,  adeoque  Sauber- 

tus  sibi  ipsi  ab  hoc  vulgo  metueret;  ut  intelligitur 

ex  epistola  nuncupatoria ,   ubi  solerter  sibi  cavit, 

ue  quis  putaret,  se  omnia,  quae  Melanthon  in  his 

epistolis  scripserit,  probare  et  vera  habere.     Nec 

vanum  fuisse   metum  docet  vel  epistola  Antonii 

Reiseri  (in  Schelhornii   amoenit.  litt.    T.  XIV. 

p.  609  sq.)  scribentis;  „ex  ore  celeberrimi  cuius- 

„dam  viri  de  beati  etiam  Sauberti  in  edendis  dua- 

„bus  epistolarum  Melanchth.  partibus  labore  olim 

„audivi,  non  adeo  laudabiliter  eum  de  orthodoxia 

„esse  meritum,  qui  eius  viri  ob  non  unas  ratio- 

„nes,  apud  Huttenum  prolixius  legendas,  suspe- 

„  cti  epistolas  tutius  aeternis  sepclivisset  tenebris, 

„  quam  in  lucem  cum  non  plane  nullorum  scan- 

„dalo  traxisset  publicam." 

Dum  ita  numerus  editarum  epistolarum  Mel. 
augebatur,  primum  Londini  vir  quidam  doctus 
epistolas  editas  Mel.  curn  Erasmi  Fioterodami  epi- 
stolis  denuo  recudi  curavit.     Prodiit  enim: 

14)  Epistolarum  D.  Erasmi  Iiotero- 
da m i  libri  XXXI  et  P  Me lanchthonis 
libri  IV,  quibus  adiiciuniur  Th.  Mori  et 
Lud.  Vivis  epistolae.      Londini,    excudebant 


*)  Literarische  Nachricht  von  Mel.  Briefen    p.  81.   et  Idem   in 
Miscellan.  P.  I.  pag.  169. 


M.  Flesher  et  R.  Young.  M.DC.XLII. 
Sumptibus  Adriani  Ulacq.  fol.  —  (Legun- 
tur  primum  epist.  Erasmi  p.  1 — 2146,  quibus 
acced.  18  pagg.  indicis.)  —  Epistolae  Me- 
lanthonis,  quae  iam  sequuntur,  dnplicem  ha- 
bent  inscriptionem,  alteram  generalem,  ut  pars 
totius  libri,  sic  sc  habentem:  „Epistolae  Phi- 
lippi  Mel  ,  Thomae  Mori  et  Ludovici  Vivis.", 
alteram  specialem ,  ita  ut  epistolae  Melanthonis 
etiam  separatim  vendi  possent,  et  quidem  htfnc: 
„Epistolarum  Melanchthonis  li- 
bri  IV.  Quibus,  auctarii  loco,  accesserunl 
Thomae  Mori  et  Ludovici  Vivis  epistolae. 
Cum  indicibus  locupletissimis.  Londini. 
Excudebant  M.  Flesher  et  R.  Jfoung. 
M.DC.XLII.  Sumptibus  Adriani  Ulacq." 
fol.  (Epist.  Melanth.  pagg.  968.  Epistolae 
Mori  et  Vivis  116  pagg.  et  16  pagg.  indic.)  — 
Erravit  igitur  Baumgartenus,  qui  (Nachrichten 
von  merkwiirdigen  Biichern ,  Vol.  VI.  p.  172.) 
putabat  duplicem  editionem  epp.  Melanth.  illo 
anno  Londini  prodiisse. 

Continet  librum  primum  et  secundum  epist. 
Mel.  aPeucero  et  librum  tertium  aPezelio  editum, 
et  epistolas  Mel.  ad  Camerarium,  quae  hic  liber 
quartus  dictae  sunt.  Desiderantur  ergo  epistolae 
ad  Hardenbergium  a  Pezelio,  ad  Myconium  a 
Snegassio ,  ad  Stigelium  a  Piosenfeldero ,  et  ad 
Vitum  Theodorum  a  Sauberto  editae,  itemque 
illae,  quae  passim  in  Iudiciis  et  Consiliis  Mel.  a 
Pezelio  editis  leguntur.  Recusae  autem  sunt  epi- 
stolae  eodem  ordineetmodo,  quoleguntur  in  libris 
Peuceri,  Pezelii  et  in  ep.  ad  Camerar. ,  praeter- 
quam  quod  non  dedit  ex  Peucerianis  libellis  prae- 
fationem  ad  Acta  in  Conventu  Ratisbonensi,  quae 
etiam  legitur  in  opp.  Mel.  Viteberg.  T.  IV.  p.  696., 
neque  epist.  ad  Cordatum  :  „Meministi  quaefue- 
rit  etc,  et  ex  libro  tertio  epist.  de  Morte  Helti  et 
de  philosophia  apum,  quia  iam  in  libro  1.  epist 
leguntur.  Caeterum  a  mendis  typographicis  haec 
Londinensis  editio  non  est  omnino  pura. 

Prodiit  porro  cura  Sauberti : 
15)  Appendix  libri  quarti  epistola- 
rum  Ph i l.  Me lanchthonis ,  complectens 
epistolas  XXXVI,  annis  1544.  45.  46.  47. 
48.  ad  Vitum  Theodoricum  (Theodorum 
scripsit  Melanthon)  scriptas  el  hactenus  non- 
dum  editas,  nunc  bono  publico  ex  multorum 
rogatu  donata  et  libro  quinto  praemissa ,    a 


TXIII 


PRAEMONENDA. 


LXIV 


Ioh.  Saubert o,    Eccles.  Norib.  ad  D.  Se- 

baldi  Pastore.     Noribergae,  iypis  et  sumptib. 

PVolfg.Endteri.   M.DCXLV.  8.  (54  pagg.) 

Insunt  epistolae  XXXVI  ad  Theodorum,  qua- 

rilm  autographa  sunt  in  Cocl.  Monac.  I.  in  folio. 

Graeca  epislolis  passim  inserta   latine  versa  ha- 

bentur   in   fine  libri.      Dicavit  Saubertus  librum 

Rudolpho  Augusto ,  Duci  Brunsvic.  et  Luneb. 

Anno  sequente  autem  prodiit  liber  quintus: 
16)  Liber  quintus  et  ultimus  episto- 
lar um  Philippi  Melancht honis,  hac- 
tenus  quidem  nondum  cditarum,  scd  a  viris 
doctis  multos  annos  desideratarum  et  ad  illu- 
strandam  superioris  seculi  historiam  apprime 
utilium  ,  accurante  lohanne  S  auberto, 
ecclesiae  Norinbergensis  ad  Div.  Sebaldi 
Pastore.  Accessit  rerum  memorabilium  in- 
dex.  Typis  Noricis  Wolfgangi  Endteri. 
M.DC.XLVI.  8.  (736  pagg.  et  36  pagg.  in- 
dic.) 

Insunt  fere  514  epistolae,  quarum  74  in- 
scriptae  sunt  lusto  Ionae,  11  Ioanni  Praetorio, 
49  Ulrico  Mordeisen,  25  Hieronymo  Besoldo, 
43  Christophoro  Pannonio,  14  Georgio  Maiori, 
30  Marco  Crodelio,  42  Georgio  Fabricio,  23 
Laurentio  Mollero,  143  Michaeli  Meienburgio 
etc.  Verba  graeca  epistolis  inserta  non,  ut  in  li- 
bro  IV  in  fine,  sed  statim  in  margine  latine  versa 
leguntur.  Praeter  epistolam  nuncupatoriam  ad 
Augustum,  Ducem  Brunsvic.  et  Luneburg.  legitur 
in  fronte  libri  epistola  Andreae  Smftlebii ,  Vra- 
tislaviensis  Doctoris,  ad  Saubertum,  et  epistola 
Saubcrti  ad  lectorem,  e  qua  ea,  quae  ad  histo- 
riam  huius  voluminis  spectant,  huc  transscripsi- 
mus.  Narrat  itaque  Saubertus,  ante  quinquen- 
nium  sibi  ab  Andrea  Senftleben  scriptum  esse, 
eum  habere  epistolas  Melanthonis  ex  bibliotheca 
lacobi  Monavii,  in  quas  Peucerus  et  Pezelius 
(vid.  praefat.Pezel.  ad  librum  tertium  epist.)  multo 
studio  sed  frustra  inquisivissent,  quurn  Monavius 
eis  pauca  tantum  exhibuisset,  plurima  vero  sibi 
reservasset,  quippe  qui  ipse  epistolas  Mel.  colli- 
gere  et  edefe  voluisset.  Post  Monavii  mortem 
multos  annos  has  litteras  deiituisse,  eas  autem 
nunc  a  Senftlebio  sibi  dono  missas  esse,  ut  pu- 
blici  iuris  eas  faceret,  quod  a  se  nunc  factum  sit 
summa  fide.  „Si,  inquit,  quis  est,  qui  de  fide 
„nostra  in  erlendis  his  epistolis  subdubitet,  huic 
„sancte  affirmo,  si.c  Lectori  me  nudas  et  integras 


„ofTerre,  ut  Monaviana  manus  dedit.  Senten- 
„tiae  Philippi  nihil  addidi,  nihil  detraxi:  imo, 
„ne  quid  olim  muniendae  famae  adversus  ca- 
„lutnniam  deesset,  ipsum  exemplar,  quod  vocant, 
„in  bibliotheca  publica  deposui"  [quod  Strobelius 
se  diligenter  inquisivisse,  at  non  reperisse  adfir- 
mat  in  d.  litter.  Nachrichten  von  Mel.  Briefen 
p.  94.].  „Unum  illud  vehernenter  doleo,  quod 
„editio  in  morbi  mei  tempus  inciderit,  ubi  cum 
„relegere  non  possem,  errata  irrepserunt  non 
„pauca.  —  Denique,  ne  nesciat  lector,  tomum 
„hunc  epistolarum  ideo  vocari  a  nobis  ultimum, 
„quod  de  reliquis  multis  non  constet:  nisi  appen- 
„dicem  quandam  ex  Nobiliss.  Camerariorum  Bi- 
„bliotheca  expectemus;  ubi  haec  rerum  pretia  la- 
tent;  quamvis  et  hic  cruta  nuper  pars  non  exi- 
gua  et  ultro  mihi  ac  liberaliter  concessa  est,  qua 
videas  olim  (si  vix  ero),  quae  de  superiori  se- 
„culo,  cumprimis  vero  de  ecclesia  Vratislaviensi 
„Ioh.  Hessus ,  et  ad  hunc  Lutherus,  Phi/ippus, 
„aliique  viri  gravissimi  scripserunt." 

Saubertus  autem  postquam  sua  typographo 
excudenda  dederat  accepit  etiam  epistolamiWco/rt/ 
Ilenelii  ab  Henenfeld,  Caes.  Mai.  et  Ducis  Ligni- 
censium  Consiliarii,  et  Vratislaviensis  Syndici, 
scribentis,  se  habere  duodetriginta  Melanthonis 
autographa  nondum  edita,  quae  ei,  s"  placuerit, 
sit  descripturus  *).      Has  epistolas  Saubertus  suo 


*)  Tolam  epistolam  Lic  subiunximus  sic  se  hahentem  : 

„Ex  literis  tuis,  Vir  Reverende,  atque  Clarissime,  quas  ad 
Bibliopolam  nostrum,  Cbristophorum  lacobum ,  nuperrime 
scripsisti,  Epistolarum  Philippi  Melanchthonis ,  rov  ly 
uyioig  quintam  et  ultimam  Partem  iam  nunc  sub  praelo 
versari  cognovi ,  eo  quidern  maiore  cum  voluptate,  quo 
minorem  conslat  esse  illorum  numerum,  quibus  Fama  hu- 
ius  Viri  aeque  ac  Tibi  sit  sacrosancta.  Indicium  instituti  tui 
prinms  omnium  mihi  fecerat  Andreas  Senftleben ,  Vir,  dum 
vixit,  et  optimus,  et  doctissimus:  cui  cum  significarem, 
penes  me  quoque  esse  aliquot  Epislolas  Philippicas,  avto- 
yQaipovg,  ipse  autem  me  rogaret,  ut  legendas  sibi,  ac  de- 
scribendas  quoque,  si  inter  reliquas  non  essent,  communi- 
carem  ,  libenter  id  me  facturum  respondi,  sed  quod  ille  ta- 
men  morte  praepeditus,  effectum  dare  non  potuit." 

,,  Sunt  ea  numero  duodetriginta  *) ,  ad  Fridericum 
Lignicensium  Ducem  una ,  ad  Martinum  Lutherum  duae, 
ad  lohannem  Calvinum  una ,  ad  F.rhardum  Schneppium 
duae,  ad  Casparum  Aquilam  sex ,  ad  lustum  lonam  duae, 
ad  Georgium  Spalatinum  una ,  ad  Vitum  Vinshemium  una, 
ad  Iacobum  Bordingum  una,  ad  Davidem  Vogtuui  una,  ad 
Vict.  denique  Slr'gelium  quatuor,  etsi  haud  paucae  absque 
die  et  Consule.  Quod  si  tute  has  quoque  forlean  desideras, 
vel  tribus  verbis  indices,  velim:  nulla  in  me  mora  erit, 
quin  in  tuae  spem  gratiae,  et  ab  homine  doclo  desciibi,  el 
priino  quoque  (enipore  Tibi  transmilti  curem." 


•)  tantum  22  epi»tolac  numerantur. 


LXV 


§.4.    DE  SYLLOGIS  EPISTOLARUM  MEL.   SEC.  XVII.   et  sqq. 


LXVI 


operi  inserere  quidem  non  poluit,  at  opinor,  eas 
venisse  inbibliothecamPihedigerianam,  quae  nunc 
est  Vratislaviae,  cuiusque  autographa  descripsi- 
mus  suo  loco,  ubi  de  codicibus  egimus,  quibus  su- 
mus  usi. 

Quae  igiturSaubertus  in  hoc  quinto  libro  de- 
dit,  ea  omnia  cx  apographis  quae  sibi  fecerat  ilfb- 
navius  hausta  sunt;  Monavius  autem  adscripserat: 
se  omnes  epistolas  ex  autographis  descripsisse. 
Omnes  epistolae,  paucis  exceptis  quae  in  Manlii 
farragine  leguntur,  et  Una,  quam  Peucerus  iam 
habuerat,  nondum  erant  editae.  Quod  aulem  at- 
tinet  ad  fidem ,  qua  hae  epistolae  aut  a  Monavio 
exautographis,  aut  a  Sauberto  ex  Monavii  codice 
descriptae  sunt,  fatendum  est,  eam  minime  lau- 
dandam  esse.  Non  solum  enim  pro  nominibus 
hominum  saepius  legitur  N.  suppresso  nomine, 
sed  etiam  in  quibusdam  locis  legitur  etc. ,  unde  iam 
Strobelio  suboluerat,  Saubertum  quaedaru  pas- 
sim  non  dedisse,  quae  calumniandi  occasionem 
videbantur  praebitura  esse.  Nos  vero  ex  supple- 
mentis  manu  vetusta  exemplo  huius  libri  in  hi- 
bliotheca  Dresdensi  Regia  ex  MStis  adscriptis, 
quae  indicavimus  signo:  A.D.,  intelleximus,  haud 
pauca  esse,  quae  aut  Monavius  aut  Saubertus, 
nescimus  enim  uter  incusandus  sit,  vano  timore 
impeditus  dare  non  ausus  est.  Videantur  ex  mul- 
tis  epist.  ad  Ionam  d.  21.  Iun.  1537,  ad  eundem 


„Ex  nsdem  tms  liteiis  intelligere  mihi  fuil,  missa  Tibi 
ei  HoIIandia  a  Ludovico  Cameivirio  scripta  quaedam  Eccle- 
siam,  et  Politiam  inclylae  huius  urbis,  ac  praesertim  pri- 
mum  llhus  Evangelistam  Iohann.  Hessum  concernenlia : 
Quorum  quidem  copiam  si  me  impelrare  abs  Te ,  idque  meis 
lmpensis  passus  fueris;  magno  utique  beneficio  me  affeceris. 
Enimvero  verbis  eiprimere  nequeo,  quanto  illarum  deside- 
no  tenear:  dum  praese.tim  hoc  ipsum  nunc  ago ,  ut  Bres- 
lographiammtam  cnris  seCundis  innovatam,  magnaque  sui 
parte  locupletatam ,  typograpbo  mitlam  ;  cui  fortassis  isfae, 
quarum  abs  te  facta  est  menlio,  mantissae  loco,  sed  non 
sine  bononfica,  qua  Camerariorum,  Avi  et  Nepotis,  qua 
Tui  quoque  nomims  praedicalione,  possent  subneoti.  Quod 
cupio,  vehementer  cupio,  inquiebat  olim  M.  Brulus:  Id 
cum  eo  commune  habeo :  cuius  flagranti  desiderio  omnis 
mora  longa,  in.o  ienla  est  ipsa  eliam  celeritas.  Quo  magis 
mibi  veniam  dabis,  Domine  bonorande,  quod  tam  non  dico 
audacter,  sed  familiaiiter  ad  Te  scribo,  tametsi  nec  unquam 
mihi  visum,  nec  an.iciliae  foedere  palam  contracto  iun- 
ctum.  At  enmi  facile  inter  bonos  hic  nodus  stringitur  boni 
amons:  quo  absenl.um  eliam  animi,  sine  corporis  impedi- 
mento,  coeunt,  atque,  ut  liceat  Luciliana  uti  eloquentia, 
congermmascunt.  Eum  autem  sicut  Tibi  absque  fuco,  et 
fallaci.s  promilto,  sic  clvxtQona  mibi  tuum  certo  cerlius  pol- 
l.ceor :  leque  cum  1  uis  omnibus  quam  felicissime  valere  ex 
animi  sentenlia  voveo.  Raptim  Vralislaviae,  a.  d  VII  Fe 
bruarii  1646. 

Reverendae  Dig.  T. 

studiosissimus 


MELAXTH.  Ol'EB.    Vol.  I 


Nicol.  Henelus  ab  Henenfeld,  D. 


d.  £0.  Decbr.  1527,  ad  Ulr.  Mordisin  d.  5.  April 
1557,  ad  eundem  d.  11.  Iun.  1559  et  d.  14.  Nov. 
1559,  ad  Meyenburgium  d.  1.  Decb.  1548,  d.  29. 
Iun.  1549,  ad  Laur.  Mollerum  d.  29.  Nov.  1548, 
d.  28.  Maii  1548  etc.  Caeterum  Saubertus  in  tem- 
pus,  quo  quaeque  episL  scripta  sit,  inquirere  hic 
omisit,  et  epistolas  sine  ullo  ordine,  ut  ad  manus 
erant,  yel  ut  legebantur  in  Monavii  collectione, 
dedit,  nisi  quod  eas,  quae  eidem  inscriptae  essent, 
coniunxit. 

Mox  vero  novum  volumen  (liber  sextus) 
epist.  Mel.  prodiit  hoc: 
17)  Ph.  Melanehthonis  epistolarum 
liber,  continens  praeclara  multa  cum  eccle- 
siastica  turn  poiitica  et  historica  cognitione 
dignissima,  antehac  nunquam  editus,  Lugdu- 
ni  Batavorum  ex  officina  Bonaventurae  et 
Abrahami    Elzevir ,      Academ.    Typograph. 

CI0CI3CXLVII.  (mendose  pro  CI3I0CXLVII.  1647) 
8.    (517  pagg.) 

Insunt  huic  libro,  quem  librum  sextum  epi- 
stolarum  Melanthonis  nominare  solent,  vel  etiam 
librum  Lugdunensem,  446  epistolae,  quarum 
196  Hieronymo  Baumgartnero  inscriptae  sunt; 
10  Placotomo,  24  Iohanni  Hesso,  22  Ioh.  Bren- 
tio,  13  Io.  Lango,  14  Georgio  Stnrz,  58  Vito 
Theodoro,  aliae  aliis,  vel  principibus  vel  homi- 
nibus  illustribus  vel  amicis;  omnes  antea  nondum 
editae  exceptis  novem,  videlicet  p.  15  ad  Stiba- 
rum,  p.  27  ad  Wallerodum,  quae  in  epp.  ad  Ca- 
merarium  leguntur;  p.  17  ad  Oberburgerum, 
p.  361  ad  Bohemos  et  p.  371  ad  Brentium,  quae 
Peucerus  iam  ediderat;  p.  SO^  ad  Lutherum, 
quam  habes  in  libro  tertio  epp. ;  p.  20  ad  Carlo- 
vicium,  iam  edita  a  Manlio;  p.  474  ad  Vitum 
Theodorum,  quae  in  app.  lib.  IV.  epp.  legitur; 
et  denique  p.  321  ad  Ziglerum ,  quae  olim  iam 
prodierat  in  Tabul.  Aesop.  a  Camerario  edilis. 

Editus  est  hic  liber  VI.  ex  autographis  et 
paucis  apographis,  quae  nunc  fere  ad  unum  omnia 
servantur  in  Cod.  Monac.  I.  in  fol.  Ea  cum  textu 
libri  VI.  accurate  contulimus  et  epistolas  integri- 
tati  suae  restituimus.  Qui  enim  hunc  librum  edi- 
dit  in  describendis  epp.  satis  quidem  religiosus 
fuit,  simulque  ut  sine  mendis  typis  exscriberen- 
tur  curavit,  sed  tamen  in  aliquibus  locis  quaedam 
ex  arbitrio  mutavit,  ut  in  epist.  ad  Baumgart.  d. 
25.  Iul.  1528,  nomina  propria  saepius  suo  more 
scripsit,  et  ex  suo  arbitrio  latina  fecit,  et,  ubi 
in  legendo  verbo  aliquo  erravit,  reliqua  ex  arbi- 
(e) 


LXVII 


PRAEMONENDA. 


Lxviri 


tfclo  ita  mutavit,  ut  vcrbo  male  intellecto  iam  con- 
venirent.  Porro  in  fine  epistolarum  ann-os,  qui- 
hus  fere  oranes  epistolae  Melanthonis  ad  amicos 
in  hoc  libro  editae  in  autographis  carent,  suo  iu- 
dicio  ductus  autographis  ipsis  adscripsit  et  edidit, 
quasi  a  Melanthonc  adscripti  fuissent.  Inscriptio- 
nem,  item  plerumque  nomen  suhscriptum  non 
edidit.  Denique,  quum  a  Baumgartnero  et  ab  aliis 
quoque  in  inscriptione  saepius  adscriptum  sit,  quo 
die  et  per  quem  epistola  allata  fuerit,  hunc  diem 
in  fine  epistolarum  saepe  addidit,  quasi  epistola 
eo  scripta,  et  dies  a  Melanthone  adscriptus  fuisset. 
Haec  omnia  ex  autographis  emendavi  correxique, 
annos  etdies,  a  Melanthone  non  scriptos,  delevi, 
nomina  propria  dedi  ut  in  autographo  scripta  sunt, 
et  inscriptiones  adieci,  exceptis  in  epistolis  ad 
Baumgartnerum  et  Vitum  Theodorum  inde  ab 
anno  1540  scriptis,  quia  ab  illo  tempore  inscri- 
ptiones  eandem  fere  formam  semper  servant. 

Praemisit  is,  qni  hunc  librum  sextum  edidit, 
epitaphia  duo  Melanthoni  a  Theodoro  Beza  scri- 
pta,  laudes  Mel.  ex  Thuano,  et  denique  episto- 
lam  egregiam  ad  lectorem,  in  quibus  non  solum 
de  epistolis  MeL,  sed  etiam  de  eius  pietate,  doctri- 
na,  meritis  tam  praeclare  scripsit,  ut  eam  hic  sub- 
inngendam  putaverimus  *).    Incerti  autem  fuerunt 


*)  „Quantus  vir  fuerit  Philippus  Melanchthon ,  6  navuQiOios 
txeivos  xul  navootfo; ,  cum  scripta  ipsius  doctissima  et  san- 
ctissima,  atque  ad  omnem  posteritatem  duratura  publice  lo- 
quunlur,  tum  praeclaris  encomiis  leslificati  sunt  Viri  com- 
plures  pii,  graves  ac  eruditi,  cum  superiori  tum  hoc  nostro 
saeculo.  Postquam  certe  vir  maximus,  et  beroico  plane 
spiritu  praeditus  Martinus  Lutherus,  beatae  memoriae,  vo- 
catus  ab  alto  Antichristi,  in  templo  Dei  sedentis  tyranni- 
dem  et  Romanae  Synagogae  abominaliones  Orbi  Christiano 
patefacere  ausus  est,  fidelis  illi  profecto,  et  utilis  semper 
Philippus  naQaaidirjg  fuit,  praecipue  autem  in  publicis  con- 
gressibus  et  cunctis  fere  conira  Pontificios  Doclores  habilis 
disputationibus  et  colloquiis  primam  aciem  sustinens  Evan- 
gelii  puriorem  religionem  constanter  defendit  et  victoriam 
cum  laude  sempiterna  ab  adversariis  retulit.  Universam  de- 
nique  illo  tempore  spinosam  Tbeologiam  Scholaslicorum  pbi- 
losophicis  offuciis  et  sopbisticis  Elencbis  intricalam,  aut 
alioqui  renascente  Evangelii  luce  nonnibil  diffusam  et  disper- 
sam  ,  in  certam  metbodum  et  corpus  quasi  perspicue  et  sa- 
nae  soiidaeque  doctrinae  collegit,  ut  solam  quidem  accura- 
tam  veritatis  caelestis  curam  in  simplicitate  fidei  Christianae, 
veluti  cynosuram  quandam,  ante  oculos  habuerit,  in  sum- 
mo  et  perpetuo  tranquillitatis  et  pacis  publicae  desiderio, 
atque  ita  in  bona  et  sincera  conscientia  corarn  Deo  et  homi- 
nibus.  Cunctis  vero  bonis  artibus  liberalibus,  disciplinis  ac 
scientiis  sua  aetate  ita  iuventutem  imbuit,  ut  suo  merito 
communis  omnium  in  Germania  illo  aevoPraeceptor  appel- 
latus  fuerit. 

Sed  necesse  non  est,  haec  a  me  uberius  recenseri,  cum 
Clarissimus  et  celeberrimus  Vir,  Dn.  Ioachimus  Carnera- 
rius,  6  [layaQfrr]; ,  qui  ipsi  per  omnem  vitam  atque  adeo 
per  anno*  XL  et  quod  excurrit,  couiunctissimus   fuit,  to- 


viri  docti,  qnis  fuerit  ille,  qui  hunc  libruin  \  I. 
ediderit.  Saligius  putavit  fuisse  Saubertum  (vid. 
Hist.  der  Augsb.  Confess.  III.    p.  554.);   at  Sau- 


tum  Philippi  vilae  curriculum,  eiusque  mores,  studia,  et 
de  Ecclesia  simul  ac  Republ.  bene  merita  accurato  libro 
complexus  sit :  Cuius  lectionem  amplissimus  Praeses  Dn. 
Thuanus  lib.  XXVI.  suae  historiae,  ut  iucundam  sibi  fuisse 
affirmat,  ita  censet,  non  inutilem  fore  cognoscentibus  eam 
cunctis,  qui  Ecclesiae  paci  consultum  cupiunt. 

Etsi  autem  optimo  Philippo  in  omnibus  consiliis,  aclio- 
nibus  et  officiis  suis  continuo 

Hic  scopus  unus  erat ,  cunctis  prodesse ,  noccre 
Nenrini ,  arnarc  bonos ,  et  tolerare  malos  : 
eius  tamen  dicta,  et  facla  fere  omnia,  quasi  signum  quod- 
dam  proposita  fuerunt,  ad  quod  dirigeret  veluti  sagitlas  suas 
calumniis  et  obtreclationibus  malorum  hominum  usus  Sata- 
nas.  Multi  igitur  ingrati  eius  discipuli  paternam  illius  in- 
stitutionem  et  perpeluam  beneficentiam  et  hospitalitatem 
ingratissimo  animo  pessimis  machinationibus  compensarunt, 
excilalis  in  Ecclesia  turbis  Ex  quibus  facti  eliam  aliqui 
Apostatae  etHaeretici,  non  tantum  famae  ipsius,  sed  etiam 
vitae  nefarie  insidiati  fuerunt.  Distinxerunt  GraeciTheoIogi 
posteriores  Martyres  et  Homologelas  seu  Confessores,  ut 
illos  appellarent,  qui  interfecti  essent  a  tyrannis  propter 
professionem  veritatis  Christianae,  alque  ita  morte  sua,  ut 
S.  Scriplura  loquitur,  Dcum  glorificassent :  hos,  qui  voce 
aut  scriptis  non  minus,  quam  illi  Christi  et  Apostolorum 
doctrinam  constanter  testificati,  cilra  tamen  effusionem  san- 
guinis,  in  lectulis  suis  heate  fuissent  mortui.  Sed  veteres 
Graeci  sine  dislinctione  Marlyres  dixerunt  etiam  illos,  qui 
etsi  occisi  non  fuerunt,  cruciatuum  tamen  aliquid  propter 
veritatis  professionem  pertulerunt.  Unde  Constantinus 
Magnus  Imperator  in  Synodo  Nicaena  exosculatus  fuisse  le- 
gitur  cicatrices  vulnerum,  quae  quidam  ex  Patribus  in  illa 
congregatis  accepissent  ab  Arianis  inflicla.  Haec  cum  ita 
sint,  optimo  Philippo  Martyris  nomen  (nam  Confessoris  illi 
inter  prinios  denegari  nullo  iure  potest)  merito  tribuetur, 
qui  a  Sycophanlis  et  Sophislis  infinita  vulnera  perpessus  est, 
ex  quibus  procul  dubio  mors  etiam  illi  accelerata  fuit.  Non 
itaque  praeter  decorum  accommodari  in  defunctum  possunt 
memoria  dignissimi  ab  ipso  Philippo  alicubi  suis  Epistolis 
non  sine  oruine  inserti  Euripidis  versus,  quos  post  Socratis 
necem  in  Tragoedia  de  Palamede  Athenis  exhibita,  expres- 
sit: 

^Exuvere  l/.uvere  rwv  'EXlr\v<av  uqiotov 
Kui  (it^^vn  (HumovGuv  arjfiova.  nun  •:• 

Occidistis  ,  or.cidistis ,   Graecorum  optimum 
Et  lusciniam  ntminem  laedentem. 

Quolies  autem  innocenlissimus  ille  Vir  in  scriptis  suis  ex- 
optavit,  et  petiit,  ul  nefarii  illi  sicarii  cito  se  interficerent, 
quo  pulcerrima  veri  marlyrii  corona  honorari  potuisset? 
Nec  tamen  hodieque  desunt  obscoenae  volucres,  milvii, 
corvi,  bubones,  qui  lusciniae  illi  dulcissimae  et  lenissimae 
diro  ululatu  obstrepunt,  vel  polius  detestabiles  hyaenae, 
quae  sepulcbrum  eius  turpi  et  execrabili  ausu  effodiunt. 
Caeterum  si  quis  serio  scire  velit,  ex  qua  parte  sit  bonilas 
causae,  veritatis  patrocinium ,  religionis  sincerilas,  is  et 
Philippi,  et  adversariorum  eius  scripta  vel  parum  cvolvat  ac 
inter  se  citra  affectum  et  praeconceplam  opinionem  conferat. 
ln  illis  nihil  reperiet,  nisi  pietalem  ,  fidem,  sanctimoniam, 
toleranliam,  benignitatem  ,  lenitatem  ,  candorem  ,  singul- 
tus  et  lachrymas  pro  Ecclesia,  humilitatem  et  caeteras  virtu- 
tes,  quae  ab  homine  Christiano  exiguntur.  In  his  nihil  nisi 
vaniloquenliam,  amaritudinem ,  Jivorem,  odia,  invidiam, 
maledicentiam,  iactantiam,  suspiciones  malas,  obstinatio-. 
nem  in  propugnandis  manifestis  erroribus,  calumnias  et 
convitia.  Quo  spiritu  igitur,  Christi  an  serpentis  ahtiqui 
vel  baec  vel  altera  pars  acta  fuerit,  cuivis  pio  et  prudenti  fa- 


lxix  §.4.    DE  SYLLOGIS  EPISTOLARUM  MEL.  SEC.  XVII.  etsqq.  lxx 


bertus  iam  anno  1646  mortuus  cst.  Plurimi  pu- 
tant  fuisse  Frldericum  Spanhemium,  cui  Ludo- 
vicus  Camerarius  (filius  Ioachimi) ,  Consiliarius 
Principis  Electoris  Palatini,  dum  in  Hollandia 
versatus  sit,  autographa  dedisset.  Sic  Strobelius 
(literar.Nachricht  von  Melanth.  Briefen,  p.  111.), 
Colomesius  (in  opp.  a  Io.  Alb.  Fabricio  edit. 
Hamb.  1709.  p.  807.),  Schelhom  (in  Commer- 
cio  epistol.  Uflenbach.  p.  322.),  quorum  senten- 
tiarn  ego  quoquc  sequutus  eram,  quare  etiam  in 
notis  criticis,  quae  epistolis  huius  libri  subiunctae 
sunt,  editorem  \\Wev\s>  Span.  (Spanhemii)  insigni- 


cile  iudicare  licet.  Hoc  inter  omnes  bonos  constat,  el  res 
ipsa  loquitur,  Philippum  aliud  fundamentum  non  posuisse 
praeter  id  quod  posilum  est ,  Iesum  Cbrislum.  Super  hoc 
fundamento  illum  aedificare  studuisse.  quantumDeus  ei  con- 
cessit,  aurum ,  nrgentum,  et  lapides  preliosos.  Quod 
siforle,  quod  quibusdam  iniquioribus  videtur,  ligna,  foe- 
num ,  stipulas,  scorias  admiscuit,  certe  nec  volens  illud  fe- 
cit,  et  si  fecit,  ignis  afflictionum  et  persecutioniim ,  quibus 
per  totam  vitam  suam  misere  exagitatus  fuit,  omne  illud 
esussit.  Apud  Persas  quidem  lex  hunianitatis  plena  fuit, 
ut  si  quis  in  iudicio  argueretur  contra  Remptiblicam  fecisse, 
etiamsi  liquido  conslaret,  eum  i  eum  esse,  non  tamen  damna- 
relur,  nisi  inquirerelur,  plurane  laudabilia  et  ex  virtute, 
quam  vitiose  egissel ,  et  si  honesta  et  bona  praeponderarent, 
absolveretur,  ut  autor  est  Diodorus  Siculus.  Quae  sane 
observatio  etiam  inter  Theologos  vel  maxime  locum  habere 
deberet,  cum  Aposlolus  ipse  iubcat,  probare  omnia,  reti- 
nere  quae  proba  ,  recta  et  pia  sunt. 

Quanto  igitur  praeclarius  et  sinceiius  sanctissimi  viri 
ITieodori  Bezae  de  Philippo  iudicium  fuit,  quod  legimus 
in  eius  ad  Chrislophorum  Pezelium  Epistola?  Sic  enim 
scribit:  Singulare  illum  hominem  exemplar  fuisse,  erudien- 
dis  plurimis  ad  fortitudinem  animi  ciun  modemlione  con- 
iungendam,  id  est,  veratn  in  (juibusvis  diflicullatibus  sa- 
pientiam  praestandam.  Deinde  ui  illa,  quam  vocare  solent, 
tvr\Otia  vel  niorum  facilitas,  interdum  in  eo  nimia  fuisse 
videatur,  publico  etiam  non  semel  aliquo  damno,  quis  ta- 
men  non  deosculetur  r/!/og  illud  tthxQtvtg  xa\  naVTcag 
axi(jtir)Xov ,  in  homine  praesertim,  quem  et  summa  doctrina 
et  (i.iatt  fXttVTtxbi'  ingenium ,  et  tantus  rerum  usus ,  vel 
masime  vafrum  ac  versutuin  eflicere  pottiisset,  nisi  Dei  Spi- 
rilus  ipsum  gubernasset?  Suinmus  sane  Theologus,  Iohan 
nes  Calvinus,  cum  quo  Philippus  sinceram  semper  amici- 
tiam  coluit,  niaius  in  eo  robur  animi,  et  praesertim  in  ex- 
orto  dis.^idio  Eucharislico ,  ut  eliam  postea  in  aliis  quoque 
controversis  tum  fidei  arliculis  pleniorem  ab  eo  mentis  suae 
explicalionem  expetiit,  ne  atramento  teslari  publice  dubi- 
taret,  quae  tot  ex  medio  grege  martyres  quotidie  in  Gallia 
sanguine  suo  obsignata  relinquei  ent.  Sed  non  dissimulavil 
Philippus  suae  sive  £io/>7?,  sive  dnooiag  graves  causas  :  no- 
luit  in  ficclesiis  Saxonicis  intempestive  ignem  gladio  fodere, 
atit  ad  maioreni  dislraclionem  oleum  camino  ardenti  infun- 
dere.  Igitur  reiecit  causae  disceplationem  cum  Flaccianis  et 
aliis  Iqiotixoi;  ad  doctorum  virorum  congressus  et  Collo- 
quia.  Inprimis  ardenler  expetiit  semper  communem  inter 
cunctos,  qui  ab  Antichristo  Romano  secessionem  fecerant, 
Synodum ,  in  qua  non  dubitavit  accedentibus  eliam  exteris 
Doctoribus  per  piam  avyxaTaflaotv  tolli  posse  excitatain  a 
diversa  senlicnlibus  discordiam.  Sed  nunqnam  his  lam  sa- 
lutare  consilium  placuit ,  immo  ne  hodie  qnidem  plao-t  aut 
probatus  praefractis  ingcniis  iuflalorum  hominum,  qui  divi- 
liones  ex  professo  alunt ,  concordiam  et  pacem  in  Ecclesia 
fugiunt,    et  pascuntur  vejborum   pugriis,    quae  nullani  af- 


veram.  Sed  nunc  re  accuratius  perpensa  non 
Spanhemium ,  sed  Ludovic.  Camerarium  ipsum 
velirn  habere  editorem  libri.  Ioachimum  Came- 
rarium  enim  habuisse  multas  epistolas  Melantho- 
nis,    ipse  professus  est  *),    easque  pervenisse  ad 


ferunl  utililalem,  sed  auditores  polius  subveitunt,  a  quibus 
ul  sibi  caveat  tam  crebro  et  serio  Tiinotheum  suum  monet 
ac  obtestatur  S.  Apostolus.  Nam  profecto  ex  continuis  illis 
et  profanis  clamoribus,  atque  ita  nimium  allercando  veritas 
tandein  amittitur,  charitas  autem  Christiana  prorsus  exuitur, 
quae  tamen  est  avvdtop.og  tijg  -itXtioTr)iog.  Nec  vero  negavi 
potest,  ex  istis  continuis  inter  Protestantes  Theologos  rixis 
et  acerbis  dislractionibus  occasionem  dalam  Pontificiis,  ut 
in  comniune  illorum  cxilium  et  excidium  hoc  plus  quam  ci- 
vile  in  Germania  bellum  conflatum  fuerit ,  qua  illa  in  omni- 
moda  navoltd-Qici ,  proh  dolor!  nunc  fere  corruit.  His  igi- 
tur  tantis  malis,  ut  in  futurum  saltem  occurrant  pii  Reges, 
Principes  ac  Magistratus  Evangelici ,  Deus  autor  pacis,  no- 
bis  exorandus  est,  sine  qua  nemo  videbit  Dominum. 

Verum  de  his  satis  nunc  diclum  sit.  Hoc  vero  omnibus 
bonis  agendum  et  promovendum  esse  videtur,  ut  quidquid 
adhuc  a  sancta  illa  anima  Phili/jpi,  quod  nondum  lucem  pu- 
blicam  aspexit,  scriptum  alicubi  reperiatur,  ab  illis,  qui  ea 
inter  xtturilta  sua  possident,  protrahatur  e  tenebris,  nec 
publico  diutius  invideatur.  Alque  utinam  aclhuc  multa  eiiis 
generis ,  quae  Gener  ipsius  Cl.  J)n  Peucerui  ad  euni  finem 
collegeral,  ac  fideli  dcposito  boni  viri  commiserat ,  sed  har- 
p)  iarum  nescio  quarum  plagio  inlercepta  fuerunt,  (ut  vir 
oplimus  Dn.  Christophorus  Pezelius  in  Epistola  sua  ad  II- 
lustriss.  Principem  Christianum  Anhaltinum  in  libello  suo 
tertio  Epistolarum  Philippi  dedicatoria  conqueritur)  adhuc 
bona  fortuna  alicubi  eruerentur  et  posterilati  consecraren- 
tur. 

Interim,  dum  hoc  fiat,  nunc  sexlani  Epistolarum 
Philippi  partem  Reipubl.  literariee  bono  publicamus.  Eas 
sive  a  maioribus  suis,  sive  ab  amicis  acceptas  Vir  llliislris 
quidam  (ft).iTi7i6<f<log  nunquani  antea ,  quod  scire  possimus, 
edilas  nobis  benigne  credidit,  ut  publica  cominunicalione 
omnium  bonorum  iuris  fierent.  Asserval  aulem  ille  plera- 
que  Philippi  autographa,  pauca  apographa,  quae  tamen  illo 
aevo  a  fidis  descripta,  sunt  at-toniOTa.  Praestaret  autem, 
ut  publicatae  iam  ante  ab  aliis,  et  nunc  nostra  cura  pro- 
deuntes,  ct  si  quae  adhuc  aliae  alicubi  repcriii  possent  Pbi- 
lippi  Epistolae,  secundum  lemporum,  rerum  et  personarum, 
quibtis  inscriptae  sunl,  seritm,  -uno  volumine  certo  et  ex- 
quisito  ordine  comprehensae  in  publicum  aliquando  venirent. 
Quod  forlassis,  ubi  meliora  crunt  tempora,  aliquis  Reipubl. 
literariae  studiosus  perficiet.  Nos  quidem  in  his  edendis 
nulltim  delectum  adhibuimus,  sed  sine  discrimine  omnes 
publici  iuris  facere  voluimus  Nulla  enim  est  Philippi  tam 
exijrua  aut  etiam  properata  Epistola  ,  (nam  in  hoc  genere 
scriptionis  nullam  curam  aut  elegantiam  adhibere  aut  voluit, 
aut  propter  negotiorum  mullituditiem  potuil)  quae  non  hu- 
mililatis,  caudoris,  niiseratiotiis  erga  paupcrcs,  caritatisque 
Chiisti.inae  spiiilum  exprimat,  ut  noti  tam  dictionis  ornatus 
aliquis  reqnirendus,  qunm  adeo  rarae  et  insignes  pii  animi 
virlutes  in  oplirno  viro  omnibus  bonis  imilandae  sinl.  Tu 
vero,  benevole  Lector,  hanc  edilionem  in  oplimam  partem 
accipiens  in  usum  tuum  converle,  et  fave  illis,  qui  studiis 
suis  publicam  utilitalem  promotam  cupiunt." 

*)  Tn  epistolis  Huberti  Langueti  ad  loach.  Camcrar.  (Lips.  1685. 
12.)  ubi  leguntur  haec  Camerarii  verba:  „habeo  penes  me 
inter  eiusmodi  xap.r)ha  cjuadringrntas  aut  forte  phnes  san- 
ctissimi  et  de  republica  tam  literaria  qtiam  ecdesiastica  opli- 
me  meriti  viri,  Phil.  Melanchlhonis  ad  varios  tam  Thtolo- 
gos  quam  Polilicos  scriptas  epistolas  nondum  in  publicura 
editas." 


T.XXI 


PRAEMONENDA. 


LXXII 


filium,  Ludovicum  Gamerarium  aeque  concessum 
est.  Illas  epp.  autem  nunc  coniunctas  haberi  in 
Cod.  Monac.  I.  dubio  prorsus  caret.  Cognovi  au- 
tem  ex  annis  ab  editore  autographis  adscriptis,  ex 
mutatis  ab  editore  nominibus  propriis  in  autogra- 
pho  aliisque  mutationibus  eo  consilio  factis,  ut  au- 
tographa  in  usuin  typographi  instruerentur ,  li- 
brum  non  ex  apographis ,  sed  ex  autographis  ipsis 
typis  exscriptum  esse.  Accedit  vero  etiam  hoc, 
quod  in  inscriptione  codicis  leguntur  verba :  „Edi- 
tae  a  parente  Lugdun.  JSatav.  anno  1647  curn 
praefatione  suppresso  nomine.'  Haec  inscriptio 
sine  dubio  auctorem  habet  filium  Ludovici  Came- 
rarii ,  qui  hoc  volumen  autographorum  iure  hae- 
reditario  accepit,  quod  deinde,  ut  etiam  Strobe- 
lius  1.  1.  p.  111.  testatur,  emtuin  et  repositum  est 
in  bibliotheca  Palatinensi  Manhemiae,  unde  haud 
dubie  tandem  perlatum  est  in  bibliothecam  Regiam 
Monacensem.  Parens  igitur,  qui  epistolas  edidit, 
vix  Spanhemius  esse  potest,  sed  potius  Ludovicus 
Camerarius.  Neque,  quod  dicunt  Strobelius  et 
alii,  Ludovicum  Camerarium,  dum  versatus  sit 
in  Hollandia,  epistolas  Spanhemio  dedisse,  pro- 
bari  potest.  Eae  epistolae,  potissimum  adBaum- 
gartnerum,  quas  Camerarius  edere  noluit,  con- 
tinent  Melanthonis  severiores  sententias  de  Hel- 
veticis  et  de  Zwinglii  doctrina  de  sacra  coena. 
Inde  collegerunt,  aliquem  ex  Helveticorum  par- 
tibus,  ergo  Spanhemium,  eas  edidisse;  sed  et 
Lud.  Camerarius ,  suo  loco  suisque  hominibus  hac 
in  re  eodem  iure  indulgendum  esse,  consultum 
habere  potuit. 

Seculo  XVI II.  pauca  tantum  spicilegia  epp. 
Mel.  edita  sunt,  videlicet 

18)  I o.  Arnold.  B allenstedt  (Rect.Scho- 
lae  Helmstadt.)  progr.  Epistolarum  Melan- 
chthoniarum  nunuuam  ante  hunc  diem  cdita- 
rum  decas.  Helmst.  1755.  4.  —  Epp.  etc. 
decas  altera,  Helmst.  1760.  4. 

Insunt  XX  epp.  Melanthonis,  quarum  XVII 
ex  codd.  Gothanis  descriptae  sunt,  quas  Ballenst. 
edidit  ut  spicilegium  epistolarum  nondum  edita- 
jum,  quas  collegerat,  quasque  una  cum  epistolis 
passim  in  libris  editis  rarioribus  dispersis  in  pu- 
blicum  edere  constituerat.  Vid.  quae  in  Codd. 
indice  de  Ballenstedtii  Voluminibus  collectis  dixi- 
mus. 


19)  I o.  Anton.  N  iemeyer  i  progr.  Philippi 
Mel.  epistolarum  adhuc  nondum  editarum 
Pentas.    Halae  1761. 

Non  contigit  nobis  hoc  programma  videre, 
nam  nemo,  neque  filius  (Io.  Aug.  Herm.  Nie- 
meyer)  habuit  exemplum.  Sed  descripsimus  au- 
lographa  ipsa,  asservata  in  bibl.  Orphanotroph. 
Halensis. 

20)  Epistolae  quaedam  Phil.  Mel.  e  sumrni 
viri  autographo  editae  et  illustratae  a  I o. 
Frid.  Koehlero,  ad  aedem  MauritiiTau- 
chae  diacono.    Lips.  1802.    8. 

Insunt  octo  epp.  Melanthonis.  Ubi  fuerint 
autographa,  quibus  usus  est,  non  dixit  Koehlerus. 

21)  Styilipp  OfletantyonS  23riefe  anTOredjt,  £er$og 
t)on  $)wuf$en.  SSon  ben  SDriajnalien  im  gefyeimen 
2Crd)io  ju  ^ontgSbvTg.  SSflit  f)ijrorifd)en  2Cnmerfun= 
gen  ertdutert  unb  £um  britten  9£eformationS  =  5ubi= 
lao  fyerauSgegeben  oon  $arl  ^aber,  $6ni<jl.  ©e= 
fjeimen  'tfrdjioar.  $6nia,§bera,  1817.  8. 

Insunt  LXVIII  epp.  Mel.  ad  Albertum  Du- 
cem ,  et  IV  ad  alios  scriptae.  De  autographis  Fa- 
ber  in  praefatione  satis  copiose  exposuit,  cuius 
narrationem  hic  legere  lectores  iuvabit  *). 


*)  „  aSon  bct  23ctbinbung  93?cIantf)on$  mit  '-preufknS  crftcm  $cr; 
joge,  2ttbrecf)t,  ift  biitjet  nut  mcnig  im  '2C(tgemcincn  unb  infi 
JBcfonbcrc  t>on  feincn  ©rtefcn  bcinahc  noct)  nicf)f6  betannt  ges 
tuotben.  (Sinige^  iibct  SJManthonS  ©nroitfttng  auf  \>ai  .Kit; 
cbenmefcn  in  ^rcufien  bat  bcr  ffeifnge  -fpartfnocfj  in  fciner  9)reiu 
fHfcbcn  .Kircben  =  &iftorie  gcfammlet  unb  baju  'tfnfubrungen  in 
9J?etanthon6  23riefen  an  anbere  ©etcbttc,  ati  GamctartuS,  2fur 
rifabcr,  «Sabtn  ?c.  benu£t.  £>ic  (£orrefponbcn$  $roffcf)en  SJce* 
tanthon  unb  bcm  &crjoge  fctbft  ift  abct  allcn  fruhctn  ©cfcfjicht; 
fchtcibetn  petbotgen  gebttebcn. 

SSon  bcm  otelfcitigcn  Sntcteffc  biefet  ffiricfe  iiber^eugt,  gebc 
icf)  iai  SSorhanbene  mtt  bcm  SOBunfche,  bafj  fo(cf)c6  i>ie  ©rtuar; 
tung  bcfrtebigen  mogc,  ttnb  mit  bcm  23cbauctn ,  baf?  6inigc6 
burch  nachtafftge  '.ttufbcroabtung  beteitfi  pctfoten  gegangen  ift. 
Sn  bct  ©intcitung  $u  2utf)et£  23tfefcn  habe  icf)  mtcf)  batubct 
aufigclaffen ,  roelcfjcS  @cf)icffat  bie  23rtefe  bet  bcutfchcn  ©eteht; 
tcn  an  bcn  .per$og  2ttbtccht  gcfyabt  habcn.  Stattcn  unb  2Jcober 
habcn  cine  bctrcicfjtticfjc  ttn^af)!  ucrjcfjrt.  35ie  mefften  £>cfcctc 
hat  ba6  Sahr  1544;  au$  bicfcm  febten  brci  ffitiefe  2Jcetanthon$, 
auch  cin  23rtef  £uthet$.  — 

35icfe  bcnnoch  bettachtlichc  ©ammlung ,  au6  ^mct  unb  ftc= 
bcn^tg  23ttefcn  bcftchcnb,  roitb  einc  bebctttenbe  Ciicfe  in  bet 
sprcufufcben  ^irchcngcfcbicbtc  au^fiillcn,  aucf)  ^u  2Jcefantf)on$ 
unb  'iftbrechtfi  $?cben6gefcr)icr)te  ncue  25ata  ticfern.  25ie  2fKr)i»c: 
£XucUcn  f)abe  ich  ^u  3fnbcuturigcn  iibct  ben  Sn()alt  bct  betloten 
gcgangencn  (Stiidfc  unb  ju  ©ddutctungen  in  SBc^ug  attf  biefBet; 
binbung  2)ceIantf)onS  mit  tftbtecht,  fotgfaltig  bcnu|t,  unb 
hoffc  fo ,  wai  an  mit  lag ,  geniigcnb  etfiillt  $u  fyabtn. 

25a6  ^)tioat ;  2Ctchit>  be6  -£>cr$ogg  3f(btccht  cntbiclt  in  ctncm 
23anb;9tcpoftrotto  mit  ©chicbtuben  mcbtctc  untet  bct  ¥ufs 
fcbtift:  „2flletlei  SSrtcf  bet  gtabte  unb  cinjclnct 
^>etfonen  bc6  9tb'm.  9ieicr)6",  unb  in  biefcn  cinc  bctracrjt; 
Ucr)e  2fn3ar)t  SBricfe  beutfcfjct  ®etef)ttcn  an  tcn  4>ctiog,  »on  ben 


lxxiii         §.4.  DE  SYLLOGIS  EPISTOLARUM  MEL.  SEC.  XVII.  et  sqq.         lxxiv 


22)  Progr.  —  Praemissae  sunt  Philippi  Me- 
lanchthonis  epistolae  XI  ex  autographis  nunc 
prirnum  typis  descriptae.  Edidit  et  annota- 
tionibus  illustravit  I.  A.  L.  TVeg s cheider, 
Ph.  et  Theol.  D.,  huiusque  P.  P.O.  Haiae 
1824.  4.  —  Eiusd.  program.  inscriptnm  A. 
H.  Niemeyero,  memoriam  ante  hos  L  annos 
sibi  collatornm  Philosophiae  Doctoris  etc.  ho- 
norum  —  celebranti.  „Subiectae  sunt  Phi- 
lippi  Melanchthonis  epistolae  XIII  ex  auto- 
graphis  nunc  primum  typis  descriplae  et  an- 
notationibus  illustratae."  Hal.Sax.  1827.  4. 


3af?rcn  1525  hxi  1568.  —  ©cn  SBtteffcfjaftcn  fagcn  gcnaue, 
fcfjon  jur  3ctt  bcS  £er$og6  gcferttgte,  aScr.jetrfjntffc  bef.  —  3n 
ctntgcn  biefer  ©cfjiebfaben  rjatfcn  ficf)  SDcaufe  ober  Stattcn  cinges 
ntjtet,  an  ben  sJ)apieren  ^tt  aefjren  angcfangcn  unb  burcf)  2?affc 
fte  Perborben.  3n  fpatcrer  3ett  crfjiett  biefeS  3tmmer  ctnc  ans 
berc  SBefiimmung,  man  mocf)tc  ftcf)  oon  bcn  aufbcn>af)rtcn  aftcn, 
ixxxn  Sfjeit  Perborbencn ,  SBricffcfjaftcn ,  —  (cfber  ungcpriifr,  — 
ntct)t$  9cuf;bare6  r-erfprccfien :  bte  SSanb s  3cepofttoria  rcurbcn 
roeggcfcrocfjcn  unb  bcr  Sntjalt  bcr  ©cf)iebtaben  ruurbc  in  cincm 
SSinrct  aufis  unb  iibcretnanbcr  gctvorfcn.  —  3n  biefem  3us 
ftanbe  traf  ictj  6ei  tfntritt  meincS  2£mtc6  im  Safjr  1808  bicfcn 
£f)eit  bc6  ?frcfjtr>$  an.  ttntcr  cinem  £aufen  braucf)barcr  unb 
roirfltcfj  unbraucfjbarer  ^japfcre  f)abe  icf)  erjtcre  forgfalttgft  tjets 
r>orge$ogcn.  £>te  2Cu6beutc  bejtefjt,  aufcr  8utt)er6  unb  StJcclans 
tftonS  JBriefen,  in  SBrtefen  »on  2fnbrea$  tfurifaber,  ^an^ter  2). 
tfpct,  SaSpar  tfquita,  SBugenfjagen  al.  ^omcr,  SSauerfcfn. 
JBrcntfuS,  3of).  Sarton,  Soacf).  GamerariuS,  GaSp.  xlrexxku 
gcr,  3of).  ©otfcfjct,  SScit  iDictricfj ,  3ot).  SraconiteS,  9)aul 
@frer,  3of).  guncf,  aSateriuS  giebter,  ®.$ef,  tyetev  &cgcs 
mon,  ©ebafuan  £ctter,  SaSp.  £cbio,  6f)ttftopf)  3ona6,  3us 
ftufi  3onas,  SSJcatf).  SHtricuS,  SD.  Jlctung,  2Jcartin  ^cmnitiue, 
SDcarttn  eijtttufi,  3acob  SKetiuS,  ©eorge  SSJcaior,  3oacf).  SRors 
lcin,  JD.SWebier,  2Cnbrea$  £)fianbcr,  2).  spcucer,  2Cbeia$  $ra's 
toriu$,  @ra$mug  Stefnfjofb,  tfnbrcaS  ©amuel,  Sftatf).  ©toluS, 
©eorg  <Sabtnu6,  ©eorg  <Spatatinu$,  SSictorin  ©triegcl ,  ^ricbs 
ricf)  ©tapf)ilU6,  ©eorg  aSenebfger,  JDasib  23oit  u.  a.  m. 

2M&  jum  3af)r  1538  ftnb  fcfne  SBriefc  »on  2Jce(antf)on  »or« 
fjanbcn.  »ei  bem  3af)t  1534  i|t  cin  JBrtef  2»eIant(jon6  W«cicps 
net,  fef)lt  abcr  unb  fjat  ba$  ©cfjidffal  gcfjabt,  von  bcn  2)caufcn 
ganj  oerfcorbcn  ^u  wcrben,  ba  er  at^  bcr  fecfjgte  unb  lc|te  im 
^)a'cfcf)en  ifjren  93efcf)a'bfgungen  gan^  au6gefe$t  war.  (Argu- 
uienlum  huius  epistolae  dedimus  d.  4.  lun.  1536.) 

©ie  3af)re  1535,  1536  unb  1537  liefern  fefne  SBrtcfe  r-on 
2»ctantf)on  an  ben  £ctjog.  ©iefet  f)at  aber  bex  fofgcnben  SSers 
anlaffungcn  an  if)n  gefcf)rieben : 

1.  6r  erfutfjt  2Jcctantf)on,  bcn  @or)n  bce  tfcfjatiue  pon  3cs 
mcn,  ^aftcltane  pon  iDanjtg ,  ^auptmann^  aufStufjmtc, 
bert  bcr  83ater  ^um  <Stubtren  nacf)  StBfttcnbcrg  fcfjicfen  ttnb 
am  tiebften  in  SKefantfjone  -^aufc  rotffcn  roolle,  jit  ftcf)  in 
Untcrricfjt  unb  £oft  an^uneOmcn.     D.  D.  bcn  14.  jebr. 

2.  25cr  £cr$og  cmpftcf)ft  SDcetantfjon  bie  nacf)  SBittcnbcrg  ^um 
©tubircn  abgefjcnben  ©ofjne  fciner  £>icncr  unb  SRatfje,  ben 
©frriftopf)  "iflbrccf)t  »on  ^unfjcim,  ©eorg  Srucfjfefi  unb 
©eorg  SJcnebiger,  „bamit  fie  ctnem  gelef)rtcn,  cljrtftttctjen 
unb  frommcn  %acepror,  ber  fic  in  ©efjotfam  unb  gebuf)s 
tcnbcn  3mang  f)aft,  untetgcbcn  rocrbcn"jc  D.  D.  ^6's 
ntg&bcrg,  bcn  18.  jcbr.  1537. 

3.  5)er  ^ierjog  empftcl)ft  SDcefantf)on  abcrmafs  bicfc  brei  Jtnas 
bcn,  (befonberfi  aber  ben  son  ^unfjcim,  bcr  fcin  spotfjc 
fct),;  jntanleitunfl  in  aflct  Cef)te,  Sugcnb  unb  ©htbatfcit. 
D.  D.  Sanjig,  bcn  21.  <&eyt.  1537." 


Hausit  Wegscheiderus  has  epist.  e  Cod.  Seid. 
Dresdensi,  beneficio  Clariss.  Eherti,  bibliothecae 
praefecti. 

23)  Epistolae  Phil.  Melanchthonis  ad  JS'ico- 
laum  Medlerum ,  maximam  partem  ineditae 
cum  aliis  ad  Medlerum  spextanlibus  collectae, 
emendatae,  editae  a  D.  lo.  Traug.  Leb. 
Danz.    lenae  1825.  4. 

Epistolas  Melanthonis  aliorumque  ad  Med- 
lerum  scriptas,  sibi  descripsit  in  duo  Volumina, 
amicus  Medleri,  Bavarus  Numburgensis,  cuius 
Volumina  sunt  in  bibl.  Gothana.  Ex  his  Bavari 
voluminibus  epistolas  et  aliorum  et  Melanth.  ad 
Medlerum,  quarum  sunt89,  simul  edidit.Z)tf«.z*W. 
Haud  paucae  antea  iam  ex  eodem  codice  editae 
fuerant  a  Schlegelio,  Ballenstedtio  et  Zeichselio, 
non  sine  mendis,  quorum  vero  etiam  haud  pauca 
in  Danzii  editione  deprehendimus ,  quanquam  in- 
certi  sumus,  sintne  menda  ex  errore  in  legendo  et 
describendo  orta ,  an  vero  mutationis  consilio  fa- 
cfae  a  Danzio.  Nam  nullo  in  loco  leclorem  mo- 
nuit,  se  alia  dare  ac  codex  habeat.  INos  omnes 
illas  epistolas  ex  Codice  Bavari  iterum  et  accurate 
descripsimus. 

i  5. 

De  epistolis  et  consiliis  Melanthonis 
passim  in  aliis  libris  editis. 

Finito  iam  catalogo  eorum,  qui  epistolarum 
Melanthonis  seriem  ediderunt,  restat,  ut  etiam 
de  iis  dicamus,  qui  in  libris  suis  passim  quaedam 
Melanthonis  ediderunt,  quae  non  in  syllogis  con- 
tinentur. 

Hoc  primum  factum  est  ab  editoribus  operum 
Melanthonis  in  editionibus  Basileensi  et  Vite- 
bergensi,  item  in  Melanthonis  Declamationibus, 
quae  omnia  suis  locis  commemoravimus.  Neque 
est  qui  ignoret,  operibus  Lutheri,  Vitebergae, 
lenae,  Altenburgi,  Islebii,  Lipsiae  et  potissimum 
Halae  editis  permulta  Melanthonis  inserta  esse, 
quae  hic  singula  recensere  non  necesse  est. 

Scripta  Melanthonis  in  Comitiis  Augustanis, 
anno  1530,  edita  habes  a  Coelestino,  Chytraeo, 
Miillero,  Webero,  de  quibus  ad  ann.  1530  ube- 
rius  diximus. 

Permulta  Melanthonis  edita  leguntur  in  li- 
bris,  qui  de  emendatione  sacrorum  agunt,  ut  in 
Abr.Sculteti  annalibusEvang.  (Heidelb.  1618.  8.), 


LXXV 

Hermanni  von  der  Hardt  historia  literaria  Re- 
formationis  (Francof.  et  Lips.  1717.  fol.),  Dan. 
Gerdesii  introductione  in  historiam  Evang.  sec. 
XVI.  renovati  (Groening.  1744  —  52.  4.),  Eius- 
dem  scrinio  antiquario,  s.  Miscellaneis  Groenin- 
gensibus  (Groen.  1748  — 63.),  in  TVilh.  Ernst 
Tenlzels  historischem  Bericht  voin  Anfang  und 

Fortgang   der  Pteformation  Lulheri nebst 

Urkunden  mitgetheilt  von  E.  S.  Cyprian  (drit- 
ter  Druck),  Leipz.  1718;  —  der  andere  Theil 
niitzlicher  Urkunden  zur  Erlauter.  der  Pieform.- 

Geschichte, aus  den  Originalien  ans  Licht 

gestellt  von  E.S.Cyprian,  ib.  1718,  ubi  etiam 
editi  sunt  Ge.  Spalatini  annales  Pieformationis, 
vernaculo  sermone  scripti,  quibus  etiam  haud 
pauca  Melanthonis  inserta  sunt.  Porro  in  Val. 
Ernst  Loschers  Reformations- Actis  und  Docu- 
mentis(3Tomi,  1720  —  29.  4.),  J.E.Kappii klei- 
ner  Nachlese  zur  Fieformationsgeschichte  niitzli- 
cher  Urkunden  (Lips.  1727  —  1733.  4  P.  8.),  in 
Denkwiirdigkeiten  aus  der  Wiirtemb.  u.  Schwab. 
Reformationsgeschichte  von  J.  E.  Schmidt  und 
Pfister,  in  lo.Ribbini  memorabilibus  Augustanae 
ConfessionisinHungaria(l787.  8.),  aliisque  libris 
similibus,  ut  ubique  suo  loco  diximus.  Prae  caeteris 
autem  multaMelanthonis  ex  tabulariis  publicis,  po- 
tissimum  Wimariensi  in  lucem  produxerunt  Frid. 
Hortleder  de  bello  germanico,  s.  von  den  Ursn- 
chen  des  deutschen  Kriegs  KaiserKarls  des  fiinften 
wider  die  Schmalcaldische  Bundesoberste  (2  Voll. 
1645.  fol.),  et  VitusLudov.  a  Seckendorf "m  hi- 
storia  Lutheranismi,  sive  in  commentario  histo- 
rico  et  apologetico  de  Lutheranismo  etc.  (2  Tomi, 
1692.  fol.),  cuius  versionem  germanicam  dedit 
EL  Frickius. 

Porro  epistolae  Melanthonis  haud  paucae 
editae  sunt  passim  in  ephemeridibus  litterariis, 
e  quibus  hic  nominasse  sufficit  „Unschuldi- 
gen  Nachrichten  von  alten  und  neuen  theol.  Sa- 
chen"  etc. ,  quae  ab  anno  1701  — 1750  prodie- 
runt;  Io.  Schelhornii  amoenitates  litterarias  (14 
Tomi,  1725  —  31.  8.);  Eiusd.  Ergotzlichkeiten 
aus  der  Kirchengeschichte  und  Literatur  (Ulmae 
et  Lips.  1762 — 64.);  J.  B.  Riederers  niitzliche 
und  angenehme  Abhandlungen  aus  der  Kirchen-, 
Biicher-  und  Gelehrtengeschichte  (AUd.  1768  sq. 
4  Part.);  die  Danische  Bibliothek,  Toro.  IV., 
unde  S.  V.  Danzius ,  et  Destinata  litteraria  Lusa- 
tica  T.  VIII.,  unde  Clar.  Gersdorfius  Meiantho- 
nis  epistolas  nobis  descripsit. 


PRAEMONENDA. 


IXXVI 


Fuerunt  iam  sec;  XVI.  multi  Melanthonis 
discipuli  et  amici,  qui  si  librum  ederent,  etiam 
unam  vel  aliquas  epistolas,  a  Melanthone  acceptas 
adiicerent,  non  quidem  ut  Melanthonis  scripta 
servarent  ab  interitu,  sed  ut  rem  suam  ornarent, 
seque  lectoribus  commendarent.  Horum  libros 
suis  locis  commemoravimus. 

Pvestat  igitur,   ut  indicem  illorum  librorum 

subiungamus,    qui  vel  minus   noti  sunt,    vel  in 

quibus    plura    Melanthonis   primum    edita    sunt, 

quosque,   ut  brevitati  consuleremus,    paucis  ple- 

rumque  verbis  laudavimus.     Sunt  autem  hi: 

1)  „Scripta  quaedam  in  Academia  Witebergensi 

a  Pvectoribus,  Decanis  et  aliis  eruditis  quibus- 

dam  viris  publicc  proposita  ab  anno  M.D.XLIII. 

usque  ad  finem  anni  quadragesimi  quinti.  Wit- 

tenb.  1 545. M  (ap.  Ios.  Clug.)  8.  (sine  praef.  et 

sine  paginis.)  —  Secundus  liber  quorundam  scri- 

ptorum  publicepropositorum  aPiectoribus,Deca- 

nis  etProfessoribus  in  Acad.Witebergensi.  Wi- 

teb.  ap.  Ios.  Klug.   1548.  8.  —     Terlius  liber 

scriptorum,  quae  a  gubernatoribus  et  professo- 

ribus  Acad.  Wit.  publice  proposita  sunt.      Im- 

pressus  Viteb.  apud  los.  Klug.     1549.    8.    — 

Iohannes  Marcellus  hanc  syilogen  edidit,    cui 

insunt  schedae  publicae ,  quae  dicuntur  akade- 

mische  Anschlage,  doctorum  Viteberg.  et  etiam 

Melanthonis,     cuius    etiam   carmina  quaedam 

hic  leguntur,  inde  ab  anno  1540  usque  ad  ann. 

1549.  —     Postea  vero  aucta  prodiit  haec  syl- 

loge: 

„Scriptoruin  publice  propositorum  a  Profes- 
soribus  in  Academia  Witebergensi,  ab  anno 
1540  usque  ad  ann.  1553.  Tom.  I.  1560.  8. 
(edit.  a  PauloEbero);  —  Torn.  II.  coniplectens 
ann.  1553  et  tres  sequentes,  Witeb.  1562.  8. 
(ed.  a  Mich.  Maio);  —  Tom.  IH.  coraplectens 
ann.  1556  et  tres  sequentes,  Witob.  1568.;  — 
Tom.  IV.  complectens  ann.  1559  et  duos  se- 
quentes,  Witeb.  1561  [1571].  8.  (ab  eodem 
Maio  edit.)." 

Non  solum  schedac  Melanthonis  publice  af- 
fixae  hic  leguntur,  sed  etiam  testimonia  quaedam, 
epistolae  commendaticiae,  ut  dicuntur,  variaque 
carmina  eiusdem.  Schedas  has  academicas  cum 
epistolis  coniunxi  quum  eiusmodi  scheda  vix  aliud 
sit  qu.un  brevis  epistola  ad  cives  academicos,  qui- 
bns  et  eas  addidi,  quas  vel  certo  ex  epistolis  cogno- 
vi  a  iNIelanthonc  scriptas,  vel  quarum  genus  di- 


L  XXVII 


5.    DE  SINGULIS  EPISTOLIS  MEL.  PASSIM  EDITIS.  ixxvni 


cendi  et  argumenlum  Melanthonem  anctorem  ma- 
nifeste  indicare  mihi  videbatur.  Multas  adeoque 
plurimas  schedas  academicas  in  his  libris,  et  po- 
tissimum  eas,  quae  nomine  Rectoris  Academiae 
affixae  sunt,  aMelanthone  scriptas  esse,  et  verum 
utique  esse,  quod  StrobeJius  nescio  quo  loco  dixit: 
Melanthonem  fuisse  „perpetuum  programmata- 
rium  Academiae  Vitebergensis,"  persuasum  qui- 
dem  habeo,  sed  tamen  nolui  largiore  manu  car- 
pere  ex  hac  sylloge,  quare  praeter  illas,  quae  sine 
ullo  dubio  Melanthonis  esse  putabam ,  paucas  tan- 
tum  descripsi  eas  schedas,  quae  historiam  huius 
Academiae  externam  simulque  vitam  Melanthonis 
illustrant. 

2)  Scholasticorum  Academiae  Viteb.  ad  omnes 
pios  cives  ecclesiarum,  quae  —  amplectuntur 
et  confitentur  doctrinam  ex  scriptis  propheticis 
et  apostolicis  repetitam  in  libro  confessionisAu- 
gustanae,  et  reliquis  publice  approbatis,  episto- 
lae  duae,  tertia  et  quarta,  quarum  priore  ex- 
plicantur  initia,  fundamenta  et  progressionis 
incendii  Flaciani  —  altera  recitatur  vera  nar- 
ratio  de  actionibus  legatorum  Saxonicor.  et  Me- 
galensium.  Addita  sunt  responsa,  quae  dedit 
legatis Phil.  Melanthon.  Witteb.  1558.  (M%  pl. 

"  4.)  Continet  potissimum  acta  inter  Mel.  et  le- 
gatos  Flacianos,   mense  Ian.  1557. 

3)  Acla  synodica,  ut  breviter  dici  solent,  sic 
inscripta:  „Ex  actis  synodicis  et  aliis  diligenter 
„et  fideliter  collecta  Expositio  eorum,  quae 
„Theologi  Academiae  Vitebergensis  et  harum 
„regionum  alii,  qui  his  adiuncti  fuerunt,  in 
„deliberationibus  provincialibus  et  alioquin  ex- 
„tra  has,  de  rebus  ad  religionem  pertinentibus, 
„monuerint,  snaserint,  docuerint,  rcsponde- 
„rint,  concesserint  illo  tempore ,  quo  et  de  his 
„ipsis  et  de  libro  Augustano,  qui  nominatur 
„Interim,  qualis  esset  quaesitum  fuit  et  tracta- 
„tum.  Et  edita  de  sententia  professorum  Aca- 
„demiae  Witebergensis."  Witeb.  Excudebant 
haeredes  Georgii  Rhaw.  anno  M.D.LIX.  4.  — 
Etiam  germanice:  ©runblid)Cl*  unt)  tt)af)rf)afttger 
23ertd)t  atler  SRat^fdjtdgc  unb  2Cnrroort,  fo  bie  £f)eo; 

togen   $u  SSMttenberg gefteUt  etc     ibid. 

1559.  4.  *) 


*)  Ahus  Iiber:  „<3u»tma  unb  3fu^UQ  aug  bcn  Actis  synodicis 
allcr  £anblungcn  ber  2fbtapf;oren  Ijafber  nriber  Stfortcum  unb 
©aUum"  (2Bttten6.  1560.  4.)  est  tantum  excerptum,    a  stu- 


Narrarunt  hic  doctores  Vitebergenses  ea, 
quae  libri  Interim  causa  acta  sunt  anno  1548,  et 
historiam  conventuum  Lipsiae  mense  Iul.  1548, 
Misniae  mense  Iulio,  Pegaviae  menseAug.,  Tor- 
gae  mense  Oct. ,  Cellae  mense  Novembri,  Iuter- 
boci  menseDecentbri,  Lipsiae  exeunte  anno,  porro 
Merseburgi,  Torgae  et  Grimmae  anno  1549,  si- 
mulque  in  lucem  protulerunt  scripta  Melanthonis 
in  his  conventihus  conscripta,  quibus  adiunxerunt 
epistolas,  quas  Melanthon  anno  1549  de  libro 
Interim  scripsit  ad  theologos  Hamburgenses,  Mar- 
chicos,  Mansfeldenses  et  Francofordanos.  Omnia, 
quae  dederunt,  hauserunt  ex  fontibus  publicis,  vi- 
delicet  actis  illornm  conventuum  eaque  ediderunt, 
quantum  scimus,  bona  fide. 

4)  Io.  Botticheri  de  arte  disserendi  oratio,  ha- 
bita  sub  initio  praelectionis  dialecticae  Rev.Viri 
D.  Phil.  Mel.  Ad  finem  adiectae  sunt  epistolae 
quaedam  [quinque]  D.  Phil.  Mel.  £ad  Bottiche- 
rum].   Wlteb.  1563.  8. 

Leguntur  hae  epistolae  etiam  in  Manlii  far- 
ragine,  ubi  vero  desideratur  inscriptio.  Dedi  eas 
ex  Botticheri  libro. 

5)  Epistolae  aliquot  consolatoriae,  piae  et  utiles, 
maxime  iis ,  qui  propter  confessionem  veritatis 
persecutionem  patiuntur.  Cum  praef.  M.  Cy- 
riaciSpangenbergii.  Argentoratil565.  8.  (In- 
sunt  quaedam  etiam  Melanthonis.) 

6)  Phil.  Mel.  argumenta  s.  dispositiones  rhetori- 
cae  in  eclogas  Virgilii.  Item  paraphrases  —  in 
easdem  auctore  Mag.  Stephano  Riccio.  Leuco- 
petrae  1565.  8.  —  Annexa  sunt  appendicis 
loco  huic  libro:  „Miscellanea  Steph.  Riccii  in 
quibus  variae  historiae  et  fabulae  lectu  dignae 
recitantur."  . 

Collegit  Riccius  in  appendice  breves  narra- 
tiones,  quas  in  scholis  doclorum  Viteb.  audiverat 
et  litteris  mandaverat,  eorundem  doctorum  varias 
sententias,  parvas  studiosorum  orationes  in  dispu- 
tationibus  habitas,  et  schedas  doctorum  publice 
affixorum,  ut  cognovi  ex  indice  harum  „miscella- 


diosis  quibusdam  factum  adversus  Nicol.  Gallum,  Ratisho- 
nensem.  —  Liber  primarius  Flacianorum  adversus  Acta 
synodica  est  Ioannis  VFigandi  et  Matthiae  ludicis,  sic  in- 
scriptus:  De  adiaphoristicis  corruptelis  in  magno  libro  acto- 
rum  Interimisticoruni  suh  conficto  titulo  Professorum  Wit- 
tebergensium  edito  repetitis ,  admoniliones  apologiae  vice 
scriptae.  Magdeb.  1559.  4.  —  Etiam  germanice  poxtea 
edilus. 


I.XXIX 


PRAEMONENDA. 


LXXX 


neorum",  qiiam  mihi  ex  lioc  libro,  qui  in  rariori- 
bus  est  et  in  bibliotheca  Berolinensi  habetur ,  de- 
scripsit  Cl.  Foerstemannus.  Habent  wiiscellanea 
numerosCV,  quorum  fere  XXXVII  Melanthonem 
habent  auctorem,  partim  edita  iam  in  aliis  libris 
partim  hic  primum  edita  (nobis  a  Foerstemanno 
descripta).  Puto  autem  multo  plura,  etiam  quae 
non  signum  Ph.  M.  habent,  a  Melanthone  pro- 
fecta  csse ,  quum  in  aliis  codd.  quasdarn  narratio- 
nes  et  alia,  quae  hic  noinine  auctoris  carent,  Me- 
lanthoni  auctori  adscripta  iuvenerim.  Caeterum 
in  bibl.  Goth.  codicem  in  folio  esse,  inscriptum 
Miscellanea  Steph.Riccii,  qui  alia  habet  atque  haec 
sylloge,  in  indice  codicum  dixi. 

7)  „^)tftoria  t>on  ber  2£ug6burcjifd)en  (Sonfeffton,  tt)ie 
unb  in  roelcfyem  ©erjianbe  fic  Doddngji  oon  Sero  ©e^ 
noffen  unb  SSermanbten  im  2Crtt!el  be§  f).  2CbenbmalS 
nad)  ber  2Bittenbercjifd)en  (Soncorbiformul  anno  36 
ijt  angenommen  —  worben.  ltem  Acta  Concor- 
diae  jwifcfyen  §n.  Sutfyero  unb  ben  eoancjelifd)en 
«Stdtten  in  ber  «Sdjmeifc  im  Satyr  38--  erjttid) 
burd)  M.  2Cmbrofium  SBolf  gefteUt  unb  jufam^ 
men  cjetracjcn ,  je|unb  —  »on  neuem  mtt  melen  an= 

bern  2Ccten ©enbbriefen  §n.  fytyL  $Mantf)0= 

ntS cjemefyrt.   S^cuftabt  an  ber  §arbt.  1581." 

4.  —  Haud  pauca  Melanthonis  epistolae  et 
consrlia,  ut  etiain  Crucigeri  epp.  quaedam  ad 
Vitum  Theodor.  hic  primum  prodierunt.  — 
Huic  libro  opposita  est: 

8)  ^®runblid)e  unb  roafyrfyaftige  Historia  »on  ber 
2Cucj£burcjifd)en  (Sonfeffton,    roie  bte  anno   1530 

ubercjeben ,  unb tm  2frtifcl  tfom  fyeil.  2tt>enb= 

mal  je  unb  atlmege  oerjtanben ttnber  2£m= 

brofti  SBolfii  cjefdlfd)te  £iftoriam  2C.   2ei>$.  1584." 

Scriptus  est  hic  liber  auctoribus  Tim. Kirch- 
nero ,  Nic.  Selneccero  et  Mart.  Chemnitzio,  et 
haud  pauca  Mcl.  scripta ,  etiara  epistolae ,  vel  in- 
tegrae  vel  ex  parte  hic  primum  edita  sunt,  et,  ut 
videtur,  ex  autographis  et  tabulariis  publicis.  So- 
let  hic  liber  saepius  sic  breviter  laudari  in  libris 
theologorum :   Historie  des  Sacramentsstreits. 

9)  „  Poematuin  loh.  Schosseri  Aemiliani  i —  Li- 
briXI.  Accessit  Epistolarum  cum  ipsiusSchos- 
seri  tum  amicorum  eius  maxime  illu&trium  li- 
bri  III.  Francof.  ad  Viadr.  1585."  8. 

Insunt  etiam  VIII  epp.  Melanthonis,  scriptae 
d.  5.  Mart.  1555,    12.  Aug.  et  25.  Nov.  1557;   d. 


21.  Apr.,  lO.Maii  1558;    d.  28.  Maii  1559,  20. 
Febr.  1560. 

10)  Io.  Iac.  Qrynaei  Theol.  Theoremata  pro- 
blemata,  aliaque  capita  de  quibus  inBasil.  Acad. 
1588  disputat.  institutae  fuerunt.  P.  II.  (Basil. 
1588.)  —  Tres  epp.  ad  Eutychium  Muscn- 
liim  hic  primum  prodierunt. 

11)  Centuria  epistolarum  theologicarum  ad  Io. 
Schwebclium ,  ante  annos  LXXV  ecclesiarum 
Ducatus  Bipontini  praesidem  a  Phil.  Melan- 
thone,  Bucero,  Capitone,  Hedione  — -  ab  anno 
Chr.  1519  usque  ad  ann.  1540  etc.  Bipont. 
1597.  8. 

Leguntur  hic  decem  epistolae  Mel. ,  quarum 
novem  antea  nondum  prodierant. 

12)  Tractatus  historicus  de  Phil.  Melanthonis 
sententia  de  controversia  coenae  domini  a  D. 
Casparo  Peucero  ante  plures  annos  scriptws, 
sed  iam  primum  separatim  excusus  cum  appen- 
diee  selectarum  epistolarum  et  iudiciorum  ali- 
quot  Philippi,  aliorumque  praestantium  viro- 
rura  [Lutheri,  Crucigeri ,  Eberi ,  Peuceri]  de 
eadem  materia  veritatis  illustrandae  gratia  sub- 
iuncta.  Studio  M.  Quirini  lieuteri,  Mosbac. 
Palat.  Ambergae  anno  MDXCVI.  4. 

Appendix  habet  XXXVIII  scripta  Melauth., 
quorum  quaedam  vero  non  sunt  integra  sed  ex- 
cerpta  tantnm,  eadem  fide  edita,  qua  Peucerus 
etiam  in  aliis  scriptis  Mel.  edendis  versatus  est. 

13)  Conradi  Schlusselburgii  studium  ecclesiae 
Dei  inserviendi  posthumum,  hoc  est  epistola- 
rum  quorundam  theologorum  voluinen.  Ro- 
stoch.  1624.  8.  (Misit  mihi  hunc  librum 
Danzius  ex  bibl.  Ienensi.  Insunt  octo  epist. 
Mel.,  quarum  sex  etiam  in  aliis  scriptis  editae 
sunt. ) 

14)  Epistolarum  ab  illustribus  ei  Claris  viris 
scriptarum  centuriae  tres,  quas  passim  ex  au- 
tographis  collegit  ac  edidit  Simon  Abbes  Ga.b- 
bema.    Harlingae  Frisiorum  1663.   8. 

Habet  XIX  epistolas  antea  non  editas  Melan- 
thonis,  quarura  XII  Petro  Medmanno,  tres  Ni- 
colao  Buscoducensi,  reliquaeHardcnbergio,  Aepi- 
no,  Sturmio  ,  lonae,  Bucero  inscriptae  sunt. 

15)  Historiae  Ecclesiast.  sec.  XVI.  supplemen- 
tum,  edid.  Io.  Fecht.   Durlaci  1684.  8. 

Insunt  XVI  Melanthonis  epistolae  ad  Eras 
mum  Marbachium  et  Philippum  Marbachiurn, 
antea  non  edifrve. 


LXXXI 


§.5.  DE  SINGULIS  EPISTOLIS   MEL.  PASSIM  EDITIS. 


LXXXII 


16)  Clarorum  virorum  epistolae  CXVII  e  biblio- 
thecae  Gothanae  autographis;  ed.  E.  S.  Cy- 
prian.  Lips.  1714.  4.  —  Insunt  p.  16  —  29. 
sex  epistolae  antea  nondurn  editae,  quinque  ad 
Io.  Piscatorem ,  sexta  ad  Philippum  Landgr. 
Hassiae. 

17)  Thom.  Crenii  animadversiones  philologicae 
et  historicae.  P.  XIV.  Lugdun.  Batav.  1715. 
p.  57  sqq.  ubi  leguntur  plures  epistolae  Mel. 

18)  Io.  Chph.  Beckmanni  accessiones  historiae 
Anhaltinae.  Zerbst  1716.  fol.  —  Leguntur 
hic  109  epp.  Mel.  ad  Georgium  Pr.  Anhalt. ,  et 
25  ad  Ioachimum  Princ.  Anhalt.,  quas  S.  V. 
Danzius  ex  hoc  libro  sibi  descripserat.  Nos 
denuo  contulimus  Beckmannum.  Quaedam 
Mel.  epistolae  etiam  leguntur  in  eiusdern  Beck- 
manni  £ijrorie  be§  ^urftentyumS  2Cnf)a(t.  VITomi. 
1710.  fol. 

19)  Ioh.  Backmeister,  Acta  Philippica.  Sive 
Theologorum  Saxonicorum  et  legatorum  Mega- 
polensium  frustra  tentata  pacificatio  inter  Me- 
lanchthonem  et  Matthiam  Flacium  Iilyricum. 
E  scriniis  maiorum  iterum  recollecta  —  notis 
etiam  quibusdam  historicis  illustrata.  Tubingae 
1719.  100  pl.  4.  (Insunt  scripta  et  epistolae 
quae  ad  actionem  inter  Mel.  et  Flacium  Illyri- 
cum  a.  1557  spectant,  simulque  epp.  ad  Fla- 
cium  et  Hubertum  Languetum.  Addita  etiam 
sunt  iudicia  Mel.  de  matrimonio  Regis  Angliae 
1531,  et  de  polygamia  Landgravii  Hassiae. 
Affirmat  Backmeister,  se  sua  ex  mariuscriptis 
maiorum  hausisse.    Est  hic  liber  in  rarioribus.) 

20)  Christ.  Schlegelii  initia  reformationis  Co- 
burgensis  in  vita  Ioh.  Langeri.  Gothae  1727. 
4.  Edidit  e  codd.  Gothanis,  maxime  e  cod. 
Bavari  38  epistolas  antea  non  editas,  quarum 
25  sunt  Melanthonis. 

21)  lo.  Henr.  a  Seelen,  philocalia  epistolica, 
sive  centum  epistolae  ex  MS.  edidit  etc.  Lube- 
cae  1728.  8.  —  Eiusdem  deliciae  epistolicae, 
sive  centum  epistolae  —  ex  autographis  editae. 
Lubecae  1729.  8.  —  (In  utroque  habes  quas- 
dam  etiam  Mel.  epistolas.) 

22)  'Arcana  bibliothecae  Annaebergensis  in  par- 
tes  III  divisa,  epistolas  LXXIl  summorum 
quorundam  principum  clarissimorumque  sec. 
XVI.  etXVIl.  virorum  nondum  editas,  nec  non 
annalium  typogr.  usque  ad  annum  M.D.  speci- 
men   complexa,     luci  publicae   exposuit  Chn. 

Melanth.  OrEH.   Vol.  I. 


Gotthold  FTilisch.  Lips.  1730.  8.  Ex  cod. 
Ienisiano  in  bibl.  Annaeb.,  cui  insunt  198  au- 
tographa ,  edidit  4  epistolas  Mel.  et  2  Lutheri. 

23)  Chph.  Aug.  Heumann:  de  confessionis  Au- 
gust.  lenitate,  disput.  Goett.  1730.  4.  Adie- 
cit  in  appendice  Lutheri  et  Mel.  aliquas  epp. 
Gottingam  missas,  quae  eliam  leguntur  in 
Heumanni  Sylloge  dissertationum  T.  I.  P.  I. 
p.  54.  Insunt  duae  epp.  Mel.  d.  10.  Sept.  1541 
datae. 

24)  Commercium  litterarium  claror.  virorum  e 
Museo  JSoltenii.  Brunsvigae  1738.  8.  —  In- 
suntp.  212  —  218.  sex  epp.  Mel.  ad  Chph.  Fi- 
scherum  ex  autographis  Golhanis. 

25)  Paul.  lac.  Eckhardi  vindiciae  Lutheri  et 
Melanthonis  ab  infarni  pictura  commendatario- 
rum  luterbocensium.  Iuterboci  1738.  4.  (An- 
nexae  sunt  quaedam  epp.  Melanth.  ex  MSto  Iu- 
terboc.  editae,  quas  sibi  descripsit  Cyprianus  in 
sylloge  epp.  Melanth.)  —  Librum  ipsum  non 
vidi. 

26)  Zscheichsei,  Pastor  Ecclesiae  in  pago  Piuhla, 
XXX  epistolas  Mel.  ad  Medlerum  e  cod.  Bav. 
descripsit  et  edidit  m  ben  ltnfd)utbigen  ^adjvic^ten, 
Safjrg.  1739.  ©.261  unb396.;  3af)rg.  1740. 
<5.  130. 

27)  $)reupifd)e  3ef)enben  afJerfjanb  getfttid)er  ©aten 
oon  mandjerfei  in  bie  ©otteoQefafjrtfjett  £ird)en  =  unb 
©e(et)rten  =  ©efd)id;te  laufenben  Dlatcrien  etc  VI 
StucBe,  &6n\Q$>b.  1740.  8.  (edid.  Mich.  Lilien- 
thal.)  Ex  hoc  libro  aliquas  epp.  Mel.  nobis 
descripsit  Cl.  Foerstemannus. 

28)  SKartin  SutfjerS,  tytylipp  $Mand)tf)onS  unb 
SuftuS  Sona§  S3rtefc  an  3Kcu%af  3oacj)im  II.  ^u 
aSranbcnburcj,  aud)  bcrfcfben  unb  Sot;ann  23ua,en= 
t)aa,cn§  23rief  an  $r.  23ucf)f)of$ern  ju  S3erfin,  5tt. 
(Sotinug  gu  Sangermunbe  unb  Doct.  (Sonrab  Gorba* 
tuS  §u  (Stenbaf,  betreffcnb  bte  3»dr?ifd;e  £ird)en= 
reformation ,  unb  be§  S&arrgrafen  smeen  Jtriccj^uge 
gecjen  ben  ZMen,  au3  M.  S.  L.  [Samuel  Lenz] 
historia  Marcliica  genommen.  ^alfe  1740.  40  pl. 
8.  (Inveni  hunc  librum  laudatum  in  nescio 
quibus  Ephcmeridibus  litterariis,  sed  quantum 
quaesiverim,  tamen  eum  invenire  alicubi  non 
coniigit.  Neque  est  in  bibliotheca  Berolinensi, 
neque  Halis  Sax.,  ubi  prodiit,  potuit  inveniri. 
Fortasse,  ut  Lenzii  historia  Marchica,  non  edi- 
tus  est,   sed  manu  Lenzii  scriptus.     Caeterum 

(f) 


LXXXIII 


PRAEMONENDA. 


LXXXIV 


omnes  epp.  Mel. ,  quae  hic  commemorantur,  vi- 
dentur  iam  editae.) 

29)  ©etefjrter  SJtanncu  25riefe  an  bie  $6ma,e  in  £)d= 
nemarf,  oom  Safyr  1522  biS  1663  gum  £)ru<f  be= 
forbert  oon2Cnbrea§<Sd)uf)mad)er.  3  Sf)le. 
&openr;acj.  u.  fieipj.  1758.  1759.  8.  —  Insunt 
XXXV  epp.  Mel.,  quae  leguntur  P.  II.  p.  1  — 
98.  quarum  plurimae  aritea  nondum  editae  fue- 
rant.  Fars  III.  habet  tres  epp.  Mel.  ad  Augu- 
stum  Ducem  Sax.  Elect. ,  et  articulos  a  Mel. 
scriptos. 

30)  Monumenta  inedita  rerum  Germanicarum, 
praecipue  Cimbricarum  et  Megapolensium,  cura 
et  studio  E.  Io.  de  Ff^estphalen.  T.  IV.  Lips. 
1745.  fol.  p.  1269  sqq.,  ubi  quaedam  de  Mel. 
epistolis,  quae  nobis  descripsit  Clar.  Foerste- 
mannus. 

Nemo  autem  omnium  theologorum  saeculi 
proximi  in  Mel.  libros  eiusque  epistolas  studiosius 
inquisivit  quam  Georgius  Theodorus  Strobelius, 
Pastor  in  Wohrd,  prope  Norinbergam ,  cuius 
scripta,  in  quibus  etiam  Melanthonis  epistolas 
vel  edidit  vel  editas  illu.stra.vit,  sunt  haecce: 

31)  Melanchthoniana,  ober  (Sammtuncj  einicjer 
9cad)rtd)ten  jur  (Srtduteruncj  ber  @efd)id)te  ^)i)ilipp 
9JMand)u)on§  nebji  oerfdjiebencn  nod)  ungebrucften 
SBrtefen  bejfelben ,  f)erau£cjecj.  oon  (3.  Z\).  ©trobet. 
Satborf  1771.  8. 

32)  ©.  St).  (StrobelS  sJcad)rid)t  oon  SRel.  ofterm 
2Cufentt)att  unb  SSerrid)tuncjen  in  9ciimbercj.  9curnb. 
1775.  8. 

33)  SJctfceGaneen  titterarifcfyen  SnfjattS,  cjr6fjten£f)ett§ 
au§  uncjebrucften  £>uelten  f)erau§cj.  oon  (3.Z\).  (Stro^ 
bel.  6  ©ammtuncjen,  9curnb.  1778—1782.  8. 

34)  33eitrdcje  ^ur  fittteratur,  befonberS  be§  16ten 
3af)rbunbert§,  son  ©.  Z\).  ©trobel.  2  23dnbe, 
9lurnb.  1784  —  1787.  8. 

35)  -fteue  23ettrdcje  jur  fittteratur,  befonberS  be£ 
16ten3af)rf)unbert3,  oon  ®.  Zl).  <3trobel.  9curnb. 
u.  TtitO.  5  23dnbe,  1790  —  1794.   8. 

36)  Adiecit  Strobelius  quaedam  scripta  Melan- 
thonis,  pleraque  autem  iam  antea  edita  libro : 
Ioach.  Camerarii  de  vita  Phil.  Mel.  narratio ;  — 
ed.  G.  Th.  Strobel.  Hal.  1777.  8.  (pag.  399  — 
486.) 

37)  (Sttmmen  au§  ber  3eit  ber  Jfteformation  uber  bte 
(Sinridjtung  cjuter  ©djutanjtalten.  ^ebfi  eintcjen 
uncjebrucften   23riefen  9tfetand)tf)onS.     (Program. 


in  saecular.August.  confess.  auct. Hertelio,  Rect. 
Scholae  Zvviccaviensis.)  3tt)tcfau  1830. 4.  (Quin- 
que  hic  editae  sunt  epp.  Meianthonis,  quarum 
una  tantum  antea  edita  fuerat  a  Sauberto  in 
libro  V.  epistolarum  p.  567.) 

Qui  praeterea  sunt  alii  libri,  in  quibus  una 
alterave  epistola  Melanthonis  edita  est,  eos  hir 
recensere  nimis  longum  est.  Suis  autem  lo- 
cis  .commemorati  sunt  in  fontibus,  e  quibus  epi- 
stola  quaeque  est  hausta. 

§.6. 

De    iis,    qui  epp.    Melanthonis    omnts 

recentiore     tempore     collig  ere      volue- 

runty    et  de  difficultate  huius  rei. 

Ex  hactenus  expositis  satis  perspicitur,  quan- 
to  in  pretio  fuerintMelanthonis  epistolae  apud  ho- 
mines  doctos  omnium  temporum,  quot  docti  in 
edendis  litteris  Mel.  elaboraverint ,  at  vero  etiam 
quantus  labor  sustinendus  sit  ei,  qui  omnia  haec 
tantopere  dispersa  sibi  comparare  et  in  ordinem 
redigere  velit.  At  tamen  si  commode  et  feliciter 
uti  velimus  epistolis  Melanthonis,  istum  laborem 
non  metuendum  sed  manum  operi  admovendam 
esse,  omnes,  qui  ex  his  epistolis  haurire  volue- 
runt,  intellexerunt.  Nunc  enim ,  ut  sunt  disper- 
sae  el  prorsus  disiectae  neque  in  ullum  ordinem 
redactae  illae  reliquiae,  similes  sunt  rudi  indi- 
gestaeque  moli,  parum  commodae  historiae  sec 
XVI.  cognoscendae.  Quis  enim  evolvat  fere  du- 
centos  libros  libellosque,  magnam  partem  in-, 
cognitos,  rarissimos,  in  quibus  epistolae  MeL  le- 
guntur  dispersae?  Sed  quid  dico  evolvat?  imo 
quis  eos  modo  noverit?  Qui  enim  Manlii  farra- 
ginem,  epistolas  ad  Camerarium  et  sex  libros  epp. 
simul  cum  duobus  voluminibus  Consiliorum  aPe- 
zelio  editis,  possidet,  is  vix  dimidiam  earum  ha- 
bet  partem.  Neque  adeo  facile  haberi  possunt  hi 
libri;  Manlii  farrago  est  in  rarioribus,  volumen 
vero  consiliorum  germanicorum  in  rarissimis. 
Quod  si  vero  etiam  hos  libros  habeas,  iam  alii 
tibi  comparandi  sunt,  multo  rariores,  ut  epistolae 
ad  Hardenbergium,  scripta  publica  acad.  Viteb., 
epistolae  ad  Myconium  a  Snegassio  editae,  acta 
synodica,  aliique  multi.  Colligendae  vero  etiam 
sunt  praefationes,  quas  Mel.  aliorum  libris  sae- 
pissime  praemisit,  quas  nemo,  puto ,  usque  ad 
hunc  diem  omnes  vel  noverit.     Primus ,  qui  prae- 


ixxxv        §.  6.  DE  DIFFICULTATE  COLLIGENDARUM  EPP.  MEL.  OMNIUM.        lxxxvi 


fationes  Mel.  collegit,  Mylius  in  chronologia  li- 
hrorum  Mel.,  quanquam  se  supra  centum  colle- 
gisse  profitetur,  tamen  multas  non  novit,  certe  in 
libro  suo  non  indicayit.  Item  Slrobelius ,  qui 
totam  fere  vitam  scriptis  Melanth.  impendit,  et  in 
hibliotheca Melanthoniana  omnes  etiam,  quos  no- 
vit,  libros  commemorat,  in  quos  Mel.  praefatus 
est,  tamen  multos  non  novit,  alios  nunquam  vi- 
dit.  Nullus  enim  usque  ad  hunc  diem  habetur 
tcarctXoyog  omnium  omnino  librorum,  in  quibus 
epistolae  et  consilia  Melanthonis  leguntur.  Ne 
enim-  putes  Strobelii  libellum  *)  eiusmodi  indi- 
cem  esse.  Nam  Strobelius  tantum  de  Manlii  far- 
ragine,  de  epp.  ad  Camerarium,  epp.  lib.  I — VI., 
item  a  Snegassio,  Ballenstedtio  et  Niemeyero  edi- 
tis  egit,  et  in  fine  quasdam  a  Melanthone,  dum 
vivebat,  separatim  editas  epistolas  commemoravit, 
magis  versatus  in  excerptis  ex  epistolis  faciendis 
ad  refutanda  Goetzii  (Hamburgensis)  inepta  de 
Melanthone  iudicia,  quam  in  describendis  et  iu- 
dicandis  libris  ipsis.  Qui  autem  indices  univer- 
sales  librorum  conscripserunt,  ii,  ut  eorum  con- 
silium  ferebat,  in  syllogis  epistolarum  nominan- 
dis  acquieverunt,  epistolas  vero  dispersas  non  cu- 
rarunt  **). 

i 

Iam  vero  si  vel  habeas  plenissimum  indicem 
epistolarum,  consiliorum,  praefationum ,  quam- 
vis  magnus  labor  sit  haec  omnia  nosse,  tamen 
multo  difficilius  est,  illa  scripta  ipsa  invenire. 
Multa  enim  in  rarissimis  sunt,  neque  ulla,  vel 
maxima,  est  bibliothecarum,  in  qua  omnia  omni- 
no  reperiantur.  Neque  ego  affirmare  ausim,  me 
omnium  notitiam  mihi  comparavisse,  neque,  certe 
dum  haec  scribo,  contigit,  omnia,  quae  mihi 
nota  sunt,  colligere,  quanquam  pauca  tantum 
etiamnunc  desidero. 


*)  Sittcriirifcljc  9?act>ricr)t  oon  SCTCctancftthonS  fammtticrjen  93rfes 
fcn,  —  »on  ©eorcj  Sfjcob,  ©trooct.  ^iirnb.  u.  2Cttborf  1784. 
8.,  quod  scriptum  etiam  inserlum  est  eiusdem  35citrciC(cn 
jur  Sitfcratu.r,  &efonber$  be6  16tcn  3ar)rt).  1.  33b.  1.  @t. 
(«tfurnb.  u.  Tlltb.  1784.  8.) 

**)  Praeter  antiquiores,  ut  Fabricium  in  histor.  bibl.  Fabri- 
cianae  T.  1.,  Morhofii  Polyshist.  T.  I.,  Thomasium  in  hi- 
«toria  sapientiae,  Voglium  in  Catalogo  libror.  rarior. ,  Ap- 
pendicem  ad  Luc.  Osiandri  librtim  de  studiis  verhi  divini, 
Baumgartnerum  in:  Nacbrir,hten  von  merkwiirdigen  Bii- 
chern,  P.  VI.,  et  Saligium  in  hist.  Aug.  Coni  T.  III.,  ple- 
niorem  y.maloyov  epistolarum  babes  in  Strobelli bibliotheca 
Melanthoniana,  et,  quiStrobelium  sequulus  est,  Rotermundi 
supplementis  ad  Lexicon  loecherianum  sub  Melanchthon 
(de  quibus  alio  loco  dicendum  est),  et  in  Eberti  lexico  bi- 
bliograpbico,  Nr.  13650. 


Quantumcunque  autem  sustinuisset  laborem 
is,  cui  contigisset,  omnes  epistolas,  consilia, 
praefationes  nosse  et  ex  libris  editis  colligere ,  ta- 
men  nullo  modo  rem  absolvisset,  nisi  etiam  codi- 
ces  manuscriptos,  autographa  Melanthonis  et  apo- 
grapha  scripta  in  bibliothecis  publicis  et  privatis, 
et  tabellariis  Principum  et  Urbium  perlegisset. 
Non  solum  enim  magna  copia  epistolarum  et  con- 
siliorum  nondum  est  edita,  sed  quae  prodierunt, 
ea  saepe  tanta  negligentia  in  lucem  missa  sunt,«tot 
mendis,  erroribus,  mutationibus  etiam  consilio 
factis  deformata  et  mutilata,  ut  fere  nihil  praesti- 
tisse  videretur,  qui  epistolas  editas  cum  manu- 
scriptis  non  contulisset;  quod  nemo  negabit,  qui 
hanc  nostram  editionem  accuratius  inspicere  vo- 
luerit.  Quantus  autem  labor  sit  in  manu  scriptis 
libris  cognoscendis,  inspiciendis,  conferendis,  de- 
scribendis,  vix  quisquam  nisi  qui  ipse  tale  quid 
fecerit,  Satis  aestimare  potest. 

Superatis  vero  his  laboribus  oranibus,  cuivis 
cpistolas  et  consiliaMel.  edituro,  nova  eaque  gra- 
vissima  difficultas  oritur  in  ordine  epistolarum 
recte  constituendo,  qua  de  re  infra  copiosius  dixi- 
mus. 

Ut  vero  multi  semper  foerunt  homines  docti, 
qui  epistolas  Melanthonis  omnes  collectas  et  iusto 
ordine  dispositas  habere  valde  cuperent,  et  ad 
hunc  laborem  doctos  excitarent,  ut  Morhofius, 
lacobus  Thomasius  (in  praef.  ad  Boxhornii  epi- 
stolas),  Noesseltus,  Strobelius  aliique  haud  paucii 
ita  etiam  seculo  praeterlapso  quidam  extiterunt, 
qui  huic  operi  manum  admovere  conati  quidem 
sunt,  at  vero  etiam,  haud  dubie  defatigati  magni- 
tudine  laborum  et  difficultatum,  ab  incepto 
iterum  destiterunt  omnes. 

Ern.  Salom.  Cyprianum,  Gothanum,  iam 
collegisse  epistolas  Melanthonis,  quae  Manlius, 
Camerarius,  Peucerus,  Pezelius  in  syllogis  non 
dederant,  cognovi  e  codd.  Goth.  no.  188  et  189., 
de  quibus  infra  dixirnus.  Idem  consilium  ce- 
perat  quondam  Mag.  Georg.  Mart.  Raidelius, 
Diac.  Norinb.  ad  D.  Sebaldi,  praematura  morte, 
quo  minus  rem  perficeret,  abreptus  *),  et  Ballen- 


*)   Scripsit  de  eo  Saligitis  in   episf.  ad  Schminclcium   d.   1738, 

haec:  „  25on  2utf)cri  unb  9)cctanc[)thong  (Sptfrctn  finb  aUt ,  bic 
l)icr  in  MSto  »orl)anbcn  gcrocfcn,  bic  crfrcn  bcm  £rt.  spaftor 
Sffiolfcn  in  ^amburg,  bic  anbcrn  bcm  ^n.  Raidelino  in 
9?iirnbcrcj  communicirt  worbcn,  tvcMjc  bcibc,  fecr  crfrcrc  Stu 
thcri,  bcr  anbcrc2Relancothon6  58ri.cfe  ^ufammcn  cbircn  03001^." 
Vid.  @.  ??.  |).  |)  a  a  6  iBcrmifchre  23citrdgc  jur  ©efch.  bcr  8its 
tcratur,  SDcato.  1784.  8.  P.  ^09. 

(£)• 


LXXXVII 


PRAEMONENDA. 


LXXXVIII 


stedtius,  Rector  ScKolae  Helmstadiensis ,  de  quo- 
rum  syllogis  in  indice  codicum  plura  dicta  sunt. 
Ante  Ballenstedtium  editionem  omnium  omnino 
epp.  Melanth.  paraverat  Knoch,  concionator  au- 
licus  Brunsvigae,  ut  intellexi  ex  eius  epistola 
quadam  ad  Ballenstedtium  scripta  d.  6.  Iul. 
1752  *). 

Post  Ballenstedlium  JVoesseltus,  Theologus 
Halensis  clariss. ,  operi  rnanum  admovit,  et  col- 
iegit  epistolas  Mel.  tum  editas  tum  non  editas,  ut 
etiam  ipse  testatus  est  in  praefatione  praemissa 
Vitae  Melanthonis  a  Camerario  scriptae  et  a  Stro- 
belio  denuo  (Hal.  1777.  8.)  editae.  Illum  sihi 
comparasse  in  hunc  usum  ea,  quae  Raidelius  et 
Ballenstedtius  coliegerant,  alio  loco  diximus. 
Quaenam  autem  habuerit,  nescimus  quidern,  sed 
ex  eius  epistola  ad  Ballenstcdtium  **)  intelligitur, 
eum  tantum  fere  ducentas  epistolas  nondum  editas 
hahuisse.  Quare  non  valde  dolendum  videtur, 
quod  eius  sylioge  nunc  uti  non  potui:  nam  prae- 
ter  coliectanea  Ballenstedlii  nihil  ex  eius  litteris 
ad  hanc  rerri  spectantibus  iuventum  est.  Audivi 
enim  a  viro  quodam  fide  digno,  nescio  nunc  quo, 
Noesseltum  syllogen  suam  vendidisse  homini  Ba- 
tavo ,  van  der  V^elden ,  Lovaniensi ,  qui  fere 
anno  1807  et  seqq.  itinera  per  Germaniam  fecit, 
bihliothecas  publicas  et  privatas  inspexit,  codices 
descripsit  in  hunc  solum  finem,  ut  omncs  omnino 
epistolas  et  consilia  Melanthonis,  ut  etiam  lihros 
Melanthonis  rariores  sibi  compararet.  Huius  ho- 
minis  sylloge  ampiissima  videtur  fuisse,  si  verum 
est,  quod  scrihit,  se  plus  quam  DCCC  epistolas 
Mel.  non  editas  collegisse.  Suspicor  autem,  il- 
lum  non  omnes  editas  novisse,  et  etiom  epp.  ad 
Medlerum ,    ad  Weinlaubium  scriptas  non  editis 


*)    Legitur  in  Collectan.  Bailensledt.   T.  III.,  ubi  Knochius  ad 

Ballenst.  baec:  „  25a  tcf)  fcfion  otctc  SQfjrc  f)er  cin  ©ammfcr 
„bcr  SEJccfanffionifcficn  etn^efncn  ©chrifrcn,  befonberi?  aber  fctncr 
„rarcn  (Spiftein  gcnxfcn  ,  bic  icf)  aucf),  obtuofjl  mtt  eicfcr  SKiifje 
„unb  Jtofrcn,  nicfjt  f)ier,  fonbern  au$  anbcrn-Scinbern  ^ufant: 
„mengebracf)t,  —  fo  fjabc  aucf)  fieine  geringe  Cufr  bci  ntir  ttcr; 
^fpiirt,  cine  neue  *#u£gabe  aller  unb  jcfcer  ©pifteln  Mel. ,  tam 

„editarum  quam  ineditarum,    fo   tticl   bet  tcfjten  nocf)  Ijie  Unb 

„ba  gufammcn  $u  trciben  fcnn  mixfjrcn,  $u  beforgcn.  —  Sftein 
„93orf)a0cn  mar,   allc  Collectiones  burcfnnnanber  $u  rperfcn, 

„Unb  bic  (Sptftcfn  oidine  chronologico  ,    fo   Ptet  if)rcr  diem  et 

„consu!em  bet  ftcfj  fiif)rcn ,  $u  rangiren." 

**)  Vidi  illam  in  Collect.  Ballenstedt.  T.  III.  Data  est  d.  27. 
Mart.  1776,  et  scribit  ibidem:  „cben  btcfcn  (Sntfcrjluf?  (9M. 
©ricfe  herauSjiugebcn)  f)attc  aucf)  icf)  fcf)on  fcingft  gcfafit,  ia  tcf) 
fclbft  cincn  SSorratf)  t>on  ctma  200  nocf)  ungcbrucfren  SBricfcn 
bcftfsc,  unb  burcf)  mancf)c  Itmfranbe  ift  e&  mir  gclungen,  etnen 
SScrlcgcr  $u  berommen."  Haec  scripsit  antequam  emcratBal- 
lenstedtii  collectanea. 


adnumerasse.  Diu  etram  Gothae  commoratus  et 
codicibus  bibliothecae  ibidem  usus  est  *).  Diem 
auteinabiitvanderVelden  prius  quam  res  collectas 
in  ordinem  redigere  et  edere  poterat.  Quo  nun- 
cio  accepto  non  omisi  in  eirts  syllogen  inquirere, 
sed  frustra.  Scripsit  enim,  qui  hac  in  re  preci- 
hus  nostris  satisfacere  benigne  studuit,  D.  Q.  TV. 
Rassmannus,  Professor  Gandaviensis,  biblio- 
thecam  van  der  Veldianam  relictam  perturbato 
ordine  iacere,  nullum  eius  haberi  indicem ,  et 
haeredes  defuncti  constituisse  eam  simul  cum  ma- 
nuscriptis  publice  sub  hasta  vendere,  adesse  vero 
etiam  Anglos  bibliomanos,  qui  omnem  van  der 
Veldii  supellectilem  litterariam  simul  emere  co- 
narentur.  Promisit  nobis  Piassmannus,  se  indi- 
cem  librorum ,  si  typis  descriptus  foret ,  esse  mis- 
surum;  sed  nihil  accepimus,  neque  legimus  eius- 
modi  xaraloyov  editum  esse.  Nescimus  igitur, 
quid  reliquiis  illius  Batavi  evenerit,  et  suspica- 
mur,  fortasse  omnia  a  van  der  Velden  relicta  ad- 
huc  iacere  dispersa.  Quod  quomodocunque  se 
habeat,  tamen  non  putaverim,  me  multa  nova 
in  hac  sylioge  habiturumfuisse,  si  licuisset  ea  uti, 
quum,  si  vel  DCC  habuerit  van  derVelden  utique 
non  edita,  hic  earum  collecta  habes  fere  MCCC, 
nisi  numerando  erravi. 

Eodem  tempore,  quo  van  der  Velden,  col- 
ligendis  epistolis  Mel.  operam  dedit  etiam  L/tin- 
zius,  imodidaOyMlos  scholae  ad  aed.  St.  Nicolai 
Lipsiae,  maxime  in  id  intentus,  ut  epistolas  edi- 
tas  et  praefationes  libris  aliorum  a  Mel.  praemis- 
sas  colligeret.  Quae  collegit,  ea  ad  Danzium, 
Theolog.  Ienensem  Clariss. ,  pervenerunt  et  hunc 


*)  In  epist.  ad  Fr.  lacobsium ,  praefectum  bibliotbecae  Gotba- 
nae  data  Bevern  d.  2.  Sept.  1816  scribit :  „Vous  jugerez  bien, 
„qu'a  l'age  de  74  ans  il  m'est  devenu  impossible  d'executer 
„  le  projet,  que  j'avois  forme,  de  pubiier  une  collection 
„complette  des  lettres  de  Melancbthou,  accompagnies  des 
„notes  criliques,  historiques  et  lileraires.  Tout  ce  que  je 
„pourrois  faire,  c'est  de  mettre  en  ordre  le  grand  nombre 
„des  maleriaux,  que  je  possede  en  ce  genre  ,  afin  qu'un 
„autre,  plus  heureux  que  moi,  s*en  puisse  servir  avec  le 
„tems.  Comme  une  grande  partie  de  ces  materiaux  est  due  a 
„la  hibliothcque  Ducale  dcGolha,  voudriez-  vous  bien  per- 
„mettre,  que  je  vous  communique  apres  quelque  tems  au 
,  moins  Tappercu  de  ce  travail"  [quod  non  fecit  van  der 
Velden];  „car  cetle  rffdaction  ne  sera  ni  aisee,  ni  de  nature 
„a  ctre  executee  sans  btsaucoup  de  details,  que  ne  man- 
„queront  pas  de  rendre  le  tableau  fort  considerable.  II 
„faudra  faire  connaitre  les  sources,  dans  les  quelles  j'ai 
„puise,  et  dont  le  resultat  n'est  rien  moins  que  de  copies 
„  fideles  et  exactes  de  plus  de  800  leltres ,  que  n'ont  jamais 
„parii,  outre  une  infinite  de  corrections  et  d'additions  aux 
„  lettres  deja  inprimees." 


lxxxix       §.  6.    DE  DIFFICULTATE  COLLIGENDARUM  EPP.  MEL.  OMNIUM. 


xc 


excitarunt,  ut  consilium  Lunzii  exsequi  et  omnes 
epp.  Mel.  editas ,  ut  etiam  cousilia  et  praefationes, 
colligere  et  uno  corpore  complecti  studeret.  Quum 
publico  nuncio  a  nobis  emisso  de  edendo  Corpore 
Reformatorum,  Danzius  item  mense  Iulio  1827 
per  litteras  publicas  indicasset,  se  editionem  paras- 
se  et  iam  paratam  habere,  tandem  res  eo  deducta 
est,  ut  Danzius  omnia,  quae  collegerat,  pretio  a 
bibliopola  Schwetschkio  iusto  accepto,  nobis  tra- 
deret  simul  cum  litteris  a  Lunzio  descriptis. 
Quae  ab  eo  accepimus  aut  littera  I). ,  aut  littera 
L.  s.  Lunz.  notavimus,  ut  quisque  statim  intelli- 
gere  possit,  quae  istis  viris  debeamus.  Multa  in- 
venimus  collecta  ex  variis  iisque  rarioribus  libris, 
pauca  vero,  videlicet  fere  "  octoginta ,  nondum 
edita ,  eaque  fere  omnia  hausta  e  codicibus  Go- 
thanis. 

Denique  quum  certiores  facti  essemus,  Ols- 
hausenium,  Theologum  Regiomontanum  meritis- 
simum,  coepisse  colligere  epistolas  Mel.  dispersas 
necdurn  editas,  etiam  hic  permotus  est,  ut  nobis 
venderet  quae-collegerat.  Usus  fuit  is  codicibus 
et  mannscriptis  Hamburgensibus,  potissimum  co- 
dice  Wolfiano,  cuius  epistolae  vero  maximam 
partem  e  codd.  Gothanis  haustae  sunt,  et  quibus- 
dam  aliis,  ita  ut  ei  quoque  quaedam  nobis  non 
cognita  debeamus ,  quae  signo  O.  notavimus.  Ab 
eodem  acquisivimus  manuscriptum  Manlianum,  de 
quo  suo  loco  diximus,  et  indicem  satis  copiosum 
librorum,  in  quibus  quaedam  Mel.  litterae  sint 
editae.  » 

Hoc  modo  apparatu  satis  copioso  instructus 
et  curis  doctissimorum  hominum  adiutus,  (nam 
etiam  Ballenstedtii  sylloge  uti  licuit) ,  difficultates 
maximas  in  colligendis  edendisque  epistolis  etiudi- 
<:iis  Melanthonis  me  superare  posse  sperabam,  ean- 
demque  curam  ponebam  iu  editis  undique  colligen- 
dis,  quam  in  non  editis  mihi  comparandis,  ideo- 
qne  codicibus,  autographis  et  apographis  epistola- 
rum  iudiciorumque  conquirendis. 

§.   7. 

Index    codicum    manuscriptorum,    qui- 

bus  usus  sum. 

Longissimum  est,  omnes  omnino  et  singulas, 
quas  contuli  epistolas  manuscriptas  enumerare. 
Sufficere  videbatureos  codices  commemorare,  qui 
plura  continent;  singula  autographa  aut  apogra- 
pha  suis  locis  indicavi. 


Duplicis  autem  generis  codices  esse  intellexi; 
primum  volumina,  quae  autographa  Melanthonis 
vel  etiam  apographa  singula  collecta  complectun- 
tur;  deinde  volumina  apographorum  (Copier- 
Biicher),  inde  orta,  quod  quidam  docti,  potissi- 
mum  sec.  XAT.  sibi  epistolas,  dicta,  carmina  Me- 
lanthonis  describerent  in  volumina  collecta.  Haec 
volumina  minoris  sunt  pretii ,  quum  plerumque 
negligentiores  fuerint,  qui  describerent,  et  rnodo 
aliquid  praetermiserint,  m6do  in  scribendo  erra- 
verint,  modo  etiam  non  autographis  sed  aliis  apo- 
graphis-  non  iusta  cura  factis  usi  fuerint,  quare 
inutile  nobis  videbatur,  omnem  omnino  diversi- 
tatem  scribendi  ex  his  litteris  notare. 

In  indicandis  autem  his  codicibus  non  sequuti 
sumus  eorum  dignitatem,  sed,  ut  lector  eo  faci- 
lius  quemque  codicem  inveniret,  ordinem  alpha- 
beticum,  nisi  quod  codices  Gothanos,  quippe  nu- 
mero  plurimos,  et  auctoritate  maxime  conspi- 
cuos  primo  loco  posuimus. 

A)     CODICES     GOTHANI. 

a)   In   bib liotheca   Gymnasii   Gothani: 

1)  Codex  Cypriani,  cui  praeter  alia  insunt  XII 
autographa  Melanthonis,  maxime  loanni 
Piscatori  et  Frider.  JMyconio  inscripta,  a 
Cypriano  coemta  et  bibliothecae  Gymnasii 
donata. 

b)  In    bibliotheca  Ducali  Gothana. 

2)  Cod.Bavari,  in  quart.  num.  15  et  16.,  cuius 
Volumen  I.  ita  inscriptnm  est: 

,,R.apsodiae  *)  et  dicta  quaedam  ex  ore  Doct. 

„Martini  Lutheri  in   ftimiliaribus  colloquiis 

,,annotata;  eiusdem  epistolae,  consilia,  alia- 

„que  pulchra  et  necessaria  aliquot  illuslrium 

„virorum    scripta,    quae  omnia   V^alentinus 

„JBavarus   suo  labore  et  manu  propria  sibi 

„in  hunc  librum  transscribendo  coraparavit." 

Comprehendit  p.  1095.  nitida  Bavari  manu  scri- 

ptas,  et  conglutinatum  est  hoc  primum  Volumen 

anno  1548,  ut  legitur  in  libri  tectura.     Continet 

dicta  Lutheri  eiusque  epistolas,  et  vero  etiamMe- 

lanthonis  quasdam  epistolas  et  consilia.  —     Vo- 

lumen  II.  inscribitur: 


*)  Sic  Bavarus  pro  RLapsodiae. 


XCI 


PRAEMONENDA. 


xcn 


„Secundus  Tomus  Fiapsodiarum,  sive  acto- 
„rum,  quae  temporibus  Valentini  Bavari  in 
„Germania  aliisque  nationibus  acciderunt, 
„et  ad  suas  manus  pervenerunt.  Unde  po- 
„steri  aliquo  modo  colligere  possent,  quod 
„seculumet  qui  homines  tum  temporis  fue- 
„rint.  Non  sine  magno  labore,  studio  et  di- 
„ligentia  congestus,  et  in  hunc  librum  manu 
„propria  conscriptus.  Inceptus  anno  domini 
„  1549.   14.  Ianuarii." 

Ut  Vol.  I.  continet  scripta  ante  annum  1549,  sic 
hoc  Vol.  habet  scripta  maxime  post  annum  1548, 
et  permulta  Phil.  Melanthonis.  Constat  1104  pa- 
ginis  manu  Bavari  accurate  scriptis.  Intelligitur 
Valent.  Bavarum  (i.  e.  Bayer) ,  qui  fuit  vir  haud 
indoctus  Numburgi ,  quem  Victorinns  Strigelius 
in  epistola  Valentino  scripta,  appellat  civemJSJaum^ 
burgensem,  haec  in  suum  usum  collegisse  eo  tem- 
pore ,  quo  adhuc  nullus  fortasse  collegerat  episto- 
las  Lutheri  et  Melanthonis.  Est  igitur  codex  an- 
tiquissimus,  idemque  fide  satis  dignus,  quum  ea, 
quae  Peucerus  et  Pezelius  postea  in  epistolis  Me- 
lanthonis  ab  ipsis  editis  mitigarunt,  mutarunt,  de- 
leverunt,  ex  hoc  codice  saepissime  restitui  po- 
tuerint.  Dolendum  vero  est,  Bavarum  autogra- 
pha  satis  accurate  non  semper  descripsisse,  neque 
oinnia  recte  intellexisse ,  et  fere  rudem  fuisse  lin- 
guae  graecae,  quare  graeca  passim  aut  prorsus 
jyraeterivit,  aut  misere  depinxit  et  depravavit. 
Hauserunt  ex  hoc  codice  Seckendorfius  in  hist. 
Lutheranismi ,  Schlegelius  eas,  quas  in  vita  Lan- 
geri  edidit,  epistolas,  et  Danzius  epistolas  Me- 
lanthonis  ad  Nicol.  Medlerum  (amicum  Bavari), 
quas  solus  hic  codex  servavit.  Nam  non  solum, 
quas  Zscheiselius  epistolas  ad  Medlerum  edidit  in 
d.  Unschuld.  Nachrichten,  ex  boc  codice  haustae 
sunt,  sed  ex  eodem  etiam  transscriptae  sunt  m 
tod.  Wolfii  Hamburgensem.  Nihilominus  inveni 
in  hoc  codice  haud  pauca ,  quae  nunc  primum  in 
lucem  prodierunt. 

3)  Cod.  Goth.  num.  19.  in  4to  satis  antiqua 
manu  scriptus ,  praeter  alia  etiam  Melanthonis 
epistolas  haud  paucas  et  quaedam  eiusdem  con- 
silia  habet.  Descripta  sunt  non  satis  religiose, 
quum  saepe  in  epistolis  desideretur  vel  inscriptio 
vel  subscriptio,  et  qunediun  magis  excerptae 
quam  ad  verbum  descriptae  videantur.  Insunt 
tamen  quaedam,  quae  nunc  primum  in  lucem 
prodierunt. 


4)  Cod.  Goth.  num.  20.  in  4to  manu  antiquis- 
sima  scriptus,  cui  insunt  quaedam  epistolaeLu- 
theri  etMelanthonis  descriptae,  ad  unam  omnes 
iam  antea  editae. 

5)  Cod.  Goth.  num.  23.  in  4to,  non  ,una  manu, 
sed  tamen  sec.  XVI.  scriptus.  Praeter  epistolas 
Mel.  hic  descriptas,  quarum  quaedam  antea 
non  editae  fuerunt,  continet  etiam  enarratio- 
nem  libri  quinti  Quintiliani ,  a  Melanthone  in 
schola  Viteb.  traditam. 

6)  Cod.  Goth.  num.  25.  in  4to ,  paucas  tan- 
tum  habet  Melanthonis  epistolas  olim  iam  edi- 
tas,  seculo  XVI. ,  ut  videtur,  descriptas. 

7)  Cod.  Goth.  num.  26.  in  4to,  antiquissima 
manu  scriptus.  Insunt  epistolae  Lutheri,  Spa- 
latini  et  Melanthonis,  quae  ante  annum  1527 
scriptae  sunt.  Nihil  enim  habet,  quod  ad  an- 
num  posteriorem  pertineat.  Est  fide  dignissimus 
et  videntur  omnia  descripta  esse  ex  autographis. 

8)  Cod.  Goth.  num.  28.  in  4to,  ubi  descriptae 
leguntur  haud  paucae  epistolae  Melanthonis, 
etiam  Lutheri,  Camerarii  aliorumque,  simul- 
que  consilia  quaedam  Melanthonis.  Scriptus 
est  codex  manu  recentiore. 

9)  Cod.  Goth.  num,  46.  in  fol.  Insunt  acta 
conventus  ordinum  et  Theologorum  Misnen- 
sium  mense  Decbr,  1548  Lipsiae  a  Mauritio 
Electore  babiti,  descripta  antiqua  manu  le- 
gatis  urbis  Altenburgi,  Sequuntur  in  fine  acta 
eorum,  quae  mense  Ianuario  1557  inter  Me- 
lanthonem  et  legatos  Flacii  Illyrici  Vitebergae 
gesta  sunt,  manu  reccntiore  descripta. 

10)  Cod.  Goth.  num.  70.  in  fol.  habet  apographa 
quaedam  ad  Colloquium  Wormatiense,  anno 
l557habitum,  spectantia, 

11)  Cod.  Goth.  num.  91.  in  fol.  In  hoe  libro, 
eademmanu  scripto,  prolixe  narratur,  quae  con- 
troversiae  de  sacra  coena  fuerint  Augustae  Vin- 
delicorum  inde  ab  anno  1533  usque  ad  annum 
1539,  item,  quid  egerint  legati  a  Senatu  Au- 
gustano  ad  Lutherum  missi  mense  Iulio  1535, 
et  denique  sequitur  defensio  a  Ioh.  Forstero 
scripta ,  qui,  commendatus  a  Luthero,  mense 
Iulio  1535  Augustam  se  contulcrat,  ut  ibi  evan- 
gelium  doceret,  sed  propter  rixas  cum  collegis 
a  Senatu  anno  1538  dimissus  est.  .Adiectae 
sunt  et  insertae  epistolae  Lutheri  et  Melantho- 
nis,  quae  nunc  quidem  primum  in  lucem  pro- 
dierunt. 


XCIII 


§.7.    INDEX    CODICUM    MANUSCRIPTORUM. 


XCIV 


12)  Cod.  Gotb.  num.94.  in-fol.  Insunt  acta  ec- 
clesiastica  inde  ab  anno  1558,  et  adiecta  aliqua 
Mel.  etLutheri  iudicia  et  duaeMelanthonis  epi- 
stolae.     Satis  antiqua  manu  scriptus  est. 

13)  Cod.  Goth.  num.  114.  in  fol.  Continet 
Matthaei  Raizebergeri ,  Doct.  Medic.  et  Me- 
dici  aulici  apud  Ioann.  Fridericum  Electorcm, 
brevem  historiam  de  gestis  Lutheri,  loannis 
Friderici,  Melanthonis,  et  eorum,  quae  post 
captivitatem  Electoris  evenerunt.  Nullas  qui- 
dem  dedit  Melanthonis  epistolas,  et  unum  tan- 
tum  eius  iudicium  Mauritio,  Electori,  factum, 
sed  quae  de  Melanthone  narrat,  quanquam  non 
omnino  fide  digna,  tamen  ita  sunt  comparata, 
ut  ignorari  non  debeant.  — -  Extat  haec  nar- 
ratio  manuscripta  etiam  in  alio  cod.  Gothano. 
Eam  edidit  Godofr.  Arnoldus  in  d.  Kirchen- 
nruIKetzerhistorie  p.  82  sqq.  Item  in  Parte  II. 
der  Hallischen  auserlesenen  Anmerkk.  iiher  al- 
lerhand  wichtige  Materien,  p.  237  sqq. ;  deni- 
que  Slrobelius:  D.  Matthaei  Piatzenbergers  ge- 
heime  Geschichte  von  den  Chur-  und  Sachsi- 
schen  Hofen  und  von  den  R.eligionsstreitigkei- 

ten  seiner  Zeit, herausg.  von  Ge.  Theod. 

Strobel.  Altorf  1774.  8. 

14)  Cod.  Goth.  num.  123.  in  fol.  est  spissum  vo- 
lumen  epistolarum  Paulo  Ebero,  Vitebergensi, 
ab  hominibus  doctis  sui  aevi  scriptarum ,  inter 
quas  etiam  sunt  quaedam  Melanthonis  nondum 
editae. 

15)  Cod.Goth.  num.  188.  et  189.  in  4to,  sunt 
duo  volumina  epistolarum,  maxime  Melantho- 
nis  (paucae  enim  in  Vol.  189  sunt  aliorum), 
quas  Celeb.  Cyprianus  ex  libris  editis  et  ma- 
nuscriptis  sibi  describendas  curavit.  Volu- 
men  188  habet  epistolas  Mel.  ad  varios  scriptas, 
fere  omnes  iam  editas,  et  seriemCIII  epistola- 
rum  ad  Stigelium,  e  tertio  Volumine  Carmi- 
num  Stigelii  descriptarum ,  Volum.  189  vero 
epistolas  Mel.  ad  Chytraeum,  a  Chytraei  filio 
editas,  et  ad  alios  quosdam. 

16)  Cod.  Goth.  num.  190.   in  4to   sic   est  in- 
«criptus : 

„Farrago  epistolarum  Philippi  Melanthonis, 
„et  quorundam  aliorum  virorum  clarorum. 
»Paulus  Richter,  Professor,  descripsi  et 
„nactus  sum  haec  scripta  1553."  — 
Margini  adseriptum  est  aliena  manu:  ex  aulo- 
grapho   Lauterbachiano.        Insunt    epistolae  I 


Melanthonis,  ut  videtur,  omnes,  Antonio  Lau- 
terbachio,  Pastori  Pirnensium ,  missae,  non- 
dum  editae,  sirnulque  litterae  Mel.  ad  alios, 
quarum  etiam  pars  quaedam  non  fuit  edita. 
Omnes  videntur  descriptae  ex  autographis,  et 
est  hic  codex  fnle  dignissimus. 

17)  Cod.  Goth.  nurn.  191.  in  4to,  cui  insunt 
duo  fasciculi  epistolarum  Melanthonis,  sec 
XVI.  descriptarum.  Uterque  fasciculus  fere 
easdem  hahet  epistolas,  quarum  plures  ntfnc 
primum  in  lucem  prodierunt.  Ma nu  Cypriani 
inscriptus  est  hic  codex:  ,,Farrago  epistolarum 
Melanthonis." 

18)  Cod.  Goth.  num.  212.  in  4to  est  sylloge 
epistolarum,  carminum  et  historiarum,  con- 
scriptarum  a  quodam  discipulo  Georgii  Fabri- 
cii,  tunc  gubernantis^  scholam  Misnensem,  et 
annexae  sunt  quaedam  epistolae  Melanthonis  et 
Lutheri  descriptae. 

19)  Cod.  Goth.  num.  213.  in  4to  continet 
haud  paucas  epistolas  Melanthonis,  satis  anti- 
qua  manu  descriptas,  maxime  vero  orationes  et 
scripta  Strigelii,  Flacii  et  doctorum  Ienen- 
sium. 

20)  Cod.  Goth.  num.  240.  in  fol.  inscriptus  est: 
„Sexlibri  Miscellaneorum,  in  quibus  multa 
„digna  lectu  et  scitu  recitantur,  recogniti  et 
„aucti    auctore    Stephano   Riccio   (Rectore 
„scholae  Leucopetrensis).   M.D.LXXV." 

Continet  etiam  orationes  academicasMel.,  quae- 
dam  eius  carmina  et  unum  iudicium. 

21)  Cod.  Goth.  num.  262.  in  fol.  Continet  col- 
loquia  Lutheri,  quibus  vero  etiam  inserta  sunt 
pauca  iudicia  et  dicla  Melanthonis.  Est  satis 
antiqua  manu  scriptus. 

22)  Cod.  Goth.  num.  263.  in  fol.  varia  continet 
quae  Sigismundus  Schoerkelius,  Mel.  discipu- 
lus,  Doct.  Piostochiensis  vel  ipse  scripsit,  vel 
descripsit.  Praeter  Lutheri  etiam  Melanthonis 
et  epistolas  quasdam  et  consilia  descripsit,  quae 
vero  edita  leguntur  a  Peucero  et  Pezelio. 

23)  Cod.  Goth.  num.  379.  in  fol.  Sunt  in  eo 
XVII  autographa  Melanthonis,  quorum  maior 
pars  nunc  primum  edita  est,  praeterea  etiarn 
quaedam  folia  disiecta,  in  quibus  Melanthon 
loca  quaedam  Patrum  eccl.  sibi  notavit. 

24)  Cod.  Goth.  num.  380.  in  fol. ,  cui  praeter 
alia  insunt  decem  epistolae  manu  Melanthonis 


xcv 


PRAEMONENDA. 


xcvi 


scriptae,   duoqtie  carmina  minora   autographa, 
quae  nunc  primum  prodierunt. 

25)  Cod.  Goth.  num.  384.  in  fol.,  cui  insunt  viro- 
rum  clarorum  sec.  XVI.  epistolae  adlustum  Me- 
nium ,  et  in  iis  sex  autogr.  Melanthonis  et  tres 
Crucigeri,  quae  nunc  primum  editae  sunt. 

26)  Codcx  Langi,  Goth.,  num.  399.  in  fol. 
Hahet  fojia  277  una  eademque  manu  uhique 
scripta.  Notavit  aliquis  in  prima  pagina,  hunc 
cod.  a  loanne  Lango,  theologo  Erfordiensi, 
amico  Lutheri  et  Melanthonis,  scriptum  esse; 
sed  erravit.  Eadem  enim  manu  etiam  descripta 
sunt  haud  pauca  post  mortem  Langi.  Imo  qui 
eum  conscripsit  primis  certe  litteris  p.  35.  pro- 
fessus  est  suum  nomen,  videlicet  L  S.  A.  Est 
autem  hic  cod.  amplissima  sylloge  epistolarum 
maxime  Io.  Lango  inscriptarum ,  quas  haud  du- 
hie  ex  autographis  ipsis  omnes  in  unum  sibi  vo- 
lumen  transscripsit  homo  quidam  doctus.  Le- 
guntur  in  eo  1)  LXVIII  epistolae  Melanthonis 
tempore  exilii  sui  (an.  1547)  scriptae,  quarum 
multae  nunc  primum  editae  sunt,   p.  1 — 21; 

2)  quaedam  olia,  etiam  carmina,  p.  22  —  31; 

3)  decretum  Synodi  Tridentinae  de  Iustifica- 
tione,  adversus  quod  Melanthon  scripsit,  p. 32 
—•42;  4)  admonitio  paterna  Pauli  III.,  Ro- 
mani  Pontif.  ad  Carolum  V.,  Caesarem  cum 
scholiis,  quae,  ut  adscriptum  est  margini,  lo. 
Calvini  esse  putabantur,  p.  42  —  54;  5)  epi- 
slolae  variorum,  etiam  aliquae  Lulheri  et  Me- 
lanthonis,  pag.  55 —  65]  6)  acta  Colloquii 
Wormatiensis,  p.  65 — 78;  7)  carmina  et  va- 
ria,  p.  79  —  85;  8)  scripta  varia  Lutheri,  Me- 
lanthonis,  Galli ,  Amsdorfii  etc,  p.  85  —  113; 
9)  epistolae  Lutberi,  Myconii,  Melanthonis, 
Camerarii,  Marcelli,  Erasmi  Roter. ,  Eob. 
Hessi,  Stigelii,  Ionae,  Spalatini ,  aliorumque, 
fere  omnes  Io.  Lango  inscriptae,  quarum  raini- 
ma  pars  edita  esse  videtur,  p.  114 — 277.  — 
Conscriptus  est  codex  seculo  XVI.,  sed  auctor 
autographa  non  uhique  satis  accurate  descripsit. 

27)  Cod.  Goth.  num.  400.  in  fol.  Est  mappa, 
cui  inclusa  sunt  XI  autographa  Melanthonis, 
Georgio  Agricolae ,  gubernanti  scholam  Amber- 
gensein  inscripta,  et  ediia  a  Peucero  in  altero 
libro  epistolarum  Phil.  Melanth. 

28)  Cod.  Goth.  num.  401.  in  fol.  sic  inscriptus: 
„Epistolae  D.  Philippi  Melanthonis  in  exilio 
,,scriptae.    cum  Sarepta  Theologorum  Vite- 


„berga   cingeretur  obsidione  a  Carolo  Im- 

„peratore  elMauritio,  duce  Saxoniae.    Item 

„Colloquium  Marpurgense   cum   aliis  qui- 

„busdam  epistolisD.  Philippi  Melanth.    Item 

„collectanea  ex  lectionibus  Philippi,    conti- 

„nentia  quoque  itinera  Pauli.     Item  Catalo- 

„gus  Cometarum  Pauli  Ebcri,  et  alia  quae- 

„dam  pulcherrima.    J.C.  V.  MDXLVIIII." 

Plurimae  epist.  Melanth. ,    quae  in  hoc  codice 

habentur,  editae  iam  sunt,  fuitque  qui  eas  de- 

scripsit  nec  satis  religiosus,   quum   haud   raro 

quae  ipsi  parvi  momenti  viderentur,   praeter- 

miserit,  nec  satis  doctus,  et  graecarum  littera- 

rum  parum  gnarus,    quare  graeca  aut  prorsus 

praetermisit,  aut  misere  depinxit  et  deformavit. 

In  fine,    inde  a  pag.  237.  alia  manu  descripta 

leguntur  quaedam  Melanthonis,  Lutheri,  Alesii, 

Strigelii,    Flacii,    aliorumque. 

29)  Cod.  Goth.  num.  402.  in  fol.  antiquissima 
manu  scriptus  et  inscriptus: 

„Farrago  litterarum  ad  amicos  et  colloquio- 
„rum  in  mensa  Rev.  Patr.  D.  Mart.  Lutheri, 
„sacrae  theol.  doctoris." 
Complectitur  474  folia  sive  948  paginas,  in 
quibus  leguntur  dicta  et  iudicia  Lutheri  secun- 
dum  locos  (ut  dicunt)  disposita,  quibus  passim 
etiam  quaedam  epistolae  Mel.  insertae  sunt,  et 
quaedam  eius  iudicia.  Pauca  eorum  nunc  pri- 
mum  edita  sunt.  Codex  vero  ob  antiquitatein 
fide  dignissimus. 

30)  Cod.  Goth.  num.  404.  in  fol.  est  sylloge 
praestantissima  epistolarum  autograph.  Calvini, 
Bezae,  Bullingeri,  aliorumque.  Insunt  etiam 
quinque  autographa  et  duo  apographa  Melan- 
thonis. 

31  —  35)  Codices  IV  Gothani,  num.  451.  452. 
453  et  454.  in  fol.,  quos  Seckendorfianos  dixe- 
rim.  Continent  enim  apographa  omnis  gene- 
ris,  quae  Clar.  Seckendorfius  ex  bibliothecis  et 
tabulariis  sibi  describenda  curavit,  quum  scri- 
pturus  esset  historiam  Lutheranismi.  Legun- 
tur  hic  omnia  Lutheri  et  Melanthonis  scripta, 
quac  Seckendorfio  missa  sunt  ex  tabulario  Vina- 
riensi,  suntque  accurate  descripta,  et,  ut  do- 
cent  emendntiones  Seckendorfii  manu  factae,  a 
Seckendorfio  cum  autographis  collata.  Haud 
paucaMelanthonis  ex  iis  dedimus,  quae  Secken- 
dorfius,  nimis  intentus  in  Lutheri  scripta ,  mi- 
nus  curavit,  vel  quorum  tantum  argumentum 
recensuit. 


XCVII 


§.7.   INDEX   CODICUM   MANUSCRIPTORUM. 


XCVIII 


36)  Cod.  Goth.  nura.  647.  in  fol.  continet  1)  au- 
tographa  reformationis  Vitebergensis ,  et  ger- 
manieum  et  latinum,  quibus  theologi  sua  quis- 
que  manu  subscripserunt.  2)  Acta  quaedam 
colloquii  Ratisbonensis  anno  1541,  videlicet 
scripta,  quae  Mel.  composuit  adversus  articu- 
los  in  libro  Ratisbonensi  ab  Imperatore  propo- 
sito  collocutoribus.  In  fine  legitur  scriptum 
quod  inscribitur:  des  Buceri  gestallte  Refor- 
mation  45. 

c)  Codices  Mehneri,    nunc  Gothani. 

Comparati  sunt  nuperrime  in  usum  biblio- 
thecae  Gotlianae  beneficio  Serenissimi  Ducis  Co- 
burgo-Gothani,  Ernesli,  quatuor  codices  a  Mag. 
Mehnero,  Lipsiensi,  qui  ipse  quondam  colligen- 
dis  epistolisMelanthonianis  operam  dederat,  vide- 
licet : 

37)  Cod.  Mehn.  num.  1.  in  fol.  continet  304 
epistolas  Lutheri ,  Melanthonis,  Myconii,  Cor- 
vini,  Alesii,  Ionae,  Bugenhagii  aliorumque 
theologorum  sec.XVL,  quarurn  pars  manuFri- 
derici  Myconii  scripta  vel  descripta  est.  Prior 
enim  et  dimidia  pars  continet  apographa  epi- 
stolarum  adMyconiumet  aMyconio  potissimum 
scriptarum,  quas  Myconius  ipse  sibi  describen- 
das  curasse  intelligitur  ex  iis  quae  passim  sna 
manu  margini  adscripsit.  Insunt  LVI  episto- 
lae  Melanthonis  descriptae,  ut  videtur  ex  auto- 
graphis,  quarum  haud  paucae  nunc  primum 
editae  sunt.  Eae,  quas  Melanthon  ad  Anglos 
Francofurti  anno  1539  scripsit,  a  Myconio  ipso, 
qui  in  eodem  conventu  aderat,  descriptae  sunt, 
et  reliquis  apographis  additae. 

38)  Cod.  Mehn.  num.  2.  in  4lo  ita  inscriptus: 
„Consilia  et  iudicia,  item  varii  sermones  do- 
„mestici  ex  ore  Lutheri,  Philippi,  aliorum- 
„que  crudiiorum  excepti,  et  in  unum  librum 
„congesti,  cum  indice  capitum  totius  libri 
^annexo." 

Scriptus  est  hic  codex  medio  sec.  XVI.,  Vna 
manu  usque  ad  folium  278. ,  ubi  habetur  nova 
inscriptio  haec:  „historiae  eximiaePhilippi  Me- 
lani.  exceptae  ex  ipsius  ore  in  AcademiaViteber- 
gensi,"  quae  continuantur  usque  ad  libri  fmem. 

39)  Cod.  Mehn.  num.  3.  in  4to,  complectens 
536  paginas,  in  quas  conscriptae  sunt  cpisto- 
iae,  consilia,  orationes  academicac  Phil.  Mel. 
ab  homine  sec.  X\  I.  vivente.   Certe  prior  huius 

Met.anth.  Oter.  Vol.  I. 


codicis  pars,  quae  non  nisi  Melanthonis  scripta 
conlinet,  manu  antiquissima,  altera  autem  pars, 
etiam  aliorum  quorundam  scripta  exhibens,  re- 
centiore  manu  exarata  est.  Haud  paucae  epi- 
stolae  Mel.  nondum  editae,  quas  ex  aliis  Codd. 
Gothanis  collegeram,  etiam  in  hoc  codice  le- 
guntur. 

40)  Cod.  Mehn.  num.  4.  in  8vo  fere  130  pagg. 
complectens,  inscriptus:  „Epistolae  manuscri- 
ptae  theologorum  sec.  XVI."  duabus  partibus 
constat,  quarum  prior,  scripta  fine  sec.  XVI., 
habet  epistolas  XV II  Melanthonis,  posterior 
recenti  manu  scripta  habet  epistolas  XVI  Me- 
lanthonis,  quae  descriptae  sunt,  ut  vidi,  e  cod. 
Seidleri  Dresdensi.  Fere  omnes  nunc  primum 
prodierunt. 

(Invenies,  Lector  benevole,  et  alios  codd. 
Golhanos  passim  laudatos,  qui  hic  non  recensen- 
tur,  quia  unum  tantum  vcl  alterum  scriptum  Me- 
lanthonis  in  iis  legitur,  neque  igitur  operae  pre- 
tium  videbatur,  de  illis  plura  dicere.) 

B)  Classis  Altera, 
Codices   exteros   cornp  l ect  ens. 

41)  Manuscripta  Argentoratensia  epistolarum. 
Sunt  Argentorati  XIX  autographa  et  tria  apo- 
grapha  manu  Buceri  descripta,  videlicet  XIV 
autographa  in  tabulario  ccclesiastico  Evangeli- 
corum,  et  V  autographa  ct  III  apographa  in 
bibliotheca  Academiae.  Non  nisi  tres  earum 
epistolarum  iam  olim  editae  fuerunt,  et  XX 
nunc  primum  in  lucem  prodierunt.  Novem 
eorum  Bucero  inscriptae  sunt,  duae  Oecolam- 
padio,'  una  Erasmo,  duae  Senatui  Argentora- 
tensi.  Nuntium  ea  de  re  accepi  primum  a  Cl. 
Richardo,  Theol.  Doct.  et  Profess.  Argentor., 
operam  vero  describendi  in  se  suscepit  pro  sua 
humanitate  Cl.  Adamus  JValtherus  Strobelius, 
docens  in  Schola  ad  aed.  S.  Petri  Argent.  — 
Idem  mihi  dedit  cataloguin  epistolarum  Melan- 
thonis,  quae  descriptae  sunt  in  Epislolis  sacra- 
mentar.  Vol.  I.  (in  bibl.  Argent.),  quas  collegit 
et.  descripsit  olim  Paroch.  Andreas  Schadaeus, 
quarum  etiam  octo  hic,  a  Strobelio  nobis  de- 
scriptae,  primum  editae  sunt. 

42  —  46)  Codices  Basileenses  quinque. 

a)  Cod.  Basil.  in  fol.  qui  signatus  est  littera  F. 
et  numero  101.     Continet  hic  praestantissi- 

(g) 


XCIX 


PRAEMONENDA. 


mus  liber  CXVII  autographa  epistolarum 
Melanthonis  ad  Georgium  Spalatinum,  qua- 
rum  ne  una  quidem  antea  lucem  vidit.  Cen- 
tum  earum  sunt  scriptae  inde  ab  anno  1518 
usque  ad  annum  1530,  reliquae  postea. 

b)  Cod.  Basil.  XXXIX  inscriptus : 

„  Intimationes ,  orationes  et  epistolae  Phi- 
„lippi  Melantonis  et  aliorum  doctorum 
„  virorum." 
Is  qui  sibi  has  res  descripsit,  fuit,  ut  ex  pri- 
ma  pagina  coniicere  licet,  M.  Andreas  Fulda. 
Quisquis  vero  fuerit,  certe  sua  manu  (eadem, 
qua  totus  codex  scriptus  est)  adscripsit  haec : 
„anno  M.D.XXII.  a  nativitate  Christi  natus 
„  sum  die  Martis  post  Laetare ;  anno  33  fui 
„Schleusingae,  36  Isenaci.  Vitebergam  sum 
„profectus  anno  39."  —  Caeterum  ab  eius- 
dem  manu  adscripta  sunt  haec :  „  anno  XXXV 
„pestis  Vitebergam  infestavit,  non  tamen 
„valde  grassabatur.  Anno  XXXVI  die  solis 
„Iubilate  fundata  sunt  Stipendia  Vdeber- 
„gensis  Academiae  ab  illustriss.  Principe 
„  loanne  Friderico ,  et  statutum  est ,  ut  in 
„theologia  praelegerent  tres  doctores,  quo- 
„rum  unus  epist.  ad  Romanos,  seu  Psalmos, 
„unus  Augustinum  de  spiritu  et  litera ,  ter- 
„tius  Genesin,  Deuteronomium  seu  Esaiam, 
„  leremiam  praelegeret.     Pastori  dantur  cen- 

„tum  et  octoginta  fl.     Alteri In  iure  4 

„Doctores,  quorum  summus  200  fl.  InMe- 
„dicina  3  Doctores,  quorum  sumus  sesqui- 
„  centa  (?).  In  quadrante  anni  in  una  quali- 
„bet  facultate  publica  disputatio  fieri  debet." 
—  Praeterea  in  prima  pagina  legitur,  dono 
accepisse  hunc  codicem  anno  1558  ab  An- 
drea  Fulda  Ionam  Tydemannum,  a  quo 
iterum  eum  accepisset  anno  1560  Christia- 
nus  Socrinus.  —  Leguntur  in  eo  1)  ora- 
tiones  academicae,  epistolae,  et  quaestiones 
academicae  Melanthonis,  p.  1  —  52.  2)  „Se- 
quuntur  iam  quaedam  orationes  et  intimatio- 
nes  Philippi ",  fol.  53  —  80.  Denique  legun- 
tur  epistolae,  orationes  Lutheri,  Melantho- 
nis,  Ionae,  aliorumque.  Conscriptus  igitur 
videtur  hic  codex  anno  1539  et  sequentibus. 

c)  Cod.  Basil.  Vol.  XXIII ,  quinque  apographa 
epistolarum  continet,  quarum  una,  descripta 
mihi  a  S.  V7.  de  TVettio,  nunc  primum  pro- 
diit. 


d)  Cod.  Basil.  Vol.  XXV  ubi  leguntur  VI  apo- 
grapha  epistolarum  Mel. ,  nondum  antea  edi- 
tarum,  quas  mihi  S.  V.  de  JVeilius  de- 
scripsit.  *» 

e)  Cod.  Basil.  LXXVII  habet  tria  autographaj 
Melanthonis,  mihi  etiam  a  de  TVeltio  de- 
scripta ,  quae  nunc  primum  edita  sunt. 

47)  Septem  autographa  Badensia,  quae  servan 
tur  in  bibliotheca  MsyalaQXoyrog  Badensis  in 
urbe    Karlsruhe,    descripta  lnihi   sunt  a  Clar. 
Moltero,  bibliothecae  praefecto  summo.     Pro- 
dierunt  nunc  primum  in  lucem. 

48)  Manuscripta  Baehrii.  Sunt  VIII  autogra- 
pha  epistolarumMelanthonis,  quinque  Matt-haeo 
Collino,  Pr.tgensi,  uniusBenedictoPaulo,  Mich, 
Dillero  et  Mich.  Carolostadio  scriptarum,  ei 
duo  apographa  epistolae  Academiae  Heidelber- 
gensis  ad  Melanthonem,  etMelanthonis  adAca- 
demiam,  mihi  descripta  a  possessore,  Pl.  Rev. 
Baehrio,  Pastore  in  Eichstetten  prope  Fribur- 
guin.  Una  tantum  harum  epistolarum  ediu 
iam  olim  est  a  Buttingshausenio. 

49)  Manuscripta  Berolinensia.  Sunt  XIII  au- 
tographa  in  bibliotheca  regia  Berolinensi,  ei 
alia  quaedam  in  bibliothecis  privatorum,  quae 
mihi  descripsernntCl.  Foerstemannus  etFried- 
laenderus.  Oinnes  fere  hae  epistolae  antea  noi 
editae  erant. 

50)  Abrahami  (non  Georgii,  ut  ex  errore  pas- 
sim  scripsimus)  Buchholzeri  emendationes  li- 
bro  Manliano  adscriptae,  qui  habetur  in  bibl 
regia  Berolin.  Descripsit  nobis  eas  Foerste- 
mannus. 

51)  Ballenstaediii  Collectanea.  3  Voll.  4 
Collegerat  L.  A.  Ballenstaedt,  Rector  Schola< 
Helmstad.,  magna  diligentia  epistolas  Melan- 
thonis  cum  dispersas  in  libris  rarioribus,  tun 
vero  maxime  non  editas ,  easque  paravit  eden 
das,  quare  etiam  tertium  volumen  sua  mam 
sic  inscripsit:  „Epistolarum  Phiiippi  Melan 
chthonis  Tomus  novus,  complectens  eas  epi- 
stolas,  quae  inPeuceri,  Pezelii,  Manlii,  Ca 
merarii  collectionibus  non  reperiuntur ,  ea 
editis  et  ineditis  monumentis  collectas  a  L.  A 
B.  1736."  Legitur  in  Vol.  III.  etiam  praefatio 
quam  huic  novo  Tomo  praemittere  volebat.  — 
In  Vol.  I.  leguntur  137  epistolae  Melanthonis 
quas  Ballenst.  nondum  editas  putabat,  quasqm 
collegerat  e  cod.  Wolfiano  Hamburgensi  et  « 


CI 


§.7.    INDEX    CODICUM   MANUSCRIPTORUM. 


CII 


cod.  Langii  Gothano ,  ut  etiam  ex  aliis  fontibus. 
Dolendura  est,   illum   fontes   non  ubique  ad- 
scripsisse.     Quod  ad  me  attinet,  hausi  ex  hoc 
volumine  XL  epistolas,  quum  reliquas  editasiam 
post  Rallenstaedtium  (ut  omnes  ad  Medlerum) 
deprehenderim.  —     Vol.  II.  habet  127  episio- 
las,  iam  editas,  ut  ad  Chytraeum ,  Hardenber- 
gium ,  Marbachios ,  quasclain  vero  etiam  ex  li- 
hris  rarioribus  descriptas,  quas  huic  Yolumini 
debeo.   —      Vol.  III.   habet  indicem  omnium 
epistolarum ,  quas  Ballenst.  cognoverat  et  prae- 
terea  quasdam  Ballenstaedtii  et  aliorum  viro- 
rum    epistolas ,     e    quibus   intellexi ,    Ballenst. 
propterea  collectas  Melanthonis   epistolas  non 
edidisse,    qaod   bibliopolam  invenire  non   po- 
terat,'qui  sumptus  m  hanc  rem  facere  vellet, 
et  haec  Ballenst.  volumina  pretio  postea  empta 
esse  a  b.  Noesselto,  Theologo  Halensi  clarissi- 
mo  ,  qui  etiam  in  consiliis  habebat  Melanthonis 
epistolas  colligere  et  denuo  edere.     Cum  Noes- 
selti  libris  venerunt  haec  volumina  in  bibliothe- 
cam  Tinii,    quondam  Parochi  pagi  Poserna 
prope  Leucopetram ,  et  postea  in  manus  Clariss. 
Guentheri,  Dresdensis,  P.  Regis  Saxoniae  a  con- 
siliis  de  legationibus,  qui  pro  ea,  qua  fuit  hu- 
manitate,  tria  haec  volumina  ultro  mihi  misit 
inspicienda.     Erant  enim  mihi  haec  volumina 
prorsus  incognita.  —     Ex  epistolis,    quae  ha- 
bentur  in  tertio  volumine,  vidi,  Ballcnstaedtium 
VII  epistolas  nondum  editas  ad  Staphylum  ac- 
cepisse  descriptas  ex  autographis  a  Clar.  Schel- 
hornio,   alias  vero  a  Magistro  Raidelio,    Pa- 
stori  quondam  Noribergensi,    qui  etiam  colle- 
gerat   epistolas  Melanthonis  non  editas,    cuius 
scripta  postea  pervenernnt  ad  Clar.  Gebauerum, 
Gottingensem ,  a  cuius  haeredibus  (anno  1576) 
ea  emere  studuit  Noesseltus;    quod  an  factum 
fuerit  nescio  *). 

52)  Autographa  in  tabul.  secrcto  Casselano.  Ea 
contulit  et  descripsit  nobis  Praefectus  tabellarii, 
Clariss.  Iiomme/ius ,  a  quo  fere  VIII  epistolas 


*)  Scrihit  Noesseltus  d.  8.  lun.  1776  ad  Ballenstaedtium  :  „  JDcS 
fel.  Spaftor  SiatbeU  @amm(ung  ift  meineS  ©tflfen$  an  ben 
fe(.  ®cf)eim.  3uftigratf>  ©ebauer  in  ©ottingcn  ocrfauft  mor; 
ben,  roo  ict)  narf)  feinem  Sobe  ^roeimal  mic()  oeracbenS  crfun; 
Hgte,  ba  man  mir  ftet$  antmorterc,  ftc  feti  unter  bcm  9?act)la^ 
nicht  ju  finben."  ,  In  fine  epist.  addit:  ,,©o  eben  mirb  mir  bie 
£offnung  gemacfjt,  ba$  icf)  bic  3caibelfcf)e  ©ammlung  bcrS3riefe 
93(etantf)on6  oon  bcc  grau  Sufttjratfjin  ©euauec  crfjatten 
fcnne." 


nondum  editasMelanthonis  ad  Philippum  Land- 

gravium  Hassiae  accepi. 

53  —  56)  Codices  Dresdenses  in  bibliotheca  re- 

gia.     Quinque  ibi  sunt  codices  in  quibus  Me- 

lanthoniana  habentur,  quae  contulit  et  magnam 

partem  descripsitCl.  Qersdorfius,  custos  biblio- 

thecae,  nunc  praefectus  bibliothecae  academicae 

Lips.     Videlicet 

a)Cod.  Seidleri,  LXXVILI  epistolasMel.  con- 

tinens ,   omnes  manu  Philippi  scriptas  prae- 

ter  tres;    collectas  a  Mart.  Frider.  Seidlero, 

consiliarioElect.Brandenb.,  et  ex  bibliotheca 

Boerneriana  a.  1754  emptas  et  bibl.  regiae 

Dresd.  insertas.     Ex  iis  olim  IV  editae  fue- 

rant,    et  XXIV  earum,   maxime   ad  Wein- 

laubium  scriptas  anno  1824  et  1827  edidit 

VI  egscheiderus ,    Theol.  Halensis,  in  duo- 

bus  scriptis  acadeinicis.     Quasdam  earundem 

collegeram  iam  ex  apographis  Gothanis,   sed 

XXIY  nunc  ex  illo  codice  primum  in  lucem 

prodeunt.     Omnes  autem,  etiam  editas,  con- 

tulit  Gersdorfius ,  mihique  varietatem  lectio- 

num  descripsit. 

b)  Cod.  Zeltneri,  Dresd.  —  Sunt  in  illo 
XXXIV  epistolae  Melanthonis,  manu  satis 
antiqua  descriptae,  quarum  aliquas  olim 
Schelhornius  in  amoenit.  litter.  ediderat,  XIII 
vero  nunc  primum  prodierunt. 

c)  Cod.  Dresd.  scrin.  C.  140.  Conlinet  multa 
apographa  (inter  alia  etiam  epistolas  Melan- 

.  thonis  ad  Spalatinum,  a  Chiliano,  socero 
Spalatini  descriptas) ,  quorum  LV  nunc  pri- 
mum  in  lucem  prodierunt.  Questus  est  Gers- 
dorfius  de  pessima  cod.  scriptura  sic :  „die 
Briefe  sind  grofsten  Theils  so  unleserlich, 
und,  was  das  Griechische  anlangt,  unrich- 
tig  geschrieben,  dafs  ich  nicht  selten  nur  der 
grofsern  Wahrscheinlichkeit  gefolgt  bin." 

d)  Emendationes  et  potissimum  supplementa 
e  codd.  adscripta  exemplari  quinti  libri  epi- 
stolarum  a  Sauberto  editi,  quod  est  in  biblio- 
theca  regia  Dresdcnsi,  descripsit  mihi  idem 
Gersdorfius.  Dedimus  illa  supplementa  sub 
signo  A.  D.  (Anonymi  Dresdensis).  Ex 
codd.  et,  ut  videtur,  autographis  ipsis  ano- 
nymum  sua  hausisse  dubio  quidem  caret,  non 
autem  potui  cognoscere,  ubinam  manuscripta 
illa  nunc  lateant. 

Praeterea  Clariss.  Gersdorfio  debeo  cata'ogum 
scriptorum  autographorum  Mclanthonis,  quae  in 

(g)  * 


cin 


PRAEMONENDA. 


civ 


Actis  Tabularii  regii  Dresdensis  habentur,  et  ad 
annos  1548  et  sequentes  pertinent.  Ea  volumina 
actorum,  quorum  accuratiorem  descriptionem  non- 
dum  habeo,  suis  locis  indicabuntur. 

57)  Francofordiae  ad  Moenum  IV  epistolae  au- 
togr.  Melanthonis  Hartmanno  Beiero  inscriptae 
habentur  in  bibliotheca  senatus  Francof.,  mihi 
descriptae  a  Clariss.  Bochmero,  Doct.  Iuris 
Francof. 

Codd.  Gal/i,    vid.  in  Monacensibus. 

58)  Autographa  duo  Goeliingensia  in  Tabula- 
rio  Senatus  Goett. ,  mihi  descripta  a  Clar.  Holz- 
hausen,  biblioth.  regiae  custode. 

59.  60)  Codices  Gue/pherbytani.  Catalogum 
eorum  simul  cum  brevi  indice  argumenti  dedit 
Saligius  in  der  ilistorie  der  Augsb.  Confession 
T.  III.  p.  555  sqq.  Quae  aut  autographa  aut 
apographa  passim  aliis  manuscriptis  in  biblioth. 
Guelphb.  sunt  inserta,    ea,    quatenus  nondum 

.  edita  erant,  mibi  descripta  sunt,  quae  reperies 
suis  locis  indicata;  duo  autem  codd.,  in  quibus 
multa  sunt  Melanthonis,  mihi  missi  sunt,  vi- 
delicet 

a)  Cod.  in  folio,  inscriptione  carens,  in  tergo 
signum  habens:  7.  9.  MS.  —  Praeter  alia 
mlilta  ad  Melanthonem  non  spectantia,  hic 
leguntur  scripta  ad  Synodum  Naumburgen- 
sem  (1554),  conventum  Francoford.  1558, 
"Wormatiensem  1557,  et  epistolae  et  scripta 
de  controversia  adiaphoristica. 

b)  Cod.  infolio,  signatus  iu  tergo:  nr.  11.  10. 
ubi  habes  descripta  praeter  multa  singula  ad 
controversiam  adiaphoristicam  spectantia,  re- 
formationem  (ut  vocatur)  Vitebergensem  (a. 
1545),  apographa  epistolarurnLulheri  etMe- 
lanthonis  fere  130,  descriptarum  a  disci- 
pulo  Ioannis  Matthesii,  et,  ut  videtur,  ex 
autographis,  quum  non  solum  in  Melantho- 
nis  sed  etiam  in  Lutheri  quibusdam  epistolis 
legantur  quaedam  ab  editoribus  epistolarum 
deleta;  epistolae  ad  controversiam  inter  Cor- 
datum  Crucigerum  etMelanthonem  pertinen- 
tia,  ut  etiam  alia  quaedam  suis  locis  indicata. 
Is  qui  epistolas  Lutheri  et  Melanthonis  de- 
scripsit  saepius  inscriptionem,  subscriptio- 
nem  aliaque,  quae  ipsi  non  videbantur  me- 
moratu  digna,  praetermisit. 

61)  Halae  Saxon.  in  bibliotheca  Orphanotroph. 
decem  Melanthonis  epistolae  autogr.  habentur, 


olim  quidem  editae  a  Niemeyero,  nunc  vero  ex 
autographis,  mihi  missis  a  Io.  Aug.  Herm.  Nie- 
meyero,  viro  beatae  memoriae,  denuo  de- 
scriptae. 

62)  Cod.  Suevo-Haiensis,  in  bibliotheca  urbis 
Sueviae,  Ha/ae,  continens  apographa  duarum 
epistolarum  Melanth. ,  29  epp.  Lutheri,  18  epp. 
Brentii,  quas  mihi  descripsit  Celeb.  Tafe/ius, 
praefectus  bibl.  Stuttgard.  —  Epistolae  Brentii 
ad  Isenmanum,  quae  habes  anno  1530  in  Co- 
mitiis  Aug.,  ex  hoc  codice  sunt  haustae.  Ince- 
pit  has  epistolas  edere  auctor  libri :  Sbune  unb 
^ermobe,  eine  2ntertf)um6=3eituna,  fur  1814  unb 
1815,  fjerauea,.  »on  %.  35.  ©rdter.  3r  u.  4r 
Sa^rg  (®d)tumc.6furjr  1815.  8.)  Sed,  quan- 
tum  scio,  non  nisi  tres  illarum  epp.  hic  prodie- 
runt. 

63)  Autographa  et  MSta  bibliothecae  regiae 
Hannoveranae.  Nuncium  de  iis  ultro  mihi 
dedit  praefectus  bibliothecae,  Clar.  Pertz  (Po- 
tentiss.  Pvegi  Angliae  a  consiliis  aul.),  et  manu- 
sccipta  ipsa  paulo  post  mihi  petenti,  benigniter 
annuentibusministrisetamicisRegis,  missa  sunt; 
videlicet:  tres  epp.  autogr.  Lutheri  iam  editae, 
XI  epp.  autogr.  Melanthonis  nondum  editae, 
oratio  eiusdem  autogr.,  quae  iam  prodiit  in 
Eberi  quaestionibus  p.  109,  duo  fragmenta  scri- 
ptorum  Mel.,  et  tres  epist.  Melanihonis  apogr. 

64)  Aulographa  Landshutiana.  Habentur  in 
bibliotheca  Landshut.  in  Silesia  duo  volumina 
epistolarum  virorum  sec.  XVI.  summorum,  ut 
Calvini,  Camerarii,  Oecolampadii,  Ionae  etc, 
et  etiam  XIV  Melanthonis,  quas  mihi  pro  sum- 
ma,  quae  in  eo  est,  humanitate  descripsit  S.  V. 
Schulzius,  Theologus  Vratislaviensis  clariss., 
per  quem  etiam  notitiam  primam  harum  epp. 
accepi.  Tres  earum  epp.  nunc  primum  pro- 
dierunt. 

65)  Cod.  Lipsiensis  in  4to  ,  non  nisi  apographa 
habens.  Fuit  Lunzii,  quondam  vnodidaoxo- 
lov  Scholae  ad  aed.  St.  Nicolai  Lipsiae,  nunc 
vero  est  in  bibliotheca  Academiae,  cuius  prae- 
fectus  clariss.  facile  permisit,  ut  mihi  mittere- 
tur.  Insunt  epistolae  Lutheri,  Melanthonis, 
Crucigeri  aliorumque,  descriptae,  ut  videtur, 
ex  autographis  ipsis  a  quodam  homine  sec.  XVI, 
graecarum  litterarum  vero  parum  perito,  quare 
graeca,  latino  sermone  inserta,  vel  prorsus 
praetermisit ,  vel  pessime  depinxit  et  mire  de- 


cv 


§.  7.     INDEX    CODICUM    MANUSCRIPTORUM. 


ovi 


formavit.  Caelerum  fide  dignus  est  codex ,  ex 
qno  Lunzius  octo  epistolas  Melanthonis  ct  sex 
Crucigeri  edidit  in  dem  Intelligenzblatt  der 
nenen  Leipz.  Litt.-Zeit.  ann.  1809.  Nr.  10.  29. 
37.  et  anno  1810.  Nr.  7. 

66)  Manuscr.  Manlianum.  A  S.  V.  Olshau- 
stnio  cnm  aliis,  quae  collegerat,  accepi  etiam 
exemplar  Manlii  farrag.  epistol.,  cni  adscriptae 
sunt  epistolae  Melanthonis  satis  antiqua  manu, 
quarum  plurimae  iam  editae  sunt,  et  tantum 
quatuor  nunc  primum  prodierunt.  Reliquae 
omnes  habentur  in  epp.  a  Peucero  editis,  cum 
quibus  ita  conveniunt,  ut  ex  libro  edito  de- 
scriptae  videantur. 

67)  \  olumen  epistolarum  Meiningense,  quod 
possidet  Cl.  Harlmannus  a  Consiliis  Camerae, 
mihi  benevole  missum  a  S.  V.  Calmberg,  mi- 
nistro  verbi  div.  inEccles.  Meining.  Leguntur 
in  illo  volumine  CLXXII  epistolae,  maximam 
partem  autograph.  Spalatini  (34) ,  Crucigeri  (8), 
Monneri,  Mutiani,  Eob.  Hessi,  Georg.  Maio- 
ris  (11),  Eberi  (2),  Vili  Theodori  (3),  Nicol. 
Medleri  (17),  Hieron.  Welleri  (6),  Antonii 
Ottonis(ll),  Ioach.  Camerarii  (2),  Myconii 
(3),  Io.  Spangenbergii  (10),  Antonii  Corvini 
(10),  aliorumque;  unum  vero  tantum  apogr. 
epist.  Melanth. 

Codd.  Mehneri,  vid.  in  codd.  Golhanis. 

68)  Codices  Monacenses  XIII,  quinque  in  fo- 
lio,  novem  in  quarto,  in  bibliotheca  regia 
(&6nigt.  £of =  ttnb  (Staat3bibliotf;e?)  Monaci  asser- 
vata.  Primam  horum  praestantissimorum  co- 
dicum  notitiam  ultro  mihi  dedit  Clariss.  Muf- 
fat,  cuslos  illius  bibliothecae;  ut  mihi  mitte- 
rentur  beneficio  virorum  summorum,  qui  Po- 
tentissimo  Regi  Bavariae  sunt  a  Consiliis  inti- 
mis,  pro  sua  humanitate  effecit  praefectus  illius 
bibliothecae,  Clarhs.  Lichtenihaler.  Diu  antea 
quaesiverat  Clariss.  Veesenmeyer,  ubi  nunc 
sint  sex  volumina  apographorum,  epistolas  Lu- 
theri,  Melanthonis  et  aliorum  virorum  sec. 
XVI.  continentia ,  quae  Hummelius ,  praefectus 
Scholae  Altorfinae,  olim  habuerat,  sed  postea 
vendiderat  Sccmullero,  professori  Ingolsta- 
diensi,  quorumque  indicem  Veesenmeverus  ex 
hibliothecaHummelii  acceperat,  et  Olshausenio 
miserat  (a  quo  ad  me  pervenit).  Quum  ex  eo 
intellexissem,  Irgi  in  illis  voluminibus  haud 
paucas  Melanthonis  epistolas  nondum  coj?nitas 


ipsein  ephemeridibus  publicis  (AUgemeinem  An- 
zeiger  der  Deutschen  und  dem  Intelligenzblatte 
der  Allg.  Lit.-Zeit.)  omnes  litterarum  peritos 
rogavi,  ut  in  illa  Volumina  inquirerent.  Ex 
iis  autem,  quae  mihi  Clariss.  Muffat  de  codi- 
cibus  Monacensibus  scripserat,  statiin  intellexi, 
ista  ipsa  volumina  esse  in  bibliotheca  Mona- 
censi,  suntque  sex  illa  volumina  in  4to,  quae 
hic  accuratius  descripta  sunt. 
A)  Codd.  Monacenses  VI,  in  quarto,  ofim 
Hummeliani. 

a)  Primum  volumen,  in  quo  secundum  indi- 
cem  Hummelii  sex  epistolae  Melanthonis, 
nondum  editae,  leguntur,  invenire  in  biblio- 
theca  Monacensi  Clariss.  Muffatio  non  conti- 
git.  Insunt  huic  codici,  secundum  Catalo- 
gum  Hummelii,  quinque  epp.  Melanthonis, 
quae  nondum  editae  videntur  et  quas  suis  )o- 
cis  notavimus. 

b,  c,  d,  e,  Codices  quatuor,  quibus  iam  usi 
sunt,  qui  epistolasLutheri  ediderunt,  eosque 
dixerunt  codd.  Thomasiij  videlicet: 

b)  Cod.  Monac.  37.  no.  V.,   236  pagg.  inscri- 
ptus:    „Dicta   et  facta  R.  D.  D.  Martini 
Lutheri  et  aliorum  1550."     Conscriptus  vi- 
detur  aGeorgioSteinhart ,  quum  primae  pa- 
ginae     inscripta     legatur,     hoc    volumen    a 
Steinharto  Idibus  Iuniis  1564  Ioanni  Tettel- 
bachio,  Pastori  etSuperint.Chemnitzensi,  do- 
natum  esse.      Interiori  parti  tecturae  pictura 
(quae  dicitur  Vignetle)  ope  glutinis  addita 
est,    referens  imagines  Religionis  et  Miner- 
vae,  cum  symbolo :  <poo7'th'  tfg  to  OVJCfQovtfr, 
et  subscriptione:    „Godefrcdi  lac.  F.Tho- 
masii,    Philosophi    et  Medici."  —     Paginae 
sccundae  adiectum  est  nomen  posscssoris  po- 
sterioris  in  pagella  typis  exscripta  et  aggluti- 
nata,  haec  habente:  „Comp:iravitP.  $/£/?/*#- 
nus  Jfiest,  ordinem  Cistercicnsium  Profes- 
sus  in  Altersbach,    Philos.  et  Theol.  Doctor, 
Sereniss.  Principis  et  Elect.  Palatino-Bava- 
rici  Consiliarius  Ecclesiast.  actualis,  Theolo- 
giae  dogmaticae  et  historiae  litierariae  thco- 
log.    in    alma    catholica    universitate    Ingol- 
stadiensi  Professor  publicus  ordinarius."  — 
Insunt   varii   scrmones   Lutheri    e   cathedra, 
in  disputationibus  publicis  etc.  dicti,  et  ca- 
lamo  adiscipulis  excopti,  insertis  paucis  qui- 
busdam  Lulheri  epistolis.      Tantum   inde   a 
pag.  171  leguntur  qnaedain  Melanthonis  epi- 


CVII 


PRAEMONENDA. 


cvm 


stolae,  omncs  vero  iarn  editae,  praeter  iudi- 
cium  adiectum  epistolae  ad  Matthesium  d.  6. 
Ian.  1547. 

c)  Cod.  Monac.  87.  no.  III.,  181  pagg.  etiam, 
ut  ex  inscriptione  in  primo  folio  intelligitur  a 
Steinharto  donatus  eidem  Tettelbachio,  et, 
utCod.  sulvb.  descriptus,  signis  Thomasii  et 
pj^iestii  auctus.  Insunt  etiam  liuic  varii 
sermones  Lutheri  a  discipulis  calamo  excepti, 
praeterea  vero  etiam  epistolae  tum  Lutheri 
tum  Melanthonis.  —  Una  manu  fere  to- 
tum  volumen  scriptum  est,  sed  ab  homine 
non  satis  docto ,  neque  in  describendo  satis 
religioso.  Scatet  enim  mendis,  et  multa  in 
epistolis  ex  arbitrio  dcscribentis  praetermissa 
sunt.  Supervacaneum  igitur  mihi  videbatur 
in  singulis  epistolis  ea,quae  mendose  velplane 
non  hicleguntur,  indicare. 

d)  Cod.  Monac.  89.  no.  VI.,  duas  partes  com- 

plectens,    primam   pag.    1 — 459.,     alteram 

p.   1  — 138.,    totus   una   manu   scriptus,    et 

quidem   manu    lohannis  Molitoris ,    cuius 

nomen,    ut  possessoris,   primae  paginae  in- 

scriptum  est.     Postea  fuit  Thomasii,  et  de- 

nique   TViestii,  ut  ex  eorum  signis  glutinis 

ope  iniectis  intelligitur.     Tectura  babet  an- 

num  1557 ,  quo  anno  igitur  boc  volumen  ab- 

solutum  est.     In  parte  priori  p.  1  —  459.  le- 

guntur  disputationes  publicae  sub  praesidio 

Lutheri,  Melanthonis  et  aliorum  habitae    a 

studiosis  de  propositionibus  ab  ipsisad  dispu- 

tandum  publice  propositis.  Omnes  hae  dispu- 

tationes  a  studiosis  quibusdam  siatim  in  pu- 

blico    certamine    calamo    exceptae    videntur, 

neque    mihi   visae   sunt  satis    dignae,    quae 

edantur.    Praeterea  etiam  pauca  tantum  sunt, 

quae    praesides    data    occasione    sermonibus 

discipulorum  addiderunt.  —     Altera  autem 

pars  p.  1  — 138.  continet  collectionem   epi- 

stolarum,  etiam  poematum  quorundam  Me- 

lanthonis,  quibus  vero  is,  qui  descripsit,  no- 

men  Melantbonis  rarissime   tantum    adiecit, 

paucas  vero  aliorum  epistolas,  passim  inser- 

tas ,    nomine    auctorum    semper    insignivit. 

Magna  epistolarum  pars  iam  edita  est,    sed 

XL  earum  nunc  primum  prodierunt. 

e)  Cod.  Monac.  90.  no.  VII.,  742  pagg.,  est 
alterum  Volumen,  ab  eodem  qui  codicem, 
quam  sub  littera  d.  descripsimus,  conscripsit 
collectum,  eiusdem  manu  totum  conscriptum, 


et,  uttecturadocet,  etiam  anno  1557  congluti- 
natum.  Ex  signisTbomasii  etWiestii,  antea 
descriptis,  intelligitur,  bos  huius  Voluminis 
fuisse  seriores  possessores.  Insunt  primum 
multae  Melanthonis  epistolae,  lectu  baud 
raro  difficiles,  quarum  permultae  iam  antea 
sunt  editae;  porro  quaedam  orationesMelan- 
thonis;  collectio  dictorum  Lutberi;  disputa- 
tiones  quaedam  sub  praesidio  Melanthonis  a 
studiosis  babitae,  in  ipso  certamine  calamo 
exceptae,  neque  dignae,  quae  in  lucem  pro- 
deant;  dicta  quaedam  Melanthonis  et  aliorum 
doctorum  Viteberg.,  sic  inscripta:  „Liber 
historiarum  et  apophtbegmatum  illustrium 
et  praestantium  virorum  tum  prisci  quam  no- 
stri  saeculi ,  quae  ex  ore  Ph.  Melanth.  excepta 
sunt  in  publicis  lectionibus,  Witebergae  ha- 
bitas  per  me,  Iohannem  Spon ,  Augustanum, 
civemque  Noribergensem  ;  "  pag.  535  —  734. 
Non  digna  haec  sunt,  quae  describantur  et 
edantur.  —  In  fine  leguntur  epistolae  quae- 
dam  Spalatini. 

f)  Cod.  Monac.  86.  no.  II.  in  4lo,  24,4  pagg. 
signum  TVieslii,  possessoris  habens,  una 
manu  fere  totus  conscriptus,  sed  sec.  XVIII. 
demum,  ut  ex  scriptura  coniicio.  Insunt : 
acta  inter  Melanthonem  Flacium  et  Flacii  le- 
gatos  anno  1557,  p.  1  —  28.;  acta  Colloquii 
Wormatiensis  anno  1557,  pag.  29 — 89.; 
scriptum  Vinariensium  adversus  Melantho- 
nem  (an.  1558)  et  quae  contra  ab  utraque 
parte  scripta  sunt,  p.  90 — 204.,  et  denique 
(p.  205  —  244.)  narratio  de  conventu  Naum- 
burgensi  anno  1561  et  quaedam  alia. 

g)  Cod.  Monac.  88.  no.  IV.  in  4to,  351  pagg., 
a  tribus  conscriptus,  primo  p.  1  —  318.,  se- 
cundo  et  tertio  p.  319—  351.  Melantho- 
niana  hic  leguntur  collecta  partim  ex  codd. 
Thomasianis  partim  ex  aliis,  et  sec.  XVII. 
demum,  ut  puto,  conscripta.  Praeter  epi- 
stolas,  liaud  raro  mendose  descriptas,  insunt 
etiam  breviores  orationes  academicae  Melan- 
thonis,  quae  vero  omnes,  quae  hic  Melan- 
thoni  nominatim  tribuuntur,  praeter  unam' 
orationem  iam  editae  sunt  in  Eberi  quaestio- 
nibus  Academicis. 

His  codd.  Hummelianis  adiungenda  sunt  alia  tria 
volumina  apographorum;  videlicet: 

h)  Cod.  Monac.  65.  in4to,  274  plagg.,  codex 
apographorum  conscriptus  anno  1567,  potis- 


CIX 


§.7.      INDEX    CODICUM    MANUSCRIPTORUM. 


cx 


simum  sermones  Lutheri  ore  prolatos  con- 
tinens,  sed  vero  etiam  aliquas  epp.  Melan- 
thonis,  mihi  vero  iam  antea  cognitas. 

i)  Cod.  in  4to,  235  plagg.  numero  carens,  quem 
signavi  no.  66.  non  nisi  epp.  Mel.  continens, 
quarum  quatuor  nondum  hahebam.  Est  ac- 
curate  scriptus ,  et  sec.  XVI. 

k)  Cod.  Monac.  87.  in  4to,    pl.  281.,    cui  in- 
sunt  parva  scripta  edita,  hic  descripta,  quo- 
rum  plurima  post  ann.  1560  prodierunt. 
B)  Codices  Monacenses  V  in  folio. 

a)  Cod.  Hummelbergii ,  cuius  notitiam  mihi  de- 
dit  Cl.  Mujjat.  Insunt  epistolae  ad  Michae- 
lem  Hummelbergium ,  praefectum  scholae  in 
oppido  Ravensberg,  scriptae  a  Reuchlino, 
Henrico  Bebelio,  Rhenano,  Peutingero,  Me- 
lanthone  et  aliis  viris  doctis.  Octo  epistolas 
Melanthonis  mihi  descripsit  Cl.  Muffat. 

b)  Cod.  Monac.  no.  I.  (in  fol.);  codex  omnium 
praestantissimus,  nam  insunt  522  autographa 
Melanthonis,    quae  edita  sunt  partim  in  li- 
bro  VI.  Epistolarum  Melanthonis,  quiLugdu- 
ni   Batavorum   prodiit,    partim    epistola^  ad 
Vitum  Theodorum,  a  Sauberto  lib.  IV.  epi- 
stolarum  Melanthonis  et  in  appendicelibri  IV. 
editarum.     Inveni  vero  etiam  XXXII  episto- 
las  Melanthonis  nondum  edilas.     Inscriptus 
est  hic  codex:      „  Insunt  epistolae  ad  Princi- 
„pem  Wolfgangum  Palatinum,  Dan.  Stiba- 
„rum,    Hier.    Baumgartnerum ,     Lutherurn, 
„Vitum  Theodorum,  Alios.    Editae  a  parente 
„Lugdun.  Batav.  anno  1647  cum  praefatione 
„  suppresso  nomine.     Quaedam  ab  aliis,  Sau- 
„berto  libro  4to,   quaedam   ineditae  notatae 
„Lit.  N."  —     Quo  modo  editores  libri   IV 
et  VI   epist.  Mel.  in  describendis  his    auto- 
graphis   versati   fuerint,    alio   loco  diximus. 
Sufficiat    hic    indicasse,    legi    hic    cpistolas 
(lib.  VI  editas)  ad  Principem  FFolfgangum 
Palatinum,  Danielem  Stibarum  etHierony- 
mum  Baumgartnerum.     Hae  ad  Baurng.  eo- 
dem  ordine  leguntur  ut  in  libro  VI.  editae 
sunt,    in  fine  autem  habentur  XII   epp.   ad 
eundem,  quas  editor  noluit  publici  iuris  fa- 
cere,     quaeque    nunc    primum    prodierunr. 
Unum    autographon  periit  ex  codice,    vide- 
licet  epistola  d.  24.  Ian.  1528  ad  Baumgartn. 
scripta,  quod  edam  inde  intelligitur,    quod 
epistola,  num.  45.  insignita ,  in  codice  desi- 
deratur.     Autographa  epistolarum  ad  Baum- 


gartnerum  d.  d.  28.  Nov.  1540  et  d.  24.  Febr. 
1543  in  codice  non  habentur,  nec  ex  hoc  co- 
dice  hausta  videntur.  Sequuntur  epistolae 
ad  Lutherum  sex,  ex  comitiis  August.  1530 
scriptae,  aPeucero  etPezelio  iam  editae,  sed 
non  iusta  fide,  ideoque  hic  ex  autographis  de- 
nuo  descriptae.  Porro  epp.  ad  Fridericum 
Abbat.  S.  Aegidii.  Norinb.  octo ,  editae  in 
lib.  VI:  epistolae  ad  Brentium  (in  lib.  VI  et 
lih.  III  epp.  editae);  porro  epp.  ad  Vitum 
Theodorum,  „dum  esset  in  arceCoburgapud 
Lutherum  1530",  editae  in  libro  VI  et  epp. 
ad  eundem  editae  aSauberto  in  libro  IV  epp. 
et  in  appendice  lihri  IV,  quarum  tantum 
duae  non  a  Sauberto  editae  sunt;  neque  vero 
etiam  omnium  a  Sauberto  epistolarum  ad 
Vit.  Theod.  hic  habentur  autographa. 

c)  Cod.Monac.  no.  II.  (in  fol.),  cui  insunt  prae- 
terXI  epp.Lutheri  etiam  53  epistolae  etCon- 
silia  Melanthonis,  plurimae  apographa,  quae- 
dam  Crucigeri,  Brentii  aliorumque  et  deni- 
que  varia  folia  autographa  Melanthonis ,  in 
quibus  vel  epistolas  vel  consilia  vel  narra- 
tiones  primum  delineavit  (Concepte ,  ut  di- 
cuntur),  collecta  a  Ioachimo  Camerario,  quod 
inde  intelligitur,  quod  Camerarius  his  foliis 
iterum  inscripsit  varia,  quae  ipse  concepit, 
et  in  iis  etiam  partes  aliquas  vitae  Melantho- 
nis  ab  ipso  editae.  Hausi  ex  hoc  volumine 
XXX  inedita  Melanthonis,  Crucigeri  etFlacii. 

d.  e)  Codices  Galli  Vol.  i.,  475  pagg.  Vol;  II. 
392  pagg.  in  folio.  Inscriptione  haec  duo  vo- 
lumina  carent,  quae  in  catalogo  Bibliotheeae 
Monacensis  nominantur  „Miscellanea  Gal- 
W\  neque  inveni  in  iis  aliquid ,  unde  coiligi 
possit,  NicolaumGallum,  olirnTheologuinRa- 
tisbonensem  et  Melanthonis  adversarium,  ea 
conscripsisse.  Omnia,  exceptis  paucis,  unaea- 
demque  manu  in  utroque  volumine  sciipta 
sunt,  et  descripta  non  solum  boria  fide,  sed 
etiam  ex  optimis  fontibus,  vel  ex  aulographis 
vel  ex  apographis  fide  dignis.  Multa  sunt  haud 
dubie  hausta  ex  tabulariisPrincipum,  praeci- 
pue,  ut  puto,  Marchionum  Onolzbacensium,Ie- 
gunturquein  his  voluminibus  haud  pauca,  quae 
praeterea  non  descripta  inveni  ullo  in  codice. 
—  Vol.  I.  habet  acta  colloquii  Piatisbon.  ann. 
1541;  narrationem  de  colloq.  Wormat.  1557; 
varia  scripta  Lutheri  et  Melanthonis  ad  ann. 
1535    et    1540    pertinentia,    reformationem 


':xi 


PPtAEMONENDA. 


CXII 


Vitebergensem  (cum  autographo  fideliter  con- 
venientem);    acta   cum   legatis   pontificiis  de 
concilio  habendo ,  anno  1533,  1535  — 1537; 
brevem  historiam  (germanice  scriptam)  belli 
Schmalcaldici;    acta    Conventus    Numburg. 
1554;    varia  scripta  ad   controversiam   adia- 
phoristicam   spectantia;    Acta  Gosvicia,  sive 
de  actione   inter  Flacianos  et  Melanthonem 
a.  1553;  acta  conventus  Francoford.  a.  1557 
et  quae  sequuta  sunt;  acta  colloquii  Worma- 
tiensis  a.  1557,    et   denique   Acta   Gomitio- 
rum  Katisbonens.  anno  1559.  —     InVol.  II. 
leguntur  iudicium  Mel.  de  synodo ;    articuli 
in  Conventu  Francof.  et  scripta  ad  lites  inde 
natas   a.  1558   pertinentia   (in  quibus  etiam 
„Ptefutatio   Samaritani   Interim    per    Matth. 
Flac.  Illyric."    p.  16  —  87.);    scriptum  Turi- 
censium    ad  Landgravium  Hassiae   a.  1560, 
cum  refutatione  huius   scripti   per  Flacium ; 
Varia  Strigelii  et  Flacii  scripta  a.  1560;  Me- 
lanthonis   consilium   de  foedc^ie   et   synodo ; 
variae  epistolae  et  scripta  Nicol.  Galli,  et  epi- 
stolae  ad  Gallum;  „Philippica",  i.  e.  variae 
epistolae  Melanthonis  et  adMelanthonem,  et 
denique  quaedam  scripta  Flacii,  Galli  alio- 
rumque. 
81.  82)   Manuscripta  Norinbergensia.     Post  ea, 
quae  Sauberlus   et  Slrobelius  ex  manuscriptis 
Norinbergensibus  hauserant,    nihil    quod   non 
editum  esset,  Noriubergae  inveniri  putabam  in 
manuscriptis,  quorumindicem  videram  inbiblio- 
thecaDillherrinna  aClar.  de  Murr  editum.     Sed 
quum    praefectns   bibliothecae   Norinbergensis, 
Clariss.  Hanner  rogatus  a  me,  accuratius  rem 
inquireret,  inventae  sunt  XX  epistolae  nondum 
editae  Melanthonis  ad  Eberum,  quas  Piannerus 
mihibenevole  descripsit  exautographis. —  Postea 
etiam  repertum  est  Volumen  epistolarum,  a  le- 
gatis  Norinbergensibus  ex  Comitiis  Augustanis 
a.  1530  ad  Senatum  Norinb.  scriptarum,  quod 
beneficio   Senatus  Amplissimi  Norinberg.  mihi 
missum  est.     Quae  ex  hoc  volumine  hauserim, 
ea  leguntur  in  epp.  anni  1530,    ubi  etiam   de 
hoc  volumine  epistolarum  in  indice  fontium  ad 
Comitia  Augustana    spectantium    copiosius   di- 
ctum  est. 
83)  Cod.  Obenandri  in  4to,  quem  ex  bibliotheca 
Chrisliani  Frid.  Eberhardi  Lips.  comparavit 
Schwetschkius    in  usum   Corporis  Pieformato- 
rum.     Inscriptus  est  in  prima  pag.  „Thesau- 


rus  Theologiae.  Christophorus  Obenandery 
studio.  Wittem.  44. "  Eadem,  quae  haec 
scripsit,  manu  totum  volumen,  paucissimis  ex- 
ceptis,  scriptum  est.  Serior  manus,  non 
Obenandri,  inscriptioni  praeposuit  haec:  „Col- 
loquia  Lutheri  inscripta  a  quibusdam  et  alia 
quaedam  acldita  sunt."  Insunt  potissimum  ser- 
mones  et  dicta  Lutheri,  sed  etiain  epistolae  Lu- 
theri,  quaedam  Melanthonis,  Breutii  aliorum- 
que,  fere  omnes  iam  editae. 

84)  Codex  Palatinus  no.  435.  in  fol.,  est  volu- 
men  apographorum  in  bibliotheca  Academiae 
Heidelbergensis,  Lutheri,  Melanthonis  et  alio- 
rum  quorundam  epistola  et  iudicia  continens, 
summa  fide  conscriptum.  Habet  plagg.  210.,  et 
a  duobus  scriptum  est,  ab  altero  a  p.  1  — 125., 
ab  altero  autem  p.  126.  usque  ad  finem. 

85.  86)  Godices  duo  liehdigerani  in  bibliothe- 
ca  Vratislaviensi ,  quorum  alter  no.  III.  de- 
cem ,  alter  num.  V.  sexaginta  et  octo  epistolas 
Melanthonis  habet,  illas  decem  quidem  de- 
scriptas,  has  vero  68  manu  Melanthonis  ipsius 
exaratas,  collectas  a  Thom.  Rehdiger  (nat.  19. 
Dec.  1540  Striessae,  1558  discipulusMelantho- 
nis,  de  quo  vid.  „Thomas  Pichdiger  und  seine 
Buchersammlung  zuBreslau;  ein  biographisch- 
litterar.  Versuch  von  Albr.  Wachler.  Bresl. 
1828."  8.).  Eas  epp.  omnes  accurate  sibi  de- 
scripserat  Clariss.  Dav.  Schulzius ,  Theologus 
Vratislav.  praeclariss. ,  qui  mihi  sua  apographa, 
liberaliter  ultroque  misit  et  edenda  tradidit. 

87)  Autographa  in  Suecia.  Habentur  in  tabu- 
lar.  regio  Suecico  epp.  et  Lutheri  et  Melantho- 
nis,  quas  mihi  ex  autographis  descripsit  S.  V. 
/.  A.  A.  Liidecke,  Pastor  Eccles.  Luth.  germ. 
Holmens.  Sunt  tres  epp.  Melanthonis  ad  Nor- 
mannum,  Secretarium  Gustavi  I.,  Regis  Sue- 
ciae ,  et  quinque  Lutheri.  Idem  vir  doctus 
mihi  etiam  illas  epistolas  (cum  autographis  de- 
nuo  collatas)  descripsit,  quae  in  Suecia  passim 
iam  editae  fuerant. 

88)  Cod.  S  ervestanuSy  in  bibl.  Servestana,  cuius 
notitiam  mihi  dedit  Cl.  Sintenis  Scholae  pri- 
mariae  Servest.  Inspector.  Est  cod.  forma 
cjuadrata  sec.  XVI.  conscriptus,  in  quo  trium 
manus  diversae,  lectu  saepe  difficillimae,  con- 
spiciuntur,  ljgatus,  ut  habet  tectura,  anno 
1548,  in  catalogo  bibl.  Serv.  inscriptus:  „ge- 
schriebene  Briefe  von  Luther  und  Melanthon. 
No.  1665.  B."     Insunt  epp.  et  Consilia  Lutheri, 


CXIII 


§.7.    INDEX  CODICUM   MANUSCRIPTORUM. 


CXIV 


Geor.  Maioris,  Cordati,  Camerarii,  aliorum- 
que,  MelanthonisautemLX,  plurimae  ad  Geor- 
gium  Anhaltinum  scriptae.  Decem  Mel.  epi- 
stolae  et  quinque  eiusdem  consilia  nondum  pro- 
dierant.  Ea  nobis  descripta  misit  CI.  Sintenis. 
89)  Autographa  'Suerinensia.  Ex  libro :  „  mo- 
numenta  inedita  rerum  Germanicar.,  praecipue 
Cimbric.  et  Megapolensium ,  cura  et  studio  E. 
Io.  de  Westphalen"  T.  IV.  (Lips.  1745.  fol.) 
p.  1269  sqq.  opera  Foerstemannj ,  qui  htinc  li- 
hrum  in  bibl.  Reg.  Berol.  inspexit,  didiceram, 
quae  epistolae  Mel.  nondum  editae  sint  in  tabu- 
lario  Megapol.  Suerini.  Rogatus  igitur  S.  V. 
PViggers,  Theologus  Piostoch.  eximius,  cura- 
vit,  ut  mihi,  quae  non  haberem,  describeren- 
tur,  quod  negotium  benigne  in  se  suscepitClar. 
Evers,  Tabularii  praefectus,  clementer  id  per- 
mittente  Principe  Illustr.  Epistolae  numero  sunt 
octo,  quae  nunc  primum  prodierunt. 

Vratislaviens.    autographa;     vid.    Cod. 
Rehdig. 

90  — 101)  Autographa  Vinariensia  ex  tabula- 
rio  Vinariensi,  quod  Sereniss.  Ducibus  Saxo- 
niae  commune  est.  Quot  in  Actis  huius  tabel- 
larii  sint  scripta  autographa  Lutheri  et  Melan- 
thonis ,  diu  iam  notum  est  ex  Seckendorfii  hi- 
storia  Lutheranismi,  qui  ex  his  actis  praecipue 
hausit.  Duces  Saxoniae  Serenissimi  qui  nunc 
in  regirnine  sunt,  aeque  ac  inclyti  eorum  maiores 
doctrinae  Evangelicae  amantes  et  litterarum  pa- 
troni  summi,  precibus  meis,  ut  mihi  mitteren- 
turacta,  quae  vellem  inspicere,  clementur  an- 
nuerunt.  Sic  plus  quam  centum  Volumina  acto- 
rum  evolvi,  et  ea,  quae  ad  Melanthonem  vel  ad 
actapublica,  quibus  Mel.,  ut  theologus  prima- 
rius,  interfuit,  pertinent,  fideliter  descripsi.  In 
his  multa  sunt,  quae  Seckendorfius  non  vidit 
nequehabuit;  at  quaedam  etiam ,  quaeSecken- 
dorfiusolimhabuit,  nuncreperiri  non  potuerunt. 
Longum  est,  singula  volumina  omnia  recen- 
sere.  De  paucis  igitur  dicam.  De  aliis  suo 
loco  dictum  est,  ut  de  quinque  Voluminibus  ad 
comitia  Piatisbon.  anno  1541,  et  colloquium  ibi 
habitum  pertinentia. 

a)  Registr.O.  Litt.  LL.  fol.  97.  item  Litl.  M. 
fol.  99  —  101.;  et  denique  Litt.  NN.  fol.  101 
— 104.  Insunt  scripta  de  abrogatione  Mis- 
sae  in  Ecclesia  Vitebergensi  et  in  Collegio  St 
Crucis  ann.  1521  et  1522.  Pauca  tautum  in 
Mei.anth.  Opeh.   Vol.  I.  • 


scripto:  „ernftlid)e  £anbtung  ber  Untoetfttdt 
mttenb.  bie  Sflep  betrejfenb",  edita  suut,  et 
paucis  tantum  rem  attigit  Seckendorf.  in  hi- 
storia  Lutheran. 

b)  Registr.  H.  fol.  97.  no.  41  et  42.  Insunt 
1)  epist.  de  concordia  Vitebergensi  Lutherum 
inter  et  Bucerum  anno  1536.  2)  Acta  ad 
legatum  pontificium ,  Paulum  Vergerium ,  et 
concilium  ab  eo  indictum  pertinentia ,  a  Spa- 
latino  scripta  et  in  ordinem  redacta.  Quae- 
dam  ex  his  in  germanicam  linguam  transtulit 
et  in  opp.  Lutheri  Isleb.  edidit  Aurifaber, 
quae  etiam  Walchius  opp.  Lutheri  T.  XVI, 
pag.  2292.  inseruit  ex  Aurifabri  editione. 
Quum  vero  Lutherus  in  hac  cum  Verge- 
rio  actione  nihil  egerit,  sed  potius  Spala- 
tinus  et  Melanthon  partes  in  ea  habuerint, 
ea  Melanthonis  potius  quam  Lutheri  operi- 
bus  inserenda  esse  censui.  3)  Scripta  ad  iter 
Melanthonis  in  Galliam ,  quod  anno  1535 
ingredi  volebat,  et  ad  actionem  regis  Gallo- 
rum  cum  Principibus  foedere  Schmalc.  con- 
iunctis  exeunte  anno  1535,  pertinentia,  plu- 
rima  a  Spalatino  scripta,  quaedam  etiam  in 
linguam  germanicam,  haud  dubie  in  usum 
Principis  Electoris,  versa.  4)  Scripta  ad 
actiones  legatorum  Anglicorum  cum  theolo- 
gis  Viteberg.  et  Principe  Electore  spectantia, 
anno  1535  et  sq.  Habetur  in  hoc  fasciculo 
etiam  scriptum  longissimum  legatorum  Angl., 
in  quo  suam  sententiam  de  singulis  articulis 
Augustanae  Confessionis  aut  probandis  aut 
non  probandis  proferunt,  sed  integrum  tan- 
tum  in  versione  germanica ;  nam  apographon 
latinum  partim  a  Spalatino,  partim  ab  alio 
quodam  scriptum  non  integrum  est.  Propter 
scripti  longitudinem ,  et  quia  omnis  omnino 
actio  effectu  prorsus  caruit,  illud  edere  nolui. 
Singula  quae  Mel.  hac  data  occasione  compo- 
suit  scripta  edita  sunt  in  operibus  eius. 

c)  Registr.  O.  Litt.  JJJ.  fol.  155—157.  In- 
scriptus  quidem  est  hic  fasciculus:  „Philippi 
Melanthonis  Schriften  an  dieChurf.  zu  Sach- 
sen",  sed  tantum  quatuor  epp.  Mel.  insunt, 
et  quaedam  Electorum  ad  Melanthonem,  et 
multa  ex  hoc  fasciculo  aliis  voluminibus  se- 
rius  iuncta  esse  videntur. 

d)  Registr.  H.  fol.  99.  no.  24.,  cui  insunt 
acta  de  concilio  a  Piomano  Pontifice  indicto, 
anno  1535  — 1537,  de  legatione  Anglorum, 

00 


cxv 


PRAEMONENDA. 


CXVl 


de  conventu  Schmalcaldiae  1537  habcndo, 
icemque  de  Melanthonis  itinere  in  Galliam 
faciendo  anno  1535. 

e)  Registr.  H.  fol.  603  —  608.  no.  194.  In- 
scriptio  Voluminis:  „Gregorii  Bruckens 
Schriften,  so  er  an  den  Churf.  zu  Sachsen 
allerley  Sachen  halben,  die  Religion  und 
Verstandniss  belangende  anS.  Churf.  Gnaden 
gethan,  sampt  darauf  ihm  gegebene  Antwort, 
1544.  1545."  —  Dedimus  ex  hoc  volumine 
ea,  quae  ad  Melanthonem  et  eius  scripta 
spectant. 

f)  Registr.  N.  fol.  452.,  cui  insuntXIII  auto- 
grapha  Melanthonis,  quorum  XI  nunc  pri- 
mum  prodierunt,  et  aliqtta  apographa  eius- 
dem. 

g)  Registr.  E.  fol.  37.  no.  2.  Acta  comitio- 
rum  August.  1530,  cui  insunt  multae  episto- 
lae  et  scripta  Melanthonis  aliorumque  in  Co- 
mitiis  Augustanis,  variaque  scriptorum  folia, 
ab  eo,  qui  hunc  fasciculum  collegit,  non  bene 
disposita.  Disiuncta  enim  sunt  saepe  singula 
folia  eiusdem  scripti  et  diversis  locis  iniecta. 
Proh  dolor  plura  scripta  Pontani,  levi  calamo 
celeriter  exarata,  nescio  quis  eo  deformavit, 
quod  sua  manu  singula  verba  exscribere  co- 
natus  est,  ita,  ut  plerumque  scriptura  Pon- 
tani  non  satis  cognosci  possit.  Iinpar  autem 
fuit  negotio,  et  multa  manifeste  male  intel- 
lexit,  quae  nunc  restitui  vix.  aut  plane  non 
possunt. 

h)  Registr.  N.  fol.  97.  no.  37.  Insunt  huic 
volumini  primum  ea,  quae  cum  IacoboSchen- 
kio,  primum  concionatori  in  Aula  Friber- 
gensi,  postea  in  Aula  Wimariensi,  acta  sunt. 
Deinde  acta  spectantia  ad  historiam  et  inter- 
rogationem  Anabaptistarum,  in  praefectura 
Leuchtenburg  captorum ,  quos  Melanthon 
tum  Leuchtenburgi  tum  Ienae  iussu  principis 
Electoris  interrogavit  et  ab  erroribus  suis  re- 
vocare  studliit. 

i)  Registr.  N.  fol.  536.  no.  8.  Volumen  in- 
scriptum:  ;,be§  S3ifd>off§  uon  SKeifen  Oteforma^ 
tton  belangenb "  j  ^  in  quo  non  solum  forma 
emendandae  Ecclesiae  ab  Episcopis  Misnien- 
sibus  tradita  legitur,  sed  etiam  iudicia  theo- 
logorum  Vitebergensium  (vid.  Iul.  1539), 
quorum  unum  tantum,  Lutheri,  Iticem  vi- 
derat. 


k)  Registr.  H.  fol.  295  — 300.  no.  121.,   cui 
volumini  insunt  acta  conventus  Schmalcaldici 
mcnse  Martio  et  Apr.  1540,  et  quaedam  de 
conventu  Haganoense. 
1)  Registr.H.  fol.329.no.  133.    Scripla  Lu- 
theri,    Melanthonis  et  aliorum  ad  Colloquia 
Wormat.   et  Ratisbon,   1540    et  1541    spe- 
ctantia. 
m)  Registr.  H.   fol.  663.  no.  203.     Acta  col- 
loquii  Ratisbon.  1546. 
102.  103)  Duo  Codd.  apographorum   Vindobo- 
nenses,  alter  cod.  908.,  alter  cod.  925.,  quos 
accurate  descripsit  Denisius  (Codd.  Manuscripti 
theologici  bibliothecae  Palatinae  Vindobonensis 
latini   elc.  —    recensuit  Mich.  Denis.    Vol.  I. 
part.  II.    p.  1914.   et  p.  1952  sq.).       Quatuor 
tantum  epp.  insunt,  quae  nec  editae  erant,  nec 
mihi   notae,     qtias    debeo    humanitati    Illustr. 
Yr.  jfiCopitar,  qui  ea  descripsit. 

104)  Codex  apographorum  Ffrernsdorfii,  s.  syl- 
loge  epistolarum  Luthcri,  qtias  sibi  descrjpsit 
FVernsdorfius,  quondam  Prof.  Theol.  \ile- 
berg.,  cui  etiarn  insunt  quinque  epistolae  Melan- 
thonis.  Fuit  hic  codex  postremo  in  libris  van 
der  Velden,  Batavi,  unde  mihi  quinque  Mel. 
epp.  descriptae  sunt  beneficio  Clariss.  Rassman- 
ni,  Profess.  Gandaviensis. 

105)  Codex  apographoruin  Zitiaviensis  in  bi- 
bliotheca  senatus  Zittaviensis,  epistolas  Melan- 
thonis  ex  autographis,  ut  videtur,  descriptas 
sec.  XVI.,  continens,  plerasque  ad  Georgium 
Fabriciurn,  gubernatorem  Scholae  Misniensis, 
quarum  XVIII  nunc  priinum  prodierunt;  reli- 
quae  antea  iam  editae  fuerant  a  Sauberto  in  ii- 
bro  V.  epislolar.  Quae  ex  hoc  codice  hausta 
sunt,  unice  debeo  viro  iuveni  optimo  M.  Io. 
Georg.  Heldio,  Zittaviensi,  cuius  benevoleu- 
tiam  satis  laudare  non  posstim,  quum  non  jso- 
lum  ex  hoc  codice  mihi  omnia  dederit,  sed  etiani 
in  Bohemia  studiose  inquisiverit  in  autographa 
Lutheri  et  Melanthonis.  Proh  dolor  vir  maxi- 
mae  spei  praematura  morte  rebus  humanis  ere- 
ptus  est  d.  23.  Oct.  1828.  Debeo  ei  epist.  Me- 
lanthonis  Pragae  descriptam.  Caeterum  in  Bo- 
hemia  nil  autogrnphorum  esse  scripsit  mihi 
praefectus  bibliothecae  regiae  Pragensis  Illustr. 
An.  Spiek  *)i 


*)  Scripsit  mihi  in  iitteris  d.   d.  28.  Aug.  1829,    baec:    ,,  @tn 
chtcnoottce  ^croniiflcn  rotirtc  c«  gctvijj  ftiu  micf)  fctjn,  ffiw.  k. 


OXVII 


§.  8.    RATIO   HUIUS  EDITIONIS   EPP.  MEL. 


CXVIII 


106)  Autographa  Zqfingensia.  Septem  habet 
Senatus  ampl.  urbis  Zofingen  in  Helvetia  au- 
tographaMelanthonis  in  bibliotheca  urbis,  quae 
mihi  benevole  descripsit  Pl.  Rev.  lo.  lac.  Fri- 
kartus,  Pastor  Zofing. ,  unum  arl  Bucerum, 
quatuor  ad  Eutych.Musculum,  unum  ad  Wolfg. 
Musculum ,  unum  ad  Eoban.  Hessum ,  quae 
epistola  postea  Psalmis  Hessi  praemissa  est. 
Tres  epistolae  nondum  editae  erant. 

§.8. 

Ratio   qua    versatus  sum    in    epistolis 
jyie/.    edendis. 

Postquam  consilium  ceperam  edendarum  epi- 
stolarum  Melanthonis,  primum,  quod  instruxi, 
fuit  indcx  omnium  omnino  litterarum  et  consilio- 
rum  Mel.  alphabeticus  secundum  verba  prima, 
quibus  quaevis  epistola  incipit,  ut  cognoscere  sta- 
tim  possem,  an  aliqua  epistola  et  ubi  edita  sit,  et 
an  eam  iam  in  rnea  sylloge  habeam  nec  ne,  et  ut 
vitarern,  ne  eadem  epistola  his  daretur,  quod  in 
epistolis  Mel.  facillime  fieri  posse  res  ipsa  docet, 
quum  fere  omnes  hoc  modo  peccaverint,  qui  epp. 
Mel.  ediderunt.  Sed  nec  sic  res  est  sine  omni  dif- 
ficultate.  Saepe  enim  variat  lectio  codicum  in 
ipsis  primis  verbis  epistolarum,  saepe  una  eadem- 
que  epistola  pluribus  inscribilur  et  in  libris  editis 
et  in  codicibus;  saepe  annus  et  dies,  quo  scripta 
dicitur,  non  sunt  iidem  in  libris  editis  et  non  edi- 
tis,  saepe  multae  epistolae  iisdem  prorsus  verbis, 
eodem  dicto,  eadem  sententia  incipiunt ,  quod  in- 
prirnis  in  epistolis  germanicis  factum  est;  saepe 
denique  epistolae  non  sunt  integrae,  sed  ex  parte 
tantum  vel  editae  vel  in  codicibus  descriptae,  quare 
facillime  fieri  potuit,  ut  eadem  epistola  bis  dare- 
tur,  quod  eo  difficilius  vitandum,  quum  plurimis 
annus,  quo  scriptae  sunt,  non  adscriptus  sit.  Ac- 
cedit,    quod    Melanthon    aliquoties    eidem    viro, 


SBiinfcfjc  in  SBetrcff  bcr  SBrtcfc  unb  33cbcnfcn  ?utf)cr$  unb  9JJc; 
lantf)onS  3u  crfuflen  ;  allctn  an  bcr  $>ragcr  Unt»crfttatS6Uiftotf)cf 
finbct  man  »on  bcibcn  burcfjauS  fcine  £anfcfcf)rift.  3m  <2cf>fof|'c 
jit  ©cbtacfcnroertf)  jroeiflc  id)  febr,  bafi  nocf)  ctroafi  »orf)anbcn 
fct);  cfjcr  in  ©ottcSgabc  ober  tn  Soacfjimgtljal.  3cb  fjabc  bc|5; 
fjalb  fcfjon  92acf)forfd)unc)en  oeranfagt,  unb  fofltcn  ftc  of)ne  @r; 
fofg  fc-an ,  fo  tvurbc  tcb  micf)  bct  bcm  fcetrcffenben  Gttnboancr 
.Srei6ainte  um  ctnc-  cjiittgc  2(ugfunft  ycrwenbcn.  ©oOafb  icfi 
cinc  befttmmte2tnttuort  crfjaftc,  bfn  icf)  fo  frct,  (jro.  jc.  btcfefOe 
tnttgutljcilcn."  Qmim  nihil  praeterea  acceperim,  haud  duhie 
niJiil  repertum  est. 


eodem  die  et  de  eadem  re  bis  scripsit,  et,  ut  una 
certe  traderetur,  binas  epistolas  per  diversos  nnn- 
cios  misit,  quae  itaque  sibi  quidem  simillimae  et 
tamen  diversae  sunt ;  quod  potissimum  tum  fecit, 
ubi  dubitabst,  an  prior  nuncius  lilteras  fideliter 
sit  perlaturus  et  traditurus.  Exempla  habes  ali- 
qua  in  epp.  anni  1546  et  1547  tempore  belli 
Schmalcaldici  scriptis.  Quare  utique  vituperandi 
sunt  isti  morosi  iudices ,  qui  magno  crimini  ver- 
terunt  de  TJrettio  aliisque  qui ,  epist.  Lutheri  et 
Mel.  collegerunt,  quod  in  hac  re  aliquoties  lapsi 
sint.  Produnt  isti,  qui  putant  eiusmodi  errorcm 
committi  plane  non  posse  debita  adhibita  cura, 
se  difficultates  rei  non  exnertos  esse. 

Deindesummopereelrdioravi,  ut  cognoscerem 
omnes  libros,  in  quibus  epistola  aliqua  sive  praefa- 
tio  Mel.  legatur,  in  quo  labore  ab  hominibus 
doctis  ubique  ita  adiutus  sum ,  ut  beneficia  eorum 
laudare  non  satis  possim.  Utiles  hac  in  re  mihi 
fuerunt  indices  epistolarum  a  Ballenstaedtio, 
Olshausenio,  Danzio  facti,  quibus  uti  potiii. 
Non  minore  cura  vero  etiamepistolasmanuscriptas 
ex  bibliothecis  et  tabulariis  publicis  congerere  stu- 
dui,  qua  in  re  summa  humanitate  ab  iis,  qui  aucto- 
ritatem  habent  in  tabularia  publica ,  ut  etiam  a 
doctis  omnium  locorum  sum  adiutus,  ut  ex  indice 
codd.  manifestum  est.  Precibus  hac  in  causa  meis 
tantum  Senatus  Hildesherniensis  non  annuit,  in 
cuius  tabulario  est  iudicium  Melanthonis  etBugen- 
hagii,  aLauensteinio  editum,  quod  vid.  d.  2.  Apr. 
1549.  Itern  Senatus  Vilebergensis ,  quod  pro- 
fecto  mirum  videtur,  quum  Mehinthon  ornamen- 
tum  praecipuum  urbis  et  Academiae  Vitebergen-  ' 
sis  fuerit.  Postquam  enim  audiveram  in  tabulario 
SenatusViteberg.  csse  quaedam  autographa  Melan- 
thonis,  statim  scripsi  quidem  ad  Senatum  Viteb., 
sed  responsum  nunquam  accepi. 

Liberalitate  autem  summa,  nunquam  satis 
praedicanda,  qua  in  inspiciendis  describendisque 
codicibus  manu  scriptis  adiutus  sum,  evenit,  ut 
non  solum  magnam  multitudinem  epistolarum 
nondum  editarum,  fere  MDCCC,  describere ,  sed 
et  editas  epistolas  et  consilia  cum  autographis  et 
apographis  fide  dignis  conferre ,  et  menda,  erro- 
res  et  mutationes,  quibns  libri  editi  laborant,  re- 
movere  et  verba  Melanthonis  suae  integritati  re- 
stituere  possern.  Hoc  enim  duplex  consilium  in 
edendis  scriptis  Melanthonis  aliorumque  summo- 
rum  theologornm  sec.  XVI.  nobis  proposuimus,  ut 
in    hoc  Corpore  Reformalorum  (ut    vocant)  non 

0)* 


CXIX 


PRAEMONENDA. 


cxx 


solum  omnia  omnino  a  patribus  nostrae  ecclesiae 
scripta  coniungerentur ,  sed  etiam  ut  vera  eorum 
verba  veraeque  ab  iis  scriptae  sententiae  darentur, 
sive  ut  textus,  quem  vocant,  esset  genuinus. 
Quae  textus  cura  praesertim  in  Melanthonis  scri- 
ptis  necessaria  est ,  quum  vix  credibile  sit ,  quanta 
levitate,  ne  dicam  audacia,  potissimum  in  episto- 
lis  et  consiliis  alia  perperam  scripta,  alia  mutata, 
alia  praetermissa  fuerint. 

Guram  vero  integritatis  et  veritatis  verborum 
eo  usque  intendere  nolui,  ut  omnem  scribendi  ra- 
tionem  ,  qualem  habent  vel  autographa  vel  arche- 
typa,  servarem,  ita  ut  scripta  hic  edita  primam 
formam  scripturae  Melanthonis  ne  litterula  qui- 
dem  vel  lineola  excepta  apprime  referrent. 

Quod  enim  primum  ad  interpunctionem  atti- 
net,  ea  in  autographis  saepe  est  manca  et  neglecta, 
in  archetypis  vero  saepe  falsa,  interdum  inepta.  Si 
eam  religiose  servassem,  lectores  in  legendo  fere 
semper  offenderentur,  et  interpunctionem  cogitan- 
do  mutare  cogerentur,  quod  profecto  molestissi- 
mum  et  vix  tolerandum  fuisset.  Interpungendi 
igitur  rationem  meliorem,  quam  nunc  habemus, 
sequutus  sum,  et  manifestos  interpungendi  erro- 
res  et  menda  delevi.  Sed  sciat  lector,  me  ex  au- 
tographis  Melanthonis  ,  quorum  fere  mille  perlegi, 
id  cognovisse,  Melanthonem  ne  uno  quidem  loco 
usum  esse  signo  (;)  quod  semicolon  dicitur,  neque 
signo  duorum  punctorum  (:),  neque  signo  excla- 
mandi  (!)  ,  et  nulla  legi  signa  interpunctionis  prae- 
ter  comma,  punctum  et  signum  interrogationis. 
Ubi  nos  ponere  solemus  semicolon  vel  etiam  duo 
puncta,  ille  scripsit  comma,  sedlitteramprimam  se- 
quentis  verbiforma  maiori  notavit,  vel  etiam  posuit 
punctum  et  sequenti  verbo  dedit  litteram  minorem, 
vel  etiam  nihil  habet  nisi  comma  simplex.  In 
scriptis  germanicis  inveni  etiam  in  multis  nil  nisi 
commata,  adeo  in  fine  totius  periodi,  ubi  nova  li- 
neola  incipit,  et  in  fine  totius  epistolae,  ita  ut  ne 
unum  punctum  conspiciatur.  Curam  recte  inter- 
pungendi  nullam  habuit,  sed  magna  hac  in  re  ne- 
gligentia  versatus  est.  Signum  interrogandi  deni- 
que  non,  ut  nos  solemus,  in  fine  interrogationis 
scripsit,  sed  post  prima  verba  interrogationem  in- 
choantia,  ut:  Quis  est?  qui  neget  etc.  Iam  vero 
non  solum  inutile,  sed  adeo  ineptum  mihi  videba- 
tur,  eiusmodi  interpunctionem  tam  inconstantem 
et  imperfectam  religiose  servare. 

Item  vero  etiam  valet  de  orthographia.     Sunt 
qui   putent,    etiam    orthographiam   Melanthonis, 


Lutheri  etc.  religiose  esse  retinendam  atque  con- 
servandam,  ita  ut  ne  minimum ,  si  vel  manifesle 
sit  mendosum,  mutetur  et  in  nostram  forrnam 
scribendi  transferatur,  sed  potius  forma  scriptu- 
rae  prorsus  eadem,  quae  est  in  autographo,  conser- 
vetur,  ut  ii  solent  facerc,  qui  codicem  graecum 
vel  latinum  accurate  depingunt  ita,  ut  liber  editus 
loco  codicis  haberi  possit.  Recte  ita  versantur  ii, 
qui  formam  codicis  ipsam  lectori  per  typos  reprae- 
sentare  volunt.  Nos  vero,  quibus  non  proposi- 
tum  est  formam  scripturae  Melanthonis  vel  Lu- 
theri  repraesentare ,  sed  verba  et  sententias  eorum 
exhibere,  si  eadem  voluissemus  ratione  uti,  nec 
recte  nec  commode  facturos  fuisse  iudicamus. 

Facilis  quidem  est  res  in  scriptis  latinis,  quum 
scribendi  genus  Melanthonis  a  nostro  in  paucissi- 
mis  tantum  sit  diversum.    Nam  diversitas  eo  redit, 
ut  Melanthon  constanter  scripserit  aeditus,  aedere 
pro  editus,  ederej   porro  foclix,  foglicitas,  auto- 
ritas,  ut  pro  diphthongo  ae,  nisi  verbum  incipit, 
ubique  posuerit  e,  proprie  quidem  e,  ut  interdum 
scriptum  legitur,  maxime  vero  ex  negligentia  qua- 
dam  scribendi  tantum  e  simplex  pro  e;  ut  semper 
scripserit  pene  (paene),  qu^ro  (quaero),  c£pi  (coepi), 
ledo  (laedo),  quam  scribendi  rationem  in  archetypis 
alias  reperies  servatam,  alias  vero  etiam  mutatam. 
Typothetae  enim  illius  aevi  neque  orthographiam 
neque  interpunctionem  autographorum  servarunt, 
sed  suo  arbitrio  et  iudicio  in  hac  re  versati  sunt. 
Porro  verba  desinentia  in  tiam,  ubi  t  ut  c  pronun- 
tiatur,  ut  etiam  et  similia,  Melanthon  fere  ubi- 
que  in  scribendo  pronuntiationem  sequutus  scri- 
psit:    eciam,    racio,    contacio,   precium,    dispu- 
tacio,,  pacior  etc,  quam  scribendi  rationem  typo- 
graphi  modo   sequuti  sunt,    modo   mutarnnt,    in 
qua  vero  etiam  ipse  Melanthon  sibi  non  constitit, 
quamque  grandior  aevo  factus  in  multis  verbis  de- 
seruit.     Denique  quod  attinet  morem  in  quibus- 
dam  verbis  utendi  litteris  initialibus,  ut  dicunt, 
in  autographis  ubique  scriptum  inveni  Evange- 
lium,   Evangelicum,  EccLsia,  Romani,  Fla- 
ciani,  ita,  ut  cum  nostro  scribendi  more  fere  ubi- 
que  consentiat,  sed  ne  uno  quidem  loco  vidi  scri- 
ptum  Deus,  imo  constanter  scripsit  deus,  d  mi- 
nore  usus. 

Haec  sunt,  quae  de  scriptura  latina  Melan- 
thonis  monenda  sunt,  quae  a  nostra  in  paucissimis 
tantum  differt. 

Multo  maiores  vero  difficultates  affert  scri- 
ptura  germanica ,  quum  a  nostra  ,  quae  hodie  est, 


CXXI 


§.  8.    RATIO  HUIUS  EDITIONIS  EPP.   MEL. 


CXXII 


multum  differat,  et  diversitas  non  tantum  in  or- 
thographia ,  sed  etiam  in  formis  verborum  gram- 
matica  et  syntaxi  deprehendatur.     Estne  hic  scri- 
ptura   autographorum    et  archetyporum    accurate 
seryanda  ita,    ut  ne  littera  quidem  mutetur,    an 
potius  mutanda  in  nostram  scribendi  rationem? — 
Ipse  diu  dubitabam ,  utrum  praeferendum ;  sed  re 
diligenter  perpensa ,    et  autographis  et  archetypis 
pluribus    collatis,    tandem    mihi    persuasum    est, 
illud  neque  commodum  neque  utile  esse,  sed  hoc 
praeferendum ;    quare  etiam  in  primo  nuncio  de 
Corpore  Reformatorum  edendo  in  publicum  misso 
haec  ea  de  re  dixi:    „Quae  lingua  vernacula  no- 
stri  exararunt  vel  ediderunt,  ea  transscribentur 
quidem  in  scribendi  formas  nunc  usu  receptas, 
servata  tamen  prisca  loquendi  ratione"     Legem 
videlicet  mihi  scripseram  hanc,   ut  eam  linguae 
formam  sequerer,   quae  est  in  Lutheri  versioni- 
bus  scripturae  sacrae  germanicis  nostri  temporis, 
ubi  servata  quidem  prisca  est  loquendi  ratio,   et 
tamen  forma  loquendi  satis  apta ,  ut  facile  ab  ho- 
minibus  nostri  aevi  et  exterarum  etiam   gentiurn 
intelligatur.     Confirmabar  in  hac  sententia  exem- 
plo  Walchii^  qui  Lutheri  libros  germanicos  hoc 
modo  edidit,  neque  ab  ullo,    quod  sciam,    pro- 
pterea  reprehensus  est.      Praeterea  autem  his  ea 
in  re  permotus  sum  rationibus. 

Primum  omnium ,  quum  Corpus  Reformato- 
rum  non  tantum  in  usum  Germanorum  sed  etiam 
exterarum  gentium,  quae  sacra  emendarunt,  ut 
Suecorum,  Danorum,  Anglorum  etc.  edatur,  ne- 
cessarium  visum  est,  scripta  germanica  in  nostram 
loquendi  rationem  transscribere,  quiaalioqui  nemo 
eorum  haec  scripta  legeret ,  multo  ininus  intelli- 
geret.  Nam  quum  adeo  nobis,  Germanis,  arche- 
typa,  quae  anno  1518  et  seqq.  prodierunt,  propter 
obsoletam  et  horridam  loquendi  scribendique  for- 
raam  sint  molestissima ,  et  ut  intelligantur  repeti- 
tis  vicibus  perlegenda,  quanto  magis  exteris,  huius 
obsoletae  loquendi  rationis  prorsus  ignaris,  eius- 
modi  scripta  lectu  essent  molestissima,  intellectu 
vero  difficUlima?  *)  Ferrent  fortasse  exteri  obscu- 
ritatem  sermonis ,  si  Melanthon  et  Lutherus  pauca 


*)  Lege  modo  initium  scripti  Mel.  „  gfn  furfcer  oegmff  bcr  tXi 
neroten  Gfjrijtcnficfjen  lccr,  an  bcn  &urcf)leucf)ttigen  prftcn  Sang; 
graffen  $u  £effen.  «pf)Uipp  SCReIancf)tf)on.  M.D.XXIIH."  4.  ex 
archetypo  liic  accurate  descriptum :  „93?an  f)at  attroeg  auf 
mancf)erlao  roe»£  gcurtar>It  »on  bcm  ©ot^bienjt  obcr  (St-angclto, 
roie  bann  $aulu#  bcaciigt,  ba  er  ftcf)  beflagt,  la€  ci  btc  Suben 
fiir  ain  etgernufl ,  »nnb  bic  £a»ben  fiir  atn  narr&aft  fiaQten. 


tantum  vernaculo  sermone  scripsissent ;  at  quum 

in  Melanthonis  operibtis  magna,  in  Lutheri  scri- 

ptis  maior  pars  lingua  vernacula  scripta  sit,  pro- 

fecto  exteri  suo  iure  queri  possent  de  nostra  reli- 

gione  in  servandis  formis  obsoletis.     Quod  si  quis 

fortasse  dicat,  servandas  esse  illas  formas  obsole- 

tas ,  ut  sint  specimina  linguae  sec.  XVI. ,  et  inser- 

viant  historiae  linguae  vernaculae  cognoscendae, 

recte  responderi  potest:  nos  haec  Mel.  et  Lutheri 

scripta   non   denuo   edere,    ut  jdernus    specimina 

grammatica,  sed  ut  illa  scripta  ipsa  a  nostri  aevi 

hominibus,  Germanis  et  exteris,  sedulo  legantur, 

idcoque  ita  edenda  esse,  ut  facile  legi  et  intelligi 

possint.     In  usum  enim  Grammaticorum  non  opus 

est  tantorum  voluminum,  quum  et  manu  scripta  et 

libri  impressi  sec.  XVI.  ubique  locorum  in  biblio- 

thecis   privatis    et  publicis    habeantur.      Et  pro- 

fecto ,  quis  non  ofFendatur  in  legendo ,  si  ex  Lu- 

theri  autographis  servassemus  r)nn  (in),  SS b i r f  ci t 

(Sbrigfeit) ,  @tull  (@tuf)l),  $uttor  (juoor),  vel  ex 

Ionae  autographis  bfcffe  (biefe),   br;  (bie),  Sero* 

tfyen  (£euten),  nntt  (nid)t),  vel  ex  Melanthonis 

Stabt  (SRafy),  froeeren  (fdjrooren),  tfyan  (fann), 

»r)n  (itrnen),  folben(fotlten),  <3uad)eit  (©djroad)? 

f)eit),  et  similia? 

Porro  nostris  temporibus  verba  similiter  so- 
nantia  sed  tamen  diversa  distinguuntur  orthogra- 
phia.     Eiusmodi  distinctiones  Lutherus,  Melan- 
thon  aliique  illius  temporis  nec  habuerunt  nec  ser- 
varunt,  quare,  si  eorum  orthographiam  servasse- 
mus,  lector  vel  germanus  in  legendo  perturbatus, 
exterusautem  haud  raro  in  errorem  inductusfuisset. 
Sic  roeren  in  Melanthonis  scriptis  est  pro  rodren, 
rodfjren  et  roefyren;  ftet  pro  ftet§  et  jlefjet;  roer  pro 
roer  (quis)  et  pro  rodre  (esset) ;  ro  a  r  est  roar  (erat), 
et  roafyr  (verum);  roiber  est  roieber  et  roiber;   in 
pro  praepos.   tn  et  pro  if)n  (eum);    SBeifen  pro 
SBeifen  et  pro  SBaifen;  ba&  est  et  relativum  baS, 
i.  e.  roeld)e§,  et  etiam  coniunctio  ba$y  ef)r  pro  er 
(ille)  et  pro  (Sr)re$  be$  pro  be§  et  pro  bep  s.  beffen; 
§Borfd)rift  dicitMel.  pro  fjurfdvrift,  (commenda- 
tio)  et  iterum  §urfd)rif  t  pro  SSorfcf)rift ,  ut  prae- 
terea  fere  ubique  scribitfur,  ubi  nos  dicimus  t>or, 
ut  furcjebcn,  furreben,  furcjefjen  etc. ;  bann  pro  benn 
et  bann,  et  quae  sunt  his  similia. 


3u  bcm  aucf) ,  fcin  ir  t>it  unber  bencn ,  bfc  fcfjettncn  alfi  rocren  ft> 
gaijtticf),  t>nb  bocf)  bem  ©enncfl  beS  23aucf)S  nacfjfolgen,  bann 
bcr  macfre  Sanl  ber  23lfcf)offen  »nnb  Jurften  Dert&efbigcn  ben 
S3apjt  »on  atgcn$  nu£  wegen"  etc. 


C  XXI II 


PPtAEMONENDA. 


CXXIV 


Porro   in   scribendo    et  in   forma  verborum 
nulla      certe  apud  Melanthonem,    est  constantia, 
ita  ut  quisque  videat,  suum  scribendi  mouum  non 
niti  rationibus  certis,  sed  potius  definiri  per  pro- 
nuntiationem.       Hanc  enim  tahquam  unicam  se- 
quutus  esse  videtur  legem ,  sed  neque  illain  ubique 
servavit.       In   omnibus,    quae   vidi,    autographis 
germanicis  constantia  in  scribendo   est  praecipue 
in  his  verbis,    3*)efu§,    DtfeS,   bife,   ba§  (pro 
ba$,    quo^   v'x   aut  ^arissime  invenies),    (Son, 
S3eoef)l,  SBteip,   roirbig,  ©mpter;  pro  diph- 
thon^o  ae  ubique  scribit  e  sirnplex,  etiam  ubi  ori- 
o-o  vocis  necessario  requirit  a;  sic  con&tanter:  Utt= 
tertrjentg,  ^rebtcanten,  ©tenbe,  roere,  unfletig,  quod 
idem  et  fecit  Lutherus.  —     Saepissime  Mel.  scri- 
bit  tn,   it)n  pro  tt)nen,  ettroa,  \)att,  off  (auf), 
5Sattev,  treolid).      Saepissime  littera   e  in  fine 
verborum  ab  eo  non  scribitur,   ita  ut  fere  semper 
legas  @d)ul,  £trd),  <&ad),  Sauff,  2cut,  £ef)r,  (Sunb; 
etiam  in   adiectivis  et  in  verbo   einev,  eine,  etneo, 
ut:  etn  fd)roer  <3uttb,  ein  f)eUig  &tvd)en;  haud 
raro  quibusdam  substantivis  in  e  desinentibus  ex 
vulgari  sermone  addit  litteram  n;  ut:  bev  ^Vteben, 
bie  £ird)ett  pro  bev  ^viebe,  bie  £trd)e,  et  in  verbo 
&ird)e  hunc  modum  loquendi  fere  semper  sequitur, 
quum  in  aliis  rarius,    in  multis  etiam  nunquam 
deprehendatur.     Pierumqne  autem  variat  in  scri- 
bendo,  etiam  in  eodem  scripto;  ut  in  autographo 
apologiae  pro  Iacobo  Schenkio  legis  teiett  et  Satcrt ; 
f  ein  et  £f)eitt>  mtt  et  mttt;   ntt  et  nid)t;   in 
scriptis    autographis   de  interrogatione  Anabapti- 
starum  ineunte  anno  1536  fonne  et  f l)0nne  (pro 
fonne);  fein  et  ff)etn;  roeven  et  roefyven;  fotlt 
et  folb;  not  et  nott;  tjalbeti  et  t)aUten;  oiel 
et  Otlen.     Similiter  habes  2 a t) V  et£et)V;  ttottig 
et  notig;  $8eoef)l  et  23eoetd);  tfjun  et  tfjuen, 
9ut  et  guet;  ntt  et  n t d) t ;  fobbevt  et  forbert; 
(Shtter  et®uttev;  ptjven  et  tfjretr,  lan,  ffjatt, 
?t)ann  et  !ann;  t>att  et  t>at;  wirt  et  mivb; 
fetb,   fetbS  et   felbft;   j>^r— erfet;  neroe   et 
neue;  §ettiajett,   ©ettgfeit  et  £eilifeit, 
©elifeif,   @road)ett  et  (Sd)roadf)l)ett;    bcnn 
et  bann;,  fonne  et  ffjonn;  ftreiticj  et  ftrit  = 
ticj;  ®  efaf)r,  ©efdf)rlid)f  ett  et  $a\)x,  gdf)r* 
ltd)fett;     ©taroben   et    ©tauben;    Unters 
fd)teb    et  Unterfd)etb;    ^ o r d> t    et  $urd)t: 
nieman  et  niemanb;  tnn,   pnn   et  tn;   nun 
et  nu.     Supina  et  participia  saepius  brevius  scri- 
bit     ut  vulgo  pronuntiantur,  sed  saepe  etiam  iusta 
sua  forma;    legimus  enim  cjead)t  et  Qeafytet) 


gereb  et  gcrebt  (cjerebet);  cjertd)t  et  cjerid)  = 
tct;  unoerbtenb  et  unoerblenbt  (unoerbteru 
bet);  cjemelbem  et  cjemefbtcm.  Similiter  ha- 
bes  in  autographis:  er  ijt  fommen  et  cjefommen; 
fjat  gebetx  et  fjat  cjecjeben;  ift  9 e n> e ft  et  ift  9 e » 
roefen,  auScjattgett  et  auSgecjangen  *). 

Polissimum  vero  inconstantia  scribendi  de- 
prehenditur  in  scribendis  diphtliongis ,  ubi  mox 
alterius  vocalis  notam  habes  additam,  mox  vero 
eam  desideras.  Fuerunt,  qui  putarent  scribendi 
modum  in  autographis  hac  in  re  accurate  servan- 
dum  esse ,  quum  veteres  multa  verba  aliter  pro- 
nuntiassent  ac  nos,  ideoque  scripsissent,  ut  exem- 
plo  utar,  ^urften,  troften,  boren,  Surfcn, 
cjecjrunbet,  offenttid),  fonttctt,  etc,  quia  sic 
haec  pronuntiassent,  nec  dixissent  ^urften,  troftcn, 
f)6ren,  Surfen,  gecjrunbet,  etc.  Quomodo  veteres 
haec  et  eiusmodi  verba  pronuntiaverint,  de  eo 
nunc  non  disputo,  eo  contentus,  quod  satis  de- 
monstrari  potest,  ex  hac  scribendi  rationc  cerLo 
non  posse  definiri  pronuntiationem.  Primum 
enim  in  autographis  Lutheri  et  Melanthonis,  ut 
etiam  aliorum  sec.  XVI. ,  summa  est  in  scribendis 
signis  super  vocales  negligentia.  Sic  in  longa  epi- 
stola  Lutheri,  dataMittwoch  nach  Invocavit  1522, 
in  epistola  eiusdem  data  Freitag  nach  Pfmgsten 
1523,  porro  Donnerstag  nach  trium  Regum  1528, 
domin.  Iudica  1541,  d.  9.  lan.  1546,  et  iudicio 
anno  1539  scripto,  quarum  autographa  mihi,  dum 
haec  scripsi,  ad  manus  fuerunt,  littera  t  fere  ubi- 
que  caret  puncto,  et  littera  U  caret  parva  nota  qua 
a  littera  n  distinguitur,  et  scribitur  u.  Idem  sae- 
pissime,  prae  caeteris  in  littera  U,  conspicitur  in 
Melanthonis  autographis,  ita  ut  fere  semper  nec 
^urften  nec  ^urften  legas,  sed  Snrj^en.  In  iisdern 
autographis  vero  habes  vocales  sine  signo  di- 
phthongi,  ubi  tamen  diphlhongum  pronuntiatam 
esse  dubio  caret  et  ex  aliis  locis  satis  constat.  Sic 
Lutherus  scripsit  cjOttftd),  t)ofltd)cr,  notttg; 
bofcm  ©emiffen,  Melanthon  autem  fonne,  oon 
notett,  mogen,  ^ontg,  S^olfcr,  bofcn  ©eift, 
et  similia,  quum  tamen  in  aliis  locis  legas  ^Ottltd), 

t)6f(id),  notfug,  bo&,  fonnc,  mocjcn  sive  mucjen,  ^o 


*)  Nullius  Vitebergensium    tnnc  doctorum    scriljentli  ralio  ad 
hodiernam   propius   accedit  quam  Crucigeri.      Lnlherus  sibi 
magis  quidem  const;4  quam  Melantbon,  sed  tamen  non  uhi 
que;  legilnr  eniin  in  eius  aulograpbis  >piiff  et  -pitf,   alpo 

ei  affo,  %u  et  gu,  Qtbcn  e!  QCQtben,  otbcr  et  obcr, 
JBcfcll)  et  ©efclcf),  btfer  et  bicfcr,  mixtt  ettvirb, 
et  similia. 


cxxv 


§.  8.     RATIO   HUIUS  EDITIONIS   EPP.    MEL. 


CXXVI 


nigetc. ,   et  Lutherus  in  uno  eodemque  loco  scri- 
psit  loren  et  toren,   Melanthon  gefjort  et  g,e= 
j)6rt,    Cruciger  tyorett    et   fjorett.        Denique, 
quod   profecto    maximi   est   momenti,    Lulherus, 
Melanthon  et  alii  saepius  nullura  faciunt  discrimen 
inter  parvum  uncum,    quem  nos  imponimus  lit- 
terae  u  et  inter  duo  puncta,  quibus  latentem  lit- 
teram  e  indicaraus.     In  Luthero  enim  legis  burd) 
et  burd),  £ulf  et  #itf,  Seiit  et  fieut,  Sfcttnb 
et  Sftunb,  auf  er  et  aujjier,  porro:  gebraUdjen, 
nU  (nun),   nur,    baUon  (baoon),    ^UnctUm, 
2£ufriir)r  et  2l'iifruf)r,  <3d)tt|,  (SfyriftUm,  sttm, 
§  ii ,  3  U  tt  0  r  (jUOOr).     In  epistolis  autographis  Lu- 
theri  vidi  nomen  auctoris  subscriptum  non  solum 
Luther,  sed  etiam  Liither.    In  epistoiis  legatorum 
Norinbergensium    ex    comitiis    Augustanis    1530 
scriptum  est  notfjen,  mod)t,  Surforgj  in  Me- 
lanthonis  epp.  &  u  f)  n  f)  c  1 1 ,  ®  u  1 1  e  r.     Quid  igitur 
certi  ex  hac  negligentia  et  varietate  concludi  potest? 
—  Sequiiurne   ubi   scriptum  habes   ^nrften,    ne- 
cessario  pronuntiatum  esse  %  u  r  ft  e  n  et  ubi  habes 
trojten  non  pronuntiatum  esse  troften,   siiniliter 
<$Uttev,    fonne,    notf)ig,    quum  alii  scribant, 
ut  legatiNorinbergenses  saepissime  scripserint^ur= 
ften,   (5f)urfur jlen ,    Melanthon    et  Cruciger  trcjfrn, 
lonnc,  ©uter? 

Denique  si  voluissem  accurate  retinere  ortho- 
graphiam  et  totam  scribendi  formam  Melanthonis 
et  Lutheri,  iraraensus  profecto  labor  sustincndus 
fuisset,  qui  taraen,  ut  ex  hactenus  dictis  manife- 
stum  est,  nullum  attulisset  commodum.  Faciii 
negotio  ii,  qui  aliquas  decurias  vel  etiam  centu- 
riam  brevium  epistolarum  ex  manuscriptis  cdunt, 
scripturam  autographi  premere  et  accurate  reddere 
possunt.  At  vero,  tantam  multitudinein  episto- 
larum,  consiliorum  adeoque  librorum  ita  descri- 
bere ,  ut  aut  in  manuscriptis  aut  in  archetypis  le- 
guntur,  immensus  profecto  labor  est.  Tunc  enim 
non  describenda  scripta  fuissent,  sed  potius  de- 
pingenda,  et  littcrae  in  describendo  singnlatim 
efFerendae.  Quem  impedit  scribere :  bu  follft  nid)t 
in  ber  SSSelt  jdmmertid)en  2Cufruf)r  roiber  bie  £>brig?eit 
(liften?  Quis  vero  non  saepius  haesitabit  et  scri- 
bendo  errabit,  si  ei  pingendum  est:  bu  folb  nit  rmn 
Der  mettt  iemerltdjen  ?fuffrtir)r  mibber  bie  SBbirleit  jtieff, 
tcn?  Et  iam  cui  bono  tahs  iramensus  labor? 
aeterum  etiam  neminem,  qui  ex  autographis 
juaedam  ad  litteram  edere  constituit,  id  sine  omni 
?rrore  unquam  perfecisse  putaverim.  Certe  ar- 
:hetypa ,  quae  typis  descripta  sunt  ex  autographis, 


non  autographi  sed  typothetae  scripturam  referunt. 
Idem  intellexi  in  apographis  sec.  XVI.  factis  ,  quae 
non  Melanthonis  sed  describentis  formam  lo- 
quendi  et  scribendi  referunt,  ut  etiam  in  iis  libris, 
qui  autographa  accurate  sequuta  esse  prae  se  ferunt. 
In  iis  legitur,  ut  exemplo  utar,  finbt,  Scutt, 
b  C  tt  e  n ,  quas  formas  in  nullo  legi  autographo. 

His  igitur  rationibus  permotus  sum,  ut  scri- 
bendi  formas  autographorum  et  archetyporum  non 
superstitiose  servarem,  sed  eas  nostris  temporibus 
accommodarem,   ita  tamen,   ut  vetusta  loquendi 
ratio  non  periret,    eaque,    quae  ad  naturam  lin- 
guac  ilJius  aevi  a  nostra  diversam  pertinerent,  re- 
tinerentur.     Non  igitur  verba  obsoleta  commutavi 
cum  reccntioribus,    non,    ut   exemplis  utar,    pro 
erlauben  dedi,    beurtauben,   pro  (2orgfdltig  = 
leit  23eforgnifi,    pro  SBerbung  2Cnbringen,   pro 
SSerftanb   @inn,    pro    unterftattben    oerfudjen, 
pro  ©timpf  guten  9?uf,  pro  (Spdn  Sttrijiigleiten, 
pro  erfyofet  roieberfjolet,   pro  $a\)v  ©efarjr,   pro 
SBieberroeg  9£uc?roeg,  etc.      Servavi  etiam  for- 
mam  verborum  grammaticara ,  iis  tamen  locis  ex- 
ceptis,  ubi  servata  forin.a  nativa  lector  in  errorem 
facile  induci  posset,  ut  pro  rooff,  ne  coramutetur 
cum  roofte,  scripsi  tt>of)t,  pro  t<X$,  ubi  est  con- 
iunctio,    baf  j    pro    be§,    ubi  non   est   articulus, 
beft  s.  beffen 5  pro  roiber  roieber,  ubi  est  iterum ; 
pro  <5  0  U  t  <Solb ,  pro  m  e  t)  r  Sfteer ;  pro  $R  n  fj  JRiffe. 
Item  fur  et  00 r,  ubi  lectorera  offendere  posse  vi- 
debatur,    mutavi  in  00 r  et  fur,    formas   supino- 
rum  plenas,  ubi  necessarium  videbatur,  dedi  pro 
contractis,  ut  gerettet  scripsi  pro  gerebt,   gcrrut: 
tct  pro  jcrrut,  antroortet  pro  anttoort,  untcrrid)= 
Ut  pro  unterrid)t,   etc.       Ut  vero   in  eiusmodi 
verbis  omnibus  rariusa  formaMelanthonis  discessi 
et  tantnm  in  iis  locis,  ubi  retenta  forma  autogra- 
phi  lector  offenderetur  et  in  legendo  perturbaretur, 
sic  in  orthographia  oronia  illa  mutavi,  quae  lectori 
nostri  aevi  mol^stiam  crenre,    oculos   perturbare, 
lectionem  impcdire  videbantur.      Ubi  igitur  sim- 
plex  e  habetur  pro  ae,  diphthongum  dedi,  ut  gnd= 
big,  rodrc,  tf)dte,  Irdfttg,   pro  gnebig,  roere,  fyete, 
Ireftig.      Pro  \)  scripsi  i  in  rcin,  if)tt,  S^cife  et  aliis. 
Litteram  h,  ubi  desideratur  addidi,    quod  potis- 
simum  factum  est  in  t)ernad),  @f;e,  ^tjre,  or>ne,  pro 
cmad),    (Se,   dv,    on   s.    one;    eandem   litterara 
aUtem   delevi  ubi  prorsus  abundat,    neque  igitur 
dediSrjefuS,  ll)ein,  II)omen,  Ifyonnen,  er;r,  atyn,  sed 
SefuS,   lein  etc.      Terminationem  substantivorum 
in  uss  i.  e.  Ss3  mutavi  in  iss,  ut  95etrubnip,  ^um 


OXXVII 


PPtAEMONENDA. 


CXXVIII 


mewij?.  Nominibus  substantivis,  qiiae  in  auto- 
Taphis  saepissime  littera  minori  incipiunt  dedi 
ubique  litteram  maiorem,  ne,  ut  exemplo  utar, 
lectores  haberent  ee,  et  pro  @f)e,  (§f)t.  Pro  lit- 
tera  SS  in  25e»ef)l,  SSlcip,  dedi  litteram  §;  litteram 
eaddidi  in  biefer,  btefe,  btefeS;  pro  uff  scripsi  auf. 
Litteram  b  in  umb,  Strttyumb,  praetermisi;  super- 
vacaneas  litteras  delevi,  ut  in  etttt>a£  pro  CtmaS, 
SBevgf  pro  2Becf,  fyatt  pro  \)<xt,  alias  praeter- 
missas  acldidi,  praecipue  in  verbis  fotfen,  rooUen, 
fonncn,  ita  ut  scripserim  wollte ,  f oUte  r  f  onntc ,  pro 
roolbe,  folbe,  fonne;  etiam  roofyl  pro  roofl, 
<3d)wad)fyeit  pro  (Sd)mad)eit.  Potissimum  vero 
in  diphthongis  U  et  6  sequutus  sum  nostrum  scri- 
bendi  modum,  quia  in  his  scribendis,  ut  pluribus 
ostendimus,  ex  autographis  certa  lex  et  consuetudo 
cognosci  non  potest. 

§.  9. 

Continuatio. 
(De  difficultate  ordinis  epistolarum). 

Labore     colligendarum     et    describendarum 
<    epistolarum  peracto  alius  aeque  difficilis  mihi  sus- 
tinendus  fuit  in  ordine  epistolarum  constituendo. 
In    eo    haud    dubie    omnes    consentiunt,    omnes 
omnino  epistolas  ex  omnibus  syllogis  et  libris  uno 
wrpore  esse  complectendas,  dispersas  coniungen- 
das   et  secundum   seriem   annorum  disponendas. 
Duplici  vero  ratione  versari  poteram ,  ut  aut  epi- 
stolas  eidem  viro,   ut  Spalatino,  Theodoro,  una 
:serie  secundum  annos  et  dies  darem,  aut  nullam 
hominum,  quibus  scriptae  sunt  epistolae,  rationem 
haberem,    sed  unice   sequerer  temporis  ordinem, 
omnes  epistolas,  cuicunque  demum  inscriptae  sint, 
suis  annis,  mensibus  et  diebus  adsignarem.    Prior 
ratio  id  commodi  habere  videbatur,    quod  quale 
commercium  Melanlhoni  cum  aliquo  fuerit  facile 
perspici  potuisset  ex   epistolis.      Sed   quum  idem 
commodum  e^.   indice  epistolarum   haberi   possit, 
aliaque  multo  graviora  incominoda  extitissent,  il- 
lam  rationem  mox  reieci  et  cognovi,   quae  unice 
seriem  temporum  sequatur,  esse  aptissimam  et  uti- 
Ussimam.     Non  solum  enim  epistolae  eodem  tem- 
pore  scriptae  se  invicem  ita  illustrant,  ut  fere  nulla 
illustratione  egeant,  sed  etiam  cuicunque ,  qui  hi- 
storiam  illius  temporis  cognoscere  studet,   omnia 
simul    offerunt,    quae   ad   res  gestas  unius   anni 
spectant. 


Nulla  autem  in  hoc  ordine  epistolarum  insti- 

tuendo  fuisset  difficultas,    si  Melanthoni  placuis- 

set,  omnibus  epistolis  et  consiliis  addere  annum 

et  diem.     Id  vero  saepissime  omisit;  multis  diem, 

plurimis  annum   non   adscripsit,    quem    quidem 

adiectum  habent  epistolae  ad  reges  et  Senatus  ur- 

bium,    raro  vero  epistolae  ad  amicos  et  bomines 

doctos,  ita  ut  putaverim,  vix  quartam  litterarum 

partem  anno  signatam  esse.      Quarum  annos  ut 

investigarem     et     recte     constituerem ,     primum 

omnium  utendum  esse  putabam   epistolis  ad  Ca- 

merarium,  ad  Vitum  Theodorum,  iam  secundum 

seriem  annorum  editis,  et  illis  epistolis,  quae  in 

libris  editis ,  praecipue  libro  sexto ,  anni  signum 

habent.     Has  itaque  perlegi  omnes  et  ex  illis  ex- 

cerpsi  indicem  copiosum  rerum  et  hominum  ibi 

commemoratorum,    adscriptis    ad    singula    anno, 

mense  et  die.      Postea  coniunxi  ea,  quae  in  epi- 

stolis  Lutheri,  in  Yita  Melanthonis  a  Camerario 

edita  et  in  aliis  libris  inveneram ,  ita  ut  haec  ex- 

cerpta  in  spissum  Volumen  excrescerent,   quo  iam 

summa  fiducia  me  uti  posse  putabam.     Iam  vero 

operi  manum  admovi,  multum  adiutus  per  indi- 

cem  a  Danzio   conscriptum,    qui  iam  periculum 

rei  fecerat,  epistolas,  quas  cognoverat,  secundum 

seriem  annorum  et  dierum  disposuerat,  et  magna 

subtilitate    annum    multarum    litterarum    cogno- 

verat.  * 

At  vero  constituta  sic  magna  epistolarum 
mole  in  ordinem ,  ut  putabam  ,  immotum ,  intel- 
lexi  tandem,  me  fere  inutilem  laborem  perfecisse, 
omnia  cum  molestia  congesta  abiicienda,  et  rem 
denuo  a  principio  retractandam  esse.  Quum  enim 
epistolas,  ingenti  labore  sic  in  ordinem  redactas, 
omnes  secundum  dierum  ordinem  perlegissem, 
vidi,  in  annis,  qui  in  libris  editis  adscripti  sunt, 
esse  multos  gravissimosque  errores.  Re  iam  diu 
et  diligenter  investigata,  apographis  et  autogra- 
phis  multis  inspectis  et  collatis,  intellexi  tandem, 
ahnum  in  permultis  epistolis  non  a  Melanthone 
adscriptum  fuisse,  sed  vel  serius  adscriptum  ab 
alio,  vel  ab  editore  ex  sua  opinione  adiectum, 
praecipue  autographa  ad  Camerarium  nullos  ha- 
buisse  annos,  ordinem  epistolarum  ad  Camera- 
rium  non  profectum  esse  a  Camerario  ipso,  sed  a 
Papa  bibliopola ,  vel  alio  rerum  non  satis  gnaro, 
denique  annos  in  libro  VI.  epistolarum  alia  mann 
autographis  adscriptos  esse,  minime  vero  a  Me- 
lanthone. 


CXXIX 


§.9.    RATIO   HUIUS    EDITIONIS   EPP.   MEL. 


cxxx 


At  ne  sic  quidern  omnia  expediebantur;  alia 
etiam  obstabant.  Miram  deprehendi  ordinis  per- 
turbationem  in  epistolis  d.  25 —  31.  Decbr.  singu- 
lorum  annorum  scriptis ,  quae  cum  aliis  Melan- 
thonis  et  Lutheri  litteris  conciliari  non  poterant. 
Tandem  causam  cognovi,  vidclicet  Vitebergen- 
ses  annum  novum  die  natali  Christi,  non  d.  1.  Ia- 
nuarii  incepisse,  ita  nt  igitur,  ut  exemplo  utar, 
litterae  quae  habent  d.  26.  Decbr.  1540,  non  anno 
1540,  sed  1539  scriptae  sint. 

Denique  pro  certo  habueram,  Melanthonem 
eandem  annorum  praeteritorum  rationem  semper 
retinuisse.  Quum  igitur  in  permultis  epistolis  an- 
num  ipsum  non  adscripserit ,  sed  tantum  dixerit 
quoto  anno  post  mundum  conditum ,  post  primum 
Pascha,  postNoachi  introitum  in  arcam  etc.  scri- 
pserit,  ex  illis  epistolis,  quarum  annus  ex  argu- 
mento  satis  cognoscebatur,  has  rationes  transferen- 
das  esse  putabam  ad  eas  litteras,  quarum  annus 
simili  modo  significatus  est.  Sed  etiam  hic  deni- 
que  errores  cognovi.  Re  diligenter  pervestigata 
intellexi,  non  solum  Melanthonem  ipsum  eandem 
rationem  annorum  non  semper  servasse,  sed  etiam 
in  libris  editis  numeros  ex  arbitrio  editorum,  et  in 
apographis  ex  opinione  describentium  mutatos 
esse,  eamque  rem  tam  esse  perturbatam,  ut  fere 
optimum  sit,  ab  hoc  adminiculo  in  cognoscendis 
annis  epistolarum  prorsus  abstinere. 

Abieci  igitur  quae  tanto  labore  confeceram, 
quippe  tot  erroribus  referta  *) ,  totamque  rem  de- 
nuo  institui,  adiutus  nunc  aliis  notis,  quae  cum 
legendo  tot  epistolas,  tum  vero  inspiciendo  tot  au- 
tographa  inveneram.  Cognovi  enim ,  in  episto- 
lis  Melanthonis,  quas  fere  iuvenis  scripsit,  inde 
ab  anno  1518 — 1522  saepius  legi  formas  verbo- 
rum  obsoletas,  ut  labos,  quom,  volt,  adulescens, 
et  affirmationes  et  exclamationes  ex  ethnicis  scri- 
ptoribus  repetitas;  epistolas  vero  post  annum  1522 
magis  christianum  colorem,  ut  ita  dicam,  habere, 
et  tanto  manifestius  prodere  theologum  et  Christi 
discipulum,  quanto  seriore  anno  scriptae  sunt. 
Inde  ab  anno  1540  in  quovis  decennio  phrases  et 
sententiae  quaedam  saepe  recurrunt,  ita  ut  in  iis 
certe  decennium  facile  agnoscas,  cui  adscribenda 
est  aliqua  epistola.     Sic  in  decennio  quinto  saepe 


*)  In  quantos  errores,  ut  exemplo  utar,  inducat  lectorem  vel 
una  ad  Camerarium  epistola  id.  Septbr.  1$34  scripta,  non, 
ut  edilum  est,  1535,  si  vere  scripta  habetur  anno  1535, 
quisque  videt. 

JVIi:r-ANTH.  Oper.    Vol.  I. 


legitur  sententia,  urbes  maiores  imperii  fore  el 
manere  sedes  doctrinae  et  litterarum,  si  Turcae 
campum  Germanicum  devastaturi  fuissent.  Post 
bellum  Schmalcaldicum  familiaris  est  nostro  sen- 
tentia  haec:  exilia  usitata  esse  ecclesiae  ut  nos 
commonefaciant  de  primo  exilio  parentum  post 
lapsum,  et  de  exilio  filiiDei,  qui  nostra  cansa 
sede  aeterna  deserta  in  terram  descenderit.  Item, 
Deum,  ut  Noam  servaverit  in  diluvio,  sic  etiam 
ecclesiae  suae  servaturum  esse  aliquas  reliquias'  in 
imperiorum  ruinis.  Decennio  sexto  saepe  legitur 
votum:  Deus  faciat  ut  unum  simus  in  ipso ;  et  in 
voto,  quo  desinunt  epistolae,  saepissime  repetita 
sunt  haec  verba :  ber  <Sof)n  ®otte3,  bet*  u)m  bi<rd)3 
(EoanQetium  eine  eroige  £ird)e  fammtet,  unb  ntd;t  an= 
berS.  Saepissime  leguntur:  „In  hac  ultima  et  de- 
lira  senecta  mundi." 

Porro  ex  autographis  cognovi,  nostrum  us- 
que  ad  ann.  1526  epistolis  unam  litteram  S.  (Sa- 
lutem)  praefixisse,  sed  ab  anno  1527  constanter 
S.  D.  (salutem  dicit),  quas  litteras  in  omnibus  au- 
tographis  inde  ab  iJlo  tempore  scriptis  vidi,  et  qui- 
dem  positas  non  in  inscriptione,  sed  in  principio 
epistolarum.  Ubi  in  libris  editis  inscriptioni  sta- 
tim  sunt  annexae  aut  etiam  plane  praetermissae, 
ibi  id  ex  arbitrio  editoris  factum  est. 

Porro  tempus  epistolae  aliquo  eliam  potest 
cognosci  modo  ex  manu  Melanthonis  sive  ex  scri- 
pturae  ratione.  Triplex  litteras  pingendi  ratio  in 
autographis  conspicitur.  Melanthon  iuvenis  scri- 
psit  penna  acuta ,  pinxit  litteras  minutas  et  exiles, 
et  verba  arcte  coniunxit.  Sic  autographa  compn- 
rata  sunt  inde  ab  anno  1518  —  1531.  Altera  pe- 
riodus  est  quasi  medii  aevi,  ab  anno  1531  — 1541, 
ubi  pennis  minus  acutis  usus,  litteras  maiores, 
minus  elegantes  et  crassiores  pinxit,  longiore  etiam 
spatio  verba  ipsa  distinxit.  Denique  ultima  scri- 
pturae  forma  inde  ab  anno  1541,  quo  in  itinere 
ad  conventum  Ratisbonensem  dextram  ita  laeserat, 
ut  nunquam  postea  perfecte  restitui  posset.  Ab 
illo  tempore,  potissimum  vero  ultimo  vit.ie  suae 
decennio  litterae  sunt  crassae,  penna  quasi  trun- 
cata  scriptae,  et  verba  singula  magnis  intervallis 
a  se  distant.  Quo  seriores  epistolae  sunt,  eo  cras- 
sior  est  etiam  scriptura,  et  eae,  quas  1558  — 1560 
exaravit,  stylo  ligneo  potius  quam  penna  scriptae 
videntur. 

Denique  nomen  Melanthonis  ipsum  epistolis 
et  consiliis  subscriptum  aliquo  modo  temporis  in- 
dicium  est.      Etenim  usque   ad   annum  1531    in 

(i) 


CXXXI 


PRAEMONENDA. 


CXXXII 


autographis  nomen  suum  uhique  scripsit  Melan- 
chthon;  sed  inde  ab  anno  1531  et  32  legituriHe- 
lanthon,  eiectis  litteris  ch,  quae  scribendi  ratio 
conspicitur  in  omnibus,  quae  vidi,  autographis 
ab  illo  inde  tempore,  et  persuasum  habeo,  No- 
strum  etiam  in  iis  epistolis,  ubi  in  libris  editis  le- 
gitur  Melanchthon,  scripsisse  Melanthon,  et 
editores  ch  ex  arbitrlo  addidisse.  Quanquam 
enim  Melanthon  nomen  suum,  semel  facta  muta- 
tione,  constanter  scripsit  sine  ch,  tamen  haud 
pauci  eius  amicorum,  ut  Camerarius,  retinuerunt 
formam  priorem.  In  paucissimis  autographis, 
fortasse  tribus ,  et  ni  fallor  anno  1531  vel32,  in- 
veni  scriptum  Melantho,  abiecta  littera  JV  in 
fine  verbi.  Quid  vero  Melanthonem  permoverit, 
ut  nomen  suum  ita  mutaret,  ignoramus  quidem, 
sed  vix  alia  decausa  id  factum  puto,  quam  propter 
svqicoviav,  et  ad  vitandum  concursum  quinque  con- 
sonantium.  Si  liceat  hac  in  re  coniecturam  facere, 
equidem  quaesiverim  occasionem  mutationis  m 
commercio  Melanthonis  cum  exteris  hominibus  in 
conventu  Augustano  mollius  nomen  pronuntian- 
tibus,  quod  Melanthoni  fortasse  non  displicuit. 
Quidquid  vero  causae  fuerit,  tamen  putavi,  nos 
nimc  sequi  debere  Melanthonis  ipsius  voluntatem 
et  auctoritatem  *).  Quanquam  enim  nomini  ger- 
manico,  Schwarzerd,  utique  convenit  forma  Me- 
lanchthon,  tamenhocnornenei  inditum  est  ab  alio, 
videlicet  Reuchlino;  ipse  autem  postea  sic  vocari 
noluit,  neque  retinuit  formam  Reuchlini.  Et 
profecto  quum  cuivis  concedatur  hoc,  ut  nomen 
suum,  si  velit,  mutare  possit,  nescio  quidni  Me- 
lanthoni  idem  concedatur,  et  quidni  eius  auctori- 
tatem  hac  in  re  sequi  velimus,  ut  in  Osiandri, 
Agricolae  aliorumque  nominibus  scribendis  feci- 
mus,  Equidem  habeo  persuasum,  Melanthoni 
formam  Melanchthon  nunquam  placuisse.  Ra- 
rius  etiam  ea  usus  est ,  et  in  epistolis  priorum  an- 
norum  plurimis  nil  nisi  Philippus  s,  <PllM7zog 
simpliciter  legitur.  Eam  vero  formam  Melan- 
thon,  ut  molliorem,  elegisse,  neque  eiusmodi 
mutationem  illicitam  ha,buisse ,  satis  intelligitur  ex 
epistola,  quam  nomine  Georgii  Oehmleri,  cuius 
nomen  mutaverat  in  Aemilium ,  scripsit,  quam- 
que  infra  anno  1536  exeunte  legis. 


*)  Disputatum  est  ea  de  re  in  scripto  :  „  9Kelantf)0n  unb  9Kc: 
lancf)thon.  tfuffa§  im  SBraunfcFjroetg.  9Kaga$.  1824.  49.©tu'cf. 
p.  770  sq.  —  Io.  Mart.  Wenck  in  VFincleri  anecdotis  hi- 
storico  -  ecclesiasticis  novantiquis ,  pl.  7.  p.  57  sqq.  —  "2CIt= 
gcmetncr  litcrcir.  tfnjeiger,  3.  1800.  p.  1326. 


Habes  igitur  in  nomine  subscripto  suKsidium 
cognoscendi,  sitne  epistola  ante  conventum  Au- 
gustanum  scripta,  an  post  illum.  Attamen 
quantacunque  sint  subsidia  definiendi  annos 
epistolarum,  quantaque  fuerit  mea  ea  in  re 
diligentia,  tamen  me  omnem  errorem  feliciter 
vitasse  affirmare  non  ausim.  Neque  omnibus 
mihi  contigit  epistolis  certum  assignare  annum; 
quare  eas,  quarum  annum  definire  non  potui,  re- 
liquis  in  appendice  adieci. 

§.    10. 
Continuatio. 

In  epistolis  et  consiliis  Melanthonis  edendis 
iustam  etiam  habuimus  curam  inscriptionum,  quas 
editores  priores  plurimi  non  curarunt  et  plerum- 
que  non  descripserunt.  Sed  inscriptio  non  solum 
est  pars  epistolae  ipsius,  sed  etiam  saepe  mani- 
festum  facit  tempus  quo  scripta  est  epistola ,  saepe 
etiam  illustrat  vitam  eius  cui  inscripta  est.  Re- 
stituimus  igitur  inscriptiones  non  quidem  ex  arbi- 
trio,  sed  e  codicibus,  exceptis  iis  epistolis,  quas 
Mel.  inde  ab  anno  1542  et  sqq.  scripsit  ad  Baum- 
gartnerum  et  Vitum  Theodorum,  quia  ab  illo 
tempore  hae  inscriptiones  eandem  constanter  ha- 
bent  formam. 

Haud  raro  in  apographis  et  in  libris  editis 
eadem  epistola  diversis  inscripta  dicitur,  in  alio 
codice,  ut  exemplo  utar,  Ionae,  in  alio  Luthero, 
iterum  fortasse  in  libro  edito  Bugenhagio.  Causa 
huius  rei  non  una  fuit.  Quasdam  epistolas,  po- 
tissimum  ex  conventibus,  ipse  pluribus  simul  in- 
scripsit,  ut  narrationem  de  conventu  Ratisbonensi, 
quam  non  solum  amicis  Vitebergensibus,  Luthero, 
Ionae,  Bugenhagio,  sed  etiam  Alberto  Duci  Bo- 
russiae  misit.  Porro  epistolas  multas,  quae  gra- 
viores  ipsi  videbantur  vel  ipse  descripsit  vel  abi 
alio  descriptas  misit  amicis.  Quod  si  igitur  ad- 
scripserit  eiusmodi  apographo:  „Ionae"  et  postea 
apographon  in  Ionae  litteris  ab  haeredibus  vel  aliis 
inventum  est,  facile  potuit  aliquis  opinari,  epi- 
stolam  Ionae  inscriptam  fuisse.  Item,  alii  viri 
docti  sec.  XVI.  sibi  descripserunt  epistolasLutheri, 
Melanthonis,  unde  facile  fieri  potuit,  ut  postea 
his  ipsis  viris  scriptae  fuisse  putarentur. 

Habentur  etiam  quarundam  epistolarum  bina 
autographa.  Id  duplici  ratione  evenit.  Melan- 
thon  enim  nonnunquam  sua  manu  suas  epistolas 


CXXXIII 


§.10.    RATIO    HUIUS    EDITIONIS   EPP.    MEL. 


CXXXIV 


et  descripsit  et  descriptas  aliis  quoque  amicis  misit, 
ita  ut  utique  duplex  autographon  epistolae  servari 
potuerit.  Deinde  vero  etiam  epistolas ,  quae  ma- 
ioiis  essent  momenti,  primum  concepit,  et  postea 
iterum  vel  ipse  descripsit  vel  a  scriba  describendas 
curavit ,  et  sic  bene  descriptas  misit.  Fieri  igitur 
potuit,  et  vere  factum  est,  ut  et  prima  scriptura, 
quales  plures  adhuc  inveni  in  Voluminibus  Go- 
thanis  et  Vinariensibus,  et  vero  etiam  alio  loco 
epistola  ipsa  per  nuncium  missa  servarentur.  Fa- 
tendum  vero  eliam  est,  homines  doctos,  qui  ex 
autographo,  ut  ipsis  videbatur,  aliquam  Mel. 
epistolam  dederunt,  nonnunquam  ex  errorc 
apographon  pro  autographo  habuisse.  Quod  f;i- 
cilius  fieri  potuit,  quo  propius  quorundam  istius 
aevi  virorum  scriptura  ad  Melanthonis  manum 
acccdit.  Simillima  est  manus  Crucigeri,  praeser- 
tim  latina,  quam  etiam  aliquoties  Seckendorfius, 
Cyprianus,  quam  initio  «t  ego  aliquoties  ex  errore 
pro  Melanthonis  habui.  Similis  quoque  est  ma- 
nus  Schoerkelii,  discipuli  Melanthonis  et  doctoris 
in  Academia  Piostochiensi.  Eo  facilior  vero  est 
hac  in  re  error,  quo  dissimilior  est  manus  Me- 
lanthonis  ipsius.  Nam  si  confers  quae  scripsit 
ann.  1518  —  1530  cum  iis  quae  ann.  1550 — 1560 
exaravit,  nullo  modo  putes  eandem  manum  ulrum- 
que  scripsisse.  , 

Porro  quaedam  dicenda  sunt  de  Mel.  episto- 
lis,  quae  iniuria  temporis  et  negligentia  hominum 
perierunt.  Multas  periisse  dubio  caret,  et  vel  ex 
ipsis  epistolis  Nostri  satis  manifestum  est.  Saepe 
enim  loquitur  de  suis  litteris,  quae  tamen  nunc 
non  habentur.  Legimus  aliquoties,  se  brevius 
scribere,  quia  iam  quinque,  sex,  septcm  episto- 
las  scripsisset  eo  die,  quarum  nobis  tamen  una 
tantum  servata  est.  Sic  scribit  d.  8.  Mart.  43 
„hanc  hodie  scribo  decimam  cpistolam."  Vid. 
etiam  ep.  d.  30.  Mart.  1521,  d.  23.  Febr.  1544. 
Arnoldus  Burenius  habuit  satis  grandem  fasci- 
culum  epistolarum  sibi  a  Meianthone  scriptarum, 
qui  autem  Iristi  casu  periit.  (Vid.  R.  H.  Piollii 
memoriae  Philosophor.  pag.  147.  Strobelii  Me- 
lanchthoniana  p.  138.)  Has  deperditas  epistolas 
notare  in  serie  epistolarum  inutile  nobis  visum 
est,  quum  nulla  sit  spes  eas  unquam  habendi. 
Eas  autem  suo  loco  notavimus,  aut  de  quamm  ar- 
gumento  aliquid  adhuc  constat,  aut  quas  in  libris 
vel  editis  vel  manuscriptis  adhuc  servatas  esse 
cognovi,  quanquam  eae  nunc  vel  haberi  vel  inve- 
niri  non  potuerunt. 


Etiam  hoc  monendum  est,  Melanthonem  fere 
quovis  anno  Lipsiam  ad  nundinas  profectum  esse, 
et  ibi  multas  scripsisse  epistolas,  haud  pauca 
etiam  consilia ;  omnino  autem  illum  solitum  fuisse 
in  itineribus  otium  libenter  consumere  in  scriben- 
dis  epistolis,  orationibus,  consiliis,  poematibus  *). 
Nemo  igitur  offendatur,  si  intelligit,  Melantho- 
nem  eo  die,  quo  Principibus,  amicis  vel  epistolas, 
vel  etiam  suam  de  rebus  gravissimis  sententiam  scri- 
psit,  non  domi,  sedLipsiae  aut  in  itinere  fuisse. 
Eiusmodi  epistolis,  praesertim  iis,  quas  in  nun- 
dinis  scripsit,  urbem,  ubi  datae  sunt,  non  sem- 
per  addidit,  quare  faclum  est,  ut  aliqui  in  eden- 
dis  eiusmodi  epistolis  et  consiliis,  offensi  quod  lo- 
cus,  quo  datae  sint,  non  adscriptus  sit,  expleturi 
(ut  opinabantur)  id  quod  negligentia  aliqua  a  Me- 
lanthone  omissum  videbatur,  temere  addiderunt 
in  fine :  „  Vittebergae." 

Denique  ratio  etiam  reddenda  est,  cur  ea 
coniunxerim,  quae  hic  coniunctim  edita  legis. 
Habes  enim  non  solum  epistolas  Melanthonis,  sed 
etiam  consilia  eius,  simul  schedas  publice  affixas, 
epistolas  etiam  aliorum  virorum,  eorumque  quae- 
dam  consilia. 

Separatim  utique  dare  potuissem  epistolas 
solas;  alio  loco  testimonia,  viris  doctis  data ;  alio 
praefationes  in  libros  suos  et  aliorum;  alio  sche- 
das  publice  affixas;  alio  consilia;  alio  scripta  pu- 
blica  in  conventibus  publicis;  alio  loco  denique 
scripta  aliorum,  quae  ad  eiusmodi  conventus  per- 
tinerent.  Quam  commoda  autem  cuidam  videa- 
tur  haec  separatio ,  antequam  periculum  eam  per- 
ficiendi  fecerit,  tam  incommodam  tamen  eam  mox 
deprehendet,  ubi  rem  tentaverit.  Haec  omnia 
enim  tam  arcte  inter  se  cohaerent,  se  invicem  ita 
illustrant,  ut  separatio  eorum  non  minus  inutilis 
quam  incommoda  videatur.  Deinde  testimonia 
non  solum  sunt  litterae  publicae  ad  lectorem,  sed 
saepius  etiam  formam  epistolarum  habent.  Prae- 
fationum  plurimae  vere  sunt  epistolae;  schedae 
publice  affixae  eodem  iure  epistolae  habentur  ad 
iuvenes  academicos,  quo  schedulas  amicis,  saepe 
sine  die  et  consule,  missas  litteris  adnnmeramus. 
Quod  autem  ad  consilia  attinet,  multa,  etiam  lon- 
giora,  epistolarum  naturam  ita  servant,  ut  nulla, 
cur  velimus  ea  ab  epistolis  separare,  profecto  causa 


*)  Ipse  causam  adfert  in  epist,  ad  Vilum  Theodorum  d.  d.  20. 
Apr.  1545  hanc:  „minus  enim  interpellor,  cum  domo  ab- 
sum  et  animo  sum  magis  vacuo." 

(0  * 


cxxxv 


PRAEMONENDA. 


CXXXVI 


-  ( 


adsit  nisi  longitudo  scripti,  ex  qua  tamen  iudi- 
cium,  an  scriptum  sit  epistola  nec  ne,  minime  pen- 
lere  potest,  id  quod  quisque  facile  concedet.  Haud 
dubie  igitur  eiusmodi  separatio  saepe  ad  lihitum 
tantuin  et  absque  iusta  causa  facta  fuisset,  quod 
olim  Pezelio  in  colligendis  Mel.  consiliis,  et.  nu- 
per  de  Weltio  in  edendis  epistolis  Lutheri  evenit. 
Ouum  vero  hoc  modo  magna  consiiiorum  multi- 
tudo  epislolis  attribucnda  fuisset,  reliqua  scripta 
huius  generis ,  quae  formam  epistolarum  non  ha- 
bent,  quorumque  non  sunt  adeo  multa ,  quo  inre 
tunc  „sylloge  consiliorum"  dici  potuissent,  quis- 
que  videt.  Accedit  vero  et  hoc,  quod  plurima 
consiliorum  ,  epistolarum  forma  destitutorum,  ta- 
men  cum  epistolis  arctissime  sunt  coniuncta  et  ex 
epistolis  illustranda,  quare  incommodum  fuisset, 
ea  ab  epistolis  separare.  Aut  enim  nobis  ad  eius- 
modi  consilia  excerpta  ex  epistolis  iterum  adscri- 
benda  fuissent,  aut  lectorem  in  legendo  oportuis- 
set  volumen  epistolarum  iterum  consulere.  Vi- 
deantur,  ut  exemplo  rem  illustrem,  epistola  Mel. 
ad  Ducem  Sax.  Elect.  d.  19.  Ianuar  1537  et  scri- 
ptiifli  de  anabaptistis  quod  epistolae  annexum  est; 
item  epistolae  et  iudicia  de  missa  abroganda  Vite- 
bergae  quae  habes  1521  et  1522.  Optimum  igi- 
t.ur  mihi  videbatur  omnia  consilia  et  iudicia  simul 
coniungere,  quia  separatio  nec  commode  lieri  po- 
tuisset  nec  ullam  habuisset  utilitatem. 

lisdem  ex  causis  neque  Melanthonis  scripta 
publica  in  conventibus  commode  separanda  vide- 
bantur  ab  epistolis  hominibus  privatis  scriptis. 
Plurima  enim  eiusmodi  scripta,  ut  ad  Caesarem, 
Principes,  Ordines,  sunt  profecto  epistolae,  quae 
igitur  ex  serie  epistolarum  eiicere  temerarium  fuis- 
set.  Praeterea  epistolae  ad  familiares  in  conven- 
tibus  scriptae  fere  sunt  instar  commentariorum 
de  rebus  gestis.  Si  igitur  litteras  ad  familiares  a 
litteris  et  consiliis  aliisque  scriptis  in  conventibus 
voluissemus  divellere  et  diversis  in  locis  dare, 
profecto  disiecissemus  ad  incommodum  lectorum 
ea ,  quae  loco ,  tempore ,  natura ,  argumento 
nrctissime  coniuncta  fuerunt. 

Alia  autem ,  praeter  Melanthonis ,  scripta 
publica  in  Conventibus,  sive  acta  conventuum 
dnrc,  quae  iam  in  singulis  libris  edita  sunt,  ut 
acta  in  comitiis  Augustanis  aChytraeo,  Coelestino 
etMuellero,  acta  inConventu  Wormatiensi  aRoe- 
dero,  non  commodum  nobis  visum  est.  Tantum 
passim  quaedam  consilia  et  scripta  aliorum,  non- 
dum  edita,  et  visa  digna,  quae  publici  fierent  iu- 


ris,  inseruimus.  Nil  autem  dubitavimus  adiun- 
gere  epistolas,  praesertim  nondum  editas,  vel 
dispersas  in  aliis  libris,  aliorum  etiam  theologo- 
rum  et  politicorum ,  qui ,  simul  cum  Melanthone 
in  conventibus  versati,  partes  egerunt  in  publicis 
negotiis.  Dedimus  igitur  hic  epistolas  Ducis 
Saxon.  Electoris,  Pontani,  Spalatini  de  missa 
Vitebergae  abroganda,  epistolas  Brentii  et  Lcga- 
torum  Norinbergensium  in  comitiis  Augustanis 
a.  1530,  epistolas  Ducis  Saxon.  Electoris  et  eius 
Consiliariorum  in  conventu  R.atisbon.  1541,  epi- 
stolas  Georgii  Maioris  de  conventuR.atisbon.  anno 
1546,  epistolas  Flacianae  partis  in  colloquio 
Worrnatiensi  anno  1557,  et  similia.  Quantum 
enim  lucis  ex  iis  affundatur  rebus  gestis ,  res  ipsa 
satis  superque  docet.  Neque  a  Corpore  Pieforma- 
torum  illa  scripta  Theologorum,  Principum,  Po- 
liticorum  etc.  aliena  videntur,  quum  et  ipsi  illi 
viri  haud  exiguas  partes  in  emendatione  sacrorum 
et  constituenda  familia  Evangelicorum  egerint,  et 
haec  Ducum  Saxoniae  Electorum,  haec  Pontani, 
Myconii,  Crucigeri,  Brentii,  aliorum  scripta  in 
sectione  quinta  Corporis  Reformatorum  edendae 
erant. 

Simul  hic  edidi  paucas  epistolas  aliorum  quae 
ad  illustrandam  vel  Melanthonis  vitam  vel  histo- 
riarn  eius  librorurn  multum  faciunt,  ut  nonnullas 
epistolas  Ducum  Sax.  Electorum ,  Pontani,  fami- 
liarium  Melanthonis  etc.  —  Quod  ad  epistolas 
ad  Mclanthonem  datas  attinct,  quae  a  Luthero, 
Calvino,  Oecolampadio  scriptae  sunt,  eae  in  operi- 
bus  eorum  quaerendae  sunt;  aliorum  autem  ho- 
minum  ad  Nostrurn  epistolas  eas  tantum  hic 
adiunximus,  quae  vel  responsa  a  Mel.  data  mul- 
tum  illustrant,  vel  ad  vitamMelanthonis  pertinere 
videntur. 

Ne  vero  quis  putet,  me  sine  delectu  omnia 
arripuisse,  quae  huius  generis  vel  in  codicibus  vel 
in  actis  Tabulariorum  in  manus  mihi  incidissent; 
imo  delectum  feci,  plurima  non  descripsi,  ea  tan- 
tum,  quae  ad  Melanthonem  spectant,  selegi,  alia 
ad.Lutherum  spectantia  huius  scriptis  inserenda 
servavi. 

Unius  Casp.  Crucigeri  epistolas  omnes,  quot 
supersunt,  simul  cum  Melanthonis  litteris  eden- 
das  esse  censui.  Paucas  enim  Crucigerus  scripsit, 
paucae  certe  supcrsunt;  quarum  plurimae  ad  fa- 
rniliares  ex  conventibus  publicis  scriptae  sunt, 
ideoque  iam  hac  ex  causa  hic  non  praetermitteu- 
dae;  epistolae  adCordatum  scriptae  sunt  in  causa, 


CXXXVII 


§.11.    DE   EXPLICATIONE  RERUM  IN  EPP.  MEL. 


cxxxvm 


quae  Melanthoni  eum  Cruclgero  communis  fuit, 
et  in  qua  uterque  in  magnam  venerat  criminatio- 
nem.  Aliae  ad  Vitum  Theodorum  de  clandesti- 
nis  dissidiis  interMelanthonem  et  Lutherum,  aliae 
de  slatu  Academiae  scitu  dignissima  narrant,  ita 
ut  paucissimae  tantum  superfuissent ,  quae  non 
propter  argumentum  iam  hic  in  Melanthonis  lit- 
teris  edendae  erant.  Crucigeri  autem  reliquias 
epistolarum  cum  Nostrb  iunctim  edere  eo  minus 
dubitavi,  quo  maior  inter  illum  et  Melanthonem 
fuit  familiaritas  et  necessitas.  Nemo  enim  omnium 
Vitebergensium  magis  adhaesit  Melanlhoni,  nemo 
omnium  in  dissidiis  internis  vestigia  eius  pressins 
sequutus  est  quam  Cruciger ,  fidelissimus  Nostri 
discipulus  idemque  amicus. 

Praeterea  leguntur  in  syllogis  epislolarum 
Mel. ,  polissimum  in  Manlii  farragine,  aliorum 
quorundam  epistolae,  ut  Georgii  Anhaltini,  Span- 
genbergii  etc,  quae  hic  quoque  edidimus,  ne  quid 
ex  illis  syllogis  in  nostra  editione  desideretur,  et 
quisque  istis  libris,  praecipue  Manlii  farragine, 
prorsus  carere  possit. 

§.  11. 

De    explicat ione    rerum     in     epistolis 

Mel. 

*  Quaeri  denique  potest,  an  nostri  officii  etiam 
fuerit,  de  rebus,  libris,  hominibus  et  aliis,  de 
quibus.  Melanthon  in  epistolis  passim  loquitur, 
uberius  exponere,  et  epistolas  ope  historiae  in 
usum  lectorum  explicare? 

Hic  primum  monendum  est,  omnes  omnino 
qui  epistolas  et  iudicia  Melanthonis  ediderunt, 
paucis  ex  recentissimis  exceptis ,  nihil,  ne  verbum 
quidem,  addidisse  ad  explicandas  res  a  Melanthone 
commemoratas.  Neque  Manlius ,  neque  Peucerus, 
neque  Camerarii,  neque  Pezelius,  neque  Sauber- 
tus,  Chytraeus,  Snegassius  aliique  id  fecerunt, 
sed  nuda  tantum  verba  Melanthonis  dederunt. 
Una  solummodo  res  aliquorum  studium  expli- 
candi  excitavit.  Nimirum  in  epistolis  ad  familia- 
res,  inprimis  in  epistolis  ad  Camerarium  pro  ve- 
ris  et  propriis  hominum  ac  rernm  nominibus  Me- 
lanthon  saepe  usus  est  ficlis,  res  et  personas 
obscure  indicantibus,  ab  amicis  vero  facile  intel- 
lectis.  Hoc  genus  loquendi  in  epistolis  ad  Vitum 
Theodorum  et  alios  rarius,  sed  in  epislolis  ad  Ca- 
rnerarium    ubiqiie    conspicitur,    quare    haec    lo- 


quendi  ratio  Camerarium  potius  quam  Melantho- 
nem  habuisse  videtur  auctorem,  neque  longe  ah- 
sum  ab  opinione,  Camerarium  ipsum  in  autogra- 
phis  Melanthonis ,  antequam  typographo  trade- 
bantur,  nomina  propria  delevisse,  et  ficta  char- 
tae  inscripsisse ,  ut  eo  facilius  offensionem  homi- 
num  tum  viventium  vitaret.  Eiusmodi  nomina . 
ficta  ut  interpretarentur  et  difficultatem,  quae 
lectoribus  oriri  posset,  removerent,  aliqui  docti 
clavcm  (ut  loqui  solebant)  epistolarum  Melantho- 
nis  conscripserunt,  quod  primus  fecit  lacobus, 
Thomasius,  qui  ea  de  re  ipse  haec  dixit:  „se  eo- 
„rum  tantum  nominum,  quae  sibi  tumultuaria 
„iectione  subinde  per  has  epistolas  vaganti  se  oh- 
„tulerint,  catalogum  alphabeticum  consignasse, 
„plerisque  etiam  interpretationem  sive  ab  ipso, 
„sive  ab  aliis  antea  inventam  addidisse."  Hunc 
catalogum,  clavem  appellatum,  Christianus  Tho- 
masius,  filius  lacobi ,  edidit  in :  „Historia  sapien- 
tiae  et  stultitiae ',  T.  I.  p.  1 — 13.  Sunt  autem 
scholia  satis  exilia  in  epistolas  ad  Camerarium, 
quae  multa,  quae  explicatione  egent,  intacta  re- 
linquunt.  —  Ut  Thomasius,  sic  etiam  alii  viri 
docti,  dum  legerent  epistolas  Melanthonis  a<l  Ca- 
merarium,  vera  nomina  hominum  in  margine  ad- 
scripserunt.  Eiusmodi  exemplar  habuit  quon- 
dam  Imman.  Weberus ,  Doctor  Giessensis,  cuius 
scholia,  descripta  ab  TJffenbachio,  denique  per- 
venerunt  ad  TVoljium,  Hamburgensem ,  in  cuius 
^supellectili"  edita  sunt  *).  Putaverat  quidem 
Weberus,  Ioachimum  Camerarium  ipsum  illa 
scholia  margini  sui  libri  adscripsisse;  at  in  eo, 
ut  recte  vidit  is,  qui  scholia  edidit  **),  erravit. 
Non  solum  enim  res  notissimae,  quae  explicatione 
non  egent,  quasque  Camerarius  nunquam  expli- 
candas  putavisset,  illustrantur,  sed  interdum 
etiam  in  explicando  sic  erratum  est,  ut  Camera- 


*)  Conspeclus  supellectilis  epistolicae  et  litterariae  manu  ex- 
aratae,  quae  exlat  apud  Ioh.  Christoph.  Wolfium ,  Pastor. 
ad  D.  Catbar.  Hamb.  Accedit  in  calce  clavis  epistolarum 
Phil.  Melanthonis  ad  lo.  Camerarium ,  et  index  epistola-r 
rum  B.  Lutberi  Jatinarum,  tum  editarum  omnium,  tum 
aliquot  avty.Soiwv.   Hamburgi  1736.  8. 

**)  Is  enim  haec :  „Observationes  bas  ipsi  Ioach.  Camerario 
„ in  acceptis  tulit  Weberus  ex  eo,  quod  scriptura  Camerarii 
„manum  referret.  Fidem  huic  arpjumento,  quamvis  saepe 
„fallaci,  delrabere  nolim,  pro  certo  tamen  simul  affirmans, 
„saltem  non  omnes  a  Camerario  esse  profectas.  Ut  enim 
„de  aliis  nonnullis  non  dicam,  illa  certe,  quae  de  Kudolpbi 
„epi!apbio  in  Natbanis  Chytraei  deliciis  ilinerum  Iegendo, 
„monentur,  a  Ioachimo  scribi  non  potuerunt.  Hic  enini 
„liber  prodiit  primuni  Herbornae  anno  1594,  cum  Camera- 
„rius  iam  anuo  1578  diem  obiisset." 


CXXXIX 


PRAEMONENDA. 


CXL 


rius  ipse  nullo  errare  potuisset  modo.  Quae  ex 
hac  scholiorum  sylloge  epistolis  ad  Caraerarium  a 
me  addita  sunt,  ea  signum  habent  C.  W.  (clavis 
Wolf.) 

Simili  modo  denique  exemplum  epistolarum 
ad  Camerarium  illustraverat  scholiis  Ballh.  Ka- 
demann,  quae  edita  sunt  a  Graeffio,  Theologo 
Regiomontano  *),  exigui  autem  pretii,  e  quibus 
vero  etiam  quaedam  scholia  hausi,  quae  habent 
notam  K. 

Quum  de  utilitate  eiusmodi  clavis  (ut  dicunt) 
quorundam  verborum  dubitandum  non  sit,  ipse 
^  copiosiorem  epistolis  additurus  sum;  praemittere 
enim  nolui,  quia  veritas  explicationis  saepius  ex 
epistolis  ipsis  probanda  est,  non  autem  commo- 
dum  erat,  ea  in  re  lectorem  reducere  ad  Camera- 
rii,  Peuceri,  Sauberti  vel  aliorum  libros. 

Quod  autem  ad  reliquas  res  in  epistolis  a 
Melanthone  commemoratas  attinet,  eas  omnes  ex 
historia,  antiquitate,  re  litteraria  explicare,  meum 
esse  non  putavi,  nec  eiusmodi  quasi  commenta- 
rios  historicos  adderevolui,  nec  me  daturum  esse 
promisi,  neque  vero  etiam  ut  darem  necesse  ha- 
bui.  Plurima  enim  quae  antequam  epistolae  se- 
cundum  temporis  seriem  dispositae  erant,  vix  in- 
telligebantur ,  nunc  ex-  serie  et  argumento  episto- 
larum  facili  negotio  recte  cognoscuntur.  Ea  au- 
tem,  quae  ex  scriptoribus  historicis,  vel  ex  Lu- 
theri  operibus,  Seckendorfii  et  Sleidani  libris 
aliisque  notissimis  fontibus  facile  possunt  cognosci, 
multis  explicare,  vel  ex  illis  libris  multa  epistolis 
Melanthonianis  adscribere ,  supervacaneum  mihi 
est  visum,  quum  illi  libri  hominibus  doctis  in 
manibus  sint  et  a  quovis  facile  in  usum  vocari 
possint.  Omnia  autem  ac  singula,  quae  Mekm- 
thon  passim  attigit,  pervestigare ,  et  etiam  in  ho- 
minum  ignotorum  nomina,  scripta  et  facta,  quae 


*)  Io.  Hartmann  Chph.  Graeff,  Theol.  D.  et  Prof.  in  Aca- 
demia  Regiomont.  programma :  „supplementa  clavis  Tho- 
masianae  m  epistolas  Mel.,  maximam  partem  ex  Kademanni 
reliquiis  quibusdam  descripta.''  Regiomonti  1803.  4.  —  De 
Kademanno  ibid.  p.  7.  leguntur  haecce:  „  natus  fuit  Or- 
~„trandi,  —  studia  litterarum  et  inprimis  theologiae  sequu- 
,, tus  est  Lipsiae,  duce  loachimo  Camerario,  deinde  Vite- 
„bergae,  duce  Phil.  Melanchthone.  Sumnios  Philosophiae 
„honores  adeptus  est  anno  1557."  Fiiit  postea  doctor  in 
jchola  Liebenwerdensi ,  rector  scholae  Budissinae,  Diaco- 
nus  in  urbe  patiia  Ortrand,  1566  pastor  in  pago  Lan<*en- 
hennersdorf,  porro  per  octo  annos  Pastor  in  oppido 
Chemnilz  in  Bohemia ,  1579  concionator  aulicus  Dresdae, 
denique  1587  Pastor  et  Superintendens  Pirnae,  ubi  d.  17. 
Oct.  1607  niortuus  est. 


obiter  commemorantur  in  epistolis,  alte  inqui- 
rere,  id  profecto  non  unius  hominis  est  labor,  sed 
omnium,  puto,  doctorum.  Qui  enim  unus  hoc 
peragere  voluerit,  is  multos  annos,  ne  dicam  vi- 
tam ,  eiusmodi  negotio  impendere  debeat.  Prae- 
terea  etiam  fatendum  est,  haud  pauca ,  a  Melan- 
thone  commemorata,  ita  esse  comparata,  ut  ea- 
rum  explicatio  nostris  iam  temporibus  bono  quo- 
dam  fato  potius,  quam  consilio  et  studio  inqui- 
rentis  debeatur,  quum  Manlius,  Peucerus,  Ca- 
merarius ,  Pezelius  ea  in  re  nihil  prorsus  praesti- 
terint.  Nostrum  in  edendis  operibus  Melanthonis 
aliorumque  consilium  tantum  fuit  hoc ,  ut  omnia 
scripta,  tum  edita,  tum  non  edita,  in  unum  col- 
ligerentur  corpus,  et  ut  verba  Melanthonis  in  na- 
tivam  restituerentur  veritatern.  In  quo  eo  magis 
nobis  acqniescendum  erat,  quo  solertius  caven- 
dum  erat,  ne  in  maiorem,  quam  par  esset,  vo- 
lumina  Melanthonis  excrescerent  molem.  Neque 
volebamus  de  iis,  quae  explicatione  aut  egerent 
aut  non  egerent,  ex  nostro  arbitrio  statuere. 

His  igitur  de  causis  parcus  fui  in  explicandis 
rebns,  etsequutussumeain  re  exemplum  deWettii 
in  editis  epistolis  Lutheri.  Ne  autem  quis  putet, 
me  in  edendis  iis,  quae  hoc  primo  fasciculo  com- 
prehenduntur,  huius  consilii  oblitum  esse,  ne- 
cesse  est,  ut  panca  denique  dicam  de  partibus, 
quas  Clariss.  Foerslemannus  in  edendis  scriptis 
Melanthonis  egit.  Bono  nimirum  aliquo  fato  con- 
tigit  Schwetschkio  ,  bibliopolae ,  Clarissimum 
Foerstemannum  (nunc  Bibliothecae  Academicae 
Halens.  custodem)  permovere,  ut  curam  regendo- 
rum  typographorum ,  qui  libros  Melanthonis  Ha- 
laeformisdescripturi  erant,  insesusciperet.  Quurn 
viri  praeclarissimi  eximiam  litteramm  sec.  XVI. 
cognitionem  eiusque  harum  rerum  ardentissimum 
studium  cognovissem,  eique  haud  pauca  etiam, 
quae  ex  bibliothecis  collecta  et  descripta  mihi  mi-l 
serat,  debuissem,  pergratum  id  mihi  fuit,  ideo- 
que  facile  etiam  hoc  concessi,  quod  optabat,  ut 
nimirum  eum  socium  in  edendis  scriptisMelantho- 
nis  mihi  adiungerem.  Mox  autem,  postquam  fere 
primae  viginti  plagulae  e  prelo  prodierant,  cogni- 
tum  est,  hominem  doctissimum  hac  in  re  sequi 
consilia,  quae  cum  legibus,  quas  nos,  bibliopola 
et  ego,  nobis  scripseramus,  non  convcnirent. 
Quum  enim  meum  consilium  non  fuerit,  hic,  in 
Melanthonis  epistolis,  de  Lutheri  libris  aliorum- 
que  scriptis,  quae  Melanthon  verbo  aliquo  atti- 
gerit,    docte  exponere,   vel  ex  scriptoribus  histo- 


CXLI 


§.11.    DE  EXPLICATIONE  RERUM   IN  EPP.  MEL. 


CXLII 


riarum  sec.  XVI.  multa  adscribere ,  vel  partes  vi- 
tae  Melanthonis  in  epistolis  passim  narrare  etc. ; 
quum  porro  nqn  meo  iudicio  vel  voluntate  factum  , 
fuerit,  nt  scripta ,  quae  hic  leguntur  num.  86. 
103«  110.  117.  *)  epistolis  inserta  sint,  quae  po- 
tius  ad  libros  Melanthonis  pertinere  putaverim; 


*)  No.  86.:  „  Thomae  Rhadini  in  Lutherum  oratio. "  — 
No.  103.:  „  Didymi  Faventii  adversus  Rhadinum  pro  Lu- 
thero  oratio. "  —  No.  110.:  ,,  Determinatio  theologorum 
Parisiensium  super  doctrina  Lijtheri,"  —     No.  117.:  „Me- 


quum  denique  et  in  aliis  sententia  Viri  clarissimi 
a  meis  et  bibliopolae  consiliis  discesserit:  evenit 
tandem ,  ut  haec  cum  eo  societas  laborum  rursus 
solveretur.  Quod  quanquam  propter  Foerste- 
manni  doctrinam  et  ardens  rei  litterariae  studium 
ex  animo  dolui ,  tamen  quo  modo  impedirem  non 
habui. 


lanthon   adversus   theol.  Paris.  decrctum  pro  Lutbero  apo- 
logia." 


COMPENDIA     QUAEDAM    SCRIBENDI. 

A.  D.  i.  e.  Anonymus  Dresdensis,  de  quo  vid.  praemon.  §.  7.  no.  54.  d. 

Acta  synodica,  vid.  praem.  §.5.  no.  3. 

C.  B.  i.  e.  Codex  Bavari,  vid.  praem.  §.  7.  no.  2. 

C.  Cypr.  i.  e.  Codex  Cypriani,  vid.  praem.  §.  7.  no.  1. 

C.  Langiy  vid.  praem.  §.  7.  no.  26. 

C.  3fehn.,  vid.  praem.  §.  7.  no.  37  sqq. 

Cod.  Seid.,  vid.  praem.  §.  7.  no.  53.  a. 

Cod.  Zeltn.,  vid.  ib.  §.  7.  no.  54.  b. 

C  fK  (clavis  Wolf.),  vid.  praem.  §.  11. 

Ed.  Londin.,  vid.  praem.  §.  4.  no.  14. 

Epislolae  Scholastic. ,  vid.  praemon.  §.  5.  no.  2. 

Epist.  lib.  I.  II. ,  vid.  praem.  §.  2.  no.  3.  4. 

Epist.  lib.  III.  y  vid.  praem.  §.  3.  no.  7. 

Epist.  lib.  IV.  V.->  vid.  praem.  §.  4.  no.  13.  16. 

Epist.  lib.  VI.,  vid.  praem.  §.  4.  no.  17. 

Historie  des  Sacramentsstreits,  vid.  praem.  §.  5.  no.  7. 

jK".  (Kademanni  clavis),  vid.  praem.  §.11. 

Manuscript.  Manl.,  vid.  praem.  §.  7.  no.  66. 

![0.]|   indicat,  epistolam  haustam  esse  ex  sylloge  Olshausenii. 

Peucer,  iract.  histor.,  vid.  praem.  §.  5.  no.  1.  N 

Snegass. ,   vid.  praem.  §.  3.  no.  8. 

Th.  (clavis  Thomas.),  vid.  praem.  §.  11. 

T  in  fronte  epistolarum  et  consiliorum  indicat,   eiusmodi  scripta  nuuc  primum  edita  esse 

(Hoc  signum  in  epistolis  no.  1  — 143.  desiderari,  non  mea  culpa  factum  est.) 
-f  — "  in  media  oratione,  indicant,  verba  inter  t  et  "  posita  praeterniissa  esse  in  libris  edi- 

tis  et  addita  ex  manuscriptis. 


ANNALES    VITAE    PHILIPPI   MELANTHONIS. 


ANNO     1497. 

d.  16.  Febr.  minut.  6  post  horam  pomeridianam  nascitur  Philippus  Schwarzerd  iii  oppido  Palatinatus  ad  Rhe- 
uum  Bretten,  patre  Georgio  Schwarzerd  ,  armorum  magistro  Principis  raiatini  Electoris ,  matre  Barbara  ,  filia  loan- 
nis  Reutheri,  qui  et  praefecturae  oppidi  mmiere  per  aliquot  annos  functus  est.  —  Scribit  Philippus  in  epistola  ad 
Matthesium:  „  ante  sexaginta  annos  meus  pater  milu  dcscribi  yevt&lia  curavit  a  Palatini  Mathematico ,  viro  in- 
„genioso,  Hasfurlo,  amico  suo.  In  ea  praedictione  diserte  scriptum  est,  itiuera  me  ad  Boream  periculosa  liabitu- 
„rumesse,  et  me  iu  mari  Baltico  naufragium  esse  facturum.  Saepe  miratus  sum,  cur  milii  nato  in  collibus  Rheno 
„vicinis  praedixerit  pericula  in  Arcfbo  Oceano.  Nec  volui  eo  accedere  vocatus  iu  Britanniam  et  in  Daniam.  Metuo 
„tamen  fata ,  etiamsi  non  sum  Stoicus." 

ANNO     1507. 

d.  27.  Oct.  moritur  pater  Philippi  ea  de  causa,  ut  ferebatur ,  quod  a.  1504.  Monhemii ,  ubi  arma  ad  bellum  parabar. 
ex  puteo  veneno  infecto  bibisset.  Reliquit  Georgius ,  praeter  Philippum,  filium  Georgium ,  Philippo  minorem 
annis  non  prorsus  quatuor ,  et  tres  filias  ,  quos  patre  orbatos  avus  loannes  Reulher ,  qui  eodem  quoque  auuo  obiit, 
apud  se  educari  voluit. 

ANNO     1508. 

„Quum  in  ludum  publicum  mitterentur  pueri  illi  fratres ,  coepit  tum  lues  foeda  passim  homines  in  Germania 
„primum  invadere,  et  miserum  in  modum  non  solum  excruciando ,  sed  mutilando  et  membra  dopascendo  affligere, 
„quam  Hispanicam  nonnulli ,  plerique  Gallicam  nominabant.  Quo  malo  quum  Magistrum  ludi  avus  pueromm 
„maternus  laborare  rescivisset,  contagionem  metuens,  nepotes  doini  apud  se  retinendos  duxit."  (Camerar.  in  VitaMel. 
p.  6.)-  Praeceptores  habuft  nunc  loannem  Ilungarum  et  Georgium  Simlerum ,  ludis  Phorcensis  Magistrum.  De 
Hungaro  (mortuo  anno  1553)  Melanthon  in  Explicat.  Evangel.  Dom.  p.  804.  P.  W.  haec  testatus  est:  „Ego  ha- 
„bui  praeceptorem,  qui  fuit  excellens  grammaticus.  —  Ule  adegit  me  ad  Grammaticam  ,  et  ita  adegit ,  ut  constru- 
„ctiones  facerein:  cogebar  reddere  regulas^constructionis  per  versus  Mantuani  20  aut  30-  Nihil  patiebatur  me  omit- 
„tere;  quoties  errabam  dabat  plagas  mihi,  et  tamen  ea  moderatione ,  quae  erat  convenieus.  Ita  me  fecit  Grammati- 
„cum.      Erat  vir  optimus ,    dilexit  me  ut  filium  ,    et  ego  eum  ut  patrem." 

De  indole  et  studiis  Philippi  hoc  tempore  Camerarius  in  vita  Melanthonis  haec :  „Eminuit  stati.n  in  Philippo 
„  praestantia  ingenii ,  quod  et  celeriter  perciperet  atque  comprehenderet  quae  tradebantur,  et  fideliter  meminisset,  et 
„liquido  exponere  illa  sciret.  Utque  fit  in  geuerosis  animis,  in  puerili  tmn  etiam  aetate  admodiun  quiescere  'non 
„poterat,  sed  quaerebat  ubique  aliquem,  cum  quo  de  auditis  disputaret.  Ea  erant  liimirum  praecepta  artis  grammati- 
„cae  et  initia  sermonis  latini.  —  Ferventior  incitatiorque  in  eo  animus  immitis  aut  saevus  non  fuit,  cumque  esset 
„ad  iracimdiam  pronior ,  nihil  tamen  fecit  unquam  commotus,  quod  insignem  haberet  deformitatem ,  aut  omnino 
„inagnopere  culpandum  esset.  Pronunciatio  nonnihil  balbutiens  non  modo  tanquam  prava  colloquentibus  molesta  et 
„iniucunda  non  fuit,  sed  puerilem  loquacitatem  visa  etiam  est  decere.  Quod  vitium  tamen  procedente  aetate  atten- 
„tione  et  cura  sic  emeudavit,  ut  vix  tenuissima  illius  vcstigia,  verba  praesertim  eo  accurate  faciente ,  apparerent  at^ 
„que  deprehenderentur."  —  Graeca  didicit  a  Simlero.  —  Mortuo  avo  vivebat  cum  fratre  Georgio  et  Iohanne 
avtmculo  apud  sororem  lohannis  Reuchlini,  quod  Reutheri  et  Reuchlini  familiae  cognatione  coniungerentur ;  quo 
factum  est,  ut  Reuchlinus  pueri  indolem  et  studia  cognosceret.  Hic  libellos  quosdam,  inter  quos  plenior  Grammati- 
caeGraecaetractatusetLexiconGraeco-Latinumfuit,  ei  donavit,  simulque  auctor  fuit,  ut  more  doctorum  illius  aevi 
nomen  suum  Schwanerd ,  quod  lingua  latina  exprimi  vix  potest ,  in  graecum  Melanchlhonis  mutaret ,  quo  Philippus 
postea  constanter  usus  est,  quanquam ,  dum  in  Suevia  vivebat,  se  ctiam  haud  raro  a  patria  Philippum  Brettanum  no- 
Melantu.  Opek.  Vol.  I.  (\\ 


cxlvi  ANNALES  VITAfi   MEL.     1509  —  1515. 

minabat.      Illum  vero  postea  ,    et  quidem  inde  ab  anno  1531.  mutasse  Melanchthonem  h\  Melanlhonem  .   ut  zay.ouio- 
VlCLV  vitaret ,   et  postea  nou  nisi  posteriore  forma  usum  esse ,    alio  loco  dixi. 

ANNO     1509. 

Cura  matris  et  propinquorum  Pliilippus  missus  est  Heidelbergam  ,  ut  ibi  studia  prosequeretur.  Albo  Academico 
sic  inscriptus  legitur:  ,,In  Rectoratu  II  Mag.  Iohannis  Wysers  de  Oberspach,  Iurium  Licentiati ,  intitulatus  est  d. 
XIII.  Oct.  1509  Philtppus  Schwartzerd  de  Bretlen.''  (Cf.  Buttinghausen  Beitrage  zur  Pfalz.  Gesch.  P.  I.  p.  38.)  — 
Vixit  ibi  apudDoctorem  illo  loco  et  tempore  clarissimurn,  Pallantem  Spangelium.  Ibi ,  quum  nuptiae  Georgii ,  Du~ 
cis  Pomeraniae  et  fdiae  Palatini  Eiectoris  celebrarentur  ,  Phiiippus,  adolescens  ,  (ut  ipse  narrat  in  epist.  d.  d.  l4.Apr. 
1560)  portabat  vina  hospitibus  Pomeranicis  apud  suum  doctorem.  Quod  ne  quis  miretur,  cogitet ,  illo  teinporeAca- 
demias  a  Gymnasiis  non ,  ut  nunc  sunt,  satis  distinctas  fuisse,  sed  simul  Gymnasiorum  loco  Academias  fuisse ,  ideo- 
que  discipulos  etiam  iuniores ,  non ,  ut  nunc ,  per  tres  vel  quatuor  annos  in  Academiis  vixisse ,  sed  plerumque  per 
plures  annos  ,    iino  per  sexennium  vel  decennium. 

ANNO     1511    sq. 

Amio  1511  d.  11.  Iuu.  Philippus ,  iuvenis  fere  XIV  aimorum ,  Baccalaureus  factus  est.  —  Operam  dedif 
instituendis  duobus  filiis  Comitis  Ludovici  a  Loewenstein. 

Postea  titulum  Magistri  liberalium  artium  ab  Academia  petiit,  qui  vero  ei  non  datus  est,  quod  doctores  quidam 
illum  honorem  iuvenili  aetati  tribuere  nollent.  Quod  aegre  ferens ,  et  a  crebris  tentationibus  febrilibus  vexatus  ,  Phi- 
lippus  locum  mutare  decrevit. 

ANNO     1512    sq. 

Anno  1512  d.  17.  Septb.  adiit  Academiam  Tubingensem ,  in  qua  usque  ad  abitum  suum  in  Saxoniam  (1518) 
seinper  est  versatus  ,  primum  discipulus  ,  mox  vero  ipse  doctor  aliorum.  Operam  dedit  potissimum  litteris  graecis  la- 
tinisque,  philosophiae ,  historiae ,  eloquentiae,  dialectieae ,  mathematicae ,  simulque  audivit  Theologos  (praecipue 
Lempum  ,  scholasticam  theologiain  tradentem) ,  Iurisconsultos  ,  et  praecipue  Medicos  ,  quorumGalenmn  studiosissime 
legit ,  adeo  ut  plura  memoriter  posset  recitare.  Inter  philosophos  et  bonarum  litterarum  doctores  praecipue  audivit 
Franciscum  Stadianum  ,    loannem  Stoflerum  ,    Henricum  Bebelium  ,   Io.  Brassicanum. 

ANNO     1514. 

d.  25.  lauuarii,   Decano  Io.  Kress ,    bonarum  artium  Magister  factus  est. 

Habebat  illo  tempore  Tubingae  officinam  typographicam  Thomas  Anshelmus.  Hic  opera  Melanthouis  usus  est7 
ut  libri,  qui  a  se  ederentur,  correctiores  prodirent.  Quum  mense  Martio  clarorum  virorum  epistolas  ad  Io.  Rench- 
liuum  missas  ederet,  Melanthon  huic  libello  praefationem  praemisit  de  stylo  epistolari.  Porro  quum  eodem  anuo 
Ansheimus  Naucleri  chronicon  exprimendum  suscepisset ,  Philippus  multa  ,  quae  corrupta  essent ,  emendavit ,  mutila 
complevit ,   supervacanea  praecidit ,   confusa  in  ordinem  redegit. 

lpse  incipit  iuvenes  docere. 

ANNO     1515. 

In  controversia ,  quae  hoc  tempore  Reuchlino  fuit  cum  Monachis ,  Philippus  Reuchlino  ,,assidue  et  fideliter 
,,praesto  fuit,  describendo  potissimum  ea ,  quibus  defensio  causae  continebatur ,  et  quae  ad  iudicium  mittenda  erant, 
,,et  quicquid  omnino  ad  Capnionis  innocentiam  declarandam  et  conservandam  salutem  diguitatemque  pertineret,  omni- 
,,bus  modis  adiuvando.  Neque  Philippus  ad  Capnionem  modo  Stuggardiam ,  ubi  hic  habitabat ,  crebro  accessit ,  sed 
„Capnio  quoque  ipse  saepe  venit  Tubingam  ad  Philippum."   (Camerar.  in  vita  Mel.) 

Rrasmus  Rolerodamus  in  suo  Couimentar.  ad  Thessal.  (1515)  de  Melanthone  haec  praedicavit :  ,,At  Deum  im- 
,,morta]em,  quam  non  spem  de  se  praebet  admodum  etiam  adolescens  ac  paene  puer  Ph.Melauchthon ,  utraque  littera- 
,,tura  paene  ex  aequo  suscipiendus !  Quod  inventionis  acumen!  Quae  sermonis  puritas  et  elegantia.'  Quanta  recondi- 
,,tarum  rerum  memoria !    quam  varia  leclio  !    quam  verecundiae  regiaeque  prorsus  indolis  festivitas!" 


ANNALES  VITAE   MEL.      1516—1518.  cxlvii 

ANNO     1516. 

mcnse  Martio  de  Tragoedia  et  Couioedia  Pioinanoruui  et  Graecorum  praefatur  in  Terentii  Comoedias ,  in  officina 
Anshelmi  editas.   —      Priscianum  edere  illo  tempore  in  animo  habebat. 

D.  13-  Cal.  Septb.  odam  graecam  scribit  praemissam  Epigrammatibus  Erasmi  Roterodami. 

Mense  Novembr.  praemittit  brevem  praef ationem  Dialogo  Mythologico  Bartholomaei  Coloniensis ,  qui  illo  teiu- 
pore  ex  officina  Anshehni  prodiit. 

ANNO     151T. 

Praefatur  in  ,,  Osci  et  Volsci  dialogum,   ludis  Romanis  actum",   ad  Hermannum  comitem  de  Nuenar. 
Habet  orationem  „de  artibus  liberalibus  ",    quae  Tubingae  mense  Iulio  apud  Anshehnmn  prodiit ,   inscripta  Ioan- 
ni  Stoflero. 

Vertit  in  linguam  latinam  et  edidit  Plutarchi  quaestionem  de  nota  Pythagorica ,   eainque  dicat  Bernardo  Mauro 
Interpretatur  Aratum,  et  partem  operis  reddit  latiuo  carmiue. 

ANNO    1518. 

Mense  Ian.  vertit  Plutarchi  libellum:  quomodo  oporteat  adolescentem  audire  poemata?  in  iatinam  linguam,  quae 
autem  versio  nunquam  prodiit  in  lucem. 

"Wilibaldo  Pirkheimero  sese  commendat ,  eique  mittit  odam  graecam  in  eius  laudem  scriptam.  Respondet  Pirk- 
heimerus  perquam  humaniter  et  hortatur  Philippum,    ne  vires  corporis  exhauriat  nimiuin  se  dando  studiis. 

Primum  edit  „  institutiones  grammaticae  graece",  Bernhardo  Mauro  dicatas.  Commentarios  de  syntaxi  koii 
simul  edidit ,    sed  scriptos  Comiti  Novae  Aquilae  misit. 

Versabatur  eo  tempore  iu  studio  philosophiae  Aristotelicae. 

D.  25.  April.  Reuchlinus  accipit  epistolam  Friderici  Ducis  Saxon.  Electoris ,  tum  Augustae  Viudelicorum  in 
comitiis  versati ,  in  qua  ab  eo  petit,  ut  nominet  aliquem  virum  doctum ,  qui  posset  litteras  graecas  in  Academia  sua 
Vitebergensi  docere. 

D.  7.  Maii  Reuchimus  Principi  Electori  respondet  et  Philippum  Melanthonem  commendat. 

D.  12.  Iul.  Philippus,  ea  de  re  certior  factus,  scribit  Capnioni,  se  libenter  iturum  esse  Vitebergam.  Multo- 
rum  enim  doctorum  Academiae  invidiam  aegre  ferebat.  Etenim  in  epistola  ad  Reuchlinum  Acadeiniam  ergasterion 
nominat ,  dicitque  se  inter  pueros  repuerascere.  Metuisse  sibi  videntur  quidam  doctores ,  ne  sua  nomina  a  Philippi 
doctrina  superarentur.  Hic  euim  in  ep.  ad  Baumgartnerum  d.  1.  Nov.  1524  hoc  ipse  indicavit  his  verbis :  „Eram 
(Tubingae)  in  ea  schola  versatus ,  ubi  capitale  erat ,  attingere  melius  litteras."  Editum  habemus  (in  den  Unschuldi 
gen  Nachrichten  a.  1730.    p.  355.)  epigramma,   quod  ab  inimicis  Philippi  hoc  tempore  factum  dicitur  hoc  : 

Phy  nota  foetoris.      Lippus  nocet   omnibus   horis. 
Phy  nocet  et  Lippus :   nocet  omnibus  ergo  Philippus. 
Quod  si  vel  videatur  potius  Flacii  venenum  esse,    quam  doctoris  Tubingensis ,    tamen   certum  est,    Reuchlimun  mdi- 
casse,   invidiam  doctorum  Philippo  futuram  esse  impedimento ,  quo  miuus  ad  locum  altiorein  evehatur,  ideoque  m&- 
sisse  ,  ut  Vitebergam  migraret. 

D.  24.  Iul.  Reuchlinus  Philippo  mittit  Electoris  litteras ,  quibus  vocatur  Vitebergam ,    ut  doceat  litteras  graecas, 
eumque  hortatur,  ut  migret. 

Mittit  Frobenio ,   bibliopolae  Basileensi  Plutarthi   quaedam ,   quae  'latine  reddiderat ,   inscripta  Bernardo  Mauro, 
quae  mense  Sept.  prodierunt. 


Mense  Augusto  Philippus  iter  ingressus  est  eques ,  et  primum  Auguslae  Vindelicorum  Ducem  Saxomae  Electo- 
rem.  et  eius  coucionatorem ,  Georgium  Spalatinum ,  salutavit.  Ibi  sollicitatur  a  Bavaris ,  ut  in  Academiam  Ingol- 
stadianam  potius  quam  in  Vitebergensem  veniat.  Inde  proficiscitur  Norinbergam  ,  ubi  cum  Bilibaldo  Pirkheimero  r\ 
Chrislophoro  Scheuerlino  notitiam  ainicitiamque  iuuxit. 

(k)  * 


cxlviii  ANNALES   VITAE   MEL.      1518. 

D.  20.  Aug.  venit  Lipsiam  ibique  vidit  primurn  Peirum  Mosellanum ,  et  Andream  Francum  Camiiianum, 
tunc  iuvenem  optimae  spei ,  postea  consiliarium  Geof  gii ,  Henrici  et  Mauricii ,  Ducum-Saxoniae.  ,,Solebat  narrare 
,,Philippus,  quid  accidisset  Lipsiae  in  convivio  ,  quo  liospitem  eutn  Collegium  primarium  Academiae  illius  honorii 
,,causa  acceperat.  Ouuin  enim  cibi  crebro  inferrentur ,  et  quoties  hi  apponerentur  ,  uims  quispiam  meditata  oratione 
„  ad  ipsum  verborum  aliquid  faceret ,  animadversa  re  Philippus ,  postquam  semel  atque  iterum  respondisset ,  tandein 
,,obsecro  vos ,  inquit ,  viri  clarissimi ,  patiamini  me  auditis  orationibus  cunctis  ita  denique  semel  respondere ;  nam  re 
,,improvisa  uon  accessi  ad  toties  dicendum  necessaria  varietate  instructus.      Atque  ita  aiebat  tum  pompam  eam  super- 

,,vacaneae  compellationis  deinde  adhiberi  desiisse."    (Camerar.  in  vita  Mel.  p.  26«)   Commoratus  est  Lipsiae  us- 

que  ad  d.  24-  Aug.  ,  et  Lipsienses  omni  modo  studuerunt ,  eum  Lipsiae  retinere  ,  male  loquuti  de  Viteberga ,  et 
largiora  stipendia  promittentes.  Sed  Philippus  ,  quanquam  ipse  veritus  est ,  ne  non  posset  Vitebergae  se  alere  ,  tamen 
promissis  stetit ,    et  abiit  Vitebergam. 

D.  24.  Aug.  in  oppido  Diiben  pernoctavit. 
D.  25-  Aug.  hora  prima  pomeridiana  Vitebergam  intrat. 

,,D.  26.  Aug.  sub  Rectoratu  Nicolai  Gingelm ,  artium  Magistri ,  intitulatus  est  Phil.  Melanthon  artium  Magi- 
,,ster  Tubingensis  de  Bretta  ,  graecarum  litterarum  lector  primus. ''  (Haec  scripta  leguntur  in  cod.  Bavari  T.  I. 
pag.  1003.) 

D.  29.  Aug.  auspicatur  munus  academicum  oratione  publica :  ,,de  corrigendis  adolescentiae  studiis.  —  Lu- 
therus  in  ep.  ad  Spalatinum  d.  31-  Aug.  ea  de  re  haec :  ,,Habuit  (Melanthon)  orationem  quarto  die  postquam  ve- 
,,nerat,  plane  eruditissimam  et  tersissimam  ,  tanta  gratia  omuiuin  et  admiratione ,  ut  iam  non  id  tibi  cogitandum  sit, 
,,qua  ratione  nobis  eum  commendes :  abstraximus  cito  opinionem  et  visionem  staturae  et  personae ,  et  rem  ipsam  in 
,,  eo  gratulamur  et  miramur :  verum  id  potius  curandum  est ,  quonam  studio  eum  reddas  Principi  nostro  commenda- 
,,tissimum.  Ego  plane  graecum  praeceptorem ,  illo  salvo  ,  alium  non  desidero.  Unum  timeo  ,  ne  forte  victum  no- 
,,  strae  regionis  non  satis  ferat  teneritudo  eius  ;  deinde  quod  audio  ,  nimium  parco  stipendio  eum  conductum ,  adeo 
,,ut  Lipsiensibus  iam  gloriabundis  spes  sit ,  fore ,  ut  nobis  eum  quantocius  auferant.  Nam  et  iam  solicitatus  ab  eis 
,,fuit,  antequam  ad  nos  pervenirel." 

D.  2.  Septb.  Lutherus  ad  Spalatinum :  ,,Philippus  auditorium  habet  refertum  auditoribus ;  In  primis  omiies 
,,Theologos,    summos  cum  mediis  et  infimis,   studiosos  facit  Graecitatis.1' 

D.  9.  Septb.  Lutherus  ad  Io.  Langum :  ,,Eruditissimus  et  graecanicissimus  Philippus  Melanthon  apud  nos 
,,  Graeca  profitetur  ,  puer  et  adolescentulus ,  si  aetatem  consideres  ,  caeterum  noster  aliquis  ,  si  varietatem  et  oinniuin 
,,fere  librorum  notitiam  spectes ,  tantum  valet  non  solum  in  utraque  lingua,  sed  utriusque  linguae  eruditione  : 
,,Ebraeas  quoque  non  incognitas  habet  litteras. ' 

Mense  Septb.  Spalatino  affirmat,  se  Vitebergam  non  deserturum  neque  Lipsiam,  ut  fama  ferebatur,  itmrum 
es$e.  Simul  scribit  quibus  in  studiis  versetur»  Quum  non  adesset  doctor  hebraicarum  litteraruu» ,  ipse  illo  tempore 
grammaticam  hebraicam  docuit. 

Eodem  tempore  edidit  Luciani  de  calumnia  orationem,    eamque  dicavit  Friderico ,  Principi  Electori. 

D.  15.  Octb.  scribit  Spalatino  de  studiis  suis  :  ,,Doceo;  in  chalcotypis  laboro  ,  ut  habeat  iuventus ;  audior 
,,  in  flrequenti  schola ,  ubi  sese  exerceat.  Iam  excitditur  tj  iTZMJxoh)  TTOOg  TlT.OV  (graecum  textum  edidit). 
,,Dictionarium  (graecum)  fere  absolviinus.  (Non  prodiit  in  lucem.)  —  Accedunt  Rhetorica.  —  Posthac  phi- 
,,losophiam  purgabimus ,  ut  apti  ad  theologica  accedamus ,  in  quibus ,  si  rcp  dcjxfiQl  tCUOV  placeat ,  nonnihil  efE- 
,,  ciemus  olim. ' 

D.  16.  Oratio  de  corrigendis  adolesc.  sfudiis  Witebergae  excuditur,  Beckmanno  dicata ,  et  aucta  in  fme  car- 
mine  graeco  in  laudem  Lutheri. 

Mense  Nov.  praefatur  iu  Boschensteinii  grammaticam  hebr. 

D.  14.  Dec.  Lutherus  ad  Reuchlinum :  —  ,,Philippus  noster  Melanchthon,  homo  admirabilis,  imo  paene 
,,nihil  habens,    quod  non  supra  hominem  sit,    familiarissimus  tamen  et  amicissimus  mihi." 

D.  16-  Dec.  praedicat  Principis  Electoris  munificentiam ,  vel  quod  donum  ab  eo  accepit ,  vel  quod 
sripendium  ei  auctum  fuit ,    promittitque  ardentissimuin   studinm  ,    ut  docendo  scribendoqne  A.cademiae  Vifeb.  splen- 


dorem  augeat. 


Iaii. 

5. 

25. 


Febr. 
7. 


Mart. 


28. 

April. 
3. 


Iun. 

Iun.  et 

lul. 


lul. 
21. 
25. 


Atig. 


Sept. 

19. 

Nov. 


Dec. 
11. 


ANNALES   VITAE    MEL.     1519.  a  cxi  ix 

« 

ANNO     1519. 

Erasmo  scribit  et  avertere  studet  calumuiam  ,   quod  notare  voluisset  Erasmi  commentarios  in  N.  T. 

Lutherus  ad  Spalatinum :  ,,Hebraicas  litteras  Philippus  noster  tractat.  —  Nimia  est  hominis  et  fides  et  dili- 
gentia  ,   ut  vix  tempori  quicquam  cedat." 

Mense  Ianuario  ,,libros  tres  de  Rhetorica "  edidit  et  dicavit  Bernardo  Mauro ;  in  praefatione  loquitur  de  falsa 
philosophia  sui  aevi  et  de  neglecta  arte  rhetorica.      cf.  ep.  Mel.  d.  3.  Apr.  h.  a. 

Lutherus  Spalatinum  hortatur ,    ut  curet ,    ut  Melanthoni  stipendium  augeatur. 

Mense  Febr.  Orationem  funebrem  de  Maximiliano  Caesare  (mortuo  d.  17.  Ian.)  habet  et  edit ,  eamque  dicat 
Iordani  Herzheimero,  t 

Mense  Martio  praefatur  de  pretio  verae  Theologiae  et  de  studio  sacrarum  litterarum  in  Lutheri  ,,operationes  in 
Psahnos";  item  in  Plutarchi  libellum  de  institutione  puerorum,  quem  graece  in  usum  discentium  edidit.  — 
Oratio  de  corrigendis  adolesc,  studiis  Basileae  a  Frobenio  iterum  excusa  est,  addita  oda  graeca  in  laudem 
Lutheri. 

Lutherus  ad  Spalatinum:  „Philippus  Melanthon  prospere  agit,  nisi  quod  vix  tantum  efficere  possumus  omues, 
ne  litterarum  nimia  insania  valetudinis  acceleret  iacturam :  ardet  pro  aetatis  calore  omnia  omnibus  simul  fieri 
et  facere. 

Enarrat  Psalterium  hebraicuin ,    et  Homeri  Iliad. 

Mense  Aprili  edit  Plutarchi  commentarium  d  y.alwg  eiQljXCU  TO  la&S  filWCfag ,  dicatum  Barthol.  Veld- 
kirchio  ,   Academiae  Rectori. 

D.  24.  Iun.  Melanthon  cum  Luthero  venit  Lipsiam  ad  colloquium. 

Diebus  inde  a  27.  Iunii  usque  ad  16-  Iul.  fuit  colloquium  Lipsiense  inter  Eckium  et  Carolostadium  et  Luthe- 
rum.  —  Melauthon  publicas  quidem  in  eo  partes  non  egit,  id  est,  non  fuit  in  numero  eorum,  qui  publice 
disputarent ,  at  tamen  disputationi  non  solum  interfuit ,  sed  saepe  etiam  Carolostadio ,  impari  Eckio  ,  argu- 
menta  clam  turn  voce  tum  schedis  porrectis  suggessit.  Quare  Eckius  fertur  in  haec  verba  prorupisse :  ,,Tace 
tu,  Philippe,  ac  tua  studia  cura ,  ne  me  perturba.  "  —  Philippum  suos  in  disputando  adiuvisse  ipse 
testatus  est  postea  in  ep.  ad  Camerarium,  quam  dedi  infra  d.  1.  Iul.  1550-  Praeterea  vid.  quae  Cl.  Foer- 
stemannus  infra  p.  83  sq.  in  epistolis  Mel.  ea  de  re  scripsit.  Caeterum  Lipsiae  aliquam  familiaritatem  con- 
traxit  cuui  Adamo  Krafft  (Cratone) ,  a  quo  summopere  laudatum  Ioachimum  Camerarium  ,  qui  tunc  Er- 
fordiae  erat,  audivit,  ita,  ut  Melauthon  Camerarium  magna  complecteretur  beuevolentia.  (Post  collo- 
quium  Philippus  statim  rediisse  Vitebergain  videtur.) 

Narrat  in  epistola  ad  Oecolampadium  quid  in  colloquio  Lips.  actum  sit. 

Eckius,  epistolam  Mel.  ad  Oecolampadium ,  quae  statim  prodiit  typis  exscripta ,  aegre  ferens  ,  Philippo  sa- 
tis  acerbe  respondet. 

Edit  Melanthou  „defensionem  suam  contra  Eckium."      Augetur  Philippi  stipendium  a  Priucipe  Electore. 

Per  aestatem  iuterpretatur  epistolam  Pauli  ad  Romanos. 

Edit  Lutheri  commentarium  in  ep.  ad  Galatas ,    et  praefatur  nomine  Ottonis  Germani. 

Eodem  mense  edit  theses  de  fide  in  rebus  divinis. 

Philippus  et  Io.  Agricola  facti  sunt  baccalaurei  in  bibliis. 

Enarrat  mense  Nov.  et  Dec.  Evangelium  Matthaei.  —  Accipit  munus  quoddam  a  Principe  Electore  ,  quod 
autem  qualefuerit,  non  constat,  nisi  quod  Lutherus  d.  29.  Nov.  scribit  ad  Spalatinum :  ,,Placet  Philippo 
mandatum  esse  a  Principe ,  ut  gestet  sibi  donata."  Ad  hoc  donum  refereuda  est  epist.  Mel.  ad  Electorem, 
quam  exeunte  anno  legis. 

Mittit  Schwebelio  quaedam ,    quae  in  Scholis  dictaverat  in  epist.  ad  Romanos. 

Edit  hoc  anno  Luciani  orationem  adversus  caluumiam ,    eamque  dicarit  Henrico  Birco  a  Duben. 

Hoc  anno  lohannes  Koch,  Heilbronuensis ,  commcndatus  ab  Hierou.  Baumgartnero  ,  fit  Melanthonis  famulus, 
et  summa  fide  apud  eum  mansit  usque  ad  mortem ,   i.  e.  ad  annum  1553. 

Post  coiloquium  Lips.  pestis  Lipsiam  iuvadit,  quare  multi  scliolastici  Vitebergam  migrarunt,  inler  quos  etiam 
fuit  Caspar  Crucigerus ,  fidelisssimus  postea  Philippi  amicus. 


cr 


lan. 

25- 


Febr. 


Mart. 

18. 


April. 
11. 

17- 


Maio. 
lun. 


o 


18. 


25- 


lul. 

22. 

Aug. 
1. 

15. 


ANNALES    VITAE   MEL.     1520. 
ANNO     1520. 

Die  conversionis  Pauli  habet  orationem  de  adhortatioue  ad  doctriuam  Paulinam,  mox  typis  descriptam  et  Ca-- 
mitiauo  dicatam.  —  Postero  die  Lutherus  scribit  ad  Io.  Laugum:  ,,Hispaniarum  Legatus  apud  Princi- 
pem  nostrum  est ,    cum  quo  heri  ego  et  Philippus  ccrtavimus  splendide  invitati." 

„Declauiatiunculam  iu  divi  Pauli  doctrinam"  edit  et  dicat  Bronnero ,  quam  ipse  in  ep.  ad  Hessmn  d.  17.  Apr 
h.  a.  appellat  duriusculam  orationem  et  infeliciter  excusam. 

loanni  Hesso  scribit  et  reprobat  transsubstantiationem,  distinguit  inter  theologiam  biblicam  et  scholasticam ,  de- 
fendit  suam  docendi  rationem  ab  adversariis  notatam ,  et  contendit,  scripturam  sacram  solam  condere  arti- 
culos  fidei,  eam  Conciliis  esse  superiorem ,  neque  contra  eam  audiendum  esse  Pontificem  Romanum,  uequ* 
audiendam  traditionem  ecclesiasticam. 

Lutherus  ad  Spalatinum :  „Philippo  memini  me  optasse  uxorem  suis  moribus  aptam,  nec  adhuc  poenitet 
„  optati :  metuo  homini  casum ,  qui  magna  ingenia  ferme  persequitur ,~  tum  quod  homo  est  rei  familiaris 
„suique  corporis  iucuriosissimus ;   necdum  tamen  video  hominem  ad  id  genus  vitae  propensum.'" 

Reuchliuus,     Ingolstadiam  vocatus ,    volebat,    Philippum   in  suum  succedere   locum ,     quod   vero  hic   quan 
quam  se  aiiquam  valetudinis  iacturam  in  Saxonia   fecisse  fatetur ,    non   vult ,    at  tamen  sequuturum  se  ess« 
promittit ,  si  Reuchlino  placuerit. 

Prodiit  primum  Dialectica ,  dicata  Sclnvertfegero. 

Exeunte  Martio  Melanthon  Mansfeldiain  profectus  esse  videtur  ,  ut  Martinum  Seligmannum ,  Heilbronna  oriun 
dum,   videret.      Huic  enim  Lutherus  scribit  d.  25-  Mart. :    „Ex  Philippo  omnia  accipies" 

Explicat  Spalatino  dictum  :    sine  me  nihil  poleslis  facere. 

Versatur  in  explicatione  libri  I.  Mosis.  Malthaei  explicatio  nondum  est  absoluta.  —  Versatur  in  explicandi 
epistola  Pauli  ad  Romanos ,  cuius  textum  graecum  ediderat  in  usum  auditorum  ,  Io.  Bugenhagio  inscriptum 
De  euarratione  suascribit:  „non,  ut  coeperam ,  annotationes,  sed  locos  communes  scripturus  sum  de  le°i- 
bus,  depeccato,  de  gratia,  de  sacramentis  etc."  —  „  Martini  conciones  conabor  singulis  festis  dictas  acl 
oruare  sic  ,  ut  excudi  possint. 

Parat  editionem  nubium  Aristophanis. 

Nomine  Ioann.  Feldkirchii  respondet  Augustino  Alveldio  ,  Frauciscano ,  qui  summam  Romani  Pontiiicis  aucto' 
ritatem  defeuderat. 

Edit  Epistolam  ad  Monachum  Carthusiauum  de  votis  Mouachorum ,  videlicet  de  castitate ,  obedientia -et  pau 
pertate. 

Plinium  ex  mandato  Principis  Electoris  enarrat.  Qua  de  re  Lutherus  ad  Spalatinum  d.  13.  Iun. :  ,  De  Phi 
lippo  nostro  nec  ipse  statuo  ,  quod  ad  Plinium  pertinet :  Paulum  ad  Romanos  legit  longe  maiore  utilitate 
quam  Plinii  multi  valeant. ' 

Rogat  Spalatinum  ut  liberetur  a  Plinii  enarratione.  Idem  petit  a  Spalatino  eodem  die  Lutherus ,  simulqu* 
scribit :  ,,De  uxore  ducenda,  maxime  quam  tu  nominas,  nescio  quid  futurum  sit.  Opto  homini  (Philip 
„po)uxorem,  sed  quamnam  accipiat  nec  auctor ,  nec  consul  esse  volo :  nec  video  hominem  in  rem  uxfl 
„riam  festinare.  Quanquam  spero  Philippum  ad  Bavaros  [i.  e.  Ingolstadiam  ,  ubi  iam  Reuchlinus  erat 
,,non  aspirare,  id  tamen  est ,  quod  semper  optavi ,  ut  honestiore  magnificatus  stipendio  spem  illis  adimeret 
„quam  concipiunt ,   quod  vilius  eum  haberi  sciunt,    quam  apud  eos  futurus  esset." 

Agit  cum  Spalatino  de  Academia  melius  instituenda.  . 

Lutherus    ad  Spalatinum:      „  Wittenbergensis  Magister  Eislebius   uxorem  ducturit ,    ut  fama  est :     Philippu  { 
,.uescio,    quid  famatur  facturus.      Vellem  homiui  stipeudium  aiTctum  ,  ue  sit  necesse  eum  alia  sequi  pro  r 
„familiari. 

Dominicum  Schleupnerum  commendat  Episcopo  Vratislaviensi.  —  Hesso  scribit:  ,,Noster  Isleben  uxoren 
duxit,  —  ducturos  nos  quoque  vulgo  aiuut,   cum  nunquam  magis  frixerimus." 

Lango  scribit :  ,,Uxor  datur  mihi  Catharina  Rrappi  (fdia  Hieronymi  Crapp,  consulis  Viteberg. ,  nata  1497 
mortua  d.  ll.Oct.  1557),  „  non  dico  ,  quam  non  sperata ,  aut  quam  frigenti,  sed  iis  puella  moribus ,  e 
.,aniim  indole ,  qualem  a  diis  immortalibus  optare  debueram.  —  Secutus  sum  amicorum  consilium."  — 
Lutherus  eodem  die  ad  SpaLatinum :    ,,Piiilippo   ducitur  Catharina  Crappin ,  .  quod  me  autore  agi  clamant 


ANNALES    VITAE    MEL.      1520.    1521. 


f.i  i 


ilart. 
2- 

21. 
30. 

ipril. 

2. 


16. 

26. 

Mai. 

4. 


ego  homini ,  si  qua  sunt,  optiina  facio  ,  nihil  inoratus  universorum  clamorem:  Deus  bene  vertat."  —    Ami- 

corum  consilia  se  ea  in  re  sequutum  esse  ipse  profitetur  in  epist.  d.  l4.Sept.  h,  a. ,  ubi  dixit:    ,,Uxorein  duxi 

puellam,    quam  vidisti,    dignam  certe  meliori  viro.       Sed  itaDeo  visum  esto.    Ego  meis  me  studiis ,    mea  me 

voluptate  fraudo ,    dum  amicorum  consiliis  et  voluntati  obtempero." 
Lutlierus  ad  Spalatinum :    ,,De  stipendio  Philippi  nihil  scribo   ad  Principem ,   si  tu  non  satis  fueris.    —      Ut 

,,  uxore  ducta  diutius  viveret,   egi  propter  Evangelii  incrementum ;   —   timeo  eum  hoc  vitae  genere  ripn  diu 

,,superstitem. 
Nuptiae  Io.  Agricolae ,   Islebii ,    ad  quas  Princeps  Elector  cervum  donat. 
Ineunte  Nov.  cum  Luthero  Eilenburgum  proficiscitur.      Vid.  ep.  Lutheri  d.  1 .  Dec.  h.  a. ,    et   causam  itineris 

in  eiusd.  ep.  d.  13-  Nov. 
Lutherus  ad  Spalatinum :    ,,PhiIippus  respondet,   sub  nomine  Faventini  Didymi  ,   Thomae  Rhadino.      Nuptiae 

Philippi  altera  Catharinae  (die  6.  Nov.)  erunt :   ita  festinare  cogit  linguarum  malarum  periculum.,,    —      J)e 

eadem  re  Melanthon  ad  Spalatinum :    ,,Nuptias  meas  ego  quam  impense  volebam  dilatas  ,   sed  amicorum  con- 

silium  aliud  fuit,   qnibus  ego  obtemperans  passus  sum  rem  maturari." 
Nuptiae  Melanthonis. —     Lutherus  ad  Spalatinum  d.  29.  Nov,  h.  a. :    ,,Parentes  mei  cum  sororibus   nuptias 

honorarunt  Philippi,   aliis  honestissimis  viris  adiunctis  imo  et  eruditissimis.'    —     Auditoribus  suis  Plulippus 

nuptias  his  versibus  annunciavit : 

A  studiis  hodie  facil  otia  grata  Philippus, 
Nec  vobis  Pauli  dogmata   sacra   leget. 

DeCatharina,  coniugeMelanthonis,  Camerarius  in  vita  Mel.  p.  38.  haec:  ,, —  cum  ea  vixit  in  matrinionio 
,,castissimo  aunos  XXXVII,  et  utriusque  sexus  liberos  suscepit  quaternos,  filios  duos  et  totidem  filias. 
,,Desiit  autem  parere  illa  anno  coniugii  duodecimo.  Fuit  foemina  haec  religiosissima  et  viri  amanlissima, 
,,materfamilias  assidua  atque  diligens  inprimis ,  liberalis  et  benefica  in  omnes ,  pauperum  ita  studiosa ,  ut 
,,et  dando  sine  discrimine,  et  deprecando  pro  illis ,  et  conciliando  quibus  aliquid  posset  commodi ,  non 
,,inodo  suarum  rerum  facultatumque  niinus  rationem  habere,  sed  interpellatione  et  coiiipellatione  pro  his 
,,ad  alios  uti  soleret  nonnunquam  iutempestiva.  Summa  vitae  morumque  integritate  ,  inque  perpetua  cura 
,,religiosae  pietatis  honestatisque ,  et  victus  et  cultus  negligens.  Neque  hoc  Philippus  Mel.  offendebatur, 
,,qui  nullis  deliciarum  blanditiis  caperetur,    et  voluptatum  omnes  illecebras  fugeret. 

Prodierunt  Nubes  Aristophanis  ,   Nicolao  Amsdorfio  inscriptae.       Grammatica  graeca  |denu<i  editur. 

Nomine  Lottheri ,    typographi ,   praefatur  in  Erasmi  interpretationem  epistolae  Pauli  ad  Iiomanos. 

ANNO     1521. 

* 

Hortatur  Io.  Hessmn  ad  constantiam  in  profitenda  vera  doctrina.      Pauli  Epist.  ad  Komanos  ndhuc   enarrnt  ,    et 

tractat  cap.  X. 
Exeunte  Februario  excuditur  Melanthonis  liber:    Didymi  Favenlini  adversus  Thomain  Placentinum  pro  Luthero 

oratio. 
Exeuute  Febr.  lo.  Bugenhagius  Pomeranus ,   exul ,   venit  Vitebergam. 

Lipsienses  Luthero  eiusque  rei  sunt  infesti.    — -      Scribit  Spalatino  ,  se  in  id  ab  annis  iam  aliquot  Hitentum  esse, 

ut  ecclesiasticarum  rerum  historiam  undique  diligenter  conquirat. 
Aurogallum  Spalatino  commendat ,    ut  eligatur  doctor  linguae  hebraicae  in  Academia. 
Rex  Daniae  favet  Luthero. 

Lutherus  proficiscitur  Wormatiam  ad  Comitia.  'm 

Post  Pascha  excuduntur  Melanthonis  loci  theolog. 

Prodit  liber  Mel.  adversus  Thomam  Rhadinum  s.  Placcntinum. 

Lutherus  iter  ingreditur  Wormatiam  simul  ciun  Ioua ,    Amsdorfio ,    Petro  Suavenio  .    Hieronymo  Schurfio  ,    et 

cum  Euricio  Cordo  ,    doctore  Erfordiensi. 
Lutherus  Wormatia  iter  ingreditur  rediturus  in  patriam. 

Lutherus  abducitur  in  arcem  Wartburg. 

Mense  Maio  Melanthon  epist.  Pauli  priorcm  ad  Corinthios  edidit  graece  in  usiun  scholaslitoruui. 


CI.TI 

lun. 

6- 

i  • 
11. 

14- 

Iul. 
6. 

18. 

Aug. 
18. 


ANNALES   VITAE   MEL.      1521. 


De  eodem  scribit  ad  Io.  Languin. 


Sep». 
9- 


30. 


Oct. 


10. 


18. 


20- 

Nnv. 


Dec. 
12- 
27. 


Iustus  Ionas  fit  Praepositus  Vitebergae. 

Melanthon  Ionam  Spalatino  multis  commendat 

Valde  dolet  absentiam  Lutheri. 

Decretum  Parisiense  adversus  Lutherum  Vitebergae  procuditur.      Spalatino  scribit  de  studiis  Academiae  emen- 

dandis. 
Hoc  mense  prodit  Mel.  apologia  pro  Luthero  adversus  theologorum  Farisinorum  decretum. 

Mittit  ad  Spalatinum  libros  ad  Lutherum  Wartburgi  sedentem  transmittendos ,    et  valde  sollicitus  est  de  Lutheri  , 

valetudine. 
Intercedit  simul  cum  Carolostadio  et  Io.  Agricola  pro  Iacobo  Seydlero  apud  Episcopum  Misniensem. 
Hoc  mense  scribit  apologiam  pro  Bartholomaeo  Bernhardio   Feldkirchio ,    qui  sacerdos  uxorem  duxerat. 

Exspectatur  reditus  Lutheri  quotidie  a  Vitebergensibus. 
Mense  Au".  iam  sparsus.  erat  rumor,  Erasmum  aliquid  scripturum   esse   adversus  Lutherum.    —      loachimui 
Camerarius ,    qui  ex  academia  Erfordiensi  propter  pestem  abierat ,    iter  facit  Vitebergam  ad  visendam  Aca- 

demiam.    Melanthon  Principi  Electori   scribit  responsum,     dandum  Franciscanis  Vinariensibus ,    qu 

Principem  adversus  Lutherum  excitare  conati  erant. 
Lutherus  ad  Spalatinum :    ,,Valde  vellem,    ut  Philippus  et  vulgo  concionaretur  alicubi  in  oppido   diebus  festi: 
post  prandium  loco  compotationum  et  ludorum ,   ut  fieret  consuetudo  libertatis  iutroducendae  et  in  priscat 
Ecclesiae  faciem  et  morem  restituendae." 
Lutherus  exspectatur  et  desideratur  Vitebergae 
Hoc  mense  Melanthon  per  Spalatinum  Luthero  iterum  mittit  varios  libros.  —      Pestis  Vitebergae  metuitur.  — 
Edit  alleram  Pauli  ad  Corinlhios  epistolam  graece  ,   in  usum  scholae.  —    Eduntur  dictata  in  scholis  a  Mel  ip 
praecepta  rhelorica,   quae  dicavit  Io.  Agricolae. 
Aueustiniani  monachi  in  conventu  decreta  faciunt  de  minueudis  missis ,   de  tollenda  mendicatione ,    de  conce 

denda  libertate  deserendi  vitam  monasticam. 
Elector  iubet     ut  Pontanus  agat  cum  Academia  et  cum  Capitulo  August.  de  intermisso  ritu  quotidianarum  mi» 

sarum;    quam  actionem  paulo  post  Princeps  Elector  commendavit  Christiano  Beyero. 

Fere  hoc  tempore  legati  Moguntini ,  Fabricius  et  Stromerus   conveniunt  Melauthonem  Vitebergae ,    ut   agereo 

cum  eo      ne  Lutherus  scriptis  publicis  vehementius  invehat  in  Archiepiscopum  Moguntinum ,    iterum  Hala 

Saxon.  indulgentias  divendentem. 

Melanthon  et  Academiae  Doctores  Principi  Electori  respondent  de  missis  abrogatis 

Cum  aliis  AcademiaeDoctoribus  sententiam  suam  dicit  de  missis  abrogatis  et  ceremoniis  ecclesiasticis  inutatis.  — 

Prodeunt  Mel.  proposiiiones  de  missa. 
Exeunte  Noveinbri  Lutherus  clam  venit  Vitebergam , .  ibi  aliquot  dies  commoratus. 
Loci  theologici  primum  prodeunt ,   inscripta  Tilemanno  Plettnero. 
Acadeinia  respondet  Electori  de  ritibus  ecclesiasticis  Vitebergae  mutatis. 

Scribit  ad  Principem  Electorem  de  prophetis,  quiCygnea  advenerunt ,   eodemque  die  de  eadem  re  adSpalatinuu 

Hoc  anno  prodeunt  Arati  Phaenomena  dicata  Hier.  Baumgartnero  ;  —    Cauones  apostolici  dicati  Spalatino ;  1 

Plutarchi  sermo   convivalis  dicatus  Hermanno  Tulichio.      Demosthenis   orationes   duae ,    lo.  Draconi  inscr 

ptae.  Lutheri  liber  de  bonis  operibus  cum  praefatione  Melanthonis.    —      Melanthonis  scriptum  de  dii 

plici  iustitia. 


Ian. 
1. 


80. 
31, 

Febr. 

2. 
5. 
8. 
12. 
13. 
iMart. 

7. 

25. 
80. 


ANNALES   VITAE   MEL.     1822;    1823.  cini 

ANNO     1522. 

Princeps  Eiector ,  Lochae  versatus ,  per  Hauboldum  ab  Eiusiedel  et  Georgium  Spalatinum  ex  Amsdorfio  et 
Melauthoue ,  in  oppidulum  Prettin  vocatis  ,  quaerit ,  cur  tanta  sollicitudine  ad  ipsum  scripserint  de  prophe- 
tis  Cygneensibus  et  de  revocando  ea  de  causa  Luthero  ?  —  Postero  die  per  eosdem  mandata  Principis 
Electoris  Melanthoni  et  Amsdorfio  nunciantur. 

Nuptiae  Carlstadtii. 

Melanthon  sententiam  suam  de  missae  ritu  perscriptam  tradit  Einsiedelio. 

De  Academia,    de  Camerario  et  Bugenhagio  scribit  ad  Spalatinum. 

Einsiedelius  Melanthoneni  rogat ,   ut  Gabrielis  Zwilling  furorem  in  mutandis  ritibus  reprimat. 

Einsiedelio  scribit  de  motibus  a  Carlstadtio  excitatis  et  de  Ionae  nuptiis. 

Conventus  Consiliariorum  Pr.  Electoris  Euleuburgi  propter  sacra  perturbata. 

Melanthon  et  doctores  Witebergenses  vocantur  Eulenburgum. 

Actio  Eulenburgicum  vocatis  de  ritibus  mutatis. 

Meuse  Febr.  Princeps  Elector  per  Io.  Oswaldurn  consulit  Lutherum  de  turbis  WitebergeUsibus. 

Lutherus  venit  Witebergam,  revocatus  a  suis  (vid.  ep.  d.  12.  Mart.  h.  a.). 

lo.  Hessum,    Vratislaviensem,   hortatur  ,    ut  cautus  sit  iu  ritibus  mutandis. 

Cum  Luthero  elaborat  in  recognoscenda  Lutheri  versione  germanica  N.  Test. 

Lutherus  ad  Spalatinum :    ,,Totum  Testamentum  novum  in  pathmo    meo  verteram ;    verum  omnia  nunc  eli- 

mare  coepimus  Philippus  et  ego. " 
Recuduntur  loci  theologici. 

Inceperat  scribere  epistolam  de  veteris  Test.  usu ,  sed  mediam  abrupit.    (Ea  de  re  scripsit  postea,   anno  1543.) 
Hesiodum  enarrat. 

Toto  hoc  mense  in  recognoscenda  Lutheri  versione  germanica  N.  T.  occupatur. 
Consulit  Spalatinum  ,    Sturtzium  ,   Hessum  ,    Cordum  de  numis  iu  scriptma  sacra  comiuemorutis. 
Lutheri  versio  germanica  N.  T.  absoluta  et  typographis  tradita  est. 
Loci  theologici  (nunc  hypotypO$es  inscripti)  absoluti  sunt ,    et  mittuntur   Spalatino  ,    cui   scribit  Melauthou, 

quid  iu  libro  mutaverit. 
De  dignitate  poeseos  scribit  ad  Io.  Hessum. 
Homeri  Iliad.  enarraverat  iu  scholis. 
Lutherus  ad  Spalatinum:     ,,  Quain  vellem,     ut  curares  aliquando ,    Philippum  a  giammatica  lectione  amoveri, 

,,  ut  theologicis  vacaret!      Indignissimum  est ,     ipsum  centum  -aureos   pro  grammatica   mereri,    cum  interim 

„  duas  iheologicas  inaestimabilis  pretii  legat.  " 
Melanthon  hoc  Lutheri  consilium  improbat,    et  Spalatino  exponit ,    quam  misere  philologiae  studium  in  Aca- 

demia  iaceat. 

Lutherus  edit  Melanthonis  annotationes  in  Pauli  ep.  ad  Romanos. 

Luther.  ad  Spalatinum  :    „  Philippo  nata  est  Hanna  [Anua]  ,    elegans  filia.  " 

Proficiscitnr  Melanthon  cum  Luthero  Erfordiam  ,   et  prolixe  scribit  Spalatino  quid  ibi  actum  fueril. 
Valde  laudat  Lutheri  versionein  N.  T.  in  epist.  ad  Crucigerum. 
De  studiorum  ratione  in  Academia  scribit  Spalatiuo. 
Componit  Principi  Electori  responsum  ad  Adrianum  Papam. 

Hoc  anno  praefatus  est  m  libruin:    Hieronymi  ecloga  de  locis  hebraicis ,     et  edidit  themata   cireularia   de  r#gi- 
uiine  spirituali  et  corporali. 


ANNO   1523. 


Iucipiunt   epistolae  Mel.  ad  Camerarium. 

Melanthoni  negotium  est. 
Enarrat  Evangelium  Ioannis. 
Edit  enarrationem  monstri  Papaselli. 
Mei,anth.  Oper.   Voi,.  I. 


Veteris  Test.  versio  germ.  excuditur,   in   qua  recoguoscenda 


(i) 


r,Liv 


ANNALES  VI-TAE  MEL.     1523.  1524. 


Febr. 

8. 

23. 
Mart. 

in. 

April. 


Mai. 

lul. 

14. 
31. 

Aug. 
7. 

24. 

Oct. 

4. 


Ian. 
1, 

3. 

Mart. 
23. 


April. 

10. 
17. 

19. 
22. 


Maii. 
6. 


lun. 


Sententiain  suam  dicit :    au  liceat  in  causa  religionis  aruiis  resistere  Lnperatori. 

De  studiis  iu  Acadeinia  pluribus  scribit  ad  Spalatiuum. 

Spalatino  dicit ,  quomodo  factum  fuisset,   ut  theologica  doceret,    et  quod  malit  ad  philologica  redire. 

Enarratiouem  Evangelii  Ioaunis  absolvit ,   quam  Lutherus  Gerbelio  excudeudam  mittit.      Prodiit  mense  Maio. 

Mittit  Spalatiuo  rationem  coustituendae  Academiae. 

Eobano  Hesso  scribit,    Theologum  carere  nou  posse  studio  elegantioxum  litexarum. 

Annotatioues  Mel.  in  Evang.  Ioanuis  prodeunt. 

Incipiunt  epistolae  ad  Hieron.  Baumgarinerum.  q, 

Spalatiuo  iterum  scribit  de  Academia  melius  instituenda. 

Valde  queritur  in  epistolis  mens.  Iul.  et  Aug.  scriptis  de  Hutteni  acerbitate  in  Erasmum  Roterod. 

Princeps  Elector  iubet,   ut  Melanthon  et  Schwertfeger  agant  cum  Luthero ,    ne  missam  Canonicorum  impediat 

neque  ulterius  mutet  caerimouias. 
Iustus  Ionas  Principi  Electori  de  rituum  mutatioue  prolixe  scribit. 
Mel.  praefatur  in  Lutheri  commentarium  iu  Ep.  Paidi  ad  Galatas. 
Princeps  Elector  mandata  de  mutatione  rituum  dat  Capitularibus  Witebergensibus. 
Prodierunt  hoc  anuo  :    Mel.  annotationes  in  obscuriora  aliquot  capita  Geneseos  ;    eiusdem  Commentar.  in  Mat- 

thaeum ,    iu  Ep.  ad  Romanos  et  Corinthios  ;    ei.  eucomium  eloquentiae.   —      Spalatinus  locos  theolo°icos 

germanice  interpretatus  est. 

ANNO    1524. 

Lipsiae  est  Melanthon. 

Queritur  de  controversiis  theolog. ,    et  scribit:     ,,video,    video ,    in  publica  causa  privatis   affectibus  nimium 


iudul 


gen. 


Lutherus  ad  Fridericum  Pr.  Electorem:  „%<$  l)ab  an  M.  spbilippug  cjebalten ,  toeil  cr  t-on  ©otteS  fonbern  ©nas 
ben  ceicb  begabt  ift,  bte  ©cbrift  ju  lefen,  aucb  beffer  benn  icb  felb$,  unb  obicbs  fcbon  cjern  tbcit,  bie  ®\bei 
ju  t>erbeutfcben  ,  mujjte  nacblafTen,  ba$  er  anftatt  feiner  grafen  Section  ber  beilia,en  ©cbrift  ?ection  ftcb  unter? 
rounbe,  roeil  bie  ganje  ©cbule  unb  mic  afle  ba$  bocblicb  begebren:  fo  fperret  er  ficb  mit  bem  einia/n  ©ebc* 
SBoct,  ec  fei  oon  @rt>.  $.  §.  ©.  befteflet  unb  befolbet  auf  bie  cjcafifcbe  Jection,  bie  mitgte  er  marten,  unb 
mb^e  fte  nicbt  laflfen.  3ft  becbalben  mein  t>on  SlUer  roecjen  untectbcinigg  SMtten,  @.  $.  §.  @.  rcollt  barin 
feben,  obg  ju  tbun  ttnice,  bajj  ibm  fofcbec  ©olb  attf  bie  fjeil.  (Scbcift  ju  fefen  cjebeutet  mtirbe.  —  23itt  icb, 
@.  &.  §.  @.  roolie  baffelb  bem  genannten  *pbilipp$  mit  @rnft  einbinben,  ber  ©cbrift  mit  gfeifj  ju  macten 
unb  follt  man  if>m  aua)  nocb  mebr  ©olbS  cjeben,    fo  folf  unb  mujj  er  bjeran."  —     Iu  alia  ep.  (apud  de 

Wett.  T.  II.   p.  508.),    quae  fortasse  mense  Oct.  scripta  est,   Ltitherus  queritur :     „Philippus ,   pertinacia 

factus  ,   renuit  lectionem  theologicam. 
Melanthou  inscmnia  valde  laborat.  —      W^lhehnus  Nesenus^    Melanthonis   amicus ,    cui  Francofordiam  pro- 

ficiscendum  est ,   invitat  Philippum ,   ut  eum  comitetur  et  in  Palatinatum  excurrat. 
Philippus  commeatum  iinpetrat  a  Pr.  Electore. 
Ingreditur  iter  in  patriam  cmn  comitibus  Ioach.  Camerario  ,   Wilh.  Nisseno  ,   Francisco  Burchhardo  et  lo.  Sil- 

berbornio. 
Lipsiae  est ,   et  cmn  Camerario  accedit  ad  Petrum  Mosellanum  moribundum. 
Isenaci  est ,   ubi  (ut  videtur  ex  mandato  vel  Lutheri  vel  Spalatini)  egit  cum  Strauss ,    urbis  pastore ,    qui  con- 

tenderat ,   usuras  non  esse  solvendas. 
Fuldae  est  apud  Crotum  Rubeanum  et  Adamum  Cratonem. 
Post  triduum  venit  Francofordiam. 
Brettae  est  Philippus  apud  matrem,    quae  iterum  nupserat  Iohanni  Hoechelio.    —      Donatur  Brettae  scypho 

argenteo  ab  Academia  Heidelbergensi. 
Rogatus  a  Nausea ,    secretario  Campegii  Cardinalis ,    ut  scribat  aliquid  de  doctrina  Lutheri ,     Campegio  Stutt- 

gardiam  mittit  ,,summain  doctrinae  christianae. 
In  reditu  non  louge  Francofordia  obviam  factus  est  Melanthoni  Philippus ,    Landgrav.  Hassiae ,    qui  ab   eo  pe- 

tiit,    ut,    domum  reversus,    de   quaestionibus  theologicis  tum  inter  Lutherum  et  Catholicos  agitotis    sibi 


lun. 

15. 

Iul. 

5. 

Aug. 


Oct. 
31. 


lan. 
1. 


ANNALES   VITAE  MEL.     1524.   1525.  clv 

ahquid  scriberet.  Simul  iter  Melanthonem  f  acere  iussit  per  Hassiam  et  maudata  dedit  de  usitata  deductioue 
iu  suo  territorio. 

Melanthon  hoc  die  iterum  Witebergae  est.     (Vid.  ep.  Luth.  ad  Capitouem.) 

Wilhelmus  Nissenus  inter  lavandum  suffocatur  in  Albi. 

Meuse  praefatur  in  Psalterium  Davidis  a  Bugenhagio  editum. 

Praefatur  in  Obsopaei  versionem  libri  Lutheri  germanici  de  coustituendis  scholis. 

Hoc  mense  Amsdorfius  et  Camerarius  discedunt  ex  schola  Witeber^ensi. 

Excusat  Lutherum  Erasmo  Roterodamo. 

Spalatino  scrcbit ,    se  nolle  amplius  legere  theologica. 

A  Senatu  Norinbergensi  per  Hier.  Baumgartnerum  vocatus  erat  Philippus  Norinbergam ,  ut  ibi  scholae ,  a  Se>- 
natu  instituendae,  praeesset.  Respondet  Baumgartnero  ,  se  fidem  datam  Priucipi  Electori  Sax.  fallere  non 
velle ,  et  cominendat  ei  Eobanum  Hessum.  Scribit  simul  lectu  dignissima  de  studiis  suis.  (Quum  Came- 
rarius  in  vita  Melanthonis  §.31.  hanc  vocationem  Melanthonis  anno  1524.  factam  non  coramemoraverit, 
sedtantum  iter  Melanthouis  in  auctumuo  an.  1  525.  Norinbergam  factum  narraverit ,  editores  epistolarum 
Mel.  iis  epistolis,  quae  in  auctumno  1524.  hac  de  re  scriptae  simt ,  adscripserunt  annum  1525.  Sed 
quum  Melanthon  d.  3  1 .  Oct.  scribat ,  se  pietate  erga  Friderkum  Pr.  Electorem  ,  a  quo  Vitebergam  voca- 
tus  fuerit,  permoveri  ne  discedat,  hic  vero  d.  5.  Maii  1  525.  moriuus  sit ,  satispatet,  Malanthonem  in 
auctumno  anni  1524.  vocatum  esse  Norinbergam.  Anuo  1525.  tantum  eo  consilio  vocatus  fuit  et  venit, 
ut  scholain  iustitueret.) 

Quanquam  Mel.  sua  conditione  Witebergae  minime  laetabatur ,    tamen  Baumgartnero   declarat ,    se  Noriuber- 

gam  non  esse  migraturum. 
Spalatino  rem  suam  familiarem  exponit ,   et  de  mopiae  ,    qua  laboret ,   fama  scribit. 
Hoc  anno:    Demosthenis  Olynthiacam  primam  latiue  vertit ;    scribit  epitomen  renovatae  doctrinae  ad  Philip- 

pum  Landgr.  Hassiae ;   edidit  Commentarium  in  Epist.  ad  Colossenses  ;   enchiridion  elementorum  puerilium  ; 

scholia  in  Decalogum  qui  habetur  Exod.  XX. ,     et  praefatur  in  Ciceronis  Topica ,    in  monotessaron ,    iri 

Asconii  Pediani  commentar.  iu  aliquot  Ciceronis  Oratioues. 

ANNO     1525. 

Queritur  de  sua  valetudine.   —      Norinbergensibus  suam  scribit  sententiam  de  reditibus  ecclesiasticis  bene  col- 

locandis  et  de  rituum  ecclesiasticorum  mutationibus. 
Camerario  mittit  prologum  iu  Terentii  Eunuchum. 

Nascitur  Melauthoni  filius,  Philippus ,.  non  sine  periculo  matris.  —  De  die  quo  natus  sit  hic  filius  contra- 
dicunt  sibi  epistolae  Lutheri  et  Melanthonis.  —  Lutherus  in  epist.  ad  Jo.  Langum  (apud  de  Wett.  T.  II. 
p.  628.),  data  ,,/erm  post  Sexagesimam"  (i.  e.  d.  20.  Febr.)  scribit:  „  Philippo  heri  dedit  Deus  Philip- 
pulum. "  Filius  igitur  natus  esset  d.  19.  Februarii.  At  Melanthon  in  ep.  ad  Cainerarium  de  6.  Mart. 
haechabet:  „  Ante  ferias  Saturnalium  vulgi ,  Is  dies  nuptiarum  Camiciani  fuit,  Die  Hilarii ,  filiolus  mihi 
natus  est.  —  Dies  Hilarii  autem  est  d.  13.  Iauuarii.  Hoc  die  filium  non  natum  fuisse  inde  clarissime 
probari  potest,  quod  Melauthon  in  epistolis  post  d.  1  3- Ian.  scriptis  huius  rei  nullam  fecit  mentionem. 
Neque  vero  etiarn,  ut  visum  est  homini  docto  (in  der  Allgem.  Literatur - Zeit.  1829.  no.  14  1.  p.  1127-), 
dies  Hilarii  est  d.  2 1 .  Februar.  —  Res  vero  haec  sic  se  habere  videtur.  In  Lutheri  epistola  desideratur 
quota  feria  post  Sexagesimam  scripta  sit,  et  excidit  numerus.  Si  putas,  Lutherum  scripssisse  :  „feria  3  post 
Sexagesimam  (i.  e.  d.  21.  Febr.),  puer  natus  iam  fuisset  d.  20.  Febr. ,  qui  est  dies  Eucharii.  Facile  au- 
tem  editor  epistolarum  ad  Camerarium,  vel  typotheta  potuit  pro  Eucharii  Iegere  Ililarii.  „SaturnaIia 
vulgi"  autem,  quae  Mel.  in  ep.  ad  Camerar.  commemorat,  sunt  haud  dubie  dies,  qui  dicuntur  Fastnacht, 
qui  anno  1525.  fuerunt  d.  26  —  28.  Februarii. 
Scribit  Hittorpio  de  Plinio  edito  et  edendo.  » 

Lutherus  ad  Spalatinum:    „Philippus  iusoinnia  paene  extinctus  esset.      Adhuc  satis  aegrotat  eo  morbo." 
Melanthon  ad  Camerar. :     „ancipiti  aliquamdiu  valetudine  conflictor,    videlicet  implacabili   propemodum  in- 
jomma.  Nemo  sodalium  aut  amicorum  est ,     in  cuius  sermonibus  magnopere  acquiescere  possum." 

Excipit  Lutherum  et  addit :    „reliqui  aut  non  vacare  mihi  possunt  aut  vulgus  sunt." 

(1)    * 


GLVI 

April. 

10. 
12. 

16. 


Maio. 
18. 

19. 
Iun. 

7. 


27. 

Iul. 

24. 
Aug. 

Septb. 

Oct. 

9. 


ANNALES   VITAE  MEL.     1525.   1526. 


Ian. 


Febr. 
9. 


20. 

Mart. 

10. 
April. 

2. 

(10.) 

Maio. 

Iun. 

4. 


Spalatino  duas  scribit  epistolas  de  auctoritate  legis  mosaicae. 

„Ego  bonain  Dioscoridis  partem  percurri ;    hvfxoXoylav   latinam  pueris  absolvi.      Mihi  medici  interdixerunt 

usum  librorum." 
Adhuc  laborat  insomnia.   —      Propter  motus  rusticanorum  in  Germania ,    qui  Melanthonis  animum  valde  ex- 

cruciant ,   differtur  iter  ,  quod  Norinbergam  ad  inaugurandam  scholam  facere  constituerat. 
Iter  facit  cum  Luthero  Islebiam  ad  scholam  ibi  instituendam ,   unde  exeunte  Aprili  rediisse  videtur. 
Ineunte  Maio  cum  Crucigero  Magdeburgum  proficiscitur ,    et  postea  Torgam  exspatiatur.  / 

Ludovicus  Palatinus  Elector  scribit  Fhilippo  ,   ut  de  articulis  rusticanorum  suam  sententiam  dicat. 
Erfordiam  vocatus  est  cum  Luthero ;    quod  vero  iter  uon  factum  esse  videtur. 
Miserat  confutationem  articulorum  rusticanorum.  —      De  Muenzero  scribit  ad  Camerarium. 
Mense  Iunio  praefatur  in  librum  Lamberti  Schafhaburgensis. 
Wenceslaurn  Linckium  invitat  ad  nuptias  Lutheri. 
Nuptiae  Lutheri  et  Catharinae. 

Graecam  scribit  ad  Camerar.  epistolam  de  Lutheri  nuptiis. 

Hoc  mense  Ioach.  Camerarius  cum  Iacobo  Fuchsio  iter  facit  in  Prussiam ,    unde  ineunte  Oct.  rediit  Witebergam. 

Invitatur  Norinbergam  ad  scholam  ibi  instituendam. 

Ineunte  Oct.  Camerarius  advenit  ex  Prussia. 

Sententiam  suam  dicit  de  Carlstadtii  doctrina  de  sacra  coena. 

Parat  se  ad  iter  Norinbergeuse. 

Norinbergam  proficiscitur  ad  scholam  instituendam  cum  Camerario  ,  Itineris  socio.  Ea  de  re  Camerarius  in 
vita  Melauthonis  :  ,,  Illud  iter  huius  anni  (1525)  auctumno  ingressus  est ,  et  nos  sumus  una  profecti ,  eo- 
que  itinere  Papebergae  apud  meum  patrem  habui  hospitem  Philippum  Mel.  Norimbergae  autem  hoc  factum 
est ,  ut  proximo  anno  rediret  illuc  Philippus  Mel. ,  et  adduceret  Eobanum  Hessum ,  cum  iam  convenisset, 
ut  Michaelus  Rotingus  et  ego  ibidem  illo  tempore  adessemus."  —  Ex  epistola  ad  Sturzium  ineunte  Ian. 
1526.  intelligitur ,  Melanthonem  in  reditu  Erfordiam  venisse. 

Hoc  anno  iudicium  scribit  de  iure  reformandi  sine  episcopis ,  et  de  Somniis.  Praefatur  in  Euricii  Cordi  ditos 
libellos  et  in  Terentii  comoedias  a  Camerario  editas. 

ANNO     1526.  ] 

Ineunte  Ian.  Lipsiam  proficiscitur  in  nundinas. 

Hoc  mense  augetur  stipendium  Melanthonis ,  eique  dantur  200  floreni  misnici,  ut  theologica  qnoque  doceat 
in  Academia.      Melanthon  mavult,   ut  potius  lo.  Agricola  Witebergam  vocetur. 

Lutherus  ad  Principem  Electorem :  „@g  hat  @.  $.  §.  @.  in  bcr  Orbnung  bec  Unioerftttft  befehfen  laffen,  Stf. 
^Pr>iUppfeii  200  fl.  jahclicb  ju  geben.  Sftu  befcbmeret  ftcb  ber  SWenfcb,  folcbg  ju  nehmen,  au$  oer  Urfacbe, 
benn,  roeiler  nicbt  oermag  fo  fteif  unb  taajicb  in  ber  ©cbc-ift  ju  lefen,  mbcbt  ec$  nicbt  mit  gutem  ©etviffen 
nehmen,  unb  meinet,  @.  $.  §.  @.  fobbece  felcb  geftrenge  Sefen  t>on  ihtn.  ©o  hjlft  mein  ©agen  unb  2)euten- 
gac  nicfctg  bei  ihm;  ift  berhalb  meine  33itte,  @.  £*  §.  @.  rooUte  ihc  ©emiithe  felbg  gegen  ihn  lautecn  unb 
beuten,  alS  bajj  fte  jufrieben  feo,  ba|j  er  t>k  Sheofogie  helfe  hanbbaben  mit  ber  ;DiSputation  unb  ieftn,  roie 
t>orr)in  gefcbehen,  bocb  fo  biel  er  oermag,  eS  fep  gleicb  bie  SfBocben  nur  einmal,  obec  roie  er  fann." 

Lipsiae  est  aliquot  dies. 

Promittit ,    se  Norhibergam  venturum  esse  ad  scholam  inaugurandam. 

Vitum  Theodorum  commendat  Baumgartnero. 

Valde  dolet  de  controversia  inter  Erasmum  et  Lutherum  exorta. 

Torgam  proficiscitur ,   ut  commeatum  ad  iter  Norinbergense  sibi  petat. 

Ineunte  Maio  proficiscitur  Norinbergam  cum  Mica  et  Secerio,  ibique  divertitur  ad  Aegidianum  mouostevium.  — 

Oratio  Mel.  ibi  habita  legitur  in  eiusd.  Declamationibus. 
In  reditu  iterum  est ,    et  Coburgi  colloquitur  ctun  sacerdote  de  sacra  coena. 
Medio  Iunio  fere  venit  domum. 


ANNALES  VITAE   MEL.     1526.   1527.  clvii 

Enarrat  Deinosthenis  orationeni  contra  Aristogitoneni ,   quam  vertit  latine"et  postea  edidit. 

,,Ego  meam  diaXexrixr)v  perpolio ;  nunc  enim  pueris  meis  trado. "      Enarraturus  est  Theocritum. 

Psalmum  quintum ,    qui  incipit  ,,  Iubilate'\   latine  vertit. 

Libellus  officiorum  prodit. 

Misere  valet. 

,,Decubui  summo  cum  periculo  dies  plus  XII ,    deque  mea  vita  non   ipse  tantum  sed  et  medicus  iam  despe- 

rarat. " 
De  dodrante  prolixe  scribit  ad  Camerarium ,    eidemque  narrat ,    cur  Io.  Agricola  sibi  tam  infestus  sit. 
Scribit  ad  Philippum ,   Landg.  Hass. ,    de  emendandis  sacris. 
Philippus  Lipsiam  ad  nundinas  profectus ,    inde  mense  Octobri  Nordhusiam ,   Mansf eldiam   et  Islebiam  profi- 

ciscitur ,   cum  comitibus  Milichio  et  Sabino. 
Hoc  mense  in  illo  itinere  versatur. 

Est  Islebiae.      Agricolam  studuit  videre ,    qui  vero  abierat ,   neque  cum  Mel.  convenisse  videtur. 
Lutherus  Pr.  Electorem  hortatur ,   ut  curet ,    ut  Ecclesiae  visitentur.    ■ 
Hoc  anno  Mel.  praefatur  in  Georgii  Maioris  Iustinum  editum ,   et  Iudicium  scribit  de  Missa  et  coelibatu. 

AJSNO     1527. 

Ineunte  Ian.  proficiscitur  Lipsiam. 

Hoc  mense  Georgium  Maiorem  commendat  Spalatino. 

Pertenui  valetudine  utitur  et  diligentia  ac  %r\  Xtmr)  Siahrj  se  sustentat. 

Camerario  fatetur ,   se  in  Saxonia  nec  commode  nec  inter  amicos  vivere. 

In  aulam  properat ,    ut  intercedat  pro  fratre  Camerarii ,    Hieronymo  ,    ab  Episcopo  Bambergensi  iu  carcerem 

coniecto. 
Roma  expugnatur  ab  exercitu  Caroli  Imperatoris.   —      Pomeranus  periculose  aegrotat. 

Proficiscitur  Lipsiam  in  nundinas. 

Torgae  est  in  nuptiis  Ioannis  Friderici  ,   Ducis  Saxon.  et  Sibyllae.      Ibi  vidit  primum  Heresbachium ,    ad  quem 

postea  saepe  scripsit ,    ibidemque  a  Georgio  ,    Duce  Sax. ,    impetravit  literas  ad  Episcopum  Bambergensem 

pro  Camerarii  fratre  captivo  scriptas. 
Incipiunt  epistolae  ad  Myconium. 

Edit  scholia  in  epist.  ad  Colossenses  ,   antea  dictata  in  scholis ,   eaque  dicat  Drachstadtio. 
Praefatur  in  librum  Iac.  Fontani  de  bello    Rhodio   ad  Archiep.  Moguntinum,    quem  simul  graviter   admonet 

de  concordia  in  Germania  facienda  et  de  compouendis  controversiis  ecclesiasticis. 
Proficiscitur  Melauthon  in  Thuringiam  ad  visitandas  ecclesias  iussu  Principis  Electoris.      Secum  ducit   pueros, 

quos  iustituebat ,   Erasmum  Ebnerum  et  Iohannem  Vangionem. 
Mense  Iulio  et  ineunte  Augasto  versabatur  in  inspectione.      Uxor  cum  liberis  manserat  Vitebergae ,     quae  urbs 

a  peste  graviter  vexabatur ,   a  qua  etiam  ancilla  uxoris  Mel.  correpta  extincta  est. 
Academia  Vilebergensis  ob  pestem  dissolvitur.      Multi  scholastici  Ienam  veriiunt. 
Melanthon  ex  visitatione  venit  Ienam ,  ibique  docet  scholasticos  dispersos  qui  eo  confluxerant. 
Lutherus  ad  Hausmannum :    ,,Philippuin  expectamus  omni  die. "      Videtur  Melanthon  familiam  suam  accer- 

sere  voluisse,  idque  fecisse  diebus  d.  23  —  27.  Aug.      Nam  Lutherus  ad  1.  Septb.  ad  Viscampium  scribit: 

„Philippi  uxor  cum  ipso  abest  cum  Academia."      Sic  enim  legendum  est ,   non ,    ut  editum  (apud  de  Wett. 

T.  III.    p.  200.)*     ,,Philippi  uxor  cum  ipso.       Abest  nunc  Academia. "       Etenim  mense  Iulio  et  Aug. 

Melanthonis  coniux  cum  liberis   manserat  Vitebergae ,    ut  epistolae  Lutheri  et  Mel.  docent.      Ienam  igitur 

abiit  Philippi  familia  exeunte  Augusto. 
Lutherus  in  ep.  d.  31.  Aug.  (apud  de  Wett.  T.  III.   p.  197.)  monet  Ioannem  Agricolam ,   ne  adversus  librum 

visitatorum ,   ne  quidem  typis  exscriptum ,    disputet ,    quod  iam  fecerat. 
Mense  Aug.  prodeunt  Domosthenis   orationes  duae  contra  Aristogitonem.    —       Enarrat  Philippus  Ienae  pro- 

verbia  Saloinonis. 
Hoc  mense  videtur  iterum  occupatus  fuisse  visitatione  ecclesiarum. 


CLVIII 


ANNALES  VITAE  MEL.      1527.   1528. 


Oct. 


12. 
19. 
27. 

Nov. 


12. 
17. 
18. 

20-50 


Nov. 

25. 

Decb. 

20- 


!an. 

7- 

23. 

Febr, 

10. 

28. 

Mart. 
5. 

9. 


Comperit,  Agricolam  valde  reprehendere  librum  visitationis,    cuius  quaedam  forma  iiivito  Melanthone  prodierat. 

Fama  erat  Lutherum  sententiam  suam  de  poenitentia  retractasse. 

Lutlierus  liberum  visitatorum  cum  sua  ceusura  mittit  ad  Principem  Electorem. 

Mittit  Melanthon  Spalatino  commentarium  in  Colossenses ,  et  iinaginem  suam  a  quodam  artiiice  expressam. 

Melanthon  cholica  aegrotat. 

Ineunte  Nov.  Melanthon  scribit  epistolam  ad  Agricolam ,  illamque  ei  mittit  per  Lutherum ,  iu  qua  refutare 
studetea,  quae  Agricola  contra  Mel.  doctrinam  de  poenitentia  monuerat.  Eadem  de  re  sententiam  suara 
scribit  Casp.  Aquilae. 

Adversus  Anabaptistas  scribere  decernit. 

Controversiam  de  coena  sacra ,    Coburgi  ortam ,   componere  studet. 

In  aulam  vocatur  propter  inspectiouem  Ecclesiarum. 

Torgam  proficiscitur  Melanthon  ad  recognoscendum  librum  visitationis.  Eo  venerunt  Lutherus  quoque  et 
Agricola.  Colloqnuntur  Melaivthon  et  x\gricola  de  doctrina  de  poenitentia  et  de  iis  quae  Agricola  in  li- 
bello  parvo ,  quod  inscio  Melanthone  paulo  ante  prodierat ,  taxabat.  Totam  rem  narrat  Melanthon  ipse  in 
epistolis  d.  10.  18.  20.  Decb.  ad  amicos ,  in  primis  ad  Ionam  et  Camerarium  scriptis.  —  Manifeste  au- 
tem  errant  ii ,  qui  putant  hunc  conventum  Torgaviensem  fuisse  mense  Septbri.  Eius  erroris  causa  una 
tantum  est,  videlicet  epistola  Melanthonis  ad  Cainerarium ,  quam  dedi  d.  20-  Decb.  Illa  enim  data  esse 
dicitur  in  fine  ,,X.  Calend.  Novbr. ",  i.  e.  d.  23.  Octobris.  Quum  autem  in  ea  Melanthon  dicat :  ,,Fui 
Torgae  proximo  mense",  conventus  ille  mense  Sptb.  fuisse  putabatur.  At  iu  illis  verbis  ,,X.  Cal.  No- 
vemb."  manifestus  error  agnoscendus  est,  ut  docet  series  et  argumentum  epistolarum  Melanthonis ,  potissi- 
mum  epistola  ad  Ionam  d.  20.  Decb.,  quae  cum  ea  ad  Camerarium  data  in  plurhnis  convenit,  et  haud  dubie 
eodem  tempore  scripta  est.  Idem  iutelligitur  ex  epistolis  Lutheri.  Neque  enim  Lutherus  neque  Philip- 
pus  verbum  habent  de  conventu  Torgaviensi  mense  Septb. ,  et  Lutherus  eius  mentionem  demum  facit 
in  ep.  d.  10.  Decb.  ad  Ionam  scripta.  Si  conventus  ille  iam  mense  Septb.  fuisset,  Lutherus  nullo  potuisset 
modo  d.  27.  Oct.  ad  Melanthonem  scribere :  „Scribis  te  flagitari  a  quodam ,  quod  poenitentiam  a  timore 
,,domini  incipi  docueris  in  visitatione  vestra.  Scripsit  similia  fere  Magister  lslebius."  Loquitur  igitur  hac 
de  re  quasi  Melanthoni  nondum  nota  ,  quod  vero  post  conventum  Torgensem  non  potuisset.  Denique  rem 
conficit ,  quod  Melanthoni  eo  tempore  ,  quo  Torgae  esset ,  ab  uxore  ,  Ienae  versata  ,  filius  ,  Georgius,  na- 
tus  est,  et  quidem  die  Catharinae ,  d.  25.  Novembris.  Verba  igitnr  in  epist.  ad  Camerar.  yyd.  X.  Cal. 
Novbr. "  vel  ab  editore  ex  arbitrio  addita  sunt ,  vel  mendose  lecta  et  edita  ,  vel  etiam  ,  si  editor  diem  data* 
epistolae  Romanorum  more  significare  voluit ,  ex  errore  in  alium  diem  mutata.  Similitudo  epistolarum 
ad  lonam  et  Cauierariuin  docet ,  utramque  eodem  fere  die  scriptam  esse,  videl.  d.  20.  Decb. 
Filiolus  nascitur  Melanthoni  lenae,  ipso  absente,  Georgius  noininatus.    cf.  etiam  ep.  ad  Menium  infra  d.  2.Septb. 

1529.,   et  ad  Camerar.  d.  7.  Ian.  1528. 
Narrat  amicis ,    quid  Torgae  inter  ipsum  et  Agricolam  et  Lutherum  actum  sit. 
Exeunte  anno  scribit  contra  Anabaptistas. 
Hoc  anno  praefatur  in  Nonni  paraphrasin  in  Evang.  Ioannis  et  in  Iac.  Micvlli  metricam. 

ANNO     1528. 

(Mensibus  Ianuar.  Febr.  et  Mart.  Melanthon  lenae  est.) 
Audit  Melanthon  ,  fratrem  Camerarii  liberatum  esse  ex  carcere. 

Vitum  W  inshemium  ,    qui  in  schola  Ienensi  versatur ,  commendat  Noriubergensibus  ,  ut  stipendio  alatur. 
Hoc  mense  Lutherus  librum  ,,Unterricht  der  Visitatoren  ",    quem   scriptum  a  Principe  Electore  acceperat ,    «t 

illum  perlegeret ,   Priucipi  Electori  remittit ,    suamque  sententiam  perscribit. 
Liber  visitationis  excuditur. 

Medio  Febr.  Melauthon  iter  facit  ad  ReifFensteiuium  Stolbergam ,    quo  venerat  Caesarius  Colonia. 
Iterum  est  lenae. 

Accipit  codicem  Hippocratis  a  Camerario. 
Foedus  inter  Piiucipem  Elect.  Sax.  et  Landgravium  Hassiae,   ut  sibi  caveant  a  Romano  -  Catholicis,  quos  foedus 

ad  supprimendos  Evaugelicos  clam  inivisse ,    Otto  Packius  deuunciaverat  Landgravio  Hassiae. 


Mart. 

22. 

25. 

April. 

6. 
10. 

Maio. 

15. 

18. 

Iun. 

8. 


ANNALES  VITAE  MEL.     1528.   1529.  clix 

Erasino  scribit  de  lite  eiusdem  cum  Luthero  de  libero  arbitrio. 

Liber  visitationis  a  typographo  absolutus  est. 

Remissi  erant  studiosi  in  Saxoniam.      Melanthon  adhuc  commoratur  Ieuae  ob  quaedam  uegotia  ecclesiastica. 

In  aulam  vocatur.      Absolvit  disputationem  adversus  Auabaptistas. 

Lipsiae,  est  rediturus  Witebergam. 

Exeunte  Apr.  iudicium  de  Anabaptistis  Secero  bibliopolae  excudendum  mittit. 

Gum  Luthero  et  Pontano  Torgae  est  in  aula,   et  dehortatur,   ne  bellum  suscipiatur  adversus  Catholicos. 

Graviter  hortatur  Ioaunein  Pr.  Elect. ,   ut  pacem  tueatur. 

Bembi  et  Pici  epistolas  rnittit  Camerario  ,    cui  scribit,    se  nunc  elaborare  in  recognoscenda  Lutheri  versione 

lesaiae ,   in  enarrandis  proverbiis  Salomonis  et  in  scholiis  addendis  Ethicae  Aristotelis.  * 

Hoc  mense  shnul  cum  Luthero  Principem  Electorem  assidue  hortatur ,   ne  bellum  moveat. 
Prolixe  scribit  Camerario  de  moliminibus  Principum,  potissimum  Landgravii,   bellum  minitantium. 
Faber  ex  Bohemia  ad  Melanthonem  scripsit  eumque  hortatus  est ,    ut  a  causa   evang.   deficiat ,    simulque  pro- 

misit  praemia. 
Yaletudiiie  misera  utitur. 

Sentit  vires  corporis  quotidie  deficere.      Scribit  annales  de  rebus  hoo  anno  gestis. 
Proficiscitur  in  Thimugiam  ex  mandato  Principis  Electoris ,    ut  Ecclesias  ibi  inspiciat.       Socios  laboris  habet 

Joamiem  a  Planitz ,   Hieron.  SchurfF,   Erasmum  ab  Haugwitz,  Fridericum  Mycouium  et  Iustum  Menium. 
Hoc  mense  Lutheri  epist.  ad  Wenceslaum  Linckium  de  Georgio  Duce  Saxoniae  aulam  valde  movet. 
Scribit  Ioanni  ministro  de  differenda  editione  dialectices. 

Myconio  suam  scribit  sententiam  de  Lutheri  epistola  adversus  Georgium  Ducem  Sax. 
Versatur  hoc  mense  in  visitandis  Ecclesiis  in  Thuringia ,   inpriinis  Gothae  et  Isenaci. 

ANNO     1529. 

Occupatus  est  in  visitandis  Ecclesiis. 
Per  Eribrdiain  redit  Wimariam. 

Axcipit  Lutheri  libellum :  »on  &eimlicben  gefto()Inen  23iiefen. 

Hoc  fere  tempore  respondet  ad  quaestionem :    an  liceat  Christianis  litigare. 

Witebergam  iterum  proficiscitur. 

Spalatino  suam  dicit  sententiam  de  eucharistia. 

Philippum  Eberbachium  Coburgensem  graviter  hortatur. 

Wimariam  venit  profecturus  cum  Principe  Electore  Spiram  ad  comitia. 

Spiram  veuit. 

Exponuntur  in  Comitiis  Caesaris  mandata. 

Queritur  Melanthon,  homines  doctos  viris  politicis  et  priucipibus  Spirae  despectui  et  derisui  esse. 

De  coena  sacra  ad  Coburgenses  scribit. 

Ioach.  Camerarius  venit  Spiram. 

Praefatur  in  Dispositionem  Orationis  in  ep.  Fauli  ad  Romanos. 

Oecolampadio  scribit  de  sacra  coena  epistolam ,    separatim  editam. 

Praefatur  in  Danielis  vaticinia  ad  Regem  Ferdinandum. 

Lutherus  scribit:    ,,expectamus  quotidie  Melanthonem. "      Advenisse  videtur  d.  5.  Maii ;    certe  d.  7.  Maii  ite- 

rum  fuit  Witebergae. 

De  colloquio  cum  Zwinglio  habendo  scribit  ad  Ioannem  Fridericum  Saxouiae  Ducem. 

Camerario,   Spenglero ,  Baumgartnero  narrat  historiam  comitiorum ,    quorum  eventu  valde  est  porlurbatus. 
Recognoscit  Lutheri  versionem  germ.  libri  Sapientiae.  (vid.  Luth.  epp.) 
Enarrat  epistolam  ad  Romanos.   (vid.  Luth.  epp.) 
Novum  testamentum  germanicum  recognoscit  cum  Luthero.      Emendat  suam  dialeclicen.      Scribit  paginas   de 

mensuris  et  de  re  numaria  veterum ,   postea  editas. 
Ionae  uarrat,   quanto  impedimento  concordiae  fuerint  Zwingliani  in  comitiis  Spirensibus. 


CLX 

Iun. 

14. 

20. 

21. 

22. 
lul. 

1. 

8. 
15. 
26. 


Aug. 
15. 
23. 

28. 

Sept. 

2. 

20. 

30. 

Oct. 
1—3. 

5. 

(10) 

12- 

19. 

26. 

Nov. 

7. 

14. 

!)ecb. 
1. 


ANNALES   VITAE   MEL.     1529. 

Lutlierus    scribit:     ,,Philippus   sese   rnacerat  cura  rei  ecclesiasticae  et  reipublicae  usque  ad  periculum  vale- 

tudiuis. 
Optat ,    ut  coniunctio  cum  Zwingliauis  impediatur ,    et  mori  mavult ,    quara  Lutheranos  societate  Zwinglianae 

causae  contaminari. 
Invitatur  ad  coiloquiuin  Marburgeuse. 
Dissuadet  lioc  colloquium. 

Dialecticen  suam  dicat  Wilh.  ReifFensteinio.  (cf.  etiam  ep.  ad  Eob.  Hessum  d.  24.  Iul.  h.  a.) 

Promittit ,   se  venturum  esse  Marburgum  ad  colloquium. 

Incipit  enarrare  dialecticen. 

Nuncium  de  morte  matris  accepit.   —      Institui  (scribit  Gamerario)  Enchiridion  dogmatum  christianorum ,    ut 

quid  de  omnibus  fidei  articulis  senserimus  posteritas  iudicare  possit.  "      Hoc  scripto  ,    non  edito  ,   postea  for- 

tasse  usus  est  in  conscribenda  Augustana  Confessione. 
Hoc  mense  mittit  amicis  dispositionem  orationis  in  epist.  Pauli  ad  Roinanos. 
Moritur  Georgius  ,   Melanthonis  filius ,   Ienae  natus. 
Propter  anglicam  pestem  (sudorem  anglic.)  dimittit  discipulos ,    quos  secum   habebat.    —       Nova  scholia  in 

Proverhia  Salomonis  dicat  Magno  ,   Duci  Megapolitano. 
Mittit  Camerario  commentarium  in  duos  libros  Ethicor.  Aristotelis. 

Myconio  mittit  commentarium  in  Ethica  Aristot. 

Fere  d.  20.  Septb.  et  sq.  cum  Luthero  proficiscitur  Marburgum. 

Marburgum  advenit. 

Colloquium  Marburgi  Lutheri  et  Melanthonis  cum  Zwinglio  et  Oecolainpadio. 

Melanthon  Reutlingenses  monet ,   ne  Zwinglii  sententiam  de  sacra  coena  admittant. 

In  reditu  Erfordiae  a  Laugio  accipit  Epiphanii  libros  negl  algioeojv ,  ex  quibus  volebat  excerpere  epitomen. 

leuae  est  cum  Luthero  in  reditu. 

Torgae  est  cum  Luthero  apud  Principem  Electorem. 

Lutherus  ad  Hausmannum:    ,,M.  Philippus  et  Ionas  edunt  libellum  in  eaudem  causam"   (i.  e.  adversus  Turcas.) 

Lutherus  ad  Myconium :     ,,Philippus  abest;   nuptias  honorat  Dn.  Dudleben  in  Freyberga  una  cum  Amsdorfio. 

Cainerario  scribit ,  se  gravissime  animo  commoveri  propter  res  ecclesiasticas ,  neque  ullum  abire  diem ,  quo 
non  optet  ex  hac  vita  discedere.  Porro ,  Ionam  componere  libellum  de  Turcis,  cuius  operis  silvulam  ips« 
Melanthon  congesserit.      Simul  petit  a  Camerario  explicationem  quaruudam  vocum  obscurarum  in  N.  Test. 

Gamerario  suam  scribit  sententiam  de  Epiphanii  libris. 

Secunduin  Stephani  Riccii  Miscellanea  (de  quibus  vid.  praemonenda  p.LXXVIII  sq.)  T.  I.  p.  32.  72«  et  150- 
Melanthon  hoc  anno  in  scholis  interpretatus  est  Ciceronis  orationes  pro  Marcello  ,    Archia  et  Murena.       Inj 
epistolis  Melanthonis  niliil  ea  de  re  legitur. 

Mylius  in  chronologia  librorum  Melanth.  habet  quidem  haec:    ,,Duae  praefationes  in  Vetus  Testarnentnm  a 
,,Philippo  scriptae,   et  nomine  Lutheri  editae.      Prior  incipit :    Cum  ante  sexennium.      Altera  :     Quanquam 
„conveniebat  hunc  librum  etc."   —      Sed  haec  Mylii  coniectura  de  auctore  harnm  praefationum ;    praernis- 
sarum  versioni  latiuae   quorundam  librorum  V.  T. ,     quae  a.  1529.  Witebergae  prodiit ,    iustis  destituitur^ 
argumentis ,    ut  copiose  et  docte  docuit  Walchius  in  opp.  Lutheri  Halens.  T.  XIV.  p.  51  sqq. ,    ubi  etiam 
ipsa  illa  versio  latina  denuo  excusa  est.      Suo  etiam  iure  homines  docti  monuerunt,    Mylii  librum  erroribusi 
refertum  esse.      Ipse  enim  cognovi ,    illum  in  permultis  errasse ,    neque  ei  omnino  fidem  esse  habendam.  I 
Quare  nec  hic  in  annalibus  vitae  Melanthonis  Myliuin  nos  sequuti  sumus ,    sed  ea  ad  quemque  annum  scfi-l 
pta  Mel.  tantum  notavimus ,   de  quibus  aliunde  constat ,   quo  anno  prodierint. 


PHILIPPI    MELAIVTHONIS 

EPISTOLARUM,  PRAEFATIONUM,   CONSILIORUM 

LIBER     PRIMUS, 

COMPLECTENS       EA,       QUAE       MELANTHON       AB       ANNO       1514      USQUE       AD      ABITUM 
IN      SAXONIAM,      MENSE      AUGUSTO      A.       1518,      SCRIPSIT. 


Melaxth.    Ol'Eh.    Vol.  1. 


' 


1514. 


No.  I. 


(m.  Martio.) 


Lectori. 


Prooemium  altertim  *)  libri:  „Clarorum  Virorum  Epistolae 
Jatinae  graecae  et  hebraicae  variis  temporibus  missae  ad 
loanncrn  Reuchlin  Pborcensem  LL.  doctorem.  Tubingae 
per  Thomam  Anshelmum  Badensem,  Mense  Martio,  Anno 
M.  D.  XUII."  foll.  51.  in  4to.  Ita  et  inscripta  est  editio 
terlia  libri  primi,  quae  Tigiiri  apud  Christophorum 
Froschouerum  a.  M.  D.  L.  VIII.  pagg.  78  in  8vo  prodiit. 
Editioni  secundae,  in  qua  tres  priores  editionis  principis 
epistolae  ad  Reuchlinum  non  leguntur,  inscriptum  est: 
,,  llluslrium  Virorum  Epistolae ,  Hebraicae,  Graecae  et 
Latinae,  ad  Ioannem  Reuchlin  Phorcensem  virum  nostra 
aetate  doctissimum  diversis  temporibus  missae,  quibus 
iam  pridem  additus  est  Liber  secundus  nunquam  antea 
editus.  Hagenoae  ex  Officina  Thomae  Anshelmi.  Anno  — 
M.  D.  XIX.  Mense  Maio."  plagg.  28 &  in  4to.    F. 

Phllippus    JMelanchthon    Br  etthanus 
lectori  S.  D.  P, 

^oient  inter  genera  literariorum  monumento- 
rum  egregie  probari ,  quae  natura  facilius ,  quam 
arte  fluunt.  Illis  enim  plane,  quid  in  cuiusque 
sit  ingenio  situm,  spectari  potest;  uti  natura  na- 
tam  artem  Pythagorica  disciplina  constat.  Inter 
illa  praecipuum  est  epistolare,  quod  familiaritate 
sua  calorem  subitum  ostendit,  multa  laude  cele- 
bratum  a  gravissimis  autoribus.  Epistolis  enim 
res  maximae  plerunque  aguntur.  quare  ut  de 
plurimis  quam  elegantissime  scribi  dicique  possit, 
literas  ad  Ioannem  Reuchlin ,  sumina  integritate 
summaque  prudentia  virum,  scriptas  multiiuga 
eruditione  prodire  voluimus,  quod  Germaniae 
nostrae  clarius  contingere  nihil  possit,  quam  si 
autore  Ioanne  Reuchlin ,  quem  Qwos  dt  xal  xo- 
OurjOs   Oea  ylavxwmg  *A9rprn,     exterarum  gen- 

*)  Alterum  huius  Iibri  prooemium  Ioh.  Hiltebrant  Suecin- 
gensis,  Melanthonis  praeceptor,  scripsit.     JP. 


tium  monumentis  laudetur  splendide:  hoc  nan- 
que  epistolac  fere  omnes  argumento  notantur. 
Gaeterum  qui  sit  epistolaris  character,  rectissime 
cerni  potest;  nam  familiaritate  tegunt  artificium, 
ne  sermoni  epistolari  satisfecisse  negentur,  qui 
Libanio  sophistae  placet.  Finitur  enim  a  Liba- 
nio  epistola :  „  SjUiXla  £yyQatutuazog  anovzog  riQog 
anovra  yivoj.itvri  xal  %QUi6dri  oxonov  exnh]~ 
Qovoa'  toei  ds  rig  ev  avrfj  wgneo  anovxi  noog 
anovxa?  quod  ita  videtur  expressisse  M.  Cicero 
eleganter  quidem  et,  uti  suis  ingenii  moribus  so- 
let,  foelicissime  ad  Curionem :  „unum  illud  certis- 
simum  epistolarum  genus,  cuius  causa  res  ipsa 
inventa  est,  ut  certiores  faceremus  absentes,  si 
quid  esset ,  quod  eos  scire  aut  nostra,  aut  ipsorum 
interesset."  Epistolas  igitur  contextas  sermone  pu- 
ro ,  qui  lumen  rebus  adhibet ,  ac  emendato , 
quem  Cicero  latinum  vocat,  familiari,  dilucido 
ac  brevi,  quod  hoc  sermonum  genus  dialogo  si- 
milimum  putetur ,  denique  proprio ,  ut  res  effingi 
quam  explicatissime  videatur ,  habetis,  adolescen- 
tes  optimi,  ut  artem  imitando  discatis:  magna 
enim  pars  artis  imitatione  continetur,  ut  est  apud 
Quintilianum.  Neque,  quo  studia  vestra  magis 
adiuvari  queant,  video,  quam  iunctis  exercitii  ac 
imitationis  viribus;  graecas  sententias  latinis  ver- 
bis,  latinas  vero  lectis  verbis  aliis  pronunciate  '). 
Idque  frequentissime ,  ut  profuisse  vobis  Ioannes 
Reuchlin ,  Germanorum  studiorum  antesignanus, 
dicatur.  Illis  enim  si  vos  eruditos  viderit,  nt 
antea  dedit  plurima,  graviori  vos  munere  dona- 
bit.    Valete. 


1)  Pronunliate]      Ita  et  editio  secunda. 
legitur:   „pronuntiare."     F. 


In  editione  tertia 


EPISTOLARtlM   LIB.  I.      1515. 


8 


1515. 


No.  2. 


1.  Ian. 


Ambrosio  Blaurero. 


Ex  autographo,  quod  Melanthon  rubro  liquore  exaravit,  in 
cod.  Monac.  I.  p.  S28.  Epistola  et  in  Lib.  VI.  p.  422.  le- 
gitur. 

Docto  et  religioso  viro ,    Ambrosio   JBlarer 
Albarosbachum  *),    IMonacho  suo. 

Iamne?  homo  eloquens  infami  puero  rto  sqcqti 
dabis,  esse,  qui  ament,  ot  ovd*  av  e%oiev  elnelv, 
o  rt  fiovlovrai  GtpiGt  naQ  allrjlwv  ytyveaSai, 
ulla  uavreveG&at  o  ftovlovxat  y.al  alvizzeo&ai, 
ut  ait  ille  apud  Platonem  elegans  profecto  et  At- 
ticus  vir.  Sic  enim  est  amoris  quoque  nostri  lu- 
dus ,  ut  in  summa  rerum  copia ,  puto ,  quam  vir- 
tutes  administrent  tuae ,  simul  argumento  ac  ora- 
tione  deficiam,  neque  satis  intelligam,  qua  te 
mihi  parte  probari  magis  velim,  eruditione  an 
humanitate?     Sed  allubet  tamen,  quae  nostro  in- 


*)  i.  e.  Alpersbach  s.  Alpirsbach,    monasteriuni  Ord.  S.  Be- 
nedicti  Wurtembergense.       F. 


genio  propior,  humanitas.  Huic  me  quasi  cui- 
dam  regulae  affingam.  Id  enim  de  eruditione 
pene  aC,f]la)  dicere  nimium  quam  audax  fuerit. 
Ea  est  ergo  humanitas  tua,  ea  in  habendo  amico 
facultas ,  ut  quidvis  gratum  habeas ,  y.al  Gjhixqov 
3wqov  ,  tenuem  ac  ieiunam  Philippi  epistolam, 
sed  pulcerrimo  emtam  pretio.  Sic  enim  carior 
tibi  erit  merx  nostia,  elegantissimis  scilicet  literis 
tuis.  Sed  de  his  alias.  Et  sunt  in  nobis  non  xiM 
lia,  quae  amari  longe1)  merentur  prima,  rectai 
constansque  voluntas,  bene  sentio,  bene  dico 
de  Ambrosio.  Eam  si  tu  umbraticam  atque  adeo 
personatam  vocas  amicitiam ,  vide  ne  iniuria  bo- 
nas  ment.es  y.ai  (pilav&Qiojiovg  2)  afficias.  Auda- 
cter  haec  ego ,  ut  probem  tibi  nostra  aequalis  ami- 
citiaemunia.  Vale ,  et  Philippi  memor  esto.  Gye- 
diaGriy.&s.    Ex  Tubinga,  Cal.  Ianuariis3). 

Philippus  MelanchthoN. 


1)  Lib.  VI.:  longius. 


2)  Melanthon  scripsit:  ^(fiXavovg"   i.  e.  (ftlctvOoojnovg. 

libro  VI.  male:  ipiXdyovg. 

3)  Lib.  VI.  addit:  „anno  1515." 


In 


9 


EPISTOLARUM    LIB.  I.     1516. 


10 


1516. 


No.  3. 


(m.  Martio.) 


Paulo  Geraeandro. 


Praefatio  in  Terentiwn,  quem  Melanthon  ediclit  ita  in- 
scriptum:  „Comoediae  P.  Terentii  nietro  numerisque  re- 
stitutae.  Tubingae  in  aedibusThomae  Anshelmi  Badensis, 
Mense  Martio  Anno  M.  D.  XVI."  in  4to.  Recusae  sunt 
cum  eodem  Melanthonis  prooemio  Lipsiae  a.  1518  et 
1519.  in  4to.  In  fronte  editionis  principis  Melantbone, 
si  quid  video,  autore  haecce  leguntur: 

„AD  LECTOREM. 
Quisquis  es,  cui  Romani  sermonis  elegantia  est  cordi, 
hortamur,  in  Terentii  fabulas  animis  incumbilo.  Usus 
esto  librorum,  qui  nostris  formulis  excusi  spectantur.  Hi 
si  siudiis  intercesserint ,  frugem  tibi,  Thomae  Anshelmo 
gratiam,  utrisque  laudem  pariunto.  Id  meretur  labos, 
qui  vel  nobis  quantus  fuerit,  non  praedico.  Alxb  dti$u. 
Modo  lector  faueto,  emito,  -versato.  Tibi  Musae  Teren- 
tii  Comoediam  dicarunt.     H.  et  L.     S.  Tiibingen."    F, 

Philippi  Melae  Brettani  ad  Paulum 

Geraeandrum     Saloburgensem    in    Te- 

rentii  Comoedias  Praefatio. 

Qui  mores  olim  publicae  privataeqne  vitae  con- 
stituerunt  viri  graeci  (nam  ab  illis  velut  humana- 
rum  artium  primis  autoribus  auspicandum  censeo), 
partim  apologis,  quales  feruntur  Aesopei,  partim 
aenigmatis,  ut  scrupi  sunt  Cleobuli  Lyndiilm- 
xwg  conscripti,  partim  sacris  quibusdem  Deorum, 
ut   ferebatur,     oraculis   rem   absolverunt.      Mox 
prima  philosophorum  aetas  ,  hominum  studia  sen- 
tentiis  pauculis,  etiam  a  poeta  quopiam  acceptis, 
composuit.     Adde  posteriori  seculo  praeter  philo- 
sophorum  vulgus,   exempla   morum  Socraten   et 
Diogenem,    quorum  uterque  non  tam  vitae  usu 
spectatusforis,  quam  scholae  studio  domi  proba- 
tus  est ,  tametsi  aliis  longe  finibus  utriusque  ratio- 
nes  constitere.     Socrates,  ut  vivendi  modo  civi- 
lior,  oratione  fuit  modestiae  ac  humanitatis  plena. 
contra  Diogenes  et  vita  et  sermone  asper,  rigidus, 
carpendo  acer,  quamvis  ab  illa,  quae  tum  coepit, 
rixatorum  disciplina  maxime  alienus,  nugas  puto, 
quales  in  illum  iactabantur  om-Q  tltul  iyco,  ovx.  tl 
av'   uv&QumoQ  di  el/ui,   av  ccoa  ovx  av&Qomog. 
Quod  ego  sum,  tu  non  esj  homo  ego  sum,  tu  igi- 
tur  homo  non  es.    Accessit  ad  instituta  sapientum 
sophistica ,  non  illa  nugatoria ,   sed  quae  posthac 
cum  historia  copulata  est.    utilis   apprime   mori- 
hus   hominum  formandis.     Et   ante  poetis    opi- 
nione^  artis  cesserat  longe  maxima  pars  instituen- 
dae  vitae ,  e  quibus  plerique  principum  aucti  gra- 


tia  laudes  illis  tantum  heroicas  velut  exempla  de- 
dere.     Homericos  reges  puto  et  Tragicas  concio- 
nes.     his  Pindaricum  poema  non  addetur  inepte. 
Reliqui  in  communibus  versati  caussis    familiae 
curam   civitatisque  statum  descripsere.     illis  Co- 
moedia  se  debet  praecipua.     Praetereo  quae  plu- 
rima  etiam  versu  suis  interdum  amici  tradiderunt. 
Hesiodi  eoya  y.al  rjjutQag  ad  fratrem  opus   tale 
forsan  habebitur.     et  qui   Pythagorae   dicuntur 
aurei  versiculi,  autore  non  malo,  sed  tamen  igno- 
bili.     et  Theognidos  Phocylidaeque  carmen  cum 
Solomonis  hebraei  sententiis  collatum.     et  innu- 
merae  Solonis  Attici  paraeneses.   quicquid  id  est, 
quod  publico  favore  plausuque  caruit ,  solo  priva- 
torum  usu  laudem  promeruit  non  modicam.     Ad 
ista  redeo ,   quae  frequentibus  exhibita  spectaculis 
vitam  omnem  quasi  suis  depictam  vicibus  ostenta- 
runt.   ea  ut  ordine  referamus ,  paulo  altius  petenda 
videntur.       Olim    composito    Athenarum    statu, 
cum  et  pacis  et  ocii  studia,  ceu  fato,  coepissent  ex- 
coli,  priusquam  esset  illa  communis  philosopho- 
rum  appellatio;   Poetae  se  quidam  ingenii  viribus 
extulerunt,  magni  homines,  vivendi  formam  gra- 
tiis  adhibitis  eleganter  exprimentes,    et   prodesse 
bonis  mentibus  et  delectare  afficereque  virtutis  ar- 
gumento  populum   conati.      Tragici  vocabantur, 
qui  faciliore  aliquanto  pede,  quamvisheroosHome- 
ricos  imitati,  orationem  numeris  vinxere.  pedestri 
ea  habita  est  non  absimilis.    Primum  fuisse  ferunt 
Thespin  Atticum,    qui  multitudinis  animos  edita 
Tragoedia  personatus  in  se  convertit,  vel  eo  clarus, 
quod  extrema  aetate  Solonem  spectatorem  habuit. 
Quo   etiam  tempore   accessit   artibus    incrementi\ 
tantum,   ut  Pisistratus ,  Atheniensium  princeps, 
Homeri  poema  mox  digeri  probe  curarit.     quis- 
quis  ille  fuit   (nam  Aristarchum  posterior  aetas 
tulit),  qui  rem  tyranni  mandato  aggressusHomeri- 
dis  et  Rhapsodis  magna  versuum  volumina  dedit. 
Solebant  tum  illi  vagabundi  partem  Homerici  poe» 
matis  allecti,   vel  mercedis,   vel  gloriae  cupidine 
decantare.     Crevit  aemulatione  studium,  paucis- 
que  post  annis,   praeter  autores  Tragoediae  mul- 
tos,  suae  cuique   privato    caussae    dramate  vario 
comprehensae    passim  agebantur.      donec    poetis 
negocium  datum  est,  qui  paulo  festivius  pro  in- 
genii  elegantia  stultas  vulgi  contentiones  luderent, 
certis  interim  nominibus  non  tacitis.     Qui  ioci, 


11 


EPISTOLARUM  LIB.  I.     1516. 


12 


perintlc  atque  Tragoediae,  publicis  celebrati  spe- 
ctaculis,  magnam  poetae  laudem ,   maiorem  audi- 
tori  componendae  vitae  rationem  pepererunt.   At- 
que  haec   sunt  comoediae  initia,   haec  est  etiam 
linis,  ut  ea  ceu  regundae  vitae   speculo  utamur. 
id   quod   adeo  accepimus   illis   observatum   tem- 
poribus,    ut  nunquam  postea  annos  multos   non 
frequens  fuerit  in  Atheniensium  oculis  Comoedia. 
sed  minore  aliquanto  licentia ,  quando  et  reliqua 
vatum  opera  iam  audiebantur  undique.     Nam  in- 
duxerat,    ut   scribit  Athenaeus,    in  Tbeatra,   et 
quidem  primus  Demetrius  ille  Phalereus  Home- 
ridas  seu  Rhupsodos  ,  et  Aristarchi  diligentia  isto 
fere   seculo   libri    Homerici    habebantur   integri. 
Feruntur  item  opera  Demetrii,  poemata  Hesiodi, 
Archilochi,  Phocylidae  primis  honoribus  publi- 
cata.     De  Graeca  comoedia  dictum  est  hactenus, 
uti   morum    caussa  coeperit,    ut  ingenti  primnm 
admiratione  res  nova  sit  edita.    De  scena  reliquave 
agendae  fabulae  specie,  qui  plura  praeter  caeteros 
volet,    Athenaei  dissertationes   et  lulii  Pollucis 
commentarios  petat.  Nunc  quom  de  latino,  Teren- 
fiano  scilicet  pocmate  agitur,    tametsi  a  Donati 
Benedictique*)  praefationibus  accipi  nonnulla  pos- 
sunt ,  referre  tamen  putavi ,    quo  sit  modo  in  ur- 
bem  Romam  invecta  comoedia.     Nam  si  ad  pri- 
mam  urbis  originem  quasi  postliminio  redeas ,  in 
ludis  et  his  quidem  paucis,    nominantur  e  statis 
circenses,    et  nescio  quae    sacra,    praeter    vene- 
randamantiquitatis  consuetudinem  nihil  est,  quod 
admirere.     Sed  illa  tamen  ad  posteros  usque  de- 
ducta,  puto  quod  ea  pietas   videretur,    ut  urbis 
Romae  opes,    ita  ludorum  celebritatem  frequen- 
tiorem   reddidit.     Hinc  et  numeri  non  pauci  ad 
gesticulationem  veluti  Dithyrambi  compositi,    et 
artes  hetruscae  suis  decorae  ludiis  excipiebantur. 
Has  Andronici  Livii  studium  postea  expoliit,   qui 
cum    graeca    scientia    disciplinas    hetruscas    con- 
iunxerat.     Primus  in  urbe  spectaculis  varium  car- 
men  edidit,  epos,  Comoediam,  Satyram,  veteris 
comoediae  imaginem,  Tragoediam.     Successerunt 
Q.  Ennius,  M.  Plautus,  Cn.  Nevius ,  M.  Pacu- 
vius,    Statius  Caecilius ,  L.  Accius ,    partim  co- 
moedia,  partim  tragoedia  ilhistres,  plerique  carmi- 
num  alia  specie  laudati.     At  ncscio,   num  cuique 
scriptorum  generi  suus  decor  apud  illos  manserit. 


*)  cf.  ,,  Benedicti  Philologi  Florentini  praefatio  super  P.  Te- 
rentii  Comoediis  ad  Petrum  Crinitum ,"  praemissaTerentii 
Comoediarum  editioni,  quaeFIorentiae  studio  et  impens. 
Phil.  de  Giunta  a.  1505.  in  8vo  prodiit.     F. 


nam  in  Plauti  comoedia  desyderari  nonnunquam 
TiQsnov  aiunt.     Et  qui    statim   secuti   sunt  illos, 
Terentius  atque  Lucilius,  arte  superiores  haben- 
tur  Quintiliano  teste.     Sed  in  nostrum  omne  to- 
tius  comoediae  ingenium  conferunt.     Itaque  sum- 
matim  de  latina  comoedia  diximus ;  de  Terentiana 
longe  pluribus  agerem,  nisi  aliorum  in  manu  es- 
sent  commentarii.     Neque   vero   de  poetae    arti- 
ficio  aliud,   quam  quod  Erasmus  Roterodamus, 
Opt.  Max.  literarum  praeses,  ait,    esse  optimum 
dicendi  artificem  Terentium.    Non  dissero,  quibus 
ille  figuris,  qua  elegantia,  quo  decore  orationem 
supra    communem    ingeniorum    aleam  extulerit. 
quam   priinae    comoediae   iuvenes    ament  sancte, 
contra  quam  sint  inepti  secundae  fabulae  Phaedria, 
Chaerea ,   milesque  Thraso ,   quam  sese  impru- 
denter  in  tertia  Menedemus  excruciet  a  filio  non 
bono  desertus.    quam  probet  urbane  JMitio,  quid 
in   instituenda   iuventute  possit  liberalitas,   quid 
clementia.     Mitto  multiplicem  in  Ecyra  mulie- 
rum,  et  si  dici  potest  stultam  calliditatem.     Mitto 
quam    vulpinetur    improbe     parasitus    Phormio. 
Multa  sunt  eiuscemodi  apud  hunc  poetam,  quae 
vitaemoribusque  parandis,  quae  dictionis  elegantiae 
conveniunt.    ita  rei  natura  introspecta,  ita  perso- 
nae  habitus ,  aetas  et  conditio  observata  est.     Id 
an  graecorum   aemulatione  constet,   anne  latina 
arte,  vel  ingenio  potius  Aphrico,  fortassis  ambigi 
nonnihil  potest.      Sed  dicam   libere,   quando   et 
ingenio  sua  laus  est,  partem  esse  JMenandri,  quem 
autorem  habuit,    in  illis  multam.     Eius  hae  vir- 
tutes  inter  summas  aP/utarcho  laudantur:  „  dllct 
Mwavdoos  ovrojg  sd^ei^s  ttjv  le§iv,  ojsTenaarjxal 
(fvosi  xal  diadeOEi  v.al  rjfaxiq  Gv/li/lietqov  elvai." 
Quo  fit,  ut  Menandrum  et  arte  suis  placuisse  cre- 
dam,  quando  talis  est  in  eo  oeconomia,  et  exem- 
plo  praecipuum  nostro  fuisse,  quod  cura  et  studio 
imitaretur.     Caeterum  in  hoc  poemate   spectabis 
et  libero  dignas  sententias,  et  iocos  lepidos  faciles- 
que  et  sales  urbanos ,  elegantes,  non  ineptos,  non  i 
invidiosos  ,      planeque    Menandrios  ,      id     quod 
Graecus  ait:  „al  Mevavdoov  y.o^imdiai  acp&ovujv 
akdiv*)  xal  leowv  /.veTe^ov oiv ,    disneQ  e£  exelvrjs 
yeyovoTWV  ttjs  &aXa.TT/rjs,  e%  cov  ^AtpQodiTrj  yeyo- 
vev."      Ad  eam  elegantiam  peculiari  gratia  facit 
nurnerus  Iambicus  Terentio  familiaris.     Trime- 
tris    potissimum    constat,    et   longiore   interdum 
versu,    ne   a  pedestri  oratione   videatur   alienus. 


*)  Ed.  Lips.  post  cddjy  addit:  ,,yu."      F. 


13 


EPISTOLARUM  LIB.  I.     1516. 


14 


Atque  ut  dignosci  carminis  ratio  possit,  mocli  cui- 

que  scenae  sunt  inscripti,  distincti,   dispositique 

versus,  ut  lex   postulat,    quae  diligentia  primum 

Philologi  Benedicti  laudibus   cessit.     Utinam  et 

nostris  libellis   gratiae    tantum    comparetur,    ut 

exemplari  collato  iudicentur  numeri.     nam  reli- 

quum  diligentiae  etiam  sine  monitore  spcctabitur. 

Est  etBenedicti  compendium  de  pedibus  annexum, 

ut  in  promptu  sit  carminis  absoluta  ratio.     Qui 

locupletiorem  huius  penum  desyderat,    Aldi  Ma- 

nutii  commentarios  metricos  requirat.     Olim  for- 

tasse  dabuntur,  quae  de  Iambico  carmine  Priscia- 

nus  composuit  *),  siquando  a  nobis  edcntur  paulo 

emendatiores    vulgaribus,     qui   usque    adeo    de- 

pravati  leguntur,  ut  quae  Pius  etiam  Baptista  **) 

Plauti  codicibus  addidit ,  ex  illo  de  Iambis  descri- 

pta,    nulla   videantur.    ibi  nescio  quae  locis  Ho- 

mericis  noctua  supposita,  ovdiv  nobg  uiog.    Ve- 

iim  illa  copiosius  alias.     Hic  Terentius  cst  Poeta 

]omicus,  in  quem  ora  latini,  in  quem  oculos  re- 

erunt.     et  orationis  et  vitae  magister ,  omni  pene 

egendiis    aetati,    sed   ornni    plane    studio.      Hic 

auspiciis,    optime  mi  Paule,    tuis  exit  in  publi 

cum  laetus ,   cum  quod  opera  sibi  tua  castigatior 

videtur ,   tum  quod  foelicissimo  iuo  studio  prin- 

:eps  coliturunicus,  eoquedecore,  ut  omnem  illi 

mmanitatem,  rr)v  iyyvyMov  naideiav,  coniunctam 

habeas.     Et  iuventus  Germanica  velim ,  exemplo 

tuo  in  poetam  istum  incumbat,  imaginem  habitura 

itudiorum,  quam  aM.Cicerone  reliquisque  magnis 

vitis  accepisti,   quibus   adeo  Terentianae  fabulae 

fuerunt  in  manibus  frequentes,  nt  gravissimas  in- 

:erdum  causas  Terentiano  carmine  vel  illustrarent, 

vel  tutarentur.     Opinor,  quod  ita  quondam  ora- 

:ores  Graeci  multas   bonorum   poematum   partes 

*)  Melanthon  locis  quJbusdam  ex  Prisciano  in  fine  huius  edi- 
tionis  ila  praefatus  est:  „Ad  Lectorem.  Haec  loca,  ut 
in  epistola  nostra  monuimus,  e  Prisciano  excerpla  sunt. 
yuae  si  copiosius  et,  ut  dici  solet,  ad  unguem  nosse  ve- 
Jis,  ad  volumen  Pnsciani  recurras,  necessum  est.  Nam 
immerus  pnrnus,  quem  unicuique  loco  adiectum  vides, 
Iibrum  sigmficat,  subsequens  vero  chartam  Tetustiorum 
esemplar.uni.  Quae  si  forsitan  non  undequaque  jioslra 
cum  tuo  Prisciano  supputatio  congruerit,  poteris  labore 
omma  assequi.     Quid  enim  non  evincit  labor.  v  Vive  foe- 

IlX  •  X*  a 

**K^'  »Anno'2n;eilla  Ioann>'s  Baptistae  Pii  in  Plautum, 
S.domum,  Fulgentium.  Bononiae  ap.  I.  Ant.  a  Bene- 
dicUs  Anno  M.  D.  V.  •»  f0l.      F. 


et  ingenii  probandi  et  honestandae  rei  gratia  soliti 
fuerant  anoOTOf-taTt^ovrsg  dicere.  Valemi/Vi«/g 
Geraeander ,  et  Poetam  Terentium  vere  tuum  pu- 
tato.     Ex  Tubinga,  Anno  M.  D.  XVI. 

H.  et  L. 


No.  4.  (m.  Novembri.) 

Studiosis  adolescentibus. 

Praefatio  libelli  inscripti :  „DiaIogus  Mythologicus  Bartho- 
lomaei  Coloniensis ,  dulcibus  iocis,  iucundis  salibus  con- 
cinnisque  sententiis  refertus  atque  diligenter  elaboratus. 
Hagenaw  apud  Tbom.  Anshelmum  mense  Novembri  M. 
D.  XVI."   plagg.  b%.  in  4to.  L. 

Studiosis  adulescentulis  Philip\pus  Melanch- 

thon  S.  D. 

V enit  in  manus  nostras  fabula  haec  et  lepida  et 
elegans:  quam  cum  obiter  perlegissem,  ne  deesset 
studiis  vestris,  optimi  adulescentes ,    statim  chal- 
cographis  commendavi,    quod  iuventute   commo- 
dissima   videretur.     Nam   dialogo,    quod  sermo- 
num  genus  est  familiaritate  et  puritate  commen- 
datum,    rerumque    varietate    gratum,    conscripta 
est ,    facietque  ad  excolendam   adulescentiam  ve- 
stram  plurimum ,  si  ea  rerum  et  verborum  gratia 
caetera  quaeque  studia  exornaveritis ,    ut  quibus- 
dam   pigmentis   venusta,     iucundiora    reddantur. 
Siquidem  fabellis  elegantioribus  tam  vitae ,  quam 
orationis  regula  praescribitur,    Plutarcho  auctore 
in    libro,    quem   de   audiendis   poetis    inscripsit. 
Alunt  enim  et  fovent  animos  teneros,  atque  illis 
ipsis  ingenia  ad  severiora  veluti  amne  comite  ad 
mare  duci  solent.     Fieri  autem  id  putatur  eo  di- 
cendi  filo  rectissime,  quo  contextus  est  hic  sermo 
nitidus  profecto  et  castigatus,  ac  ad  comparandam 
eloquentiam,    quae  donum  est  deorum,    apprime 
utilis.     Ad  quam  uti  debetis  certe  totis  animi  co- 
natibus  est  enitendum.     Fertur  enim  a  Diis  data, 
ut  eorum  magnificentia  ab  hominibus  intelligere- 
tur:  id  quod  Mercurius,  sermonis  auctor,  signi- 
ficare  videtur,  a  maioribus  deorum  nuntius  vene- 
ratus,   quod  rb  (iovh^ia  %wv  %)eu)v  yivvooy.o^w 
ly.  rc5v  ivStu^o^u&vojv  rj/Luv  xara  xbv  Xoyov  ivto- 
yeiwv,  ut  apud  Pharnutum  legitur.    Caeternm  vos 
bonorum  praeinium ,  laus  expectat.    Valete, 


15 


EPISTOLARUM   LIB.  L     1517. 


1517. 


16 


No.  5. 


(hoc  anno.) 


Hermanno  Comiti  de  Nuenar. 

Prooemium  libelH  :   „Osci  et  Volsci  Dialogus  ,  ludis  Ronia- 
nis  actus."    S.  1.  et  a.   plagg.  2&   in  4to.     In  fronte  huuis 
editionis,    quae  ducibus  Strobelio  et  Schnurrero  a.  1517. 
prodiil,    lioc  Melanlhonis  &\s\\c\ion   legilur: 
ifikinnov  xov  fifkci. 
Tavxa  6s  tiov  Movacov  ;f«o/<?«Trt  'Enfirjs  eS~rjX£V} 
Evkoyiov  fiv&ov,  ai4f.ifJ.axa  deivokoyots. 
De  Dialoeo  eiusque  autore  Mariangelo  Accursio  cf.  Hum- 
melii  Neue  Bibliotbek   I.  Bd.    S.  101  —  105.,   ubi  et  Me- 
lantbonis  praefatio  recusa  est,    et  Adehtngii  Fortsetzung 
zu  J6cher's  Gelehrt.-Lex.  1.  Bd.    S.  146.       F. 

Illustri  Dn.  Hermanno  Comiti  Novae 
Aquilae,  Ecclesiae  Metropolitanae  Colonien. 
etCathedralis  Leodien.  Canonico,  Archiepiscopi 
Coloniensis  Legato,  Philippus  Melanchthon  se 

commendat. 

En!    Romanam   illam  de  loquendi  consuetudine 

verbisque  deligendis  Princeps,   lepidam  certe  ac 

festivam  disceptationem,    quod  nuper  in  Germa- 

niam  reversus  Ioanni  Reuchlin}    consanguineo 

nostro,  munus,  doOiv  bUyi]V  re  (pihjv  %e  dedisti. 

Libellum  is  et  benevolentiae  in  se  tuae  ac  singu- 

laris  studii,    et  gratitudinis  suae  planeque   officii 

testimonio  nobis  excudendum  tradidit,  quem  ce- 

leberrimi  nominis  tui  argumento   litterarum  stu- 

diosi   communem  amplecterentur.      Quando  vir- 

tus  boc  etiam  tua  splendore  natalium  tanto  et  mira 

fortunae  gratia  illustrata  meretur,   ut  omni  stu- 

diosorum  ardore  Musageta  quidam,    veluti  com- 

munis  inter  Musas  Hercules ,  colare.     Itaque  titu- 

lis  tuis  libellum,    munus  tuum  xara  xivv  avxi- 

dcoQCOV  %aoirag  adscriptum,   Ornatiss.  litterarum 

Patrone,  libens  accipe,  quo  simul  intelligam,  of- 

ficium  tibi  nostrum  recte  probatum  iri,  et  quam 

in  te  studiorum  spem  colloco,  non  inanem  pror- 

sus  arbitrer.     Tubingae. 


No.  6. 


(in.  Iulio.) 


loanni  Stofflero. 


Melanthonis  oratio  eiusque  prooemium  legttur  etiam  in 
eiusdem  Declamatt.  ed.  Gerbelii  (Argentorati  1541.  in  4to) 
pag.  77.,  ed.  Argentorat.  a.  1558.  T.  I.  p.  324.  et  in  edi- 
tione  Richardii  T.  I.  p.  1.       F. 

Egregia  Virtute  Viro  Ioanni  Stoffler  Iu- 

stingensi,  Mathematum  professori    ),   Philip- 

pus  Melanchthon  S.  D. 

Sermonem  de  liberalibus  Artibus  habui  nuper, 
vir  clariss. ,  pro  more  istorum,  qui  in  philoso- 
phorum  scholis  rhetoricantur ;  eum  dicare  visumi 
est  tibi,  cum  quod  eiuscemodi  sit  argumentum 
quod  adserere  nomini  ipse  tuo  iure  queas,  tum 
quod  hoc  munere  pietatem  tibi  meam  probare 
contendam.  Etenim  debeo  humanitati  tuae,  non 
quantum  agnosco,  sed  quantum  agnosse  me  cu 
pio.  Cupio  autem,  quantum  decet.  Iam  quae  U 
non  decent  omnium  insignia  laudum,  qui  tot  an- 
nos  l) ,  tanto  studio  mathematum  abstrusa  reclu- 
dis,  qui  tanto  studiosos  omneis  atque  adeo  rae 
fauore  complecti,  eoque  ceu  stimulo  ad  glorian 
excitare  soles.  Id  quod  sensi  tacitus,  cum  inter- 
pretandi  Arati  munere  nos  onerares.  Nihil  ar- 
dentius,  nihil  maiore  voluptate  unquam  coepi,  e 
spero,  rem  casuram  non  infoeliciter,  modo  tu  ad- 
spires  porro.  Vertimus  aliquantum  operis  latim 
carmine,  neque  vero  quo  veteres  modo,  qui  imi- 
tati  potius  quam  interpretati  videntur.  Tu  in- 
terim,  dum  illud  absolutum  fuerit,  hanc  hab< 
oraciunculam  officiosi  animi  testem.  Fortass' 
lautiorem  voles  et  magis  elegantem ,  sed  fieri  ne 
quibat,  is  est  rerum  acervus,  brevibus  confud 
plurima,  et  vereor,  ne  non  decora  sit  varieta^ 
perinde  atque  id  est,  quod  Lucianus  ait,  Ka/Lirjlo 
ev  AiyvTirioiOiv.     Vale.     Tubingae. 


Praefalio  orationis  inscriptae  :  „De  artibus  Iiberalibus  Oratio 
a  Philippo  Melanchthone  Tubingae  habita.  Ex  Charisio 
Thomae  Anshelmi  Mcnse  Iulio."  s.  a.  2%  plagg.  in  4lo. 
In  fronte  orationis  Casparis  Churrerii,  qui  et  in  fine 
bymnum  in  Musas  Orpbei  et  graecum  et  latinum  addidit, 
distichon  legitur  sequens: 

A(vt8  vtoi  onovda&fitvot ,    xa\  ravra  novttTe 
nalyviu  iwc  fiovGuiv.    6  ykvxvs  Igtiv  aytov. 


No.7.  (26.  Iul. 

Paulo  de  Belsberg  (s.  de  Welsperg). 

Ex  Epp.  lib.  VI.    pag.  11. 

Nobili   Viro  Dn.    Paulo    de  Belsberg  ** 

amico  suo. 

Salve  Paule  imaginibus  ac  virtute  nobilis.    Egor 
tibi  adeo  videor  inofficiosus,  ut  absentis  amici 


*)  Tubingensi.     F . 

**)  Melanthon  nomen  huius  gentis  ila  recte  snipsisse  non  i 
detur.    Scribendum  puto :  „de  VFelsperg."     F. 
1)  Gerbelius:  annis. 


17 


EPISTOLARUM    LIB.   I.     1517. 


18 


praesentis  non  eandem  habeam  rationem  ?  Immo 
vero  rationem  habemus  virtutum  tuarum,  longe 
quam  ante  licuerit,  absentis  honestiorem ,  quas 
plerique  familiaribus  aliquot  conversationibus  de- 
coro  adeo  iunximus  ordine,  iunctas  admirati  su- 
mus,  ut  nephas  fuerit  in  ullo  alio  tantum  speci- 
men  requiri.  Scilicet  ita  sunt  humana ,  ut  unus 
non  semper  vivat  singulis  honore  virtutis,  qua 
vel  ad  ambitionem  crebrius,  quam  vitae  usum 
utatur.  Tu  contra  singulas  ad  singula  ingenia 
contulisti,  hunc  urbanitate,  illum  magnificentia, 
me  certe  caritate  devinxisti,  ut  ne  quid  interim 
gloriosius  dicam  de  reliquis.  Ergo  te  quaeso ,  mi 
Paule,  sinas  ut  aliqua  nos  parte  tui  fruamur:  hoc 
est ,  mutuis  gratiis  eum ,  quem  pectoribus  S.  san- 
ctus  infudit  nostris,  amorem  alito,  amantem  ama. 
Fortassis  erunt  conditiones  meae,  ut  spirare  ali- 
quid  Pauli  nomine  dignum  queam.  Yale,  et 
me  commendatum  habe.  Tubingae,  XXVI.  Iulii 
MDXVII. 


No.  8. 


(hoc  anno  ,    \xl  viclettir.) 


Eiclem  Paulo  de  Belsberg. 

Ex  Epp.  lib.  VI.  pag.  12. 

(j\Tobili    Viro  Dn.    Paulo     de    Belsberg 

amico  suo.) 

iSalve  mi  Paule.  Nihil  omnium  aegrius  desidera- 
mus,  o  Paule,  spcs  ac  decus  eximiae  nobililaiis, 
quam  literas  tuas  et  Franciscus  *)  noster  et  ego. 
Sic  amat  ille  te  amice ,  sic  ego  colo  non  te  modo, 
quanquam  te  maxime ,  sed  illam  ipsam  quam  us- 
que  eo  spiras,  virtutem.  Quoties  non  mentione 
nominis  tui  propemodum  sensu  aliarum  rerum 
excidimus?  Quando  non  ob  ora,  ob  oculos  Pau- 
lus  delitiae  nostrae?  Spes  una,  unicum  decus 
nostrum?  O  Paule,  fac  sciamus  omnia  nos  tua. 
Quid  usque  rerum  apud  te?  Interim  Francisci, 
non  dubium ,  amice  atque  adeo  pro  ingcnio  tuo, 
memineris.  Forsan  aliqua  parte  Philippus  inter- 
cidit.     Futurus  si  per  fata  liceat  et  virtutum  ve- 


*)  i.  e.  Franciscus  Stadianus ,  Professor  Tubingensis  et  Me- 
lanthonis  praeceptor,  de  quo  Melanthon  in  sermone  cle  cor- 
rigendis  adulescentiae  studiis  (a.  1518.)  haec  scribit:  „  Ami- 
cus  mihi  quispiam  est  non  vulgaris,  sub  quo  primuni  puer 
praeceptore  in  Suevis  Tubingae  dialecticis  merui  annum 
unum  aut  alterumbactenusut  fiatre  semper  familiariss:  usus, 
Franciscus  Stadianus,  eruditione  ac  vilae  genere  tali,  ut  a 
bonis  ac  doctis  omnibus  certatim  diligi  mereatur."  etc.      F. 

Met-axth.  Oper.  Vol.  I. 


strarum  comes,  et  praeco  nominis  tui ,  si  quem 
studia  mereantur  honorem  quondam.  Cui  enim 
vel  omnia  mea  debeam  potius,  si  qua  sunt  modo, 
quam  ei ,  qui  me  perpetua  beneficientia ,  perpetuo 
amore  candide  adeo  infimum  de  plebe  hominem 
passus  est?  Dein  qui  ita  sit  Francisci  >  ut  nephas 
sit  exislhnare  ullum  uspiam  ulli  esse  "devinctum 
magis.  Cui  adeo  cum  Philippo  amice  conveniat 
non  ullo  merito  meo,  ut  longe  debeam  omnia 
Francisci  nomini?  cur  non  omnia  tibi  quoque? 
unus  est  Francisci,  unus  Pauli  animus.  Obse- 
cro  committite  vestrae  humanitati  Philippum. 
Vale  foelix.  loannes  JMerzger  te  salvum  esse 
cupit. 


No.  9. 


(\s.    d.) 


Bernardo  Mauro. 


Prooemium  yersionis  lalinae  „cx  octavo  convivalium  quae- 
stionum  libro  Plutarchi  de  nnta  Pylhagorica,  qua 
bospitem  Hirunciinem  recipi  nolcbant.  Phil.  Melanch- 
thone  interprele."  Quae  qniderri  versio  una  cum  /.  Oeco- 
larnpadii  oratione  ad  Clerum  ct  Epistola  Ljsidis  ad  Hip- 
parchum,  a  Casp.  Churrerio  latinitate  donata,  IJaeenoae 
ap.  Thom.  Anshelmum  M.  D.  XVII.  in  4to  prodiit.  (cf 
Panzeri  Annal.  typogr.  VIF,  83.  131.)  Recusa  est  et  iri 
Plutarchi  Chaeronensis  opusculis  quibusdam ,  Des. 
Erasmo  Roterodamo ,  Stephano  Nigro ,  Angelo  Bar- 
bato ,  Dilibaldo  Pirckhcyrnero  et  Philippo  Melanchthone 
Brettano  interpretibus  (Basileae  ap.  Ioannem  Frobenium 
Mense  Septembri  M.  D.  XVIII.  plagg.  21|  in  4lo),  et  in 
Phil.  Metanchthonis  cle  arte  dicendi  declamatione  etc. 
Hagenoae  s.a.  8vo  plag.  G3  seqq.  (cf.  Panzer  J.  c.  VII,  1 16. 
403.)  et  in  Plutarchi  ethicis  s.  inoralibus  opusculis  (Pa- 
risiis  1544.  fol.)  fol.  335  seqq.       F. 

Philippus    Melancht  hon    Bernardo 
Mauro  *)  S. 

Plutarchi  convivalem  qunestiunculam,  qna  sa- 
cras  aliquot  Pythagorae  notas  ceu  h^oylvcpa 
interpretatur ,  latio  utcunque  vindicavi,  plane 
avtoGxtdiov  71O00L/.U0V ,  quo  aliis,  quae  frequens 
in  manibus  habeo,  praeluderem.  Eam  tibi, 
Bernarde  elegantissime ,  dicare  vfsum  est  et 
illi,  quo  iam  tyro  exerceris,  dcclamandi  aptam 
generi,  sive  graece,  sive  latine  voles,  et  obeun- 
dae  adnlescentiae  tuae  necessariam  naoaivtGiv. 
Quid  enim  tam  praestes  oportet,  quam  xo  roig 
dyadolg  y.alujg  ^vvo^ulelv,  ut  P/atonis  utar  ver- 


*)  Discipulo  suo   Tubingae,   quod  ipsius  Bernardi  disticbon 
graecum    docet   in    fronte    libri:      „  Isagogicon    /.    Cellarii 
Gnostopolitae  in  Hebraeas  literas"  (Hagenoae  1518.  in  4to) 
ita    inscriptum :     „  Bernardus   Maurus    Philippi   Brettani 
discipulus."        F. 

2 


19 


EPISTOLARUM     LIB.   I.     1517. 


20 


bis ,  hoc  est ,  ne  qua  uspiam  hirundinum  tra- 
hare  consuetudine.  Mihi  crede,  nihil  est  vali- 
dius  ad  lingendos  mores,  ad  formandam  erudi- 
tionem ,  honesto  bonoruin  commercio.  Memi- 
nisti,  quos  ad  Dionysium  versiculos  Theognidis 
scripsit  jyjogenes ,  omni  vulgatos,  ut  inquit, 
Graeciae : 


^Eo&Xwv  fdv  yctQ  an    iofrXa  jua&r']06aL '  tp/ 

de  *)  xaxoloi 
JSvfifuyjjg ,     anoXtlg    xal    rbv   iovra 


voov. 


Vale. 


*)  j>d*"  decst  in  exernpIariHagenoae  formis  oclonis  cdito.    F. 


21 


EPISTOL  ARUM     LIB.  I.      1518. 


22 


1518. 


No.  10. 


(m.  Ianuario.) 


Ioanni  Beuchlino. 


Ex  illustr.  virorum  epp.  ad  Reuchlinum  miss.  ed.  secunda 
(Hagen.  1519.  4lo)  Lib.  II.  fol.  C  3b.  Qui  quidem  epi- 
stolarum  liber  secundus  libro  primo  nequc  in  editione 
a.  1514,  neque  in  edilione  a.  1558  accedit  et  numjuam  po- 
stea  recusus  est.     F. 

Philippus     Melanchthon     B  rettanus 
Sucvus   Ioanni   Reuchlin,    Cognato  suo, 

Sahitem. 

Serius  quam  volebam  ad  te  scribo,  expectandae 
enim  erant  sarcinae  Bibliopolarum  nostrorum,  si 
quos  hi  forte  libellos  Astarothae  *)  adferrent,  aut 
alia ,  quorum  nostra  in  re  quis  usus  esset.  Nihil 
afferunt:  id  ut  egerrime  patiar,  qui  coepi  argu- 
mentum,  quod  sum  pollicitus  ludere  slsyxxiyaiv 
y.axa  xwv  doxagco&ifiv.  Fortasse  coniicis  de 
amore,  studio  ac  pietate  in  te  mea.  Non  de- 
seram,  ne  dubita,  signa  nostra,  /urjnors  gixpaomg 
ioo/usvog.  Excuditur  piscator  Bilibaldi  cum 
Nazareni  libellis  **) ,  mittam  eum  ad  te :  nagd- 
(pgaoiv  Erasmus  in  epistolam  Pauli  edidit  ***) 
quam  si  vis  mittam  quoque,  io  Zsv ,  exclames, 
figovxai.  Habes  rursus  Simplicium  tuum,  et 
Ammonium  ac  Philoponum.  Gratia  tibi ,  qui 
nostro  tantisper  usui  tam  bonos  libros  indulseris. 
Quaeso  te,  si  qua  babes  Alberthi,  quorum  nul- 
lus  est  usus  tibi ,  mitte  ad  me.  Plutarchi  xb  nsgl 
ay.ovsiv  f)  a  me  versum  cui  vis  dicabo.  Fran- 
ciscus  -f-j-)  sese  tibi  noster  nexum  scribit,    et  vin- 


T 

CJ 


*)  i.  e.  Iacobi  Hochstrati ,  de  quo Hermannus  Comes  Nuena- 
nw.sCaI.Mai.  a.  1518  ex  Colonia  Agrippina  scribit  Reuchlino: 
„  qui  plura  dicit  mendacia,  quam  alius  quisquam  comminisci 
queat,  ut  ex Hostrato  Astarolhus  natus  videalur.  De  quo 
recteSamuel  (lib.  I.  c.  7.  v.  3.)  Auferte,  inquit,  deos  alienos 
de  medio  vestri  et  Astaroth,  qui  mendax  est"  elc.  cf. 
v.  d.  Hardt  bist.  litt.  reform.  P.  II.  p.  140.      F. 

**)  „  Luciani  Piscator  interprete  Bilibaldo  Pirkheymero.  Ad- 
dita  est  defensio  lo.  Reuchlini  per  Georgium  Benignum 
{Nazarenum  Archiepiscopum)  scripta."  S.  1.  M.  D.  XVIII. 
Mense  Ianuario,   in  4to.     F. 

***)  Sine  dubio  Erasmi  paraphrasis  in  epistolam  Pauli  ad  Ro- 
manos  intelligenda  est,  quae  primum  in  aedibus  Frobenia- 
nis  apud  Rasil.  Mense  Ianuario  An.  M.D.  XVIII.  in  4to  pro- 
diit.      F. 

•f-)  Intelligendum  esiPlutarchi  opusculum,  quomodo  oporteat 
adolescentem  audire  poemata.  De  eodem  Melanthon  m. 
Septemb.  a.  1519  Spalatino  scribit:  „Prodibunt  hoc  anno 
et  statim  haec  mea :  —  nenl  tixovtiv  Plutarchi"  etc.  llic 
<  libellus  a  Melanthone  in  latinum  translatus  nunquatn  ,  ut 
videlur,  typis  exscriptus  est.     F. 

ff)  Franckcus  Stadianus.       F. 


dicari  vult,  non  ceu  in  gregem  tuum  immissus 
aries,  ut  Iuriscons.  inquit,  scd  ceu  arbuscula, 
quae  in  agrum  aliquando  tuum  radices  egit.  Vale 
et  Philippum  ne  desere.     Tnbingae. 


No.  11. 


(».    d,) 


JVilibaldo  Pirkheimero. 


Ex  Bilibaldi  Pirchheimeri  operibus  colleclis  a  Melch. 
Goldaslo  Haiminsfeldio.  (Francof.  ad  M.  1610.  fol.)  p.  S12. 
cf.  Slrobelii  Vermischte  Reitr.  p.  86. 

Magnifico  viro,  D.  Bilibaldo  Pirckhei- 
mero,    lurisconsuito,  Patri  Patriae,   Domino 

suo  S.  D. 

JDebemus  tibi ,  magnifice  vir,  omnino  omnes,  qui 
litteras  profitemur,  ceu  communi ,  ut  aiunt,  Mer- 
curio  vel  Herculi ,  ut  ad  illud  Senis  Lyrici  allu- 
dam 

y.uxpbg  avi]g  ng,    og  *Hgay.leZ  oxofia  fir}  naga- 

■  ftdlkei. 
Quare  salutandus  mihi  videbare,  qui  soleo  alioqui 
nibil  habere  prius,  quam  ordinis  tui  hominum 
favorem,  quo  et  alantur  studia  nostra,  et  alita 
foveantur.  Ergo  te  quaeso  ,  boni  consulas ,  quod 
excidit  quasi  o^edicjg,  pro  simplicitate  scribendi, 
quodcunque  animo  flagrante  in  laudes  videlicet 
tuas,  collibuit.  Olim,  si  nos  litterario  aliquo 
munere  excitaris,  daturi  sumus  vel  magis  elegan- 
tia,  vel  certe  magis  meditata.  Vale.  Ex  Tu- 
binga. 

El  g    Billtfialdov    xbvNogiy.  bv 

<P  t '■  I  L  71  71  o  g. 

'Egfiov  Tidlai  yvXkr^viov 
ayovxog  tlg  Psg/uaviav 
xrjV  svjiidgsiav ,  ijlS-ooav 
Xvygrjv  sv  vovv  *)  *Eliddog 
Movoal  ys  nbxvi    dXsvaoat. 
xdg  (5?)  jusyioxog  avxodx 
TiXavovvxag  tloi]Vsy^s  Zsvg 


*)  ,,  lv  vovv"  haud  dubie  mendosum  est;  puto  scribendum 
esse:  £g  yaiav.  (Ritschlius  Vir  doctissimus,  quent  con- 
sului,  haec  benevole  mecum  communicavit:  »V. 4.  'AXeva- 
aai  si,  ut  videtur,  tantundem  voluerit  poeta  esse  atque 
alcof-tivai,  probabile  est  huiusmodi  quiddam.  eum  scripsisse: 
Xvygal  zbv  vovv  £g'E).kddos  vel  Xvyoal  y.axa  vovv^EXX.  vel 
Xvyga  voovaai  'EXX. ;  sin  posuerit  pro  dXevaaaai,  dXtvdut~ 
vai ,    continodius  etiam  Xvygrv  Ivvoiav  erucre  licet  ex  scri- 

2  * 


23 


EPiSTOLARUM     LIB.   I.     1518. 


24 


etg  Btllefialdov  Noyixov 

rov  olfiiov.     Movaat  de  re 

gevt'£6jLievat  GVV  Tfp  x°Q°) 

tiov  evtuevd)V  %a§l%wv  &eai , 

rj]  novXv/uv&w  rtei&oi , 

f]  vexrao  ev  Totg  %eiXeGtv 

x1  a./itftooGia  etfiet  nlrjouov*,  e- 

xelevoav  i\uvelv  tov  §evov 

ev  6lvtumotg  rotg  dw/uaGt. 

Movgwv  de  y.al  ^a^tTwv  %ooo\ 

vddovGtv  otxot  y3  evjiQemog 

tov  BtXke fialdov ,    tov  %evov. 

Phil.  Melanchthon. 


No.  12. 


(s.  d.) 


TV.  Pirkheimerus  Melanthoni. 

Ex  Strobelii  Verm.  Beitriige  p.  8b.  Strobelius  epistolam, 
quae  non  ita  multo  post  antecedentem  scripta  esst  videtur, 
ex  Pirkheimeri  apograpbo  edidit.      F. 

(M.    Philippo  Melanchthoni  Bilibal- 

dtts  Pirckheimerus.) 

S.     Et  quis  te,    Philippe   optime,    Rhetorcm    et 

acerrimum  quoque  essenegaret,  cum  res  tam  in- 

opes   ita    ornare  ac   extollere   scias,    ut  plane  ex 

uviag  elecpa.VTa  notetv  videaris ,  aut  si  mavis ,  ly. 

tov  7ittri]Xov  GooptGTrjvP     Tantis  enim  me  prae- 

coniis  ornare,  ita  ubertim  laudare  conaris,  ut  si 

et  impudentissimus  essem,  minime  tamen  togov- 

tov  aya&tov    Gwqov  agnoscere  possem.       Addis 

nescio  quae  beneficia  in  te  collata  esse.     Ego  vero 

non  tam   hebes   sum,     ut   potius    tuis    laudibus, 

quam  meis  credam  officiis,  quae  tamen  non  ideo 

multa  sunt,  qnia  ea  praestare  noluerim,  sed  quod 

nulla  hucusque  mihi  oblata  est  occasio ,  qua  ani- 

mum   in   te  meum    ostendere   potuissem.       Nam 

quod  Oecolampadium  et  Capnionem  tanquam  in 

illos  beneficus   fuerim,   refers    ovdev  Ttobg  enog. 

ov  yay  y.al  ovtoi  aya&ov  Tt  naoa  euov  ellrjtpaot, 

tualiGra  de  6  evdo§oTarog  Kanviwv ,    nisi    tu 

magis   voluntantem,    quam  rei  effectum  conside- 

rari    velis.      Desine    igitur   ea  tanquam   officiosa 

laudare ,  quae  nisi  facerem ,  plane  inhumanus  vi- 

deri  possem ;  ac  ita  habe ,  te  non   solum  illorum 

gratia,    sed  et  propter  studium,    eruditionem  et 

ptura  tum  ad  numeros  vitiosa  tum  ad  sententiam :  ut  trisfes 
cogitationes  Musae  dicantur  arcuissc  ac  non  invitae  ex  Grae- 
cia  migrasse  in  Germaniam."  _  Idem  V.  D.  verbis,  quae 
subsequuntur,  haec  adscripsit:  „v.  7.  Graece  quidem  sic 
scribenchim  erat  poetae :  nXarco/xfrccg  y\vtyy.t  Zsvg.  — 
v.  14.  Haec  intelligi  nequcunt.  Fortasse:  x  auftnoote.g  (tfla 
nhiouov)].—  v.  18.  Vohiit,  opinor,  idovoiv  yel  vdovotv"   F.) 


proprias  animi  tui  dotes  mihi  carissimum  esse  *  si 
enim  vel  mediocriter  peritos  diligere  consuevimus, 
cur  non  ubertim  doctos  vehementer  amemus? 
Non  igitur  solum  in  amicorum,  ut  petis,  grege 
dehinc  connumeraberis ,  sed  inter  potissimos 
et  principes  ipsos  iam  pridem  collocatus  es.  Et 
ut  certius,  quanti  te  faciam,  cognoscere  possis, 
etiam  de  salute  tua  nonnunquam  sollicitus  esse  co- 
gor.  Audio  enim  te  in  studiis  neque  modi  neque 
temporis  rationem  habere ;  id  quam  periculosum  sit, 
iam  pridem  cum  maximo  bonae  valetudinis  meae  de- 
trimento  expertus  sum.  Etenim  cum  iuvehis  ni- 
mio  discendi  studio  arderern,  nec  tamen  ob  nego- 
tiorum  multitudinem  desiderio  meo  satisfacere 
possem,  omne  tempus,  quod  publicis  et  privatis 
supererat  negotiis,  absque  delectu ,  literarum  stu- 
dio  impendebam,  adeo  ut  nec  corpori  curando 
mentem  adhibuerim  *),  sed  die  noctuque  in  libris, 
praecipue  legalibus,  versabar,  et  quamvis  illud: 
Quod  caret  etc.  subinde  ab  amicis  mihi  decanta- 
retur,  minime  tamen  eorum  obtemperabam  ad- 
monitionibus ,  nam  et  aetas  et  corporis  robur  mihi 

animum  suppeditabant ,   adeo  ut  nec mihi 

nocerc  posse  existimarem,  sed  tum  incautius  ne- 
gotior,  et  potius  mihi  ipsi ,  quam  amicorum  con- 
silio  obsequi  studeo,  minime  salutares,  sed  perni- 
ciosissimas  retuli  merces,  animi  vires  detrivi,  opti- 
mam  podagram id  ne  tibi  accidat . 


No.  13. 


(m.   Maio.) 


Bernardo  Mauro. 


Dedicatio  grammaticae  graecae,  cui  Melanlhon  hunc  titu 
lum    praescripsit:     „  lnstitutiones   Graecae    Grammaticae. 
Accentuum     exquisita    ratio.     Etymologia.     Ex  Homero, 
Thersita ,  et  Cheliis  cum  scholiis.  PHILIP.  MELANCHT. 
Proderunt   haec   non    solum  graeca   discentibus,    sed  iis 
etiam ,  qui  non  turpissime  lalina  tractare  conahtur.    Tu- 
bingae."    (In  fine:  „Hagenoae  ex  Academia  Anshelmiana. 
Anno   M.  D.  XVIII.  Mense  Maio.")    plagg.    15j   in   4to 
Fol.  1  "b.      loannis  Setzerii,  qui  a.  1519  Hagenoae  offici 
nam  typographicam  instituit,  distichon  legitur : 
„Hoc  iter  ad  Musas,  hic  graeca  lalinaque  disces, 
.  Aurea  cui  cordi  virgula  Mercurii  est." 

cf.  et  Strobelii  commentationem  :  „von  flfelanchthon^s 
Verdiensten  um  die  Grammatik"  in  eiusdem  N.  Beitr. 
111,2.  pag.  1  —  54.,  ubi  et  Melanthonis  literae  dedicato- 
riae  quae  iam  sequunlur,  recusae  sunl.       F. 

PhilipptLS    Melanchthon    Bernardo 

Ma  uro    S. 

Sive  hoc  nostro  vitio,    sive  errore,    quem  quasi 
per  manum   a  maioribus   accepimus,    fieri  solet, 

*)  Strobelius  verba:  ,,studio  impendebam  —  adhibuerim"  per 
errorem  bis  scripsit.     F. 


25 


EPISTOLARUM     LIB.   I.     1518. 


26 


certe  passim  Germani  homines  neqne  drdine  ali- 

quo,  neque  modo  bonas  artes  adtnnus.     Dicendi 

ratio,  atque  adeo  illa  ipsa,  quae  cum  iudicio  ani- 

mos,    tum   fingit   humanitate    mores,    negligitur. 

Cyclica  deserta  est.       Quam  isti  vocant  philoso- 

phiam ,  inania  quaedam  e  trivio  commenta  inva- 

lidi  mollesque   arripimUs,    litium    ac   siinultalum 

rudimenta.     Quae  vera  est  sapientia  et  ad  com- 

ponendos  hominum   affectus   coelo  demissa    exu- 

lat.      Dii  melius,    Bernarde,    nobiscum  puer  iis 

habere  literis,  quibus  instructus  rite  paratum  ad 

primi   studia   nominis  animum   afferes.       Latina 

graecis ,  graeca  latinis  temperas ,  quod  et  sciri  la- 

tina   sine   graecis   nequeant  prorsum,    et    graeca 

splendoris  capiant  plurimum,  si  Romanis  opibus 

adornes.     Proinde  aptum  habes  hoc  instituto  mu- 

nus,  ea,  quae  de  re  grammatica  avTOOyvsdiaod,[.ievoi 

tuo  nomine   volgamus.       In  hoc  enim,  quidquid 

est  commentarii  mei,  scripsi,  ut  iuventus  accura- 

liore  iudicio  et  rnaiore  cura   divites  grammatico- 

rum  thesauros  occupet.      Primum  omnium,  quo 

ad  fieri  potuit,  cuncta  regulis  vinxi ,  id  quod  ex 

officio  grammatici  debebam.     Ita  enim ,  quae  alias 

vaga  et  propemodum  arte  soluta  vix  perpetuo  su- 

dore  discuntur,  sigillatim  adsequere,  dum  quae- 

que  perinde  atque  e  censu  in  suas  digesta  tabulas 

xara  rr]v  avaloyiav  referas,  et  melioribus  adhi- 

bitis  studiis  commodum  nQog  to  Trjg  Ooopiag  jue- 

S-ocJixojtsqov  adsuesces.      Id  videlicet  ordo  prae- 

stat.     Deinde  nihil  ambitioni,  nihil  pompae  da- 

tum.     Hic  unus  est  operi  genius ,  ut  prosit.     Li- 

buit  accentus  arte  comprehendere,  quo  una  cum 

linguae  usu  maiore  diligentia  tonos  pueri  captent, 

collaturi    vocum   TiQOOwdiag    cum    regulis,    vidi 

enim,    et  quos  professores  graecarum  literarum 

salutabamus    indiscriminatim ,    nulloque    delectu 

toto  voces  armamentario ,  arcu,  sagittis,  pilis  ob- 

rucre,  quod  nonjadmodum  acri  studio  tonos  ob- 

servarant.     Constat  enim  res  observatione,  obser- 

vationem  vero  adiuvant  regulae.     Haec  est  proso- 

diae  meae  summa.      In  declinando  saepe  latino- 

rum,    saepe   lectionis  alicuius   graecae  admonui, 

idque  paucis.       Nam  sloaycoydg  condo.       Quam 

docendi  rationem  spero  non  male  probatum  doctis 

iri.      Si  qui  sunt  alii ,  qui  minutiora  me  sectatum 

calumniabuntur,    quam  pro  nomine  grammatici, 

ov  (pQOVrlg  lmtoylddr\.     Nolebam  pluribus  one- 

rare  nondum  aliquo  usque  provectos,  alioqui  et 

ovvra&GOV  commentarios  addidissem,    quos  tisqI 

iXXrjVixwv  WnDfiaTWv  ad  inclitum  Novae  Aquilae 


Comitem,  verac  nobilitatis  specimen,  conscripsi  *). 
Tu  modo  perge  puer,  macte  ingenio,  aude,  in- 
cumbe.  Nos  enitemur,  si  foeliciter  his  praelu- 
sum  fuerit,  pari  studio  et  graecorum  atque  adeo 
sinceram  y,al  yvr\oir\v  (pilooocpiav  instaurare,  ne 
perpetuo  bona  ingenia  rovro  zb  yaQiy.bv  Sv/Lia 
tojv  d(piloo6(pwv  00(piOf.idrwv  patiantur.  Vale. 
Hagenoae  Francorum  **).    M.D.  XVIII. 

In  fine  institutionum  plag.  p5a  haecce  {e- 
guniur: 

Pauca  haec  de  rei  grammaticae  praeludiis 
.obiter  egimus,  commodaturi  studiosis  graecarum 
literarum  pueris.  Quae  si  quo  bonis  usu  esse  in- 
tellexero,  edam  posthac  studiorum  meorum  non 
pauca  exempla,  nec  contemnenda.  Accingimur 
enim  non  vano  conatu  ad  instauranda  Aristoteii- 
ca  ***),  quo  vel  tandem  nostri  homines  hac  lau- 
dum  parte  cum  aliariim  gentium  philosophis  com- 
parari  recte  queant.  Nam  quae  in  Aristotelem 
hactenus  apud  Germanos  scripta  sunt,  a  nescio 
quibus,  veluti  in  stipem  emendicata,  adeo  non 
referunt  Aristotelem ,  ut  indignum  sit  nobile  ne- 
QinaTov  in  hos  rapsodos  incidisse.  Habemus  ceu 
subsidiarios  laboris  huius  nostri  clarissimos  Ger- 
maniae  viros,  Capnionem,  decus  nostrum ,  JBi- 
libaldum  Pyrchaimer,  GeorgiumSimlcr,  ff^olf- 
gangum  f)  Hagenoum,  Ioannem  Icolampa- 
dium  \\ ),  omnes  externarum  quoque  literarum 
adsertores.      Franciscum  item  Sladianum  fff), 


*)  Qui  qmdem  coniiTienlarii  nunquam  prodiisse  \identur  cf. 
Strobelium  1.  c.  pag.  12. 

**)  Melanthon  maximam  quidem  barum  inslilutionum  par- 
tem  Hagenoae  scripsit.  ita  enim  plag.  e  2.  locum  Psalino- 
rum  explanans  loquitur:  „Est  enim  iXXsinTixrj  oratio,  in 
hunc  exposita  modum  a  Rabi  Salomone,  id  quod  eRaphaele 
bebraeo,  quom  haec  Hagenoae  scriber entur , 
accepi,  homine  ouV  cc/.iovao)  ovt''  «^apt."  Itein  plag.  nl>.: 
„  Cum  adnotarem  rov  nctQciicl^TOS  tonum ,  venit  in  mentem 
magni  cuiusdam  Disputatoris,  qui  nuper ,  cum  Hagenoae 
essemus,  dii  boni,  quo  supercilio  pro  concione  falsi,  dein  et 
impietatis  criminabatur  pronuntiantem  lalino  modo  para- 
cletus,  oblitus  opinor  grammaticae,  dum  intensiones  for- 
marum  argutatur,  quas  mirum  ut  ridicule  plebi  vulga- 
bat. "       JF. 

***)  cf.  quae  Melanthon  eadem  de  re  in  sermone  bab.  ap. 
iuventutem  Acad.  Witiemb.  de  corrigendis  adulescentiae 
studiis  (a.  1518.  m.  Augusto)  latius  et  uberius  disserit.      F. 

f)  „Fabriciurn"  [Capitoneni]  recte  quidem  addit  ed.  gramm. 
gr.  secunda,  quae  Ilagenoae  a.  1520  in  8vo  prodiit.     jF. 

ff)  Oecolampadius  ipsc  eandem  nominis  sui  pronuntiationem 
olim  sequutus  est.  Id  quod  compertum  habemus  ex  libro 
ita  inscripto:  „DecIamationes  lo.  Icolampadii  de  passione 
et  ultimo  sermone  —  Iesu  Christi  "  etc.  („  Argentorat.  Mat- 
thiasSchureriusSelestensis  exscripsil.  MenseDecembri  Anno 
M.D.XII."  foll.  37  in  4to.)       F. 

fft)  cf.  quae  Melantbon  de  Stadiano ,  amico  summo  et  phi- 
losophiae  omnis  novae  ac  velcris  probe  pcrito,  in  gr.  gramm. 
instituit.  plag.  o2  scribit.      F. 


n 


EPISTOLARUM    LIB.  I.     1518. 


28 


ut  ingenio  ad  omnia  studia  habili,  ita  iudicio  ac- 
curato  et  incredibili  diligentia  in  philosophorum 
sententiis  excutiendis.  Fortasse  his  authoribus 
nonnihil  profecero.  Tu,  ^lxBernarde,  quando- 
quidem  nomini  tuo  hoc,  quidquid  est,  opusculi 
dicavimus,  capesse  recta  studia ,  fac,  apud  te 
nonnihil  virtutis  amor  valuisse  videatur.      alxi- 


/Liog  eGG  ,  \va  ng  Gs  y.ai  oipiyovcov  ev  eijn]. 
TUBINGAE. 


Vale. 


No.  14, 


7.  Maii. 


I.  Reuchlinus  Friderico  Electori. 

Ex  aulographo  *)  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.  fol.  134.   —     cf. 
V.  L.  a  Seckendorf  commentarium  de  Lulheranismo.  Lib.  I. 

p.  U. 

(Friderico,    Saxoniae  Duci,    Principi  Ele- 

clori.) 

©urd)taud)ticjjter,  t)od)cjebortter$ttrft,  ®ttdbia.jter  §err  l 
(S.  (5I;f.  ®.  fet)  meine  cjet;orfame  ©ienftbarfeit  fd)utbi= 
cjeS  2Biilen§  afljeit  oon  mir  bentutt;icjttd)  bereit.  ©nd= 
bicjfter  £err  unb  @t)urfiirft !  % n  mid)  l;at  gelattcjt  burd; 
<2d)rift ,  am  «Sattct  SJtorrtacje  **)  mir  ndd)ft  ubcrant= 
toortet,  cuer  furfttid;  (Semutt)  unb  t6btid;er  SBitte,  bk 
Uttiocrfttdt  SBittenbercj  $u  ert)6t;en  mit  cjemcinem 
9cu£,  (§t)re  unb  £ob  be§  cjan^en  tcutfd)en  SattbeS  in  la= 
teittifd)er,  cjried)ifd)er  unb  t)ebrdifd)er  3mtcje.  £)a3 
mirb  ftet)ett  ©ecjenmdrticjen  unb  Mttftigett  in  attem  ©u= 
ten  $u  cmigcn  Seitett  nimmer  gu  oergeffen ,  unb  uber= 
trijft  meitteS  SSebunfettS  unter  atten  tucjenbreid)en 
Uebmtcjen  atlc  abeltcr>c  &t;atett  eitteS  fotd;ett  grofmtdd;= 
tigett  (5t)urfurjten,  wk  gar  rittertid)  bie  cjeadjtet  mod)= 
ten  roerbett. 

§ercule§  ber  atten  SBett ,  wk  t>tet  ftattbt;aftU 
ger,  mannttd)er  <Stege  er  ift  obgetegen,  nocf)  Idme  e§ 
ft)m  gu  f einen  3fau)me ,  t;dtt  er  ttid)t  in  attert  ©prac&en 

getef)rte  2eute  gemad)t ,  bie  u)m  feine  gut SBcrf 

fonntcn  §u  gctb  bringen  unb  au&breiten,  mie  oa&  ttod) 


*)  Iam  qui  nalurali  quodam  sensu  epislolae  dictionem  Germa- 
nicam  iudicat,  non  poterit,  quin  facile  sibi  persuadeat, 
Reuchlinurn  epislolarn  latinc  scripsisse  eamque  a  quodam 
aequali  in  linguam  patriam  translalam ,  minime  vero  auto- 
grapham  in  labulariis  Viuariensibus  asservari.  Accedit, 
quod  praescriptio,  quae  ab  autographo  abesse  nequit,  iu 
exemplari  Vinariensi  desideratur.  Quum  vero  exemplum, 
ex  quo  Brelschnciderus  V.  D.  epistolam  transscripsit,  meis 
oculis  videre  non  licuerit,  pro  cerlo  affirmare  non  possum. 
quae  rnca  quidem  fert  coniectura.       F. 

**)    die  25.  m.  Aprilis.     F. 


fiuctant  <Sage,  bie  jteme<Sul ')  JpercuteS  SWbmtg,  ge* 
nannt  £>gmion  2),  in  tcutfdjen  Sattben  erfunben,  att= 
jeigt.  3Ba§  \)at  bett  (ancjmicricjen  in  etuig  ©ebddjtni^ 
cjebrad)t  anberS,  benn  ba$  er  burd)  btc*  t>oi>e  <Sd)ul, 
oon  u)m  tm  ^arnaffo  cjeftiftet,  au§  cjroben  «Stetnen 
unb  rutjen  ^elfcn  l)at  9)?enfd)en  crfdjaffen  ?  S)er  (5>rop- 
furjt  in  2tfft)ria  ^)  r  o  m  c  t  \)  c  u  §  \)at  au§  atlen  fur jrtid)en 
5Serf cn  nid)t§  baoon  crtangt ,  benn  ba$  er  fc^riftttdjer 
M)u  unb  rebfprea)cr  $unft  ein  ^nfdngcr  gemefcn  ift. 
£)arum  wirb  it;m  jucjelecjt,  ba$  cr  \)abi  au§  @rbe2eute 
gemad)t. 

<&o  nun,  burdjl  St)urfurft,  tancjc  Saf)re  unb 
oiet  3ett  Uut^d)i  2anb  oon  anbern  Sanben  fur  ein  bar* 
barifa),  t)ict;ifd)  cjefd)d|t  morben  ijt,  unb  nid)t  unbit= 
ticj;  benn  menicj  2(uffet)en§  ift  oon  unfcrn  SSorfat)ren 
auf  bk  menfd)tid)c,  t)6ftid)e  Sterbc  bcr  Stcbe  unb  abetidje 
©itten  ber  nottjburftigen  Spradjen  cjet)atten  morben, 
fonbern  t)aben  un§  bie  (So^iften  bi§t;cr  mit  u)rem  un= 
nu^en  ©cfd)md|  nid)t  otme  <Sd)abcn  bcr^ird)e  amS^ar? 
renfeit  cjefutjrt,  burd)  ba§  mir  gu  red)ter  5Serftdnbnif 
ber  atten  SBeifen,  au§  S^anget  ber  tateinifd)en ,  grtecr)U 
fdjen  unb  t)ebrdifd)en  Suncjen ,  nie  t;aben  mogen  f om= 
mm ,  unb  aber  je|t  burct)  fonbcrtictje  <Sd)icf ung  ©ottc§ 
(Stt).  ^urjtt.  (Sn.  nad)  ©tiftuncj  bcr  r;o^en  <Sd)ute  ^u 
SBittcnbercj  eine  fottbere 33etrad)tuncj  t)dtte,  mieman 
cjrunbtid)er  S3eifc  mod)te  erobertt  bie  obgemctbten  bret 
<2j)rad)ett ,  fo  (St)rifto  ttid)t  ot)tte  Urfadje  ob  bem  tou^ 
cjefd)riebett  crfuttbett  ftub,  bttrd)  bic  batttt  mettfcpdK 
SJernuttft  unfrcr  2tttoorbern  Ca-fatyrmtcj  uttb  2Sci§t)eit 
eicjerttttd)  oerftet)ett  unb  §terltd>  rcben,  aud)  funfttid) 
j"d)rcibett  tttacj :  ift  uttcjejtt)eifett  auf  bie  93at)tt  cjerid)tet, 
oie  imntertt)dt)rcttb  im  ^3ebdd)tttip  ^urer,  aU  tteuett 
®tifter§  ber  9^ettfd)tid)feit  tn  teutfdjcr  Sfcation.  2Ba§ 
dnd)  unb  urt§  attett  ©ute^  barauS  ertt)ad)feit  mocjc,  gttd= 
bicjftcr  ^)err,  fottttet  u)r  ba$  gebenfett,  bentt  ict)  rcbcn. 
Sarum  tfenig  ttot^  gemefctt  tt)dre,  an  mid)  fo  t)od)  ju 
becjet)rcn ,  bap  td)  tsottte  biefem  &.  %.  ©.  tobrourbicjett 
§Jomet)mett  ^ttjeen  trcpd)  cjclet)rtc  2D£atm,  eincn  ber 
cjried)ifct)ett ,  bett  attbertt  ber  t)ebrdifd)ctt  ©prad)e  erfafc 
rcn,  §ufci>tcf en  5  bentt  id)  bep  nid)t  attcin  fclbft  mitlicj, 
fonbertt  aud)  ju  ttjun  £tt)iefad)  fd)utbig  bitt ,  eitte§ ,  i>a$ 
c§  cjcmeitten  9cu^  betrifft,  ba$  aubere,  fo  mtr  tdcjltd) 
Sittbitbuttg  cjibt  ergattcjetter  ©nabcn  bei  (Eud)  befunbcn, 
bep  id)  (E.  ^.  ©.  oon  ^catur  uttb  9ced)t  §u  cjetrcuen  2Bie= 
bercjett  oerbunbctt  bin. 

S)arum  t;ab  id)  nict)t  f tcittett  ^tei^  ancjef er)rt ,  ba= 
mit  id)  fotd)e  2eutc  bef ommett  m6d)te ,  unb  nad)  eittcn 


J)  i.  e.  ftciticrnc  ©ciutc. 

2)  'Oyluios)  cognomen  llercuiis  Gallici. 


29 


EPlSTOJLAIiUM     LIB.   1.     1518. 


30 


cjefdnbt,  (;cbi*difd>cv  «Spradje  ttid;t  una,cfd;tcf  t ,  f;eipt 
iScotampabiuS,  $)vdbicattt  ju  SBSctnSbcrgj  abcv 
bic  oort  S3afet  t)aben  tntv  benfctben  au§  bcn  ^pdnben 
geviffen ,  baf)in  cv  ftctj>  t)at  taffen  befteUen ,  affo  bap  ev 
uttS  biepmal  nid;t  rocvbcn  macj.  ©ottft  rocip  ia)  fuv* 
voaf;v  fctnen  2Beltfid;ett  mef;v  tn  t?od)teutfd;cn  Sanbett, 
bev  ba  fonnt  etncn  £)octovftuf;t  in  l;ebvdtfd;ev  2cl;vc  oev= 
mefen ,  e$  rodve  benn  25. sj)  a  u  I  u  §  9?  t  c  i  u  3 ,  meincS 
©.  $.  GiavbmatS  t)on©uvcf  Cctbar^t.  £)em  bin  td; 
abev  3U  ftetn,  bap  ev  miv  gu  evrodcjen  fet;,  benn  ev 
ret)ct  fcft  unb  roofjl.  2Cbcv  (5.  $♦  ©.  m6d;tc  bttvd;  mci= 
nen  gndbicjen  ^evvn  o  o  n  ©  u  v  cf  benfdben  SKann  ofmc 
3meifet  roof;f  aufbvincjcn.  Sebocr)  roo  ba§  nicfjt  rouvbe 
fenn ,  fo  tjr  nod)  eitt  23avfttpev  »on  bev  £)bfevoan$  oov? 
janben,  (5  o  n  v  a  b  u  6  $>  e  t  i  c  a  n  u  §  *)  cjenannt,  bev  f;dtt 
ftcr),  a(§  id)  mcine,  §u  9vufad;  im  (Stfap,  baf;ev  ev 
cjebuvtia,  ift ,  fonnte  cjav  mof;l  $u  t)of)er  @cr)ute  im  Spc- 
bvdifdjen  tefen  unb  fef;ven.  2)en  mod;t  @ro.  %.  ©.  an= 
bevS  nicr)t  ju  bev  Spanb  bvingen ,  benn  burd;  bev  23av= 
fttpcv  £>bevn  bicfev  Sanbe.  Sd)  cjtaubc ,  fte  vouvbctt  Cht>. 
$.  ©.  if)tt  nid;t  oevfacjett*  maS  Sfyv  roiebevttm  ju  ©na= 
ben  bavum  tr)dtet,  ba6  f;dtte  feincn  23efd)eib.  $catt 
fdnbe  oicUeid;t  fottft  getaufte  Suben ,  rocv  bep  cjute  (Ev= 
fafjvuna,  r)dtte  *  abev  fttvroaf;v ,  roetm  fte  nid;t  in  tottU 
nifcr)ev  Suncje  Qefefjvt  ftnb,  fo  umntett  fte  un§  fitnftli- 
cr;ev  SBetfe  buvcr)  9?ecjcftt  ntd;t  fef;ven  5  benn  in  teutfd;cn 
Sanben  empfatjen  bie  Suben  it)ve  <&pxad)  afteitt  au§  a,e* 
m6f)nUcr)en  25vaucr),  mte  fo  unfev  einev  melfd;  (evnt,  ba§ 
aba  un3  nid;t  fo  moglid;  ifr ,  fonbcvn  rotv  mupen  ba§ 
§ebvaifd;e  cvfttid;  buvcr)  Svegeln ,  unb  bavnad;  bura)  t?iet 
Uefen  bev23ud;ev,  gleidjroie  bic  (ateinifd)en  unb  QwfyU 
'd)en  3ungen ,  ubevfommcn. 

2)ev  anbevn  <&$i'atf)  r)a(ben,  gviedjifd;  genannt, 
()abc  16)  micr)  untevfangen  §u  ooUbvingen  ©uev  befonbe= 
ce§  ©etvauen ,  ba&  if)v  gndbigltd)  3U  miv  \)abt ,  unb  bin 
in  SSiUen,  meincn  gcft^tcn  gveunb,  bcn  td;  oon  fct= 
ttev  Sucjenb  auf  fo(cr;e  <&ptad)  untevmiefen  unb  <je(e(;vt 
f)abe,  an  ba$  hvt  $u  fcr)ic!cn,  mic  ^evn  i<i)  i(;n  nod;  bei 
ntiv  be(;a(ten  moUte.  ?tbev  ©ott  rooUte ,  bap  icr)  e§  in 
?tanev  ^evfon ,  SeibcS  unb  WrevS  balben ,  ju  t(;un  ocr= 
noci)te,  fo  moUte  id)  @ro.  f.  ©.  gu  @()ven  unb  ©efaUcn 
in  beiben  <S»vad)en,  a.vicd;ifcr)ev  unb  (;ebvdtfd)ev ,  felbjt 
)en  SCnfana,  unb  ben  3ulauf  au6  anbcvn  Sdnbevn  mad;en. 
So  mtv  aUv  bev  28eg  gu  fevn  unb  3U  fdjmev  ijt,  mtU 
id)  ^m.  §♦  ©.  unb  bie  tob(id)e  Unioevfttdt  nid;t6  befto 
ninbev  mit  meincm  (icben  SSetttv  oba,ebad;t,    ^eiftev 


*)  Pellicanus  a.  1501  Rcuchlini  scbolam  TubinRac  frequen- 
tavit.     cf.  Epp.  ad  Rcuciilinum  ed.  tertiam  foJ.  28  b.     t\ 


5>t;tlt:pp&  Sdjmav^evb  oon  ^Bvettcn  fer)v  root)l 
oevfer)en,  benid)bod)bevr)or)en(Sd)ule  Sngotjtabt  t?ev= 
faa,t  tjabe,  benn  ev  tjt  $u  Subtncjcn  er;v(tcr)  unb  root)(,  , 
aucr)  fetnc§  Solb§  (;a(ben  nit|(td)  cjer)a(ten  unb  t>erfet)en, 
unb  \)at  bafe(bft  ein  er)rbar  3Cu§fommen,  2Cber  bep  a(= 
(e§  unancjefe()en  er  mtr  bcmiUigt,  tn  btefer  <&a&)i  ju 
tr;un ,  ma§  td;  i()m  r)eipe.  ^)arum  rotrb  er  auf  (S.  ^. 
©.  cutt  S^ertrauen  unb  mcincn  S3efeJ>t  cjen  SB 1 1 1  e  n  b  e  r  9 
fommen ,  ber  ^offnuncj  ^ut^  ju  fcr;affen ,  unb  (St)re  ctn= 
jutecjen  ber  ©tabt  unb  ber  r;ot)en  <Sd;ule. 

^)er  SkfkUung  t)a(b ,  tn  (g.  %  ©.  S3rief  cjeme(bet, 
l;ann  id;  mit  tl)m  fetne  ^Cbrebe  t(;un ,  benn  icr)  t)ab  bep 
t ein SBiffen,  roie etner  mit  eincm ^)tener  guSSittenbercj 
mocje  r)au§t;a(ten.  ?Cber  ba§  t;ab  id)  »on  ©.  ^.  ®.  roe^ 
gen  mtt  if;m  befd;foffen,  roerbe  er  nicr)t  angenommen, 
ba$  er  ftd;  bann  mteber  ju  mir  fuge ,  fo  merbe  bocr;  S. 
^.  ©.  ir)n  biefeS  SBe^ucjg  t)atben  t)in  unb  r)er  fd)abto§ 
f;atten. 

9cun,  cjndbtcjfter  ^urft  unb^)err,  ifr  mot)t  notf;, 
bap  ftd;  SOtagtfter  j>l)iiipp&  ju  bem ^)in5ier)en  rufte, 
unb  aUe  fcine  S3ud;er  mit  tfmt  brincje,  benn  ot)ne  t>tet 
S3ud;er  befonbev§  tn  bev  l;of;en  (Sdntte  fann  niemanb 
xcd)t  roebev  fefjven  nocf)  tefen.  Davum  r;at  er  ir)m  v>or= 
cjenommcn,  in  ndd;ftfunfticjer  SJJcffe  au^ranffurtt) 
mit  bcn^auffeuten@ure§2anbe§  fetne  S5ucr)er  f)inein  gcn 
SS 1 1 1  e  n  b  e  r  cj  gu  oerferttcjen,  unb  mit  ben  ^aufleuten  ^u 
reuten ,  nad)bem  er  bcS  2Beg§  unb  ber  £>rte  unbef annt 
tft.  SJon  beproegen  cjef;t  an  (§.  %.  (S.  meine  33itte,  fte 
rooUe  einen  ^aufmann,  (Sud)  verroanbt,  ben  23cfet)( 
cjeben ,  ftcr)  be§  S^anneS  tn  ©.  ^.  ©.  ^camen  §u  unter^ 
fatjen ,  unb  tn  ©efeUfcfjaft  be§  SBeg§  an5uner)men ,  aud) 
it)n  uttb  feitte  S3udr)ev  roor)t  r>erforcjetr ,  bap  cr  mit  bem 
^einen  mocje  ftd)er  311  @.  ^.  ©.  fommett.  SOcan  mirb 
it;n  bie  ndd)ft  fommenbe  ^ranffurter  S^effe  bafetbft  um 
bee>  r)eiticjen  ^reu5c&  @rf;6f;uncj§tacj  in  ber  S3ud)ercjaffe 
bci  9Keifter  Sf;omam  ?Cn$l;etm,  2)rucff)errn  unb 
S3ucr)oerfdufern  oou  Jpacjenau,  fmbett.  SSeffen  ftd) 
aber  biefetbe  (£.  g.  ©nabe  unter  ber  SBetfe  rnurbc  beben- 
f en  uttb  bevatf;en ,  ba$  rootfet  miv  ^eittid)  ju  miffen  tfjun 
bci  geroiffev  ^otf)fct)aft ,  unS  beiben  bavnacr)  roiffen  gu 
vid)ten. 

^uvbev  alZ  ©.  ^.  ©.  mid)  fvacjcn  tdpt ,  rote  meirte 
<&ad)t  bev  ^vcbtgevmottdje  f;atbev  cjeftcUt  fep ,  fcr)icf  tcr) 
f)icvmit  58ev3cid)tttp  au$  bem  ©cvicr;t6f)anbet  gebvucft  *),    . 


*)  „2Ccta  SutictOVUm  intct  F.  lacolum  Huchstraten  Inquisi- 
torem  Coloniensium  el  Iohannem  HcucJihn  LL.  Doc. ,  ex 
Registro  publico,  aulhenlico  et  sigill.ito.  Hagenoae  in  aedi- 
bus  Tbomae  Ansbelmi  Anno  MJjXVIII.  Mense  Februario." 

fdagg.  11%  in  4to.     Legunlur  el  iii  Ilm,  v.  c/.  Hurdt  bisl. 
ilt.'  rcform.  P.  II.  p.  94  -  1S0.     F. 


31 


EPISTOLARUM    LIB.   I.     1518. 


32 


barbei  it)r  toerbet  mcrfen,  bap  metne  <&ad)  ju  SSom  oor 
sweien  Safjren  gu  9^ed>t  gefe^t  ift,  unb  id)  fann  nod) 
biSf;er  feinen  (Snburtfyeil  befommen.  3(tfo  tyaben  bie 
$)rcbicjerbruber  ba§  9tab  geftcttt ,  auf  baf  id)  unter  ber 
SScilen  fterbe,  unb  bamtt  bie  <3ad)e  au§  fer>  <§£  macj 
mid)  nid)t  fyetfen,  va$  £aifcr,  (5t)urfurften ,  gurften, 
S3ifd)6ffe,  Ihbtt,  ©tdbte  bcn  ^apfr  cjebetfjen  f)abcn, 
bap  feine  £citicjMt  mir  taffe  furbertid;  9tcd)t  geben. 
Sd;  bttte  ©ott,  baf  cr  un§  ©nabe  ocrteif)e,  bap  mir 
Untcrtfjanen  un§  fetbft  beffem,  bamit  mir  beffrer  ^dupter 
murbicj  merben. 

Sd)  fd)icl  aud)©.&@.  tyermit,  bem  lobtidjen 
2Cnfang  ber  f)ebraifd)en  ficctur  ju  «Steuer ,  maS  id)  in 
berfetben  ^prad)  gefdjrteben  f)abe  *),  auf  bap  nid)t 
SJtencjet  an  23ud)ern  fet).  £>a§  molfe©.  $.  ©.  oon  mir 
§u  etner  Iteincn  ©abe  unb  (Sdjenl  cmdbicjtid)  annefmten; 
benn  td;  lann  nid)t  ba$>  Sd)  roottt  oiel  tieber,  ba£ 
ic^  eud)  lonnt  ein  $6nicjreid)  cjeben. 

(Smdbicjtfer  6f)urfurft  unb  atterliebjrer  £err,  @uer 
Zeib,  <Seet,  @f)re  unb  ©ut  motte  ber  atfmdd)ticj  cjuticje 
©ott,  ju  bem  td)  aUe^eit  §offnuncj  tracje,  gndbigttd) 
befd)u|en,  befd)irmen  unb  bewat)ren,  unb  in  ©naben 
tancj  auff)atten,  mir  unb  atten  2iebt)abern  giertidjer 
«unjte  ju  fonbern  SEroft.  ©eben  §u  ©tutcjart  am 
VII  Sacj  be§  «9lat)en  tm  1518  Saf)r. 

Johannes  Pieuchlin  Phorcensis,  LL.  Doc. 


No.  15. 


12-  Iul. 


I.  Reuchlino. 


Ex  apographo  inCod.  Dresd.  epistolam  descripsit  Lunzius. 

Summo   Viro  D.  Ioanni  Reuchlin,    luris 
Doctori,    Domino  suo. 

Salve  Suavissime,  mi  Capnio,  mi  Pater.  Ut 
anxius  sum ,  ne  diutius  in  hoc  me  ergasterio  **) 
agi,  inde  cruciari  oporteat!  libenter  alioqui  in 
Suevis  inter  amicos,  quos  multo  iam  usu  explo- 
ratos  habeo,  mansurus,  ni  exhausto  tandem  tot 
mihi  malis,    nescio  quid  saevius  meluam:    et  ut 


*)  „/.  Rcuchlin  Phorcensis  ad  Dionysium  fratrem  suum  ger- 
manum  de  Rudinientis  hehraicis  Lihri  Ires.  Phorce  in  aedib. 
Th.  Anshelmi,  Sexto  Kal.  Apriles  Anno  MDVJ."  Forma 
F. 


max. 


**)  Ita  et  Melanthon Baumgartncro  d.  1.  m.Novembr.  n.  1524 
scrihit:  „Eram  in  ca  schola  (Tubingae)  versatus ,  ubi 
copitate  erat ,  attingere  melius  litcrus." 


cactera  sint  facilia,  repucrasco  inter  pueros.  Ma- 
lim  in  aliquo  Heracl«ti  specu  delitere,  quam  heic 
nihil  agendo  occupatus  esse.  Principem  Saxo- 
niae  audio  Augustam  pridem  venisse.  Ni  sunt 
irati  mihi  superi ,  non  dubito ,  quin  sit  scripturus  - 
ad  nos.  Tu  de  me  quidquid  feceris,  tantnm  ab- 
est ,  ut  frustrcre ,  ut  ante  hanc  animam  sim  per- 
diturus  manibus,  quam  te  fallam.  Ita  stat  sen- 
tentia,  veluti  Marpesia  cautes,  te  sequi,  tibi  pa- 
rere.  Quorsum  me  cunque  gentium  miseris ,  aut 
ablegaris,  eundum  est.  Literis,  ingenio,  virtute 
mea  confisus  decori  etiam  tibi  futurus.  Sunt 
enim  hae  artes,  quibus  me  traduco:  quamquam, 
ut  verum  fatear,  nihil  gravius  animo  sedet,  quam 
in  populo  diutius  versari,  et  auram  vulgi  longius 
obstrepere  Musis  meis.  Cupiebam  y.av  xqbnov 
anav&QCOTiorsQOV  vitam  in  otio  literario  degerc 
inter  sacra  silentia  fijg  (piloooajiag ,  brt  rovro 
TJdictrov  eori  y.alolg ,  ut  Plato  ait.  Verum  quan- 
do  id  per  fortunam  nondum  licet,  fiiwreov ,  ojg 
dvvd/iis&a,  ov%  ojg  &sX6lue&a:  scquamur  plau- 
sum  hominum  et  istam  popularem  aleam.  For- 
san  erit  olim,  ut  gratius  ac  iucundius  ex  labore 
otium  contingat.  Vale,  mi  Suavissime  Pater, 
iterum  vale !     Tubingae  XlT.  Iulii  1518. 

Philippus. 


No.  16.  (24.  Iul.) 

i.  Reuchlinus  Ph.  Melanthoni. 

Ex  Helii  JEobani  Hessi  Epp.  Libro  III.  ed.  a  Io.  Came- 
rario.  (Lips.  1561.  8vo)  plag.  E.  8.  Epistola  inde  repetita 
est  in  Io.  Camerarii  de  vita  Ph.  Melanchtbonis  narratione 
rec.  Strobelius.  (Halae  1777.  8vo.)  pag.  400. 

Erudilo  bonarum  artium  JMagistro  Philippo 
Me lancht honi,  propinquo. 

Ecce  adsunt  literae  piissimi  Principis,  manu 
ipsius  subsignatae,  quibus  pollicetur  tibi  benefi- 
cium,  et  propitium  se  fore.  Quare  nunc  haud 
affabor  te  poetice ,  sed  vera  utens  Dei  promissione 
Abrahae  fideli  facta:  egredere  de  terra  tua,  et  de 
cognatione  tua ,  et  de  domo  patris  tui,  et  veni 
in  terram  quam  monstravero ,  faciamque  te  in 
gentem  magnam,  et  benedicam  tibi,  et  magni- 
ficabo  nomen  tuum,  erisque  benediclus.  Haec 
Genesis  XII.  Ita  mihi  praesagit  animus,  ita  spero 
futurum  de  te,  mi  Phi/ippe,  meum  opus  et  meum 


35 


EPISTOLARUM   LIB.  I.      1518. 


34 


solatium.  Veni  igitur  animo  laeto  et  hilari. 
Sed  prius  omnia  tua  per  aliquem  vectorem  in  bi- 
gis  ad  me  Studgardiam  transferri  facias,  Ibi 
namque  seligemus,  quae  tibi  sunt  opus  futura 
Vuitcnbergae,  et  me  ordinante  fient  omnia.  Quod 
si  voles,  (id  enim  consulo,)  vade  prius  ad  ma- 
trem  *)  per  Phorceh ,  ut  salutatis  tuis  omnibus 
redeas  ad  me.  Sed  tamen  in  tempore  quantum 
potes  brevissimo,  ne  optima  conditione  itineris 
Principis  frustreris.  Ego  illi  omnino  rescripsi, 
te  venturum.  Atque  ut  videas,  quantum  te  au- 
lici  et  cubicularii  illius  nobiles  viri  faciant,  mitto 
etiam  literas  D.  Spalatini,  qui  cum  Principe  in 
rheda  sive  lectica  solitus  est  ferri.  Haec  snmma 
rerum  est.  Omnia  prius,  quae  ad  rem  attinent, 
collige ,  vel  in  capsam ,  vel  in  vas  aliquod  conve- 
niens  inclu.de,  et  currui  cum  uno  equo  Studgar- 
diam  vehenda  committe.  Idque  quantocyus. 
Deinde  omnibus  amicis  Tubingae  valedicto  cor- 
ripias  te  in  patriam  ad  matrem,  et  in  itinere  transi 
per  Phorcen,  et  Augustino  atque  sorore  mea  **) 
salutatis  a  matre  confestim  ad  me  non  tardigradus 
veni,  sed  advola.  Principum  res  sunt  mobiles; 
ne  forte  recedat  princeps  ab  Augusta  sine  te.  Haec 
consulo ,  et  ut  sis  infracto  animo,  non  mulier,  sed 
vir.  Non  est  acceptus  Propheta  in  patria  sua. 
Vale  feliciter.  Studgardiae  in  vigilialacobiApo- 
stoli.     AnnoM.D.  XVIII. 


No.  17. 


(25. 


*)  Barbaram,  Ioannis  Reuteri  Breltani  riiam  et  l.Reuchlini 
propinquam,  quae  marito  Georgio  Schwarzerd,  Philippi 
patre,  a.  1507  orbata  est.  A.  1519  Christophoro  Kolbe, 
civi  Brettano,  eoque  mortuo  c.  a.  1526  Melchiori  Hechel 
nupsit;  a.  1529,  aetatis  anno  quinquagesimo  tertio  Brettae 
vita  excessit.  Cf.  quae  de  gente Melanthoniana  exposui  in :  theo- 
log.  Studien  u.  Kritiken,  herausg.  von  Ullmann  u.  Urn- 
breit.   Jahrg.  1830.    1.  Heft.   S.  li9  —  134.       F. 

**)  Elisabeth,  unic.aReuchlini  sorore,  quae  Phorcaevitam  de- 
gebat.     Quis  autem  Augustinus  ille  fuerit ,  nescio.      F. 


I.   Reuchlinus  Friderico   Principi 
Electori  *). 

Ex  autographo  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.  fol.  134.  Epistola 
et  in  cod.  Goth.  452.  p.  32.  transscripta  est. 

(friderico,    Duci  Sax.,   Principi  Eleclori.) 

©urd)laud)ticjfrer ,  f)od)geborner  $urjr,  cjndbigjiter 
$err!  (Sro.  %.  ®.  95ecjef)ren  foU  cjenrilrfaljrt  roerben, 
unb  euer  <3d)reiben  roill  id)  Sfteijrer  $>r)ilippfen 
©cfjroarjerb  cjen  Subincjen  sufchicfen,  ber  (£.  %. 
(55.  ju  cjerjorfamen  £)ienjten  cjeneicjt,  unb  roirb  cjen  2C  u  cj  §= 
b  u  r  9  mit  (einer  Siberei  f  ommen ,  auf  <£.  %.  ©.  roarten, 
unb  toirb  ber  f)or)en  ©dmt,  unb(S.§L®.  auCHjren,  2ob 
unb  9ht£  btcnen.  £)aran  follt  U)r  feinen  3rocifel  baben. 
£)enn  icr;  roeif  unter  ben  &eutfd)en  t einen ,  bcr  ubcr  irm 
fe»,  auScjenommen  $err  (§ra§mu§  9£oteroba  = 
mu£  **),  ber  ijt  etn  ^ottdnber.  £)erfefbicje  ubertrijft 
un§  alle  im  2atein.  2Bie  gern  ii)  rootite  aud)  ju  @.  %. 
®.  gen  2Cucj§burcj  fommen,  fo  fteht  c§  biefcr  3eit  fo 
roilb ,  baj*  td)  mid)  roobl  bebenf en  roiU ,  ob  tcr)  f  omme, 
roieroorjl  ify$  fk.  (?)***)  in  meiner  <&ad)e  fajt  norhburfticj 
rodre.  2Cber  2(ug§burgifr  unfcrn SanbStcuten  etneS 
%$$&  ubel  erfdjoffen.  SBo  abcr  mein  cjndbtcjer  ^)crr, 
^jer^ocj  ttlrid)  ^u  SBurtenberg  auf  ben  SXacj 
rourbe  fommen,  fo  rootlt  id)  auch  fommen.  ^iermit 
befehl  i<i)  mid)  tn  duer  ©nab  aUrocge.  25at.  @tut* 
cjart,  @.  SacobStag  1518. 

D.  Johannes  Pieuchijn. 

*)  Fridericus  Elector  tum  per  contitia  Augustae  Vindelicorum 
versabalur.  —  Reuchlinus  et  hancep.  fortasse/«/j'/?escripsit.  F. 

**)  Quantum  etipse£ras/n«sl\]elanthonem  iam  a.  1516  observa- 
rit  et  coluerit,  videmus  es  iis,  quae  cap.  IF,  ep.  Pauli  ad  Thes- 
sal.  prioris  in  N.  T.  Rasileae  a.  1516.  primum  edito  p.  555. 
adscripsit:  „At  Deum  immortalem,  quarn  non  spem  de  se 
praebet  admodum  etiam  adolescens  ac  paene  puer,  Phil.  Me- 
lanchthon,  utraque  litteratura  paene  ex  aequo  suspiciendus ! 
quod  inventionis  acumen  !  quae  serinonis  pui  itas  et  elegantia  ! 
quanta  reconditarum  rerum  memoria !  qtiam  varia  Jectio !  quam 
verecunda  regiaeque  prorsus  indolis  festivitas ! "  cf.  Camerarii 
de  \  ita  Melanchthonis  narratio  ed.  Strobelius  p.  24.     F. 

***)  Puto,  scribendum  essc.  „fuft"  i.  e.  fotlft.       F. 


(Melanthon,  studiorum  Tubingensium  pertaesus, 
aeto  animo  gratum  professoris  in  Academia  Vitebergensi 
munus,  quod  ei  Fridericus ,  Saxdniae  Dux  et  Frinceps 
Elector  ,  Capnione  intercedente  obtulerat ,  suscepit.  Ini- 
tio  igitur  mensis  Augusti  iter  Vitebergense  ingressus 
est.  Doctores  Tubingenses  plerique  omnes  Philippi  abi- 
tum  non  magnopere  dolebant ;  apud  omnes  quidem  ami- 
cos  desiderium  sui  quam  maximum  Praeceptor  Germaniae 
reliquit.  Iac.  Heerbrandus  in  „  oratione  funebri  in  obi- 
Melaitth.  Oper.  Vot„  I. 


tum  incomparabilis  viri  D.  Philippi  Melanthonis ,  habita 
in  Academia  Tubingensi  d.  XV.  Maii  1560."  (Viteb.  ex- 
cud.  I.  Crato  1560-  4to)  haec  narrat :  ,,  Discedente  D. 
Philippo  Tubinga  Simlerus  praeceptor ,  vir  eruditione 
praestans ,  deplorandum  esse  toti  civitati  eius  abitum  dixit, 
et  subiecit,  Quotquot  ibi  essent  docti  homines ,  non  esse 
tam  doctos ,  ut  intelligerent ,  quanta  esset  doctrina  eius, 
qui  iude  evocatus  discederet."  De  Melanthonis  rcbus  Tu- 
bingensibus  Ch.  F.  Schnurrer ,  vir  his  litteris  doctissimus, 

3 


35 


EPISTOLARUM  LIB.  I.     1518. 


36 


a.  1797  orationem  satis  accuratain  Tubingae  habuit,  quae 
m  Eiusdem  oratt.  acadein.  delectu  posthumo  ed.  H.  Eb. 
Glo.  Paulus  (Tubingae  1828-8.)  Pag-  45 —  58  legitur, 
eamque  adeas ,  Lector ,  quicunque  illarum  rermn  cogni- 
tionem  tibi  parare  cupis.  Melanthon  eques  hoc  itinere 
Augustae  Vindelicorum  Fridericum  Electorem  et  Spala- 
tinum,  qui  ad  comitia  eo  profecti  erant,  saluta- 
vit.  Lide  Norimbergam  se  contulit  ibique  Bilibaldum 
Pirkheymerum  ipsum  novit.  cf.  Strobelii  libellum  ,,von 
Melanchthons  Aufenthalt  u.  Verrichtungen  in  Niirnberg" 
Niirnb.  1775.  8.)»  quem  et  Eiusdem  commentationum 
sylloge:  ,,verm.  Beitrage  zur  Geschichte  der  Litteratur" 
(Niirnb.  1775.  8.)  exhibet.  Lipsiam  attigit  Melanthon 
die  20.  m.  Augusti.  Quod  Melanthon  ipse  Cp.  Panno- 
nio  a.  1546  (Epp.  Lib.  V.  p.  95)  ita  narrat:  ,,Die 
20.  Augusti,  quo  ante  annos  28-  primum  twni  Lipsiam 
adolescens  ignarus ,  quam  dulcis  sit  patria.  Sed  ducunt 
volentem  fata ,  nolentem  trahunt !  "  Constat ,  Melan  • 
thonem  Lipsiae  tum  primum  inter  alios  Petrum  Mosella- 


num  et  Andream  Francum  Camicianum  coguovisse.  ci. 
Io.  Camerarii  de  vita  Melanthonis  narratio  ed.  Strobelius 
pag.  26.  Die  Bartholomaei  Thebis  Saxonicis  (Duben) 
pernoctavit  et  die  sequenti ,  qui  fuit  d.  25.  m.  Augusti, 
Vilebergam  venit.  Iam  quarto  post  adventum  die  (28. 
Augusti)  oratione  sollemni  de  corrigendis  adulescentiae 
studiis  munus  auspicatus  est.  cf.  I.  Cp.  Coleri  epistolam, 
qua  memoria  saecul.  adventus  Ph.  Melanchthonis  in  Acad. 
Witeberg.  celebratur ,  in  Cp.  A.  Heumanni  Actis  Philos. 
P.  X.  p.  603  seqq.  Lutherus  Spalatino  d.  31-  Aug. 
1518  (op.  de  Wette  I,  134.)  haec  scribit:  (Philippus') 
,,habuit  orationem  quarto  die,  postquam  venerat ,  plane 
eruditissimam  et  tersissimam ,  tanta  gratia  omnium  et  ad-  j 
miratione ,  ut  iam  non  id  tibi  cogitandum  sit ,  qua  ra- 
tione  eum  nobis  commendes :  abstraximus  cito  opinionem 
et  visionem  staturae  et  personae ,  et  rem  ipsam  in  eo  gra-  1 
tulamur  et  miramur,  gratiasque  illustrissimo  Principi, 
tuo  quoque  officio  agimus"  etc.  Sed  haec  hacte- 
nus.       F. ) 


PHILIPPI    MELANTHONIS 


EPISTOLARUM,  PRAEFATIONUM,   CONSILIORUM 


LIBER     SECUNDUS 


?    - 


QUO     CONTINENTUR,      QUAE     MELANTHON     POST     A  B I T  U  M     IN     SAXONIAM     A     MENSE 
SEPTEMBRI     A.     1518     USQUE     AD     FINEM     A.     1521     SCRIPSIT. 


3  * 


1518. 


No.  18. 


(m.  Septembri.) 


G.  Spalatino. 


E*  autograpbo  in  Cod.Basil.  F.  no.  101.  ep.  5. 

Optimo    omnibus    modis    iiro,    D.    Georgio 

Spalatino,     Cano.    Al denburg.,    Domino 

ac  Patrono  suo  obsenantissimo, 

iS.  Erras  axxa,  mi  Spalatine,  si  quid  putas  me 
gratius  abs  te  poluisse  accipere  quam  lilieras  tuas 
proxime  ad  me  scriptas,  quibus,  quaiiquam  aliis 
non  paucis  idem,  te  plane  ex  animo  rnihi  insi- 
nuasti,  magisque  quam,  quod  dici  solet,  Iv  xax- 
onxo(p  benevolentiam  erga  me  tuam  "persensi. 
De  calumnia  *)  non  loquor,  quae  tum  mihi  pro- 
bari  iure  potest ,  quom  tu  eam  lectione  doctorum 
censueris  dignam.  Equidem  quantum  ad  tradu- 
centis  munus  attinet,  videor  mihi  posse  ferri  a 
vestris.  Sed  haec  alias.  De  Lypsensibus  **), 
item  reliquis,  quae  de  me  finguntur,  sic  habe: 
omnia  me  tecum ,  ut  cum  patre  filium ,  acturum, 
qua  parte,  si  quid  mentiar,  si  quid  fallam,  edant 
in  me  impietatis  exempla  etiam  ipsi  xooaxtq. 
Nam  ita  de  te  sentio ,  ut  permissa  tibi  omnia  vo- 
lim  mea,  adeoque  ipsum  me,  ac  salutem  meam. 
Sed  ad  rem. 

Ad  vos  veni  Augustam  inquissimo  tempore 
a  Capnione  ac  subito  excitus ,  qui  nihil  iam  tum 
minus  sperabam,  quam  e  Suevis  me  abiturum. 
Veni  tamen,  ne  non  gratificarer  amico.  Disce- 
dens  primum  sensi ,  quibus  essem  privatus  amicis, 
hoc  est,  ut  recte  me  intelligas,  cum  praesentia 
ferc  omnia  sordescant,  tamen  ea  tum  cara  fiunt, 


*)  Melanthon  ZuaVim'  oralioneni  in  Calumniarn  significat, 
quae  ab  ipso  in  latinum  translata  hoc  mense  Lipsiae  tvpisex- 
scripta  est.     cf.  No.  21.       F.  " 

**)  Lutherus  Spalatino  pridie  Cal.  Seplemb.  1518  de  Melan- 
thone  haec  scribit:  „audio,  nimium  parco  stipendio  eum 
conductum,  adeo  ut  Lipsiensibus  iam  gloriabundis  spes  sit, 
fore,  ut  nobis  euni  quantocius  auferant.  Nam  et  sollicila- 
tus  lam  fuit  ab  eis,  antequam  ad  nos  perveniret"  etc. 


cum  aliena  experiri  oportet.  Sunt  in  SueVis, 
quos  ita  complexus  sum  ut  animum  ipsum  meum, 
ac  tum  demum  obliviscar  amorum,  quom  volet 
dominus,  qui  est  et  mentium  nostrarum  auctor, 
et  affectuum  auriga ,  ut  cum  Platone  loquar. 
Quare  de  Tubingensibus  si  quid  pecco ,  condona- 
bis  amori;  xovxm  yao  nd&ei  GvyyvwGxeov ,  ut 
Nazianzenus  vester  ait.  Sollicitabar  Augustae 
vehementius,  quam  pro  re,  a  Bavaris  *),  sed 
respondi,  priusquam  a  vobis  conducerer,  secutn- 
rum  me  volunlatem  Optimi  Principis  Nostri.  Tan- 
tum  abest,  ut  conductus  animum  mutarim.  Tune 
putas,  adeo  me  insanire,  qui  post  honestatem 
omnia  duco  semperque  cum  impendio  rei  fami- 
liaris  meae  habui,  ut  non  intelligam,  quid  Prin- 
cipiOpt.  D.  Fr.  **)  debeam,  deinde,  quid  tibi? 
Atque  ea  parte  nescis,  quam  me  acerbe  laeserit, 
quod  scribis,  inductum  me,  ut  voluerim  manere 
Lipsiae.     Primum  ex  usu  ac  statu  rerum  Lipsiae 

***)  non  sunt.      Quid   enim  istheic  mihi, 

qui  sola  vestra  causa  patriam  deserueram?  Deinde 
ego,  nisi  magna  mea  infamia  atque  amicorum 
meorum  voluntati  dissentiens,  Lipsiae  esse  non 
potuissem.  Qui  sunt  ergo  illi  tam  audaces  dia- 
ftoloi,  quibus  ego  sum  eo  usque  aptus  visus,  cui 
illuderent?  De  stipendio  nihil  sum  conquestus, 
indicavique  uni  Mosellano,  optimo  iuveni,  ac 
amicissimo  mihi,  queni  sic  amice  complector,  ut 
virtutibus  eius,  deinde  propenso  in  me  studio 
aliquid  officii  rependam.  Hoc  tamen  veritus ,  ne 
non  possem  hic  me  alere ;  id  quod  iam  mitius  vi- 
detur.  Interim  Lipsenses  et  potissimum  amici  mei 
omnia  mihi  hic  male  ominabantur,  tamen  semper  in 


*)  i.  e.  ab  Academia  Ingolstadiensi,  quae  Melanthoni  iam 
eo  lenipore ,  quo  Tubinga  abiturus  erat ,  conditionem  obtu- 
lerat.  cf.  Rcuchlini  ad  Fridericum  Principem  Eleclorem 
epistolam,   quae  supra  pag.  27 — 31  legitur.       F. 

**)  i.  e.  D.  Friderico. 

***)  Vox  quaedam  hic  deleta  est.  Puto,  scribendum  esse: 
„illa,"  vel  simile  quid.  [Quid?  si  ila  scribas:  „Pn"mum 
enim  usus  ac  statuj  rerum  Lipsiae  grati  non  sunt. "     F.) 


43 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1518. 


44 


proposita  perstiti.  Nunquam  alius  ame  factus  sum. 
jVittembergam  concessi.  Ibi,  quod  ais,  caussari 
me,  nescio  quae?  Homo  philosophus  sum.  An  me 
putas  magni  facere,  quam  amoeno  loco  agam? 
Hoc  magni  pen/lo,  ut  honesto  loco  queam.  Ac 
quomodo  sim  futurus  TVittembergae ,  nemo  de 
me  pronunciet,  anteaquam  expertus  sit  studium 
meum.  Scis,  quid  moliar,  scit  universitas  stu- 
diorum,  qua  fide  doceam.  Pleraque  Martinus  *) 
fortasse,  optimus  ac  doctissimus  vir,  tecum  meo 
nomine.  Omnes  tui  superi  ac  inferi  eant  perdi- 
tum ,  si  non  omnibus  hoc  unum  horis  agam ,  quo 
commodem  gloriae  Academiae  Principis  Optimi. 
lam  nunc  iterum  ludus  quidamprodibit  non  inuti- 
lis  rei ,  atque  ideo  hac  parte  ad  te  parcius  scribo, 
quod  velim  re  magis ,  quam  verbis  probari.  Va- 
leant,  qui  de  nobis  secus  sentiant,  ac  debent. 

Te  quaeso ,  me  ne  deseras.  Quantum  ad  pe- 
cuniam  attinet,  ne  dubita,  Op.  Principis  libera- 
litate  nolo  abuti.  Didici  gratiam  metiri  gratia. 
Optime  vale,  decus  ac  praesidium  meum.  Wit- 
tembergae  avxoo/tdiaoxty.taq  **). 

Philippus  tuus. 

Cupio  mea  in  Suevos  mitti,  ut  scripsi;  nam 
^  modo  aliter  fieri  nequii. 


No.  19. 


(m.  Septemb.) 


G.  Spalatino. 


Ex  Melanlbonis  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  76. 
Cbirographi  praescriptio  desideratur  eiusque  subscriptio 
deleta  est.  Melanthon  epistolam  sine  ulla  dubitatione 
Spalatino  n  isil.  (Qnae  sequuntur,  cuiquam  Melanthonis 
ad  Spalatinum  epistolae  inclusa  fuisse  videntur,  ila  ut 
praescriptione,  quam^.D.  Bretschneiderus  desiderat,  ne 
opns  quideni  sit.     F.) 

Hahemus  hebraica  biblia ,  quae  feci  ex  Lipsia 
afferri.  Libri  duo  sunt,  alter  cum  commentariis 
aureorum  XIIII  pretio  aestimatus,  alter  sine  com- 
mentario.  Prodibunt  hoc  anno  et  statim  haec 
mca  : 


*)  Lutherus,  qui  Melanlhonem  Spalatino  tribus  litleris, 
;>rr.  prid.  Cal.  Seplemb..  2.  Septembr. ,  el  allcra  octavae  na- 
tiv.  Virg.  (d.  9.  Septbr.)  h.  a.  iterum  atque  iterum  commen- 
dat.       F. 

**)  Spalatintis  adscripsit:  „ann.  1518." 


Calumnia  *) ;  iam  in  incudem  missa  est, 

Dictionarium ; 

m yl  ay.ovuv  Plutarchi  **) ; 

ne^i  adoleO/tas  Plutarchi ; 

Hymnus  in  angelos  graecus ; 

Athenagoras ; 

Liber  de  succeSsu  studiorum; 

Platonis  symposium  :  et.  alia  fortasse  "**) 
Diis  iuvantibus  et  auspicio  Principis  felici.  Ob- 
secro  te,  mi  Spalatine,  Philippum  in  fidem  si- 
nusque  tuos  commendatum  habe.  Vale  felicissime. 
Commendari  tibi  meis  litteris  vult  diligenter 
Iohannes  Gravcndorjf  ****)  salutemque  pluri- 
mam  nunciat.  Magister  Vitus  f),  collega  tuus, 
Suevus,  sese  tibi  commendat,  salutemque  meis 
verbis  nunciat.  Item  et  Iohannes  JMisnerus  -}"f-) 
ac  Huldenrichus  \\Y)  volebant  tibi  mandari  meis 
litteris,  ut  essent  quam  commendatiss.  tibi. 

Ipse  ego  coepi  Proverbia  Salomonis  mihi 
meditate  reddere;  in  eis  assiduus  versor  "{"H-"}-). 
Itaque,    cum  Boschenstain  -J-fff f)  venerit,    la- 


*)  cf.  quae  de  hac  translatione  litteris  anteced.  et  ep.  21.  ad- 
scripsi.  •  F. 

**)  Melanthon  iam  m.  Ianuario  h.  a.  Reuchlino  scripsit: 
„  Plutarchi  io  nsnl  axbveiv  a  me  versum  cui  vis  dicabo. 
cf.  supra  pag.  21.      F.      . 

***)  Annales  typographici  nimirum  Iibros,  quos  Melanthon 
hic  enumerat,  excepta  Luciani  oratione,  ad  unum  omnes 
praetereunt.  Nam  satis  superque  constat,  ne  Panzeri  qui- 
dem  annales  plene  cumulateque  esse  perfectos,  ita  ut  vix 
dubitarim ,  quin  unus  et  item  alter  horum  librorum  typis 
exscriptus  sit.  Quare  ab  iis,  qui  talem  librum  deprehen- 
derint,  etiam  atque  etiam  peto,  ut  eum  mecum  benevole 
communicenf.       F. 

****)  Ioanni  a  Gravendorff,  cuius  nomen  vulgo  Greffen- 
dorff  scribitur,  non  ita  multo  post  Vinariae  munus  Came- 
rarii  ducalis  mandatum  est.     F. 

•J-)  Magister  Vitus  VFarbeck,  Iurisconsultus  et  Canonicus 
Altenburgensis,  de  quo  cf.  Ch,  SchlegeJii  historiam  vitae 
G.  Spalatini  (Ienae  1693.  4to),  cui  multae  Spalatini  adWar- 
beckium  epistolae  annexae  sunt.       F. 

\\)  Doctoris  /.  Misneri  in  Spalatini  ad  Warbeckium  epp. 
aliquoties  mentio  fit.     F. 

•j-j-J-)  Cui  quidem  Huldenricho  (Ulrico)  nomen  Pindero 
Nordlingensi  fuit.  Pater  eius,  Ulricus  Pinder ,  Nordlinga, 
oriundus,  Vitebergae  non  multo  post  fundatam  Acade 
miam  per  aliquot  annos  publica  auctoritate  medicinam  tra 
didit.  Deinde  Norimbergam  medicus  publice  constitutm 
migravit,  ibique  mortuus  est.  Filius,  iuris  utriusque  Doctor, 
tum  temporis  Vitebergae  versabatur.  cf.  Lutheri  epp.  ed. 
de  Wette  I,  58.  62.  et  2S0.      F. 

ffff)  Melanthonis  scholia  in  proverbia  Salomonis  autore 
inscio  primum  Hagenoae  a.  1524  oelonis  forniis  escusa  sunt. 
Autor  ipse  nova  scholia  Hagenoae  a.  1529  iisdem  formis  edidit. 
SententiaeSalomonis  iuxta  hebr.  verilatem  redditae  aut.  Me- 
lanthone  primum  a.  1524  prelum  subierunt.  cf,  Strobelii 
Nachricht  von  Melanchlhon's  Verdiensten  um  d.  heil.  Schrift 
p.  35  seqq.       F . 

fffff)  Lutherus  AuguslaeVindelicorum  initio  m.  Octobr.  1518 
loannem  Boschenstein  Efslingensem   ad    linguam    hebrai- 


l\ 


45 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1518. 


borem  ei  delegabo ,  ut  annotet  interdum  aliquid, 
et  edemus  scholia  in  Proverbia,  adiunctis  simul 
tribus  lectionibus  hebraica,  graeca  et  latina.  Cura 
tu  per  Noricos ,  id  quod  et  ego  ago ,  ut  habeamus 
graeca  biblia.  Adiuvabo  diiigenteT  Boschenstain, 
ut  ipse  qnoque  scribere  et  edere  non  parum  multa 
possit  *).  Vale  felicissime,  decus  et  praesidium 
meum. 


(14.  Septemb.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  2. 

Domino    Georgio   Spalatino,    Patrono 

suo. 

Postquam  hodie  scripsissem.epistolam ,  tuam  ac- 
cepi.  De  Boschenstain  omnia  perplacent.  Et 
fides  mihi  tua,  tam  multis  argumentis  perspecta, 
addit  animum.  Omnia  tibi  mea  devoveo ,  immo 
vero  ipsum  me.  Scire  cupio,  num  Lypsiam  sis 
petiturus.  Est  quod  istheic  tu  nobis  queas  tua 
opera  gratificari.  Quare  cum  Lypsiam  veneris, 
scribito  ad  me,  aut  ante,  ut  literis  meis  cognoscas, 
ubi  tua  dexteritate  mihi  sit  opus.  AgjiuC,gvxm 
gs  jbv  povGriyhrtv  Veitus  IVurbeck,  Iohannes 
Misnerus,  et  Huldenrich  noster  Musarum  De- 
cus  **) ,    Lindena  noster  ***).     Evrv/u   tv  rm 


Gravow  'QwonoKJo  ****). 


Philipp. 


cam  Vitebergae  docendam  conduxit,  eique  d.  11.  Octobris 
literas  commendaticias  ad  Melanthonem  dedit.  cf.  Lutheri 
epp.  ed.  de  Wette  I,  145.  De  Bbschensteinii  in  litleras 
hebraicas  meritis  J.  F.  Kohlerus  in  commentationum,  quas 
niscripsit  „Beilr'age  zur  Erganzung  der  deutschen  Litt.  u. 
Kunstgescbichte",  Parte  secunda  (Lips.  1794.  8vo)  p.  1  — 
23.  accurate  et  copiose  disputavit.      F. 

*)  Bbschenstein  iam  m.  Novembri  huius  anni  hebraicae 
grammaticae  institutiones  (Wittenburgii  ex  officina  I.  Gru- 
nenbergii  M.D.XVIII.  4to)  edidit.     cf.  infra  No.  27.      F. 

**)  Ulrich  Pinder.      F. 

***)  Henricus  a  Lindenau ,  de  quo  Spalatinus  in  Annalibus 
a.  1524  haec  scribit:  „Cal.  Novbr.  —  sub  serum  diei  Hein- 
ricum  nostrum  a  Lindena  cumGertrudiSchellenbergera  apud 
Grauschiuitium ,  Babylonica  captivhale  Mmptzschensis  coe- 
nobn  hberata,—  coniunxi  G.Spalatinus."  cf.  Scriptoresrerum 
germ.  ed.  /.  Bch.  Menchenius  T.  II.  p.  638.  A.  1546  /. 
Garzonis  Bononiensis  Cbronica  Friderici  I.  Landgr.  Tburin- 
giae  id i  hnguam  Germanicam  transtulit.  cf.Nachlese  d.Histo- 
rie  v.  Obersachsen  von  Schottgen  u.  Kreisig  I,  338.     F. 

****)  Quacritur,  num  ita  recte  hic  locus  distinctus  sit.     Puto, 

scnbendum  esse:  'Aana^ovial  ae et  Huldenrich   no- 

ster,  Musarum  decus.  Lindena  noster  svjvytZ  Ivi.ai  £ 
BretschneidcrusV.  D.  colligens,  ut  opincr,  verba  §y  x& 
aiavQco  rujonoiy  capienda  ase  de  die  memoriae  crucis  ere- 


No.  21. 


46 

m.  Septemb. 


Friderico,  Saxoniae  Duci  et  Electori. 

Litterae,  quibus  Melanthon  Principi  Electori  dedicat  oratio- 
nem  L,uciani  in  Latinum  translatam  atque  ita  inscriptam: 
„Luciani  Sophistae  Oralio  in  Calumniam  a  Philippo  Me- 
lanchthone  Latina  facta."  Haec  sequitur  insigne  Saxoni- 
cum  ligfio  incisum  et  subscriptum:  „D.  FJRIDERICO 
SAXONIAE  PRINCIPI  ELECTORI."  In  orationis  fine 
haecce  leguntur:  „Lipsiae  apud  Melchiorum  Lottberum. 
Anno  a  natali  ChristianoMillesimo  quingentesimo  decimo- 
octavo."  (plagg.  1|  in  4to.)      F. 

Illustriss.  Principi  ac  Dominor  D.  Fride- 
rico,  Ro.  Imp.  Hyperipparcho ,  Electori^ 
Saxoniae  Duci,  Marchioni  Mysiae,  Prae- 
sidi  Provinciae  Tyringiae, 

Philippus    JMelanchthon  S.  D. 

V  ere  ac  sapienter  aestimaverunt  maiores  nostri, 
atque  adeo  consensu  mirabili,  si  qua  modo  cele- 
berrimarum  gentium  literis  fides  est  habenda, 
Deorum  immortalium  exempla  et  simulachra  in 
terris  reges  agere,  veracissima  quidem,  qui  ani- 
mi  virtute  deum  sint  quam  maxime  similes.  quan- 
do  quidem  et  reliquo  hominum  vulgo  persuasum 
est,  virtute  divinitatem  comparari.  Quanto  ma- 
gis  illud  de  Pvegibus  dicere  fas  est,  per  quos,  ve- 
luti  suos  interpretes,  autoritate,  iure  ac  legibus, 
communi  mortalium  generi  virtutem  superi  com- 
mendatam  publice  volunt.  Quo  ordine  si  quis- 
quam  e  Germaniae  Principibus  rccte  censeri 
potest  inter  primos,  tu  sane  citra  controversiam 
omnem,  Opt.  Princ.  Friderice,  tanto  praestas 
omnibus  intervallo,  quanto  maiora  sunt  egregiis 
aliorum  facinoribus ,  quae  vel  publice  in  universo 
Germanico  imperio,  vel  privatim  in  ditione  tua 
perpetua  quadam  foelicitate  et  plane ,  quod  aiunt, 
divina  virgula,  geris.  Quis  enim  non  summa 
putet  ea,  quibus  tot  modis  humano  generi  com- 
modatur?  Atque  cum  fere  ita  res  habeant,  ut 
bellicam  gloriam  primo  loco  Piincipes  alii  dignen- 
tur,  tu  pro  sapientia  tua  nusquam  non  primas 
studiis  pacis,  hoc  est,  pietati,  clementiae,  literis 
provehendis,  corrigendis  populi  moribus,  ser- 
vandis  maiorum  bonis  institutis  dare  soles.  In 
haec,  ut  nihil  foedum,  crudele,  barbarum,  cruen»- 
tum  intercidit,  ita  nemo  est  ex  omni  vulgo,  qui 
non  aliqua  ex  parte  iuvetur.       Adeo    satius   est, 


ctae  sacro,  adscripsit   d.  XIV.  m.  Septembris:  sed,  ut  mea 
fert  sententia ,  ad  tempus  aliquod  haec  referenda  non  sunt. 

F. 


47 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1518. 


48 


Solonem,  ant  Aristidem,  aut  Catonem,  quam 
vesanos  Philippos,  Alexandros,  Iulios,  agere. 
Hae  vero  laudes,  quamquam  propriae  tuae  sunt, 
nempe  virtuti  tuae  debitae,  tamen  haud  temere 
videri  possunt  fato  et  singulari  quadam  benigni- 
tati  superum  per  te  in  Saxonicum  nomen  transfu- 
sae,  ut  quanta  olim  haec  ditio  armis  fuerit,  tanta 
modo  rerum  civilium  cultu  spectetur.  Nam  si 
memoria  repetamus  omnium  Germanicorum  Prin- 
cipum  eximia  belli  decora,  post  extinctos  Caro- 
los,  post  fractum  luxu  Francum  non  memoran- 
tur  aliorum  alia  maiora,  quam  sint  illa  vestrae 
familiae.  Nam  turbato  undique  seditionibus  Im- 
perio  Ro. ,  Henricus  Saxo,  Gaesar  designatus, 
Germaniam  pacavit  in  ipso  statim  regni  sui  vcsti- 
bulo.  Adobritos  et  Nortmannos  in  Christi  no- 
men  ac  sacra  traxit.  Verum  hic,  nescio,  plusne 
gloriae  e  sua  virtute,  anne  filii  Othonis  Magni 
nomine  referat.  Is  Hungaros,  dein  Italiam  ty- 
rannide  Berengariorum  oppressam  recepit;  a 
Berengariis  victis  mira  et  insolita  clementia  ma- 
num  abstinuit.  Urbis  Romae  et  sceleratas  Ponti- 
ficiae  sedis  turbas  composuit.  Otho  secundus  Si- 
culos  Appulosque  armis  pressit,  ct,  quo  non  aliud 
illustrius  a  Pio.  Imp.  fieri  potuit,  illa  ipsa  urbe 
Ptoma,  omnium  gentium  domina,  pro  familiari 
ac  patria  aula  usus  est.  Horum  tu  nimirum,  ut 
reliquos  maiores  tuos  taceam ,  aemulatus  gloriam, 
deinde  multo  etiam  foeliciore  negocio  Saxonas 
evehis.  instaurantur  urbes  aedificiis,  muniuntur 
operibus  arces,  iura  sua  civitates  emendant  ac  re- 
stituunt.  sacra  cura  et  religione  summa  coluntur, 
augentur  sacerdolia,  monasteria  pleraque  nova 
conduntur,  alia  vetusta  et  prope  collapsa  instau- 
rantur.  Denique,  quod  ad  pietatem  moresque 
bonos  apprime  necessarium  est,  bonae  literae  fo- 
ventur,  ac  mire  coalescunt.  Exterarum  gentium 
linguae,  sine  quibus  et  manca  est  Philosophia ,  et 
omnino  res  theologica  tractari  synceriter  non 
potest,  leguntur.  Haec  tibi,  foeliciss.  heros, 
omnia  debent,  hoc  ego  item  nomine  privatim  tibi, 
w  'HQoy.leie  ftovoayho,  sum  obnoxius.  Proinde 
Luciani  orationem,  qua  calumniam  e^oOrQayi^ei, 
e  graeca  latinam  factam  nomini  Cels.  T.  inscribo 
ac  dico,  primitias  studiorum,  quae  in  Vuitten- 
bergam  tuam  conferimus.  Quanquam  et  hoc  in 
caussa  crat,  quod  titulis  tuis  libellum  prodire  in 
vulgus  voluerim,  quod  tibi  mansuetissimo  et  aequi 
servantissimo  Principi  gratum  videbar  facturus 
Calnmniae  TiQOTioloy.iOiw).      Quod  vicium  pesti- 


lentiss.  non  potes  non  acerbe  odisse.  Ut  eniin 
iusticia  proxime  sedem  Iovis  apparet,  hoc  est, 
prima  et  summa  rei  publicae  administrandae  ratio 
est,  ita  nihil  a  conservanda  civitate  longius  esse 
semotum  iniusticia  debet.  Ita  vero  cum  iniusti- 
cia  Calumnia  convenit,  ut  non  aliunde  graviora 
scelera,  deinde  saeviores  clades,  quam  ex  illa 
nascantur.  Vive  ac  Vale,  Illus.  Princ,  et  hoc 
qualecunque  est  studium  nostrum  pro  singulari 
tua  honitate  proba.  Ita  enim  fiet,  ut  posthac 
gratia  fretus  tua,  maiora  melioraque  sim  cona- 
turus.  Vuittenbergae ,  Mense  Septemb.  Anno 
M.D.  XVIII. 


No.  22.  d.  24.  Septemb. 

Christophoro    Scheurlio. 

Ex  aulographo  in  Cod.  Monac.  I,  in  appendice. 

Clarissimo  viro  D.  Christophoro  Schur- 

lin   JVorico,    Iuriscons.,    Domino    ac  patrono 

literarum ,   amico  suo   S. 

Videor  mihi  meo  iure  facturum,  si  te,  clarissi- 
me  ac  optime  vir,  in  re  universitati  nostrae  ne- 
cessaria  appellem.  Graeca  profiteri  coepi  in  Saxo- 
nibus ;  iungentur  eis  hebraea ,  quod  spero  non  in- 
foeliciter  et  singulari  Deum  favore.  Statui  autem 
primo  quoque  tempore  quaedam  sacra  hebraea, 
graeca,  latina,  scholiis  illustrata  edere.  Quare 
te  quaeso ,  vel  hoc  communibus  studiis ,  vel  Prin- 
cipis  optimi  Saxoniae  Friderici  honori ,  vel  Aca- 
demiae  nostrae  laudibus  dederis,  et  nostris  sumpti- 
bus  ad  nos  cures  per  Koburgos  *)  Bibliopolas 
mittere  Biblia  graeca;  namHebraica,  eaque  longe 
pulchcrrima  habemus  **).  Ipse  intelligis  quam 
ea  res  ad  laudem  Principis  nostri,  universae  Saxo- 
niae,  nominis  etianA  tui  factura  sit,  et  illud  ipsum 
ego  pluribus  declararem ,  ni  testem  haberes  ho- 
noratum  optimum  ac  doctissimum  et  omnino  ve- 
rae  christianaeque  pietatis  y.oovcpalov  Marti- 
num  ***).  Deme,  velim  sic  existimes ,  quando- 
quidem  humana  studia  profiteor ,  me  plane  tuum 
esse,    quem  intelligo  xal  rxov  /uovowv  xal  ro"rv 


*)  Antonium  et  Ioannem  Kobergeros  (s.  Koburgeros) ,    bi- 

bliopolas  et  cives  Norimbergenses.      F. 
*  *)  Biblia  hebraica  cura  Melanlbonis    paulo  ante   Lipsia  Vi- 

tebergam  allata  erant.     Vid.  supra  pag.  4S.     F. 
***)  Lutherum.     F. 


49 


EPISTOLAKUM    LIB.  II.     1518. 


50 


yaoiTOJV  ndvra  tvooyia&odai.  D.  Doct.  Caro- 
lostadius  hisce  meis  literis  tibi  salutem  dicit. 
AvT0O%edidoag  et  praepropere  scripsi,  qnaeso 
ignoscas.  Vale.  Vnittembergae  XXIIII,  Septemb. 
M.D.  XVIII.  Philippus  MelanchthoN. 


No.  23. 


d.    2.  Oct. 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.    ep.  1. 

Eximia   pietate   ac    doctrina   Viro  D.   Geor- 

gio    Spalat ino,    Can on.  Aldenburgens.  do- 

mino  suo  observando. 

Salve,  Spalatine  suavissime.  Reditum  tibi  fe- 
licem  in  Saxonas  gratulor,  eoque  pleniore  animo, 
quo  diutius  es  a  me  expectatus.  Ita  ex  uno  te  to- 
tus  omnino  pendeo ,  ut  in  te  veluti  in  portu  con- 
quiescam.  Etenim  quando  ita  diis  visum  su- 
peris,  ut  ad  vos  proficiscerer,  etiam  rebus  alibi 
meis  minime  in  subitam  profectionem  paratis. 
quaeso  te  per  deum  immortalem,  velis  in  fidcm 
tibi  tuam  me  commendatum  benigne ,  quo  es  in- 
genio  tfjg  rcov  jhovoojvts  xal  %aQLTa>v  dnaodov  sv- 
na&dag  oQovtl,  accipere.  Adeo  te  vel  pueritiae 
meae  ratio  tangat ,  quae  cum  per  se  multis  est  ob- 
noxia  malis,  tum  ita  mihi  male  conciliata,  ut 
nesciam,  quid  de  illa  tandem  statuam.  At  vero 
in  literis  versor;  ibi  faxo,  ut  per  me  multis  ac 
variis  exemplis  FPrittemberga  clareat.  Acce- 
pisti  chartam  nuper  operum  meorum  *);  iam 
nunc  in  alia  etiam  na.QeQyojg  trahor.  Ornnino 
toto  pectore  connitar,  ne  defuisse  studio  in  me 
vestro  ac  officio  meo  videar.  Quem  quaeso 
animum.meum  si  probas,  ita  vero  pro  amicitiae 
iure  debes,  optimo  ac  felicissimo  Principi  decla- 
res  aliquando.     Vale.     II  Octobris. 

Philippus  tuus. 


No.  24. 


d.  15.  Oct. 


G.  Spalatino. 


Ex  aulographo  in  Cod.  Basil.  F.  no.  101.  ep.  4. 

Pietate  ac  lileris  egregie  colendo  D.  Georgio 
Spatatino,    Cano.  Aldenburg.,    Domino   ac 

Palrono  suo 

S.  D.     Nihil   ad  te  liternrum  mearnm  Lypsiam 
missum  est,    partim  quod  nolim  te  toties  obtur- 

*)sCharla  operum  Melanthonis  index  librorum  tvpis  exscri- 
bendorum  esse  videtur,  qui  in  Melanthonis  ad  opalatinum 
epistola  supra  pag.  44,  legilur.      F. 

Melanth.  Oceh.  Vot,.  I. 


bari  nugis  meis,  partim  quod  res  mea  per  Petrum 
MvQonvlov  nostrum  curari  minore  impendio  po- 
tuit.  Vidisti  autem,  opinor,  in  Nondinis  libel- 
losnostros,  mera  certe  ImToXoy^uaxa.  Sed  de 
iis  velim  sic  sentias:  bibliotheca  mea  carebam, 
adornari,  rebus  meis  nondum  in  hunc  statum 
compositis,  nihil  poterat.  Tamen  faciendum 
erat  aliquid,  ut  et  tu  de  nobis  non  pessime  sen- 
tires,  et  haberes,  quo  aliis  nomen  meum  insi- 
nuare  posses.  Obiter  et  levi,  quod  aiunt,  bra- 
chio  ti)v  diapoli]V  lusi,  in  qua  quid  fecerim  ni- 
mirum  ipse  intelliges,  si  cum  graecis  latina  nostra 
contuleris.  Atque  ita  plane  velim  ea  videri,  ut 
spem  mei  Opt.  et  Clementiss.  Principi ,  P.  Patriae, 
T(p  Movoi]yhr\,  aliquam  faciant.  Habeam  male 
propitios  deos,  si  vel  unum  diem  vacem,  quo 
non  aliquam  lineam  Saxoniae  illustrandae  ducam. 
Doceo;  in  chalcotypis  laboro,  ut  habeat  iuven- 
tus;  audior  in  frequenti  schola  *) ,  ubi  sese  exer- 
ceat.  Iam  excuditur  t]  iniOTolr]  nQog  Titov  **), 
scis,  quam  elegans,  et  moribus  apta  purgandis. 
Pteliquum  de  Dictionario  ***),  quem  fere  absol- 
vimus ,  et  omnino  faxo ,  ut  ad  Novemb.  Galend. 
Thomas  ****)  emendatum ,  auctum  typis  com- 
mittat.  Accedunt  Pihetorica  f),  quae  omnia 
tum  mihi  probabuntur,  si  tu  ea  non  reiicias. 
Conor  prodesse  bonis,  et  scholam  vestram  utili 
argumento  evehere ;  alioqui  fumosum  illud 
do^ozo^inaQuv  semper  de  geniis  meis  odi.  Tuum 
erit  igitur  xd  tov  naTQog  y.aBrf/.ovTa  non  dese- 
rere.  Posthaec  philosophiam  purgabimus,  ut 
apti  ad  theologica  accedamus,  in  quibus,  si  T(n 
d(OT.r]Qi  tdwv  placeat,  nonnihil  efficiemus  olim. 
Mitto  autem  libellos  duos,  alterum  Op.  ac 
Pielss.  ff)  Principi  donatum,  immo  auctoramen- 


*)  Idem  Spalalino  scribit  Lutherus  d.  2.  vSeplb.  1518. 

**)  Et  hanc  epistolae Pauli  ad  Titum  editioneni  Panzeri  an- 
nales  typographici  silentio  praetereunt.  Rc  vera  aulem 
epistolam  a.  1518  Vitebergae,  ex  Grunenbergii,  ut  vide- 
tur,  officina  prodiisse,  docent  /.  F.  Kbhler^s  Beilrage  etc. 
Th.  I.  pag.  205.      F. 

***)  Dictionarii ,  cuius  Melanthon  hic  et  alias  mentionem 
facit,  hucusque  notiliam  habemus  nullam.     F. 

****)  Tliomas  Anshelmus  Badensis,  typographus  et  biblio- 
pola  et  Hagenoae  et  Tubingae,  in  cuius  oilicina  Tul)in"ensi 
Melanthon  per  aliquot  annos  typographorum  errores  no- 
tavit.       F. 

f)  Ph.  Melanchthonis  de  rhelorica  libri  III.  prodierunt  Vuit- 
tenburgii  in  off.  I.  Grunenbergii  M.D.XIX.  4to.       F. 

•J"f)   i.  e.  optimo  ac  rrligiosissimo. 

4 


51 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1518. 


52 


tum  mei,  alternm  tibi  dedicatum  *).  Nolebam 
eos  eleganter  instruere,  nempe  minutos.  Alia 
parabuntur  Principis  manibus  digniora.  Sed  et 
tu  eos  adornabis,  et  Princeps  Opt.  ipse  tali  est 
ingenio,  ut  proficisci  ab  studiosis  nihil  queat, 
quod  non  vehementer  gratum  habeat.  Obsecro 
te,  Philippum  ne  desere.  Plane,  si  quis  sum, 
tuus  sum.  In  libellos  meos  pauca  TtQOsXoyiOafMjv, 
ne  parvo  corpori  colossum  immodicum  impone- 
rem.  Optime  vale,  optime  amicorum,  praesi- 
dium  meum.  Altera  Burcardi  **).  Salutant  te 
nostri,  Lindena  et  alii. 

Philippus. 


No.  25. 


d.  16.  Oct. 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  11. 

Omnibus  modis  oplimo  viro  D.  Geor g io 
Sp  a  lat  in  o,    Canon.    Aldenb. ,    patrono    ac 

domino  suo. 

Salve  suavissime  mi  Spalatine ,  Praesidium 
meum.  Per  gratias  ac  per  fidem  te  meam  quaeso, 
ita  de  mc  sentias,  ut  videor  iudicio  bonorum, 
tuique  similium.  Omnia  moliar,  omnia  conni- 
tar,  nePrincipi,  omnium  gentium  consensu  opti- 
mo,  ulla  parte  defuisse  videar;  ut  TVittember- 
gam  literatis  ac  bonis  omnibus,  si  quid  Musae 
poterunt  nostrae,  conciliem,  si  quis  olim  indul- 
gentia  superum  futurus  sum.  Ita  tuum  literis 
meis  nomen  comparem,  ut  saltem  significatione 
aliqua  grati  erga  te  animi  declarasse  studium 
meum  credar.  Atque  adeo  ni  haec  mihi  sedeant 
animo,  quosvis  orcos  iniquissimo  et  sceleratis- 
simo  homini  imprecamini.      Quid  enim  scelestius 


*)  Certo  dici  non  potest,  Melanthonem  hic  de  Luciani  ora- 
tione  in  calumniani  in  Latinum  translata  et  Principi  Electori 
dedicata  agere,  quippe  quae  iam  m.  Septembri  prodierat. 
cf.  praeterea  epp.  antecedd.  Neque  vero  libri ,  quem  Me- 
lanlhon  tum  temporisSpalatino  dedicavit,  cognitionem  con- 
sequuti  sumus.  Canones  enim  apostolici,  quos  Melanthon 
Spalatiuo  dedicavit,  Wittembergae  An.  M.  D.XXI.  pri- 
mum  typis  exscripti  sunt.      F. 

**)  Sequuti  sumus  Anl.  Pitgramium,  qui  in  calendario  af- 
firniat,  Jiurcardum,  Episcop.  Herbipolensem,  d.  14.  Oct. 
a.  983  inter  Sanctos  esse  relatum.  Secundum  alios,  ut  7. 
H.  PVaserum,  dies  Burcardi  esl  dies  anni  284  i.  e.  dies 
XII.  m.  Oclobr.      F. 


homine  dubiae  fidei,  et  quem  sacrae  literae  clvdQa 
dv\pv%ov  vocant? 

De  pecunia  volo  fieri  ut  scripsi,  non  quod 
consilium  optimi  ac  amiciss.  hominis  tuum  ad- 
spernerer,  sed  quod  aliter  fieri  nequeatmodo,  et 
ego  mihi  aliunde  quaesiero  fticocpslr^iaTO..  Ora- 
tio  quaedam  mea  *)  iam  excuditur  vTittembergae, 
quam  vellem  si  fieri  potuisset ,  antea  abs  te  iudi- 
catam,  digna  ne  videretur  Eruditorum  lectione. 
Mihi  certe  videtur  famam  nostrorum  auctura. 
Nam  simul  posthac  cum  Rhetoricis  meis,  et 
ovojLiaarixq)  denuo  hcxvjicoGsrai.  In  summa 
neque  fides,  neque  studium,  neque  amor  neque 
labos  deerit,  quin  omnia  TVittembergae  mea,  si 
qua  aut  modo  possum,  aut  olim  per  fata  potero, 
conferam.  Fortasse  sunt  homines  quidam,  qui 
simplicitatc  mea  abusi  sic  me  traduxere  populo, 
ut  riderer.  Omnia  patiar,  quae  domino  libi- 
tumst  **)  pati;  modo  ille  ipse  conscientiae  meae. 
rationes  salvas  velit.  Quaeso  te,  id  quod  facis, 
ipsi  studio  meo,  Universitatis  TVittemberg.  iu- 
dicio  de  me  credas,  non  sycophantis  illis.  Vale, 
et  me  serva,  oojtsq  /uov.  JVittembergae  XVI 
Octobr. 

Philippus. 

Salutant  te  Nostri,    Vitus  ***),   Misnerus, 

Hulderich  ****),  Lindenav. 


No.  26. 


m.  Octobri. 


Ottoni  Beckmanno. 


Litterae,  quibus  MelantJinn  Beckmanno  oralionem  profes- 
sionis  adeundae  causa  Vitebergae  d.  28.  m.  Augusto  cum 
omnium  plausu  recilatam  dicaf.  Oratio  ita  inscribi- 
tur:  „Philippi  Melanchlhonis  sermo  habitus  apud  Iuven- 
tutem  Academiae  Wittemberg.  de  corrigendis  adulescen- 
tiae  studiis.  Vuittenburgii  in  officina  Ioannis  Grunen- 
bergii.  Anno  M.D.XVIII."  plagg.  2  in  4to.  cf.  Stro- 
belii  N.  Beitrage  IV,  2.  pag.  77  seqq.  Inter  omnes  li- 
bros,  qui  Vitebergae  tvpis  exscripti  sunt,  haec  primum 
oratio  litlerashebraicas  exhibet.  Oratio  in  „EIegantiss.  qui- 
busd.  opusculis  a  Philippo  Melanchthone  Brettano  editis. 
Hagenoae  ex  OlT.  Anshelmiana,  Menselanuario  salutis  anno 
M.  13.XIX. "  (in  8vo)  repetita  est,  et  una  cum  Rudolphi 
Agricolae  de  formandis  studiis  epistola  Parisiis  a.  1527  in 
8vo  excusa  est.  Legitur  efiam  carmine  graeco  ad  Mar- 
tinurn  Lutherum ,  quod  in  fine  orationis  additum  esf, 
praetermisso  in  Melanthonis  Declamatt.  ed.  Gerbelii 
p.  851  seqq.,  ed.  Servest.  T.  I.  (a.1587.)  p.439seqq.,  ed. 


*)  Oratio  de  corrigendis  adulescentiae  studiis.   (cf.  ep.  sequen- 
tem.     F.) 

**)  i.  e.  libitum  est. 

*  *  *)  Vitus  Warbeck.       F.  s. 

****)  Udal.  Pinder.       F. 


53 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1518. 


54 


Richardii  T.  I.  p.  14  seqq.  et  in  Melanthonis  opp.  ed.  13a- 
sil.  Vol.  V.  p.2.  In  Lutherum  carmen  Melanthonis,  quod 
et  I.Alb.  F«6rj'cH/sinCeiitifolioLutherano  (Hamb.  1728.  8.) 
p.  824  exhibct,  eiusdem  poematis  inseremus  *).    F. 

Eximia  pietate  ac  dodrina  viro ,  Domino 
Othoni  Beckman,  luris.,  Canonico  Vuit- 
temburg.,  Philippus  Melanchton  Sal.  D. 

Non  parum  refert  advitae  tuendae  rationes,  quo 
genere  literarum  rudis  aetas  initio  formetur,  cum 
ob  alia  multa,  tum  hoc  x)  maxime,  quod  nihil 
efficacius  est  ad  mutanda  ingenia  moresque  homi- 
num  literis.  Nam  fere  semper  talis  est  unus- 
quisque,  qualem  studia  faciunt.  Nec  mihi  bonae 
literae,  nisi  quae  mentis  bonae  sunt,  videntur. 
Itaque  praestat  optimis  iuventutem  erudiri:  mo- 
res  enim  optimos  optimae  literae  conserunt.  At 
videas  hodie  passim  in  Germania  tale  quoddam 
genus  iuvenilium  studiorum  tractari,  quod  non 
inodo  sit  ad  omnem  reliquam  vitam  inutile,  sed 
omnino  etiam  perniciosum.  Etenim  deserta  pae- 
deia  2)  nescio  quibus  nugis  ingenia ,  ceterum  feli- 
cia,  occupantur  ac  franguntur:  philosophiam  ipsi 
vocant 3).  Non  hoc  dico ,  quo  a  Philosophia  stu- 
diosos  avocem,  sed  hunc  philosophandi  ordinem 
ac  ductum  non  probo.  Nec  enim  angustis  adeo 
finibus  circumscripta  est  Philosophia,  ut  philo- 
sophari  nihil  aliud  sit,  quam  nugari.  Maxima 
eius  pars  contempta  iacet ,  ea  videlicet ,  quae  sola 
humanitatis  nomine  maioribus  nostris  digna  visa 
est.  Adulescens  quispiam  ad  Xenocratem  ad- 
ductus,  percipiendae  Philosophiae  gratia,  cum 
nondum  quidquam  Cyclicorum  attigisset,  sapien- 


*)  Ioannes  von  der  Osten,  Canonicus  Caminensis,  qui  Vite- 
bergam  ad  lilterarum  studium  se  contulerat,  sermoni  hoc 
carmen  praemisit : 

„10:     D  E    O  S : 

Pomeranus  eques  Iuventuti  Saxonicae. 

Quisquis  es  hoc  vanas  populo  qui  suscipis  arteis, 

Et  sequeris  longa  res  sine  fruge  mora: 
Flecte  ratem  ,  mediis  male  cautus  mergeris  undis, 

Emicat  ante  oculos  perfida  Leda  tuos. 
Approperas  Scyllae,  vastae  approperasque  Charybdi 

Imprudens  rabidis  deperiturus  aquis. 
Barbarico  deflecte  sinu ,  pete  mitius  aequor, 

Fac  tua  slet  tutis  anchora  iacta  vadis. 
Flecle  ratem ,  puppisque  novum  proseque  magistrum 

Quaere  tibi ,  melius  qui  sciat  artis  opus. 
Quaere  ducem,  placidis  qui  det  tua  Iintea  ventis, 

Ad  tutos  portus  qui  tua  transtra  vehat. "       F. 

1)  hoc  in  Declamatt.  Edd.  deest. 

2)  i.  e.  naiSttu. 

3)  Ed.  prima  mendose  vocat. 


tiae  sacris  prohibitus  est.       Sic  enim  ait  Xeno- 
crates: 

OvtOS  TlCiQ  s/liov  Ttoxos  ov  XVaJlTSTCU  4). 
O  nos  felices,  si  recte  studia  Deum  favore  re- 
nascantur,  quae  iam  fere  caput  exerere  in  Saxo- 
nibus  coeperunt.  Proinde  iuventutem  nostram 
sermone  nuper  habito  inhortatus  sum ,  ut  ad  bo- 
nas  literas  laetis  animis  adspiret.  Atque  hoc 
unum  egi  paucis,  ut  intelligat,  quaenam  sit  bar- 
baricorum ,  quae  bonorum  studiorum  ratio.  Ne- 
que  dubito,  cui  satis  utrumque  gcnus'  cognitum 
est,  conaturum  totis  viribus,  ut  ea  parte  prae- 
stet,  quae  et  optima  est,  et  ab  optimis  sola  pro- 
batur.  Quae  enim  vesania  fuerit,  immenso  la- 
bore,  cura,  nugas  emere?  Orationem  tuo  no- 
mini,  Otho  doctissime,  dedico,  doaiv  dllpjVTe 
(plh]VT8.  Debemus  enim  tibi,  quicunque  literas 
profitemur,  atque  adeo  ego  multis  sane  nomini- 
bus,  quem  pluribus  quotidie  soles  officiis  cumu- 
lare.  Hoc  igitur  munus,  qualecunque  est,  si  de 
animo  aestimes  meo,  amplissimum  et  pulcherri- 
mum  accepisti.  Vale.  Vuittenbergae.  Mense 
Octobri.     Anno  M.  D.  XVIII. 


No.  27. 


(m.  Novembri.) 


Lectori. 


Litlerae  commendaticiae,  quibus  Melanthon  „IJebraicae 
grammaticae  institutionibus  Studiosis  sanctae  linguae  a 
D.  Ioanne  Boschenstain ,  C.  M.  C.  *)  collectis"  (Vuit- 
tenburgii  in  officina  Ioann.  Grunenbergii ,  anno  Doin. 
M.D.  XVIII.)  praefatus  est**).  (Autor  libruni,  qui  modo 
quaternario  excusus  est,  Friderico  Principi  Eleclori  Saxo- 
niae  m.  Novembri  dedicavit.  cf.  /.  F,  Kohler's  Bei- 
trage  etc.  P.  11.  p.  20.  Institutiones  Coloniae  p.  I. 
Soterum  m.  Octobri  a.  1521  in  4lo  recusae  sunt.     F.) 

Philippus   Melanchthon    leclori  S. 

Consensu  eruditorum  omnium,    studiose  Lector, 
probatur,    neminem  quidquam  insigne  conari  in 


4)  In  Declam.  xvct(f&rjaetai. 

*)  loh.  Boschenstein,  qui  m.  Oclobri  a.  1518  Vitebergam 
venerat,  ut  hebr.  lilteras  profiterelur,  iam  Mense  Aprili 
a.  1519.  Augustam  Vindelicorum  discessit.  cf.  Epp.  Lu~ 
theri  ed.  de  Welle  I,  254.  Anno  1521  primus  linguae  hebr. 
professor  Hcidelbergae  per  aliquot  menses  fuit;  nescio,  ubi 
terrarum  deinde  usque  ad  mortem  vixerit.  Nomen  gerebat : 
,,  Kaiserl.  Maiestat  gefreieler  hebraisch.  Zungenmeister  " 
quod  sine  dubio  litteris  C(aesareae)  ^(aiestatis)  C.  .  in  fronte 
institutt.  indicatur.     F. 

**)    Verba   hebraica     in    his    institutionibus    primum    editis 
typis  uon  exscripta  sunt.       Ubique  vides  chartam  vacuam 
4  * 


55 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1518. 


56 


rectis  studiis  posse,  iiisi  qui  simul  latinis  graeca 
et  hebraea  coniunxerit.  Habes  igitur  hic  apprime 
vile  libellum  docti  viri  Ioannis  Boschenstain, 
singularis  amici  et  praeceptoris  nostri*),  quem 
assiduo  censeo  tibi  manibus  volvendum.  Brevi- 
las  laborem  minuet;  brevitatem  utilitas  commen- 
dabit.     Yale.      Wittembergae. 


No.  28. 


16.  Decembr. 


G.  Spalatino. 


Ex  apogr.  in  Cod.  Dresd.   (C.  140.    p.  26».    ep.  32.)    episto- 
lam  descripsit  Clar.  Gersdorf. 

Integrae  fidei  viro  D.  G eorgio  Sp alatino 
amico  suo    oummo 

S.  Ego  vero,  mi  Spalatine,  et  agnosco  pleno 
pectore  optimi  principis  erga  me  munificentiam  **), 
et  studium  tuum  ita  complector,  ut  sanctius  non 
possit.  Nam  immerenti  mihi  opt.  Princeps  tam 
larga  sese  manu  prope  effudit  iam  nunc,  quam  est 
alioqui  bonus  ipse,  ut  qui  nihil  tale  sperare  de- 
bebam,  officium  scilicet  meum  aestimans;  modo 
vehementer  sum  sollicitus,  qui  me  comparem,  ut 
tantae  beneficientiae  rationem  habuisse  pientissi- 
mus  princeps  agnoscat.  Te  per  Deum  testem  et 
autorem  y.cti  daSovyov  studiorum  meorum  quaeso, 
efficias,  tuus  enim  sum,  ut  intelligat  optimus 
princeps ,  me  bonitatem  suam  non  xarapaoftaQio- 
aat.     Iis  sum  natus  fatis,  sic  institutus,  ut  gra- 


verbis  hebraicis,  quae  deinde  manu  scripla  sunl.  Quod 
sane  mirandum.  _  Grunenbergius  enim,  typographus  Vile- 
bergensis  elarissimus,  es  cuius  prelo  Bbschensteinii  insti- 
tutiones  prodierunt ,  iam  m.  Septembri  in  Melanthonis  ser- 
monede  corrigendis  adulescentiae  studiis,  quem  excudendum 
curavit,  typis  hebraicis  usus  est.     F. 

*)  Kfihier  qui  1.  c.  satis  accuratam  de  vita  Bbschensteinii 
narrationem  scripsit,  et  Panzerus  inAnnal.  typogr.  Vol.  VI. 
p.  385.  n.  340.  opinantur,  Melanthonem  b.  1.  dicere,  se 
Bbschensteinii  esse  discipulum.  At  „Praeceptor  noster" 
idetn  esse  videtur,  ac  si  di&isset :  praeceptor  nostrae  iuven- 
tutis  s.  civium  Academiae  Vitebergensis.    F. 

**)  Fuerunt,  qui  dicerenl,  fore,  ut  Melanthon  parvo  stipen- 
dio  offensus  Lipsiam  migraret.  Princeps  igitur  Elector  Me- 
lanthoni  munus  magnificum  dedit,  ne  Vileberga  discederet. 
Melanthoni  usque  ad  a.  1524  saiarium  annuum  centum  Uo- 
renorum  aureorum  constitutum  erat.  Id  quod  ex  Spalatini 
Annalibus  apud  Menchenium  II,  647.  compertum  babemus, 
ubi  baec  scribit  Spalatinus:  „In  mense  Septembii  (1524) 
misit  Illustr.  Princeps  noster,  Dux  Iohannes ,  Sax.  Elector, 
me  G.  Spalatinum  Vuittenbergam  ad  augendam  Ph.  Mel. 
mercedem  centenis  annuis  auieis,  ut  postbac  sit  babiturus 
CC.  aeris  quotannis.  "     F. 


tiis  nihil  neque  prius,  neque  religiosius  ducam. 
Quare  ne  dubita ,  vehementer  angunt  me  ra  avri- 
diooa  xal  rb  avnyvaQi'Cuv 3  verum  sic  faxo  quan- 
doquidem  nihil  queo  felicius ,  ut  proficiant  nostro 
Marte,  quorum  olim  fortasse  sit  aliquis  usus 
futurus  Saxoniae,  atque  eo  me  noiuine  addico, 
devoveo  et  consecro  opt.  principi,  et  permitto  de- 
doque  in  fidem  tuam  totum  onovdais  r  J)  ay.or\- 
roig  y.al  ds^idig,  ut  cum  Homero  poeta  dicam. 
Ut  primum  grammaticam  absolvero,  duabus  pu- 
blicis  lectionibus  docebo,  quarum  altera  rem 
grammaticam  perpetuo  scholis  tradat,  altera  in, 
autoribus  bonis  linguam  exerceat.  Phaedonem 
Platonis  in  animo  est  praelegere.  Nam  rb  avfi- 
noaiov  innocentes  aures  vereor  ne  ferant,  aut  for- 
tasse  Thucydidis  aliquid  yalxorvjiwaojLiai  *). 
Iam  ad  Principem  Pomeranum  **)  prodibunt 
quaedam,  absolvi  enim  rb  legtxoVj  tuo  quoque 
nomine  insignitum.  Tyrium  habebis  et  spero 
aliquando  pleniorem.  Audio  Lypsicos  interce- 
pisse  mihi  ra  tllqvixa  fiifilia,  gravatim  id  qui- 
dem,  sed  modeste  tamen  fero.  En  tibi  Hebraica 
grammatica,  Principi  D.  opt.  alterum  e  li- 
bris  offeres ,  alter  tibi  muneri  mittitur.     Vatle ,  mi 

Georgi,    et  bene  de  nobis  spera grati 

animi  voces.  Vale.  ff^ittembergae.  Salutant 
te  nostri.     XVI.  Decemb. 

Phil.  tuus. 


No.  29. 


(m.  Decemb. ,   ut  videtur.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Bas.  F.  no.  101.  ep.  3. 

Eximio  viro  D.  Georgio  Spalatinoy    Pa- 
trono  ac  Domino  suo. 

Salus  ad  te,  mi  Georgi.  Misi  ad  te  hebraica  gram- 
matica  ***)?  item  Huttenicum,  ut  opinor,  carmen, 


*)  Melanthonis  cura  non  ita  mullo  post  typis  graece  exscripfa 
sunt:  „E  Luciano  Hercules  Gallicus.  Ex  Thucjdide 
oratio  quaedam  contra  leges."  TViltembergae  (p.  Melcb. 
Lottberum  iun.)  s.  a.  8vo.     F. 

**)  Barnimum,  Slelin.  Pomcran.,  Cassubiae  Slavorumque 
Ducem,  Principem  Kugiae  etc. ,  qui  tum  Vitebergae  stu- 
diis  operam  dabat  et  a  primo  die  m.  Maii  a.  1519  us- 
que  ad  diem  Lucae  b.  a.  Acad.  Viteberg.  Rector  erat. 
Quale  vero  Melanthonis  lexicou  Pomeraniae  Duci  dicatum 
et  Spalatini  quoque  nomine  insignitum  fuerit,  uescio.     F. 

***)    Ioannis  Bbschenstein. 

1)  Apogr.  anovSrj^aiy ,  mendose.     Vid.  Homeri  Iliad.  II,  341. 


57 


EPISTOLARLM     LIB.   II.     1518. 


58 


utrumque  dignum  te  munus,  alterum,  quod  Prin- 
cipi  optimo  sit consecratum,  alterum  quodCapnio- 
nem,  commune  Germaniae  decus,  et  Principis 
Illustrissimi  studiosissimum ,  dignis  celebret  lau- 
dibus,  et  sceleratis  sopliistis,  quod  debetur,  pen- 
dat  *).  Quae  ut  grata  sint,  volo  cumThomae  **) 
noinine ,  tum  meo.  Alioqui  vobis  omnia  debeo, 
ut  non  lioc  offieium,    si  quod  erat,    ego  plurimi 

*)  IntelJigendus  est,  ut  mihi  quidem  videtur,  „Triumphus 
Doc.  Reuchlini.  Habes,  studiose  lector,  loannis  Capnionis, 
viri  praeslanlissimi ,  Encomion :  Triumphanti  illi  ex  de- 
victis  Obscuris  Viris  :  id  est  Theologistis  Colonien.  et  Fra- 
tribus  de  Ordine  Predicatorum :  ab  Elcutherio  Bizeno  de- 
cantatum."  s.  1.  et  a.  (Hagenoae?  1518)  plagg.  5%  in  4to. 
cf.  Panzeri  Ulrich  von  Hutten  in  litter.  Hinsicht  p.  54  seqq. 
et  quae  Zapfius  et  Panzerus  iri  ephemeride  lilteraria  „all- 
gem.  Jitter.  Anzeiger"  (ed.  /.  Ch.  F.  Roch)  a.  1799. 
pag.  1219  et  a.  1800.  p.  1499  de  Capnionis  triumpho  scri- 
pserunt.     F. 

**)  Thomar  Anshelmi. 


faciam,  sed  quod  a  vobis,  quae  est  vestra  huma- 
nitas,  plurimi  fieri  credam.  Ecce  hic  quoque 
mitto  Martini  unoXoyijiiy.ov  *),  nec  est,  ut  tam 
male  metuas,  ne  Rhomani  saeviant;  hoc  videlicet 
illud  genus  hominum  solet,  nisi  tyrannos  agunt, 
non  videntur  sibi  imperare,  quanquam,  Dii  boui, 
quid  debebat  in  christiano  populo  esse  alivid  impe- 
rare,  quam  ib  oixovofxtiv?  Sed  omnia  prodit  am- 
bitio  et  avaricia.  Purgat  se  Martinus  aperte  satis, 
ut  illi  novum  crimen  confingere  non  queant.  Nam 
et  haec  in  prioribus  alicubi  inciderunt,  illaesa  tum 
a  Romanis.  Deus  Opt.  Max.  servet  plebem  suam. 
Vale  et  me  commendatum  habe.     TVitiemberg. 

Philippus  tuus. 

*)  Appellatio  F.  Marlini  Lutheri  ad  Concilium  (scripta 
„  Wittenbergae  die  Solis,  XXVIII.  m.  Novembr.  1518.") 
s.  1.  et  a.  plag.  una  in  4to.      F. 


59 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


60 


1519. 


No.  30. 


5.  Ian. 


Desiderio  Erasmo. 


Epistols  legitur  in  Epp.  Melanthonis  libro  III.  (op.  Cp.  Pe- 
zelii.  Bremael590.  8vo)  p.  133.  ed.Lond.  Lib.lll.  ep.64. 
p.  539.  et  in  Erasrni  epp.  ed.  Lond.  Lib.  V.  ep.  37.  p.  339. 
(Epistola  primum  excusa  est  in  farragine  nova  epp.  Des. 
Erasmi  Roterodami  ad  alios  et  aliorum  ad  bunc  etc.   [„Ba« 

sileae  apud  Io.Frobenium  MenseOctobri.  Anno  M.D.XIX." 
forma  maxima.]  pag.  126.,  ex  qua  epistolam  buc  trans- 
scripsi.  Recusa  est  et  in^ro5e/«Vcommeniatione  inscripta  : 
„FreundscbaflIicher  Briefwechsel  zwischen  Erasmus  und 
Melanchihon,  mit  litterarischen  Bemerkungen  erlautert," 
quam  exhibet  epbemeiis  theologica  „Magazin  fiir  Reli- 
gionsphilosophie,  Exegese  u.  Kirchengeschichte,  herausg. 
von  D.  H.  Ph.  Cr.  Henhe"  II.  Bd.  2.  St.  Helmst.  1794. 
8vo.  p.  197.  Erasmus  Melanthoni  d.  X.  Cal.  Maias  h.  a. 
respondit  cf.  infra  ep.  40.     F.) 

(Desiderio  Erasmo   JRoterodamo  Phi- 
lippus   Melanchthon) 

Salutem  in  Christo  Iesuh.  Dolefmihi  vehemen- 
ter,  Erasme  clariss.,  in  eam  venire  tibi  suspicio- 
nem  nehulonis  cuiusdam  *)  calumnia ,  qui  x)  no- 
tare  velim  y.al  y.axofieliQeiv  nobiles  illos  commen- 
tarios  tuos  sacrorum.  Ridiculum  sane,  rov  Iqs- 
ftivdaov  Jiovvoov  velle  summo  Iovi  obstrepere : 
deinde  iniquum,  de  optime  merenti  male  mereri. 
Hic  vero  tuum  ipsius  animum  appello,  tamne  esse 
credas  malis  imbutum  moribus?  adeone  scele- 
rata  detrahendi  libidine?  qui  sit  tibi  antea  iudi- 
cio  bonorum  virorum  probatus  atque  id  dexlere 2)? 
Quaeso  te  per  pietatem ,  ita  putes ,  et  illum  dolo- 


*)  Ioannis Eckii ,  qui  et  „in  excusatione  ad  ea,  quae  falso  sibi 
Melanchtfion  supcr  theol.  disput.Lips.  adscripsit,"  hainMe- 
lanthonem  invehitur:  „AudacuIus  non  est  reveritus,  D. 
Erasmum  iudicare  in  N.  T.  editione."  cf.  Strobelium  1.  c. 
pag.  199.  et  eiusdem  N.  Beitrage  I.  Bds  l.St.  p.  54.  Petrus 
Schade  Mosellanus  die  sequenti  feriis  triumMagorum  i.  e.die 
6.  m.  lanuarii,  Erasmo  ex  Lipsia  baecce  scripsit:  „Illud 
magnopere  te  rogo  per  ipsum  etiam  CHRISTUM,  ne  indu- 
cas  animum  credere  illis,  qui  apud  te  Philippum  Melan- 
chthonem  deferunt.  Cave  quidquam  sinistrum  de  homine 
suspiceris:  est  adolescens  optimus,  ad  summam  eruditionem 
natus,  nec  pietatem  minorem."  Cui  Erasmus  respondit: 
„  Philippus  Melanchthon  apud  me  patrono  non  eget  aut  de- 
deprecatore:  faveo  iuveni,  ut  cui  maxime.  Plusquam  atrox 
iniuria  sit  oportet,  quae  apud  me  dirimat  amicitiam."  Utra- 
que  epistola  Jegitur  in  Erasmi  epp.  farragine  nova  (Basil. 
1519.  fol.)  p.  128  seqq.  et  in  Erasmi  Epp.  ed.Lond.  Lib.VI 
ep.  1.  et  2.  pag.  341  seqq.       F. 

1)  qui]  Melanib.  epp.  Lib.  III.  in  utraque  ed.  et  Strobelius- 
„quasi."     F. 

2)  Verba  „atque  id  dextere"   nonnisi  in   ep.  primum  edita 
legunlur.     F. 


rt%vov  3)  quadruplatorem,  satis  enim  4)  coniicio 
qui  sit,  mea  simplicitate  iniquiter  abusum :  et  ac- 
cepta  nos  tibi  ferre  studia  omnia  nostra,  si  qua 
sunt,  autori 5)  et  parenti.  Scio  rem  tibi  leviorem 
videri,  quam  ut  pluribus  agatur;  alioqui  testes 
candoris  mei  allegaro  fortasse  6),  quibus  fidem 
habeas.  Quanquam  hoc  sane  non  pernego,  pri- 
mum  visa  in  paraphrasi  mihi  quaedam  dis§odiy.oj- 
isoa:  sed  altius  perpendenti  aliter  videtur.  Hinc 
ille,  sat  scio,  Tragoediae  argumentum  duxit. 
Verum  iudicia  studiosorum  ut  recta,  ita  libera 
esse  decet.  Caeterum  nullius  mihi  rei  conscius 
sura;  ignosce  si  quid  hac  parte  peccavi,  per  Iesuh 
%oiGt6v.  Nec  enim  tam  oscitans  Erasmi  lector 
sum ,  ut  ex  illo  ipso  nondum  didicerim ,  quid 
praeceptori,  quid  fratri  in  %oio*t(p  debeam.  Haec 
paucis ,  nam  et  magno  animi  mei  dolore ,  et  quod 
aiunt,  avtogxsdiaQojLievog ,  iriiquo  etiam  tempore 
scripsi.  Martinus  Luiher ,  studiosiss.  nominis 
tui,  per  omnia  tibi  probari  cupit.  Vale  vir  cla- 
riss.  Ex  Lypsia.  nonis  Ianuarii  7) ,  Anno 
M.D.XIX. 


No.  31. 


20.   Iau. 


Christophoro   Scheurlio. 


Ex  autographo  in  appendice  Cod.  Monac.  I.    Epistola  legitur 

et  in  Strobelii  Miscellaneen.  Sammlung  II.  p.  64.     (Stro- 

belius  episiolam   repetiit  ex  Cp.  A.  Reichelii  programmate 

de  nierilis  Pbil.  Melanchthonis  in  rem  publicam  Norim- 

•     bergensem.     Norimbergae  1760.  plag.  1&  in  fol.     F.) 

Magnifico   Viro  D.  C hristophoro  Schur- 
lin,    Norico   Civi^     luriscons.,    Domino    suo 

observando. 

ilit  virtus  tua,    et  eruditio   singularis  ita  nostris 
hominibus  celebratur,  ut  apud  Saxones  *)  nemo 


3)  8ol6jtxvov]  Mel.  epp.  ed.  Lond. :  SriXoTt/vov.     F. 

4)  „enim"  deest  in  Erasmi  epp.  ed.  Lond.     JF\ 

5)  autori']  Mel.  epp.  Lib.  III.  utraque  editio  et  Strobelius: 
„ut  auctori."     F. 

6)  allegaro  forlasse"]  Ita  et  Erasmi  epp.  ed.  Lond. ;  Melan- 
thonis  epp.  lib.  III.  utraque  editio  et  Strobelius:  „allegarc 
possem."     F. 

7)  nonis  Januarii]  Mel.  epp.  libri  tertii  utraque  editio,  ilem 
Erasmi  epp.  ed.  Lond.  et  Strobelius:  „IX.  lanuarii."     F.  j 

*)  Scheurlium  ab   a.  1507    usque   ad  a.  1512    Viteber gae. 
Professorem  iuris  fuisse,  non  est,  quod  moneamus.     F. 


61 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1519. 


62 


sit,  qui  non  velit  multis  etiam  nominibus  tibi 
commendari.  Qua  caussa  nexum  me  tibi  plane 
scribo  ac  dico,  modo  hoc  indulgeas  xara  rrjv 
aov  yilav&Qiomav ,  cum  adserto  imeiy.wg  agito, 
et  ad  mediocritatem  nostram  zr)v  tov  dizaiov 
Aeofiiav  GTa&/urjv  adbibe.  Nam  in  nobis  tale 
nihil  est,  quo  vel  gratificari  tibi  tanto  viro,  vel 
officium  declarare  meum  satis  possim,  atqae  adeo 
hac  parte  bonitatem  estimo  tuam;  qui  sic  nos  in 
amicitiam  receperis,  ut  libere,  jiulla  officii  spe, 
habendum  duxeris.  Ego  mihi  contra  videor 
functus  officio  meo  recte  satis,  qui  hoc  agnoscam. 
Alioqui  in  rebus  humanis  primum  est,  buccae 
mensuram  nosse  suam  *);  non  potest  igitur  in 
amicitia  non  plurimum  fieri.  'Emrdopiov  tuum 
sermonem  *)  accepi;  placet,  nam  et  historia  ipsa 
pulcherrimum  viri  boni  specimen  edit,  et  tu, 
quantum  desyderabat  eloquentiae  res  honesta,  ad- 
didisti. 

Ioannem  Boeschenstain  **)  egregie  doctum 
in  hebraicis  meo  privatim,  dein  et  publico  Uni- 
versitatis'nomine  tibi  commendo.  Bonus  vir  est. 
Martinus  noster,  Deo  gratias  2),  adhuc  spirat. 
Tu  homini  non  deesto,  ipsi  enim  3)  certum  est, 
hos  Ecclesiae  olxoTtkrjrag ,  desierunt  *)  enim  olxo- 
vofAOL  esse,  plS  *CTN  s)  forti  animo  ferre.  Bene 
vale,  vir  magnifice.     XX.  Ianuarii  MDXIX. 

Huldenrichi  ***)  nostri  studiis  provehendis 
non  deesto. 

Philipp.  Melanch. 

*)  Non  dubito,  quin  intelJigenda  sit  „Vita  Rev.  patris  Do- 
niini  Anthonii  Kressen  (ab  Kressenstein)  I.  V.  D.  et  prae- 
positi  S.  Laurenlii  Nurenbergn.  per  Christophorum  Schewrl 
iur.  utr.  Doctorem  condita."  (Nurenb.  1515.  4to.)  Quae  qui- 
dem  vita  recusa  dicitur  in  VFUVs  Niirnberg.  Gelehrten  -  Le- 
xicon  II,  36l.  et  III,  519.  Legituretiam  in  Pirckheimcri  opp. 
p.  351  seqq.       F. 

**)  Quid  Boschenstein  tum  temporis  ex  Norimbergensibus 
pelierit,  vix  dici  potest.     F. 

***)  Ulricum  Pinderum  Nordlingensem ,  „bominem  mire 
doctum  et  probum  ",  et  Lutherus  d.  20.  Febr.  1519  Scheur- 
lio  commendat.  Melanthon  eum  iterum  Scheurlio  et  Pirk- 
heimero  commendat  in  epist.  scr.  d.  21.  m.  Febr.  1519. 
Ulricus  a  senatu  Norimbergensi  beneficium  studiorum  causa 
petiisse  videtur.     F. 

1)  suam\  Reicbel  et  Strobel :  suae. 

2)  gratias]  Reichel  et  Strobel :  gratia. 

3)  enim\  Reichel  et  Strobel :  cum. 

4)  desierunt]  Reichel  et  Strobel :  desinunt. 

5)  Sine  dubio  scribendum  est:  pisc  vjxj*  i.  e.  hostes  iusti- 
tiae;  Melanthon  litteras  hebraicas  niale  exaravit,  quo 
factum  esse  videtur,  ut  Reichelius  et  Strobelius  ede- 
rent:  yiNiJnN.  (Utrumque,  si  sensum  spectas,  ferri 
potest.     '  F.) 


No.  32. 


i.I 


m.  lan. 


Bernardo  Mauro. 


Lilterae,  quibus  Melanthon  Mauro  de  Rhetorica  libros 
tres  dedicavit.  Primum  typis  exscripti  sunt  „ Vuittenbur- 
gii  in  officina  Ioannis  Grunenbergii  M.  D.  XIX."  plagg.  9 
in  4to.  Epistola,  quae  et  in  Epp.  Melanchthonis  Farra- 
gine  a  I.  Manlio  collecta  pag.  303  —  310  legitur,  hic  ex 
Lunzii  transscripto  repetita  est,  quod  editionem  horum 
librorum  tertiam  (Coloniae  ap.  Heronern  Alopecium  *) 
M.  D.  XXI.  m.  Augusto.  plagg.  8  in  8vo)  sequitpr. 
(Satis  superque  constat,  quantum  plerumque  inter  librum 
legitime  typis  exscriptum  et  librum  ab  alio  quodani  typo- 
grapho  furtim  repetitum  intersit.  Quare  in  quaerendo 
librorum  Philippi  de  rhetorica  prinium  editorum  exemplo, 
ex  quo  epistola  elegans  hic  denuo  lypis  exscriberetur,  con- 
nisus  sum.  Sed  operam  perdidi.  —  Apud  Manlium  epi- 
stola  inscribitur:  „  Ad  Dialecticae  et  Rhetoricae  studium, 
item  Erasmi  de  Copia  et  Chiliadum  lectionem  hortato- 
ria."     F.) 

Philip.    Melanchthon    Bernardo 
Mauro    S.1) 

Jroecunda  fuit  epistola  tua,  mi  JBernarde,    quae 
senas  unica  literas  hactenus  apud  me  tibi  peperit. 
Illas  vero  sive  tuarum  literarum  elegantia  emere- 
batur,   sive  amicitia  nostra,  plurimi  quidem  fiet 
utrumque:  hoc,  quod  ab  amici  officio  absens  non 
cecideris:    illud,  quod  in  literis  adhuc  tuis,  hoc 
est  bonis,  quibus  ante  solebas,  cum  tecum  age- 
rem,  versari  videris.     Quod  cum  re  ipsa  dignum 
est  laude,    tum  pro  usu  studiorum  tuorum  diffi- 
cile.     Sic  enim  existimo,  magna  ex  parte  ad  im- 
puras  istas  et  indoctas  literas  animum  cogi  tuum, 
quae  solae  hoc  tempore  dicuntur   philosophicae. 
Vincit  enim   persuasio  hominum  nostrorum,   ut 
JiQoyv/uvaOjLia    bonorum    studiorum    degenerem 
quandam  et  dilutam   philosophiam    praescribant. 
Ibi  si  ingenio  non  voles  abuti  tuo,  et  id,  quid- 
quid  est  vel  otii,   vel  temporis,  lucri  facere  reli- 
quis  studiis  tuis,  necesse  admodum  erit,  acri  iu- 
dicio  rem  adeo  insinceram  temperes  et  astu  quo- 
dam  hanc  Lernam  adoriare.      Nam   crede  mihi, 
alia  est  literarum  ratio,  qua  ingenium,  qua  mo- 
res ,  qua  rerum  communium  sensum  erudias.     Et 
paulum  quaeso  avoca  animum  a  vulgi  opinionibus, 
suoque  literas  pede  metire:  tum  intelliges,  et  im- 
puras  illas  multis  profecto  modis  noxias  esse,  et 
his  honestis  vere  illud  ipsum  rb  xalov  sua  et  na- 
tiva  facie  percipi,  quam  fere  res  bonae  aliae  nube 
quadam  tegunt,  et  nescio  in  quam  aidog  xvvtyv 
claudunt;  solae  literae  sub  lucem,  sub  bonorum 


*)  i.  e.  Fuchs.     F. 
1)  Manlius:  S.  D. 


63 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


64 


ocnlos  axiftdrjhov  et  non  adulteratam,  tantum 
non  undique  conspicuam  exponunt.  Dolet  ani- 
mo ,  eas  iacere  literas ,  quibus  devictis  sacra 
omnia  et  profana  conspurcari  coeperunt:  quod  ut 
intelligas,  ab  ipsis  pueritiae  rudimentis  coniectu- 
ram  cape.  Publicus  quondam  mos  fuit,  percepta 
re  grammatica  rbetorum  curae  pueros  commen- 
dare ,  quibus  auctoribus  omni  genere  humanorum 
studiorum  alebantur.  Sic  universa  tractari  sole- 
bant,  ut  eorum  esset  usus  aliquis  dicendo,  iudi- 
cando.  Exercebatur  iuventus  pulcberrima  ra- 
tione,  cum  propositis  tbematis  declamaret:  qui 
labor  et  animum  et  vires  augebat.  Ibi  suus  literis 
honos  constabat,  ibi  fructum  literarum  sentiebant 
scholae.  Quid  enim  refert  commemorare,  quam 
multa,  quam  felicia  monumenta  ex  illis  usque 
scholis  nostra  aetas  habeat?  Rhetoribus  succes- 
serunt,  qui  iuvcntutem  Dialecticis  illis  inconditis, 
ut  modeste  dicam,  imbuunt:  quod  2)  sanc  proba- 
turus  eram,  si  aliquem  ipsi  usum  eorum  agno- 
vissent.  Nam  et  Dialectica  amo,  et  sic  mibi  de 
illis  videtur,  neminem  recte  erudiri  posse,  qui 
non  et  illa  discat.  Sed  nugas  horum  temporum 
nolo,  quibus  factum  est,  ut  pro  Apostolicis  lite- 
ris  Sophisticas  habeamus,  Nazianzenis  3),  Au- 
gustinis  Lyranos  y  Carrucanos  *) ,  Sententia- 
riorum  sex  millia.  Quos  ut  non  est  meum  nec 
in  ordinem  cogere,  nec  eximere  numero:  ita  hoc, 
quanquam  ct  fortiter  et  audacter  satis  ausim  di- 
cere,  parum  admodum  in  iis  esse,  quod  cum  spi- 
ritu  illo  Evangelico  recte  conveniat.  Ex  quo 
grege  sunt,  quibus  nondum  satis  Erasmus  pro- 
batur,  qui  primus,  etiam  doctorum  iudicio, 
Theologiam  ad  fontes  revocavit.  Capnionem 
factio  ista  non  est  passa,  a  flammis,  ab  incendio 
pulcherrimas  bibliothecas  asserentem.  Martinum 
Lutherum  ferre  non  potest,  quod  recta  moneat. 
Adeo  ex  vere  doctis  nemo  est,  cui  non  fuerit  hac- 
tenus  ab  audaci  imperitia  periculum.  Sed  reflo- 
rescunt  favore  superum  bonae  literae  et  erigunt 
sese  passim:  quamquam  adhuc  partes  egregie  suas 
tutantur,    qui  vulgo  scholis  azQod/Liara   philoso- 


*)  Quos  homines  Melanthon  hoc  nomine  irridendos  propo- 
suerit,  nescio.  In  glossario  ad  scriplores  mediae  et  infimae 
I.atinitatis  anct.  Car.  Dufresne  et  in  Adelungii  glossario 
manuali  verbum  „Carrucanus"  desideratur,  et  quae  ibidem 
di  varia  carrucac  poteslate  afferuntur,  nostro  loco  ita  non 
conveniunt,  ut  inde  vera,  quae  hie  valet,  carrucanorum 
signilicatio  cerle  deduci  possit.     F. 

2)  quod]  Manlius :  quam.       F. 

S)  Manlius:  pro  Naz.       F. 


phica  pendunt.     Quae  si  qua  fortuna  possent  ca- 

stigari  etpurgari,  magna  fieret  accessio  (sic  enim 

videtur  mihi)  bonis  studiis.     Ac  nisi  me  fallit  opi- 

nio  mea,    ex  Dialectica  pendent  omnia,    quae  ut 

sunt  initia  studiorum ,  reliqua  ex  suo  modo  tem- 

perant.      Vigebant  literae  quondam,   cum  et  illa 

esset  salva,  hoc  est,  cum  paribus  officiis  Dialectica 

et  Rhetorica  iuventutem  erudirent.     Iam  explosa 

ex  4)  scholis  Rhetorica ,    vide ,    quam  sit  exigua, 

quam  sit  manca ,  quam  sit  inutilis  Dialectica !  ut 

vel  hinc  agnoscas,    quanti  referat  Gvvre  dv3  eg- 

%0/luvoj.      Est  apud  nos  in  Saxonibus  vir  quis- 

piam  iuxta  bonus  ac  literatus,    cui  crebra  est  de* 

rectis  literis  mentio,  qui  per  iocum  rogitans  quen- 

dam  ex  isto  genere  professorum ,  quam  5)  sibi  fru- 

gem  videretur  ex  Analyticis  posteribribus  Aristo- 

telis  fecisse :  Tum  ille,  Archiicctona  factum,  qui 

nescio   quas    illic  Geometricas   demonstrationes 

didicerat.      Ridicule  quidem;    sed  vere.       Quid 

enim  aliud   peteret  ex  hoc  tam  coeco  et  inadito 

specu,  ut  ne  ad  limina  quidem  tuto  pervenire  li- 

ceat  ?     Id  genus  exempla ,  si  voles ,  a  tuis  e)  pete. 

Perpauci  enim  sunt,  qui  hoc  ipsum  genus  studio- 

rum  intelligant,  quo  aluntur:  sic  enim  abutimur 

Musis.     Quare  visum  est  mihi  paucis,  idque  obi- 

ter  tantum  notare,  qui  Dialecticorum ,  qui  Rhe- 

toricorum  usus  sit,  et  illa  quomodo  e  suis  aucto-> 

ribus   peti   commode  possint.       Fortasse  videbor 

nugari  aliquibus,    sed  veniam  mercor,    qui  hisce 

qualibuscunque  nugis  in  viam  revocare  studiosos 

connitor:     alioqui  satius  fucrit  interim,    si  quid- 

eratotii,  felicioribus  nugis  impendisse.     Primum 

omnium,     ut   Dialectica    non    ulla    ratione    alia 

discuntur,    quam  ut  horum  temporum   moribus 

satisfiat:     ita    sunt,     qui  Rhetoricam   arbitrantur 

modum  epistolarum  scribendarum,  aut  falsas  prin- 

cipum  laudes:  ipsorum  enim  verbis  utor.     Ubi  te 

quaeso,    quid   istis  facias  hominibus?     Equidem 

haec  inuitus  tug  vmo  ovoav  et  praeter  decorum 

attingo:    sed  admonitos  oportet  studiosos,  et  in-j 

terim  mei  rationem  non  habebo ,  dum  illi  sapere, 

incipiant.      Nam  ut  scias,    quae  sit  ratio  studio- 

rum,  de  quibus  dico,  commune  argumentum  est 

et  Rhetori  et  Dialectico.     Hic  intra  fines  propositi 

negotii  velis  paulum  contractioribus  navigat;  ille 

evagatur  liberius:   huius  ad  docendum,    illius  ad 


4)  Manlius:  c.       F. 

5)  quam]  Lunzius  male:  quem.       F. 

6)  a  tuis]  Manlius :  et  a  tuis.     F . 


65 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1519. 


66 


movendum  *)  est  accommodata  oratio.  Quem  in 
modum  fertur  Zeno,  quicunque  is  fuit,  cum  Dia- 
lectica  Rhetoricam  contulisse,  Proinde  Dialectica 
primum  tradenda  sunt,  in  quibus  iudicium  artis 
et  rfjg  pe&odov  fines ,  inventionis  loci ,  argumen- 
torum  figurae,  collocandi  ratio  facilius  cernitur. 
Est  enim  Dialectica  cuiusque  thematis  propositi 
exacta  et  artificiosa  pervestigatio,  ut  si  de  officio 
dicendum  sit,  exigitars,  ut  primum  finitione  de- 
clares  officium;  deinde  subiicias  partes;  quas  si 
inter  se  compares,  erunt  quaedam  officio  affmia, 
quaedam  contraria.  Quo  exemplo  si,  quidquid 
omnino  inciderit  agendum,  tractes,  Dialectici 
munere  fungeris.  Fuit  haec  quondam  exercen- 
dae  iuventae  consuetudo.  Unde  sunt  adhuc  in 
scholis  nostris  8)  congressus  illi,  quos  disputatio- 
nes  vocant.  Tum  si  iecerit  fundamenta  3ia1t§eojv 
usus,  omnino  ad  communes  caussas  perclucen- 
dum  adolescentem  censeo.  In  his  locos  commu- 
nes  vitiorum,  virtutum,  fortunae,  mortis,  di- 
vitiarum,  literarum,  et  similes  exerceat.  Quo 
futurum  est,  ut  animum  ad  summas  disciplinas 
instructum  adferat 9) ,  de  aliorum  scriptis  non  im- 
probe  iudicet,  ipse  commentari  nova  possit.  Ad 
hoc  plurimum  conducet,  formas  locorum  com- 
munium  diligenter  notatas  in  manibus  habere,  ut, 
si  quam  sententiam,  si  quod  adagium,  si  quod 
cmocp&eyfia  dignum,  quod  in  tabulas  referatur, 
exceperis,  suo  recondas  loco.  Accedunt  fabulae^ 
quae,  ut  plurimum  possint,  allegoriae  praestant: 
cuius  generis  Plato  et  qui  ad  illum  proxime  acce- 
dunt,  artifices  sunt.  An  potuit  explicari  Home- 
ricum  moly  *)  prudentius,    quam  est  a  Maximo 


7)  Manlius :  monendum.     F. 

8)  Manlius:  in  nostris  scholis.     F. 

9)  Manlius  :  efferat.     F. 


*>  „Mulv,  Molj:  Herba,  tle  qua  Diosc.  3,  54.  Plin.  25, 
4.  Laudalissima  herbarum  est  Ilomero,  quam  vocari  a  diis 
putat  Moly,  et  inventionem  eius  Mercurio  assignat,  conlra- 

Jue  summa  veneficia  demonstrat.  Nasci  eam  bodie  circa 
heneum  et  in  Cyllene  Arcadiae  tradunt,  specie  illa  Home- 
rica,  radicc  rotunda  nigraque,  magnitudine  caepae,  folio 
scillae:  efFodi  autem  difficulter.  Graeci  auclores  florem 
eius  Iuteum  pinxere,  cum  Honi.  candidum  scripsit.  Locus 
Homeri i  est Od.  K,  305,  ubi  Ulysses  dicit,  sibi  conlraCirces 
veneficia  a  Mercurio  datum  pharmacum  e  terra  cffossum, 
dcclarata  simul  eius  natura,  subiungens,  'Pi^  f*tv  (.cilav 
taxe,  yaXaxri  6t  tY/.tloy  lcvftog.  Mcolv  tf£  fxiv  -/.aUovoi 
&toi'  xcdtnov  6i  i  onvaasiv  'Avdnciai  ye  ^vrjoTai."  cf. 
Thesauri  Graecae  Linguae  ab  H.  Stephano  constructi 
(ed.  Lond.)  Vol.  VI.   pag.  6278.     F. 

Melaxth.   Oi'En.   Vol.  I.      \ 


Tyrio  expositum?  Et  vidcs,  quantus  in  Siienis 
Alcibiadae  *)  sit  Erasmus,  ut  in  aliis  admiran- 
dus,  sic  ea  declamatione,  nescio  quomodo,  se 
ipso  mihi  maior  videtur,  ac  plane  yvrjGiov  xrjs 
nei&ovg,  et  ut  Sophocles  ait,  deivbv  Ttoogujnov 
referre.  Interim  e  manibus  tuis  ut  excidant 
Krasmi  de  Copia  **),  Chiliades  adagiorum,  ne 
committe.  Dici  non  potest,  quam  iis  operam  sis 
locaturus  utilem.  In  hoc  studiorum  veluti  campo 
qui  iuventam  exercuerit ,  virium  sane  multum  ad 
sublimia  feret.  Organon  Dialectica  ministrabit, 
ut,  si  qua  inciderint  forte,  habeat  ceu  silvam  ora- 
tionis  et  artificium,  quo  argumenta  recte  dispen- 
set.  Augebit  splendore  Pihetorica ,  quae  omnium 
sibi  artium  ornamenta  asserit.  Atque  ex  his  est 
demonstratio,  quam  in  Dialecticis  docet  Arisiote- 
les ,  id  est,  evidens  et  ordinata  rei  cuiusque  ex- 
positio,  unde  omnium  argumentorum  rivi,  ut  e 
fonte,  ducuntur,  amplissima  disserendi  materia. 
In  hoc  Aristotelis  Dialectica  debebant  legi.  In 
hoc  a  Cicerone  multa,  multa  a  Fabio  scripta 
sunt,  quae  partim  imperitia  nostrorum  hominum 
iacent  neglecta,  partim  indoctis  commentariis  ob- 
scurata  sic  discuntur,  ut  praestiterit  ea  non  atti- 
gisse.  Sed  haec  ego  fortasse  longius:  quamquam 
ita  sit  conditio  rei,  ut,  nisi  obtundas  et  frangas 
hoc  hominum  vulgus,  nihil  Qgas.  Ego  vero  de 
Rhetoricis  pauca,  neque  per  otium,  ob  hoc  po- 
tissimum  scribo,  ut  doceam,  qui  sit  Dialecticae 
usus ,  neque  10)  probari  mihi  ulla  ex  parte  nostri 
seculi  commentarios:  tum  si  qui  recta  via  literas 
aggredi  volent,  ad  Rhetorum  praecepta  statim  se 
conferant,  nihil  in  ullo  genere  studiorum  promo- 
turi,  nisi  haec  meditata  teneant.  Tu  quoque  e 
re  tua  feceris,  JBernarde,  si  e  nostro  con- 
silio  studia  comparaveris  tua.  Vale  PVilten- 
bergae  in  Saxonibus,  Mense  Ianuario,  Anno 
M.  D.  XIX. 


10)   Manlius:  nec.      F. 

*)  Melanthon  Ioqnitur  de  libro  inscripto :  „Sileni  Alcibiadis 
per  Des.  Erasrnutn  Roterodamurn.  Cum  Scholijs  loan- 
nis  Frobenij  pro  graecarurn  vocum  et  quorundam  locorum 
apertiori  inteiligcntia  ad  calcem  adiectis. "  (Basileae  apud  lo. 
Frobenium  Mense  Aprili  AN.  M.  D.  XVII.)  plag.  ^%  \n 
4to.      F. 

**)  Des.  Erasrni  Rot.  Iiber  de  duplici  copia  verborum,  qui 
primuin  Argentorati  per  Matthi.  Schurer  m.  Ianuario 
M.  D.XIII.  forma  qualernaria  typis  ex.<-criptus  est.     F. 


EPISTOLAPiUM    LIB.  II.     1519. 

21.  Febr.        No.  34. 


TTilibaldo  PirJtheimero. 

Ex  Bilibaldi  Pirckheimeri  operibus,   collectis  a  Goldasto. 
(Francof.  ad  M.  1610.  fol.)  pag.  312.  *) 

In  omni  genere  laudis  summo  viro  Bilibal- 

d o  Pi rckheimero,  Norico ,  communi  litera- 

rum  praesidio,  Domino  suo. 

Ev  nodrxHV.  Tb  sfifiovaov,  co  %oQaye  ftovacov, 
del  (piloxaoi  eivai,  nolla  ftsv  deiy.vvf.iEvd  elat, 
ftdltOTa  de  to  Gov  (piloy.alov ,  y.al  naod  naat  to 
tov  oocpov  avdobg  naod  T(p  noirjTfj  sniaTQO(pov 
dv9  Qconcov ,  6  sfis  rb  vr\mov  daavTcog  d'§icoad- 
uevog  tov  tcov  cpilcov  Gov  (Jrjftov.  Aq  ovv  fttv 
cptlcb  Oe,  bftcog  ToTg  ftevoeixeOTaTOtg ,  Oefioftat  de 
bftcog  roXg  cbg  navadexaOTaTcog'  y.r]QV%6fievog, 
wg  ev%rjg  EQyov  iftot,  Sianovaiov ,  ov  fiovov  to 
rfjg  ao(piag  Gov  dcp&aQTOv  y.lsog,  dXla  y.al  Trjg 
aov  (ptko(pQoavvi]g  eQaOftta  &e\y.T,r\Qta.  2£v  ds 
to  evyog  fiov ,  cbg  Talka  etco&ag ,  svfisilt^og 
danctQov ,  fiijde  ftvy.TrjQtaofievog  b  tcov  to  dy.Qtfteg 
aocpcov  zoQVcpaTog.  Nvv  fis  aov  dtd  tov  b/Ltai/Lto- 
vog  fj/iiv  xqiotov  deoftat,  rbv  OvXd sQtyybv , 
b  cptldvfrQconog ,  %Qecb  yaQ  ai)Tov,  ar)g  cptlav- 
S-Qconiag,  ey.de^atTe  y.al  Toig  Orjg  evvoiag  meQV- 
yiotot  ay.enaaov.  Kai  ye  tov  iftov  (pilov,  ftrjdi 
avxivov,  co  (piXTaTE,  fiSTaTQeyai  re  y.al  akeytaov. 
0))  yaQ  ovdsfiia  dlaoay.onia.  eQQCoao.  *Anb 
viTTEftjSeQyrjg  rcov  2a'§6vcov.  rfi  y.a.  rov  cps- 
^QOvaQtov ,   M.  D.  XIX. 

Meo  nomine  multara  Geudero  **)  tuo  sa- 
lutem  dices.  Spalatini  item  verbis  tibi 
salutem  nuntio.  Amicissime  tu  quoque 
Capnioni  me,  si  quando  ad  illum  scribes, 
commendabis.  Interim  da  veniam  avTOO%e- 
diaaaftevcp. 

Pbilippus  Melancbtbon 
Tuus. 


*)  Non  ubique  clara  sententia  sub  verbis  graecis  subiecta  est. 
In  inedio  relinquo,  qua  ratione  depravatis  locis  recte  me- 
deri  possit.  Pravitatis  culpa  maximam  partetn  Goldasto,  qui 
epistolam  primum  edidit,  attribuenda  esse  videtur.     F. 

**)  Patri  fortasse  fratrum  Geuderorum,  qui  Vitebergae  a. 
1539  peste  absumti  sunt.  Cf.  Melanthonis  ep.  ad  Camera- 
rium  scr.  V.  Cal.  Decbr.  1539  et  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette 
P.  V.  pag.  218.,  ubi  scriptura  depravata  est.  Male  enim 
scribitur:  „  Ex  vestris  Crenderis  baesit  baec  plaga,"  pro: 
ex  vestris  Geuderis  baesit  b.  pl.  —  De  nobilis  Geuderorum 
Norimbergensium  gentis  historia  cf.  Andr.  Hanlirts  Leich- 
predigl  auf  Hrn.  Ant.  Geuder.     Amberg  1611.  4.      F. 


Christophoro  Scheurlio. 

Ex  autographo  in  appendice  Cod.  Monacensis. 

Clariss.    viro,    D.    Christophoro    Schur- 
lin,  Iuris.  Norico,  Domino  suo  observando 


S.  Quam  vellem,  eam  esse  vel  virtutem  nostram, 
quam  digne  tu  favore  tanto  complecti  posses ,  vel 
fortunam  aut  eruditionem,  qua  grati  animi  testi- 
monium  aliquod  exbibere  cum  tibi,  tum  bonis  ac 
doctis  omnibus  studii  erga  me  tui,  daretur;  sed 
omnia  sic  contigere,  ut  pudeat  etiam  a  tantis  sa- 
lutari  viris.  Fortuna  semper  inimica  conatibus 
meis ;  eruditio ,  ut  bac  aetate  vix  me  ausim  inter 
amantes  studiorum  ingerere.  virtutis  certe  aman- 
tem  profiteor,  et  vestra  audacem  benignitas  red- 
dit,  qui  soletis  non  nisi  bonos  vestris  nominibus 
dignari.  In  quibus  equidem  sic  esse  cupio,  ut 
nulla  arte  alia  compensem  bcneficentiam  tuam, 
quain  boc  uno  titulo,  quod  nexus  tibi  perpetuo 
scribi  ac  dici  volo.  Planeque  potestatem  mei  tibi 
factam,  cum  hae  literae  Jestes  sint,  tum  erunt 
alia,  quibus  me  nomini  tuo  publice  aliquando 
sum  asserturus.  Modo  contingat  utcunque  eru- 
ditio  talis,  qualem  ferant  Musae  vestrae;  vestras 
enim  dico,  quae  apud  vos  sibi  solos  delegerint  non 
modo  domicilium  perpetuo  florens,  sed  plane 
SeaTQOV  oly.ovfievixov.  Vicissim  quae  virtus  est 
tua,  nos  interim  in  turba  salutatorum  tuorunn 
patiere.  Huldenricum  *)  tibi  multis  nominibus 
ante  commendatum,  ego  quoque  videlicet  tuausurus 
benignitate,  commendo,  quod  eo  nemo  in  hac  Sa- 
xonum  Academia  ex  iuventute  carior  sit  mihi,, 
dignusque  quem  tu  complectare,  et  propter  sin- 
gularem  eruditionem  raramque  virtutem ,  qua  i 
sese  bonis  universis  ipse  apud  nos  insinuavitt 
amice,  et  propter  studia  no strorum  Martini  **), , 
Othonis  ***),  ut  alios  taceam,  quos  per  omnia 
faventissimos  et  amicissimos  habet.  Quidquidl 
igitur  illi  officii  dederis,  nobis  universis  datum 
puta.      Fac  igitur ,  te  per  %qiGtov  quaeso ,    sen- 


*)  Huldr.  Pinderum,  cuius  Melanthon  et  in  anteced.  ad  Pirk- 
heinierum  ep.  mentionem  facit.     F. 

*  *)  Mart.  Lutheri.      F. 

***)    Ottonis  Beckrnanni,    Iurisconsulti    et    Canonici  Vite- 
bergensis.     cf.  supra  ep.  26.    F. 


69 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


70 


tiat  profuisse  sibi  nostras  apud  te  literas.      Vale 
vir  clarissime.     XXI  Februarii  M.D.XIX. 

Pbilippus  MelancbthoN. 

Idem  te  Spalatinus  rogat,  multamque  salu- 

tem  nunciari  iubet. 


No.  35. 


(111.    Febr. ) 


Iordani   Herzhaimero. 


Lillerae  dedicatoriae  oralionis  inscriptae:  „ORATIO  FVNE- 
BRIS  DICTA  DIVO.MaximilianoCes.  VuittembergeaPhi- 
lippo  Melanch.  Anno  M.D.XIX.  MEN:  FEBRVAfllO." 
(lnfine:  „Vuittenburgij  in  edib.Ioann:Grunenbergij.  Anno 
diii.  M.D.XIX.  ")  plag.  1Y2  in  4to.  Oratio  cuni  epistola 
legitur  etiain  in  Melanlhonis  declamalt.  ed.  Gerbclii  p.431 
—  442.,  ed.  Servestana  T.  II.  (a.  1587.)  pag.  558-573. 
et  praetermissa  epistola  in  declamatt.  ed.  Hichardii  T.  II. 
p.653 — 683.  Exemplarihuius  orationis,  quo  bibliotheca  mea 
ornata  est,  aequalis  cuiusdam  manu  baec  adscripta  sunt: 
„Pronunctiavit  {Melanthon)  banc  orationem  in  choro  ec- 
clesie  omnium  sanctorum  praesenlibus  dominis  de  Uni- 
versitate  et  duce  Pomeranie.  "     F. 

Iordani    Herczhaimero    *)    Philipp. 

Mel.   S. 

Illustriss.  et  pientiss.  princeps  Saxoniae,  Frideri- 
cus,  Vuitternbergae  Maximiliano  Caesari  iusta 
fecit  XVIII.  die  mensis  Februarii  pro  more  chri- 
stiano,  quas  inferias,  uti  scis,  oratione  extem- 
poranea  prorsum  dicavi.  Eam  ad  te  mitto,  non 
quod  tam  probari  velirn  tibi  illam,  quam  studium 
erga  te  meum,  qui  compertum  habeam,  eximiam 
Maximiliani  virtutem  longe  aliis  celebrandam 
praeconibus.  Dignus  enim  princeps  fuit  excel- 
lentium  ingeniorum  conatu,  atque  ut  Alexan- 
drum  nephas  erat,  nisi  a  Lysippo  et  Apelle  fingi: 
ita  in  hoc  non  liceat,  nisi  summis  ingeniis  peri- 
clitari.  Quibus ,  quae  rnea  est  ratio  *) ,  cum  ac- 
censeri  nequeam ,  nolo  videri  Gaesarem  laudasse, 
sed  vestris  tantnm  studiis  hoc,  quidquid  est,  of- 
ficii  dedisse.  Nam  sive  id  fatis,  sive  literis  de- 
heo,  in  omni  prope  cursu  vitae  meae  nihil  prius 


*)  Ioannes  Tordanus  Hertzhaimerus  eques  in  aula  Alberti, 
Cardinalis  et  Arcbiepiscopi  Moguntini,  munere  praesidis 
fisci  principalis  fungebatur.  Quurn  a.  1536  d.  6.  Novemb. 
Georgius  Sabinus  Annam ,  Philippi  nostri  filiam  primum 
genitam,  in  matrimonium  duceret,  Albertus  Aichiepiscopus 
fordanum,  Christophorum  Turcurn  Cancellarium,  et  Phi- 
lippurn  Buchheimerum,  quo  medico  utebatur,  Vitebergam 
legatos  misit,  qui  Sabino  nuptias  suo  nomine  gratularentur. 
cf.  Strobelii  N.  Beitr.  III,  1.  pag.  66.      F. 

1)   Gerbelius:  oratio. 


excolendis  amicis  habeo.  Quanquam  quid  ista 
nimium  sollicitus?  qui  probare  mea,  nisi  candi- 
dis  et  alioquin  amantib.  mei  non  admodum  con- 
tendo.     Vale.     Vuittembergae. 


No.  36. 


m.  Martio. 


Theologiae  Studiosis. 


Prooemium  ,  quod  Melanthon  Lutheri  in  psalmos  commen- 
lario  praemisit  ita  inscripto:  Mart.  Lutheri  piae  ac  doctae 
in  Psalmos  operationes.  Anno  M.D.XXI.  Basileae  1521. 
fol.  *)  L.  Legilur  eliam  in  Lutheri  opp.  ed.  Viteberg. 
T.  III.  p.  120.  (In  Jinguam  Germanicam  translata  in 
AM^rtopp.ed.Viteb.T.III.fol.72b.,  ed.  Altenburg.T.II. 
p.  520  a.  et  ap.  Walchium  T.  IV.  p.  267  i  —  267  o.     F.) 

Theologiae   Studiosis    Philip.    Melanch. 

salutem. 

(jiratulor  vobis,  Theologi,  immo  vero  universo 
nomini  Christiano,  literas,  easque  potissimum, 
quae  ad  pietatem  pertinent,  mirum  in  modum 
felici  successu  brevi  auctas,  nedum  renatas,  stre- 


*)  Constat,  Lutheri  in  Psalmos  operationes  a.  1521.  prelum 
Ad.  Petri,  typographi  Basileensis,  bis  subiisse.  Ac  primum 
quidem  mense  Martio  commentarius  in  Psalmos  l — XIII.  cura 
Udalr.  Hugualdi  Durgei  prodiil;  deinde  niense  Augusto 
Conradi  Pellicani  opera  „operationes  in  duas  Psalmorum 
decades,  iam  secundo  recognilae"  Basileae  typis  exscriptae 
sunt.  Vicl.  et  Panzeri  Annalium  typogr.  VoJ.  VI.  p.  226. 
no.  396  et  397.  et  /.  Brn.  Ricdereri  Nachrichten  etc.  P.  I. 
p.  184 — 191.  et  Fiusdem  V.  D.  commentationem  accura- 
tissimam  :  „Die  Verdienste  des  selig.  D.  Lutbers  um  den 
Psalter"  ibidem  P.  II.  p. 442  — 479.  cum  additamento  P.IV. 
p.  484.  Cf.  item  Lulhcri  ad  Pellicanum  de  operatt.  Basi- 
leae  primum  editis  epistolam  apud  de  VFette  I,  553.  ep.290. 
De  VFette  V.  D.,  qui  Lutheri  epistolas  cum  summa  et  bene 
mcrita  oinnium,  apud  quos  Jiis  de  rebus  iudicinm  est ,  laude 
edidit,  Jibrum  BasiJeae  primum  editum  a  Jibro  non  ita 
multo  post  ibidem  typis  exscripto  non  probe  distinxit,  et  re- 
pugnantiam  induxit,  quae  videtur,  non  quaerevera  est.  Quo 
eiiam  factum  est ,  ut  V.  D.  Lutheri  epistolam  vel  mense 
Februario  vel  mense  Martio  exaratam  esse  non  ila  recte 
opinetur.  cf.  quae  bac  de  re  in  Actjs  lillerariis:  „  Allgem. 
Litt. -Zeitung"  a.  1829.  No.  4.  p.  27  et  28.  monui.  —  Re- 
stat,  ut  difficultatis  singularis  breviter  mentionem  faciam. 
Vides,  Lector,  Melanthonem.  prooemium  iam  m.  Martio 
a.  1519  scripsisse,  et  Lutheri  in  Psalmos  operationes  Basi- 
leae  primum  m.  Martio  a.  1521  excusas  esse.  Id  quod  ali- 
ter  fieri  non  potuit,  atque  ut  iam  a.  1519  Lutberi  operatio- 
nes  et  Vitebergae  typis  exscriptae  essent.  De  Wette  V.  D., 
meminit  quidem  (Vol.  I.  p.  240)  operationum  Vitebergae 
priinum  editarum,  quas  ipse  cognoverit;  quae  vero  Melan- 
thon  ad  theologiae  studiosos  praefalus  est,  silentio  praeter- 
misit.  Neque  tamen  dubitarim,  quin  haec  editio  Melantho- 
nis  praefatione  adornala  sit.  Nihilominus  Riederer ,  qui  in 
jarte  secunda  commentationiim,  inscriplarum:  „gelehrte 
Sachrichten"  etc.  pag.  468.  operationes  Vitebergae  a.  1519 
>rimum  excusas  attingit,  aperte  dicit  haecce:  „Hingegen 
Lutheri  Zuscbrilt  an  den  Churfursten  zu  Sacbsen  und  Me- 
lanchlhons  Vorrede  finden  sich  hier  nicht.  welche  darnach 

5  * 


Na 


71 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


72 


nue  interim  ')  reclamantibus ,  ac  ferro  flammis- 
que  obnitentibus  2)  iis,  quibus  et  literarum  casum 
et  adulterinam  istam  opinionum  Theologiam  de- 
bemus.  Atque  adeo  beneficium  coeleste  piis 
mentibus  agnoscamus  ac  adoremus,  quo  Ecclesia 
milii,  cum  annos  prope  quadringentos  Babyloni 
captiva  servierit,  spem  libertatis  Christianae  iam 
tandem  aliquam  concipere  videtur. 

Etenim  nisi  me  fallit  animus ,  nullum  fuit  in 
Ecclesia  ncque  praesentius,  neque  vulgarius  ma- 
lum ,  quam  hoc  ipsum ,  quod  prope  desertis 
Evangelicis  literis,  Sophisticas  didicimus,  in  tra- 
ditionibus,  formulis  casuum  et  summis,  ut  vo- 
cant,  tantisper  versati,  ut  ne  senibus  quidem 
otium  ad  Christi  doctrinam  fuerit.  Neque  enim 
audeo  dicere,  quam  ex  Apostolico  vivendi  genere 
multa  scholae  antiquaverint ,  ut  saluberrima  prae- 
cepta  ac  vere  Christianae  pacis  symbola,  ceu  or- 
dine  mota ,  in  consiliorum  numerum  coegerint,  et 
id  genus  alia. 

Verum  ab  iis  benignitate  Opt.  Max.  Dei  as- 
serunt  nos,  qui  sinceram  3)  ac  nativam  Theolo- 
giam  in  mediam  lucem  revocant.  Erasmo  Iio- 
lerodamo  debemus  cum  Graecae,  tum  Latinae 
linguae  studium :  debemus  item,  ut  pleraque 
omittam,  illustratamNoviTestamenti  lectionem  *): 


wol  erst  bei  cier  wiederholten  Auflage  darzu  gekommen 
sind."  Quam  \ero  etlitioncm  iteralam  intelligendam  esse 
putas?  num  Vitebergensem,  an  Basileensem  ?  Sine  ulla 
dubitatione  Vitebergensem,  eanique  et  ignorat  Riederer  et 
nenio,  quantum  equidein  scio,  hucusque  commemoravit. 
Quod  si  ila  esl,  Lulheri  operationes  Vitebergae  a.  1519  bis 
excusae  sint,  necesse  est ,  ac  primum  qnidem  missis  iis, 
quae  Lulherus  et  Mclanthon  praefati  sunt,  deinde  vero 
utroque  prooemio  addito.  Dolendum  ipilur  est,  quod 
mihi  non  licueril,  ex  libro  Vilehergae  editoMelanllionis  prae- 
fationem  hic  repetere.  Si  quando  illius  exemplar  nancisci 
contigerit,    quae   fortasse    ab    editione   Basileensi    differunt, 

Eostea  dabuntur.  Titulus  libro  Vitebergae  edito,  in  quo  et 
utheri  ad  Electorem  epislola  et  Melanthonis  ad  theologiae 
studiosos  praefatio  desideralur,  hicce  praescribitur:  „Opera- 
tiones  F.  Marliui  L.  in  Psalmos,  Vitlenbergensib.  ihcolo- 
giae  studiosis  pronuntiatae. "  Aulor  librum  commentario 
in  psalmum  quintum  absolvit.  Dein  haec  leguntur: 
„Vvittenbergae  anno  domi.  M.  D.  XIX."  Haec  sine  ulla  in- 
scriptione  excipit  commentarius  in  psalmos  6 — 10,  in  cuius  fine 
Ionnnes  Viridimontanus  s.  Grunenberg,  Typograpbus  >  haec 
addidit:  „Wittenbergae  per  Iohan.  (irunen.  Anno  Domini 
M.  D.  XX."  Denique  sequitur  commentarius  in  psalmos 
XI  —  XX,  cui  typographi  postscriptum  deest.  Liber  forma 
quaternaria  excusus  est.  cf.  Panzcri  Annalium  typoer. 
Vol.  IX.  p.  75.  no.  68.     F. 

*)  N.  T.  ab  Erasmo  Rol.  recognitum  et  emendalum  pi  imum 
Basileae  a.  1516  prodiit.     F. 

1)  In  opp.  Luth. :  interea. 

2)  Inopp.  Luth. :  obruentibus. 

S)  Luth.  opp.:  qui  in  sinceram.     F. 


debemus  et  Hieronymum  *).  Capnionl  praeter 
multa  cedunt  Hebraica.  Suae  cum  in  Graecis, 
tum  Hebraeis  *) ,  laudes  sunt  TVolfgango  Fabri- 
cio  **)  et  Ioanni  Icolampadio  ***).  Aliquot 
frigidas  scholae  sententias  Andreas  Carolosta- 
dius  |)  pari  fide  et  cura  confutavit s).  Et  quid 
singulas  6)  commemoro?  Passim  ab  optimis  qui- 
busque  multa  scribuntur,  quibus  bonae  mentes 
revocari  ad  Evangelica  studia  possint. 

Plurimum  puto  efficiunt,  qui  in  divinis  scri- 
pturis  ennrrandis  versantur,  et  in  his  praecipue, 
qui  eos  libros  interpretantur,  qui  vulgo  maxime 
nccessarii ,  minime  intelliguntur.  Non  hoc  dico, 
quod  e  sacris  et  canonicis  libris  non  sint  pari  apud 
ine  loco  omnes:  sed  quia  vulgo  quidam  frequcn- 
tius  leguntur,  et  quorundam  talis  est  conditio,  ut 
in  reliquos  vel  Elenchi,  velCommentarii  vice  esse 
possint;  ut  in  Paulinis  epistolis  eius,  quae  ad  Ro- 
manos  scripta  est,  scopus,  velut  Atticus  Mercu- 
rius,  ad  reliquas  iterindicat:  ita  alios  libros  aliis 


*)  „Opera  oniuia  D.  Eusebii  Hir.ronymi  Stridonensis  una 
cum  atgumentis  et  schoiiis  Des.Erasmi  Roterodami,  cuius 
opera  potissimum  emendata  sunt,  quae  antehac  erant  depra- 
valissinia,  et  instaurata  ea,  quae  prius  erant  mutila"  Basileae 
ab  a.  1516  usque  ad  a.  1518.  (Voll.  IX.  forma  max.)  excusa 
sunt.     F. 

**)  Copilo  instilull.  hebr.  libros  II.  scripserat,  qui  primum 
cuin  Psallerio  hebr.  Basilcae  a.  1516,  tum  separatim  Basileae 
a.  1518  et  denique  Argentorati  a.  1525  prodierunt.     F. 

***)  Inlell.  /.  Oecolampadii  dragmala  Graecae  Litteralurae. 
(Basileae  1518.  4to.)  De  quibus  et  Capito  in  institult.  hebr. 
cap.  I.  haec  scribit:  „ /.  Oecolarnpadius  graecae  gramma- 
ticae  libellum  concinnavit,  redolentem  nimirum  eruditio- 
nem  minime  vulgarem  "  elc.     F. 

•{•)  Referenda  haec  sunt  adAndr.  Bodenstcin  Carolostadii  „de 
intentionibus  opusculum  compilalum  ad  S.  emulorum  Tho- 
me  cornmoditatem  "  (Lips.  1507.  plagg.  12  in  4to)  et  de  for- 
malitatibus  Thomistarum  Lib.  I.  —  Cp.  Scheurlii,  qui  tum 
Vitehergae  Professor  iuris  erat,  oraiio  atlingens  literarum 
praestantiam,  nec  non  laudem  Ecclesiae  CoIIeg.  Vittenberg. 
liab.  a.  1503  (Lips.  1509.  4to)  de  his  Carolostadii  libris  haec 
habet:  „Qiialci:i  eliam  nominavinius  Andream  Bodenste- 
num  Carolslatinurn ,  virum  latine,  graece  et  hebraice  ve- 
hemenler  eruditum,  magnum  Philosophum,  maiorem  theo- 
logum,  maximuin  Thoniislam ,  quod  facile  ostendunt  mo- 
numenla  sua,  quae  in  Jaudem  Gyninasii  nostri  de  intentio- 
nibus  et  formalitatibus  Thomisticis  edidit.  et  cum  initium 
amicitiae  sit,  de  altero  bene  loqui :  et  summa  petat  livor, 
instar  fumi,  non  nisi  in  altum  penetrantis:  ipse  quum  sit 
Egregius,  alienae  virtuti  non  invidet,  sed  potius  Jaudat : 
nemini  detrahit ,  sed  polius  omnibus  bene  loquitur.  vnde 
passim  omnes  eum  vna  mecum  autant  atque  colunt,  quod- 
si  multos  Carolostadios  haberemus,  facile  puto  no$  cum 
Parisiensibus  manum  posse  conserere  atque  pedem  confer- 
re. "     cf.  /.  Bm.  Riederer  Abhandlungeu  etc.  p.  480.     J^. 

4)  Lutheri  opp.i  tum  in  Ebraeis.     F. 

5)  Aliquot  frigidas  ....  confutavil ,  in  opp.  Lutheri  prae- 
t.rmissa  sunt.  (Apparet,  quo  consilio  hoc  factum 
sit.     F.) 

6)  Lulheri  opp. :  singulos.     F. 


73 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1519. 


74 


cum  vulgi  usus,  tum  argumentorum  series  prae- 
fert ;  caeterum  auctoritas  eadem  omnibus  est.  In 
eum  modum  reliquis  fere  scripturae  libris  Psalmi 
anteferuntur,  non  modo  ob  publicum  Ecclesiae 
usum,  sed  hoc  etiam,  quod  universam  prope 
sacram  liistoriam  passim  perstringunt :  deinde  va- 
ticinia  de  Iesu  salvatore,  de  vocatione  gentium, 
de  Ecclesia  Christi,  adeo  perspicuis  carminibus 
celebrant,  ut  hac  laude  multo  etiam  David  ante- 
ccdat  reliquos  prophetas:  demum,  ut  ex  literis 
historicis  rerum  gestarum  legisque  scientia  peti- 
tur :  ita  ex  Davide  vis  et  energia  historiae ,  quae 
animos  nostros  per  harmoniam  Psalmorum  exper- 
gefacit,  et  impetu  quodam  percitos  rapit  ad  coe- 
lestia.  Atque  hoc  habent  Psahni  veluti  yvrjOiov, 
ut  exempla  sacrae  historiae  omnibus  nostris  af- 
fectibus  tranquillandis  componant.  Quid  enim 
.prodest  scire,  mundum  a  Deo  conditum  esse,  ut 
Genesis  indicat,  nisi  conditoris  misericordiam  et 
sapientiam  adores?  Deinde,  quid  profuerit  scire 
misericordem  et  sapientem  Deum,  nisi  in  ani- 
mum  inducas  tuum,  tibi  misericordem ,  tibi  iu- 
stum,  tibi  sapientem  esse?  Atque  id  est  vere 
novisse  Deum :  neque  vero  extremam  hanc  cogno- 
scendi  Dei  rationem  assecuta  est  Philosophia: 
Christianorum  propria  est.  Verum  hanc  suavi- 
tatem  distillat  in  pios  animos  Psalmorum  spiritus, 
et  haec  7)  illa  coelestis  harmonia ,  quam  Spiritus 
Dei  temperat.  Nihil  est  quod  vetustas  gentilium 
epodas  mihi  suas,  aut  Orphei  hymnos  iactet: 
longe  sunt  huius  citharae  voces  aliae,  quae  ho- 
minum  animos  ita  coelo  sociant,  ut  plane  in  di- 
vina  transforment.  Proinde  Martinus  Luther 
sacra  carmina  Commentario  illustravit ,  quem  vel 
hoc  studiosis  commendatiorem  volumus,  quod  cum 
inDavidem  ab  aliis  alia  scripta  sint,  pauca  referant 
tamen  illius  faciem.  Hic  quid  praestiterit,  peri- 
cnlumfaciet,  qui  diligenter  cum  veteribus,  iisque 
optimis ,  omnia  conferet.  Interim  8)  ,  Lectores, 
vestrum  erit,  Martini  9)  fidem  ac  diligentiam 
boni  consulere,  ac  eo  eniti,  ut  ad  lectionem  ho- 
rum  puras  mentes  afferatis,  humanis  affectibus 
imperatis:  in  summa,  ut  Chrjsti  literas  Christo 
duce  legatis.  Valete.  TVittenbergae  in  Saxoni- 
bus ,  Mense  Martio.     Anno  M.  D.  XIX. 


No.  37. 


m.   Martio. 


7)  Lutheri  opp. :  et  haec  est.     F. 

8)  Lutheri  opp. :  interea. 

9)  Martini]  Luth.  opp. :  Lulheri. 


Civibus  Academiae  Vitebevgensis. 

Praefalio  libri  Plutarchi  Chaeronei  de  liberorum  instilu- 
tione,  quem  Melanthon  graece  edidit.  Repetitur  hic  ex 
Lunzii  apographo,  qui  exeniplum  CoJoniae  Agrippinae  a<l 
lntersignium  Monocerotis  a.  M.  D.LXVIII.  octonis  ex- 
cusum  secutus  est.  (Quamvis  Annales  typogra- 
phici  nec  huius  libri  primum  editi  liieulionem  facianl, 
nulla  unquam  iu  dubitalione  versari  potest,  eum  Melan- 
thonis  cura  Vitebergae  primum  a.  1519  typis  exscriptum 
esse.  Liberm.  lulio  a.  1519  Coloniae  Agrippinae  ab  Eueha- 
rio  Cervicorno  typographo  praeter  ius  fascjue  iterum  ex- 
cusus  est.  cf.-Ptfrt.se/7Annal.typogr.  Vol.  VI.  pag.  382. 
no.  315.     F.) 

Philippus    Melanchthon 
iuventuti  V^uittenbergensi  S. 

QuiGraecaGermaniae  scholis  profitentur,  magna 
ex  parte  eos  autores  interpretari  solent;  qui  ad 
excolendam  orationis  evf.iovoiav  plurimum  con- 
ducunt,  interim  animis  erudiendis  parum  vacant. 
Nobis  autem  consilium  videtur  e  media  Graecia 
deligere  optimae  notae  classicos,  qui  et  ad  linguae 
cultum ,  et  ad  vitae  rationes  formandas  pertinent. 
Quo  consilio  aliquot  sacras  epistolas,  aliquot  item 
philosophicos  libellos  praelegi,  et  modo  Plutarchi 
librum  de  institutione  liberorum  interpretahor. 
In  quo  autore  nihil  non  est  summum:  deinde  in 
hoc  libello  adeo  vobis  conciliandae  virtutis  ratio 
praescribitur,  ut  dubitem,  an  a  philosophis 
uspiam  melius  quiddam  traditum  sit  literis.  Pro- 
inde  vestrum  erit  in  hoc  libello  sic  versari,  ut 
eius  lectionem  non  modo  utilem  linguae,  sed 
omnino  etiam  vitae  emendandae  frugiferam  pute- 
tis.  Dii  boni ,  quantum  praestiterit  has  Plutarchi 
breves  institutiones  didicisse,  quam  aliquot  in- 
terim  centurias  sophisticarum  conclusionum,  ipsis 
etiam  Siculis  nugis  nugaciores?  Valete,  et  operam 
linguis  discendis  felicem  locate.  TVittembergae^ 
mense  Martio :  Anno  M.  D.  XIX. 


No.  38.  13.  Martii. 

G.  Spalatino. 

Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  no.  101.  epist.  10. 

Eximio   viro  D.   Georgio  Spalatino,    do- 
mino  suo  ac  patrono  carissimo. 

Salve    doctissime    Georgi.      D.    doctor    Marti- 
nus    spopondit    se    Ekii    literas    missurum  *); 


*)  Lutherus  eodem  die  Eckti  ad  ipsum  lilteras  de  disputatione 
Lipsiae  institueuda  (scr.  Ingolstadii  d.  19.  m.  Febr.  1519.) 


75 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


76 


Paulo  absoluto  *) ;  nam  in  illo  iam  totus  est, 
scripturus  meditationem  dominicae  passionis  ). 
Pridie  accepimus  ex  Basilia  literas  ***)  et  libros. 
De  causa  nostra  optime  optimus  quisque  sentit. 
Misit  Frobenius  libellum  Erasmi,  metbodum 
theologicam  t)\  in  qua  ille  vir  praeclarus  multa 
cum  Martino  convenientia  videtur  ideo  attigisse, 
quia  convenirent ,  eoque  liberior  est,  quia  comi- 
tem  babet  Sacrae  veraeque  disciplinae.  Missa 
item  oratio  mea  de  studiis,  Basileae  Ixt£tvtxo- 
fjitvn  ft).  Mittemus  ad  te  omnia,  neque  cnim 
sciebam,  an  ad  te  istae  literae  essent  perven- 
turae. 

DePhysicis  quod  scribis,  mihi  sic  videtur:  si 
sit  legendus  Aristoteles  plus  frugis  fecero  in  dialecti- 
cis,  quae  instaurare  queam,  et  omnino  nova  isti 
universo  orbi  artium  dare  coniuncta  cum  rhetoricis, 
ut  debent,  id  quod  opinor  non  est  in  proclivi  cui- 
vis  facere.  Sed  Physicorum  Aristotelicorum  adeo 
frigida  sunt  vjio/Livrj/Liara,  ut  nihil  possit  incom- 
modius  legi  -j"f- f).  Praestiterit  interim,  aliquid 
Galeni  de  natura,  sive  Hippocratis  tradidisse. 
Tamen,  ut  videtur,  vobis  faciam.  Habeo  quod 
dignum  de  illis  etiam  dicam,  modo  rem  ipsam 
(pvdrxrjg  Gxtystog,  non  umbram  sequamur.  Vale, 
et  me  commendatum  habe.  Omnia  tibi  debeo 
mea,  quare  officium  meum  nec  scholae,  nec  tibi 


Spalatino  misit.  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  VFette  I,  239. 
Eckii  Epislola  legiiur  in  Lutheri  opp.  lat.  ed.  Ienensi  T.  I. 
•p.  365  b.  et  in  Reform.  —  Actt,  et  Docum.  ed.  Loscher 
P.  III.  P.  283.     F. 

*)  i.  e.  in  epistolam  Pauli  ad  Galatas  commentario,  qui 
primum  m.  Septenibri  h.  a.  (Lipsiae  ap.  Melcb.  Lottberum) 
typis  exscriptus  est.     F. 

**)  Prodiit  non  ita  multo  post:  „Eyn  Sermon  von  der  be~ 
trachtung  des  heyligen  Leydens  Christi  D.  Martini  Luther." 
(Gedruckt  zu  Wittenberg  1519.  4.)     cf.  Lutheri  epp.  I.  c.    F. 

***)  sc.  Frobenii,  cuius  epistola  ad  Lutherum,  scr.  Basileae 
14.  Febr.  1519,  legitur  in  Lutheri  opp.  ed.  Ienensi  T.  I. 
fol.  367-.  et  in  Cp.  A.  Heumanni  sylloge  disserlatt.  p.  970. 
cf.  quae  scripsit  Veesenmeyer ,  omnium  qui  nunc  quidem 
apud  nos  adsbaec  studia  se  contulerunt,  facile  princeps,  in 
ephemeridibus:  „theolog.  Studien  u.  Kritiken  ,  herausg.  von 
Ullmann  u.  Umbreit,"  Ed.  I.  (Hamb.  1828.  8.)  L.  365.     F. 

\)  „Ratio  Sev  Compendiym  Verae  Theologiae,  Per  Erasmvm 
Roterodamvm. "  (Praemissa  est  Heati  Rhenani  epistola  ad 
/.  Fabrum,  pontificii  iurisDoctorem,  ConstantiensisEpisco- 

5»i  in  spiritualibus  Vicarium  et  Canonicum  Basileensem ,  scr. 
Jasileae  IV.    Id.  Ian.  1519.)       Basileae    ap.     I.   Frobenium 
Mense  Ianuario.    Anno  M.  D.  XIX.  4to.     F. 

•j-f)  „Phil.  Melanchthonis  Sermo  hab.  ap.  iuventutem  Acad. 
Vuiltenb.  de  corrigendis  adulescentiae  studiis.  etc.  Basi- 
leae  apud  I.  Frobenium  Mense  Ianuario.  Anno  M.  D.XIX." 
4to.       F. 

-J-j-f)  Ita  et  Lutherus  hac  de  re  eodem  die  Spalatino  1.  c.  scri- 
bit.     F. 


defuturum  est.      TVittemb*     Valere  bene  iubent 
amici.     Sonntags  invocavit. 

Philippus. 


No.  39, 


3.    April. 


loanni  Langio. 


Ex  autographo  in  Cod.  Monac.  I.  p.  335.  Apographum  in 
Cod.  Golh.  399.  p.  191.  exstat.  Legitur  et  in  Epp. 
Lib.  VI.  p.  408. 

JXeverendo  Patri  D.  Langio,  Theologo,  De- 

cori  literarum  el   religionis,    Vicario  Augusti- 

nianorum  Saxoniae,  patrono  suo, 

Salve  in  Christo  Iesn,  Pieverende  et  mihi  caris- 
sime  Pater.  Videar  cum  tibi,  tum  aliis  tuis  prae- 
ter  officium  fecJsse,  qui  quom  auctus  es  honore 
publico,  eoque  literis  parto,  non  affuerim  *). 
Verum,  credes  mihi,  multo  hac  parte  ipsi  mihi 
molestior  data  res  est,  quam  tibi  potuerit  fieri. 
Namut  sancte  literas  amo,  ita  honorem  literarum 
benigne  amplector,  atque  id  maxime,  cum  iis 
contingit,  qui  non  sibi  solis  tov  anav&ywTioTa- 
tov  TooTiov,  ut  Plato  ait,  sed  universis  bonis  l) 
literas  tractant.  E  quorum  numero  nisi  tu  esses, 
tam  carus  mihi  esse  non  posses.  Expetant  in  me 
universas  faccs  illae  ipsae  Erinnyes,  si  Gratias 
fallo.  Multa  vero  in  causa  fuerunt,  quo  minus 
venire  potuerim.  Non  scripserat  Mosellanus 
noster.  Ex  nostris  nemo  comes  iturus  erat.  Ur- 
gebar  cum  graeca,  tum  hebraea  lectione;  quibus 
tibi  satisfactum  volo.  Sin  est  ut  expiari  religio- 
sius  debcat,  facio  tibi  plane  copiam  mei.  Pihe- 
torica  mea  **)  mitto  Dialecticis  iudicanda.  Sim- 
plicius  scripsi.  Habenda  erat  ratio  vulgi.  Plera- 
que  depravata  sunt  nostri  yalxoTimov  socordia. 

En    et   Martini   nostri  ipalT^oiov    dignum 
lectione   doctorum  ***).      Fieliquum  quom  para- 


*)  /.  Langio  mense  Februario  huius  anni  summi  in 
theologia  honores  delati  sunt.  cf.  Lutheri  quam  scripsit 
epistolam  „LLango  — ,  Theologiae  designatoDoctorinovello  " 
die  S.  Blasii  (3.  Febr.)  a.  1519.  ap.  de  VFette  I,  217.     F. 

**)  i.  e.  De  rhetorica  libros  tres,   cf.  supra  pag.  62.     F. 

***)  i.  e.  „Operationes  F.  Martini  L.  in  Psalmos"  etc.  quas 
Lutherus  die  VI.  Cal.  April.  Friderico  Saxoniae  Principi 
Electori  misit.  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  T.  I.  p.  240. 
et  quae  supra  p.  70.  dixi.     F. 

1)  Lib.  VI.:   bonas. 


77 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1519. 


78 


bitur  -mittam.  Ego  Hebraicum  \palxriQiov  prae- 
lego.  Simul  connitimur  ut  illa  D^SSvH  31in£ 
evertatur  aliquando.     Rescribe. 

Vehementer  opus  est  mihi  Hesiodo  meo, 
mitte  cum  poteris.  Prodibunt  pleniora  6yJ)\ia  ali- 
quotEpistolarumjRotw//  etlacobi  tibi  inscripta  *). 
Prope  XX.  Iliados  attigimus  Esticamp.  **)  et  ego. 
Gum  absolutum  fuerit,  si  voles,  mittetur  integrum 
ab  eo ,  qui  scripsit  diligenter  ***),  Omnibus  tuis 
fac  ita  sim  commendatus,  uti  tuos,  ut  adeo  meos 
esSe  intelligam.  Salutant  de  nostri.  3.  DieApri- 
lis.  Anno  MDXIX. 

Philippus  tuus. 


No.  40. 


22.   April. 


Des.  Erasmus  Phil.  Melanthoni, 

Epistola   primum  edila  est  in  Farragine  nova  Epistolarum 
Des.  Erasmi  Roterodami  ad  alios  et  aliorum  ad  Jiunc  etc. 

(Basileae  ap.  I.FrobeniumMense  Octobri  Anno  M.  D.XIX. 
forma  max.)  pag.  127.  Hinc  eam  repetii.  Legitur  etiam 
inErasmi  epp.  ed.  Londin.  Lib.V.  ep.  38.  pag.340.,  unde 
repelita  est  a  Strobelio  in  epbemeride  iheolog. :  „Magazin 
fiir  Religionsphilosophie ,  Exegese  und  Kirchengeschichle, 
herausgeg.  von  Henke."  II.  Bds  2.  St.  pag.  200  —  203. 
Erasmus  adMelanthonis,  quas  ex  LipsiaNon.  lanuarii  mi- 
serat,  litteras  respondit.     cf.  supra  pag.  59.      F, 

Erasmus     Roterodamus     Philippo 
Mel anchthoni    S.  D. 

Qui  me  submonuit  de  tuo  iudicio  ****)}  neque 
nebulo  est,  neque  quadruplator,  verum  in  paucis 
candidus  amicus,  utrique  nostrum  bene  volens. 
Nec  est,  quod  adversus  illum  tantopere  stoma- 
cheris,  cum  ipse  fatearis  verum  esse,  quod  ille 
non  in  tui  invidiam ,  sed  quod  forte  sic  inter  con- 
fabulandum  inciderit '),  retulit:  quanquam  ille 
non  aiebat,  tibi  displicuisse  quicquam  in  Para- 
phrasi,  sed  in  Novo  testamento,  in  qiio  citius  ad- 
missurus  eram  tuum  iudicium,  quam  in  Para- 
phrasi:  de  qua  nemo  facile  pronunciabit,  nisi 
qui  vigilantissimis  oculis  veterum  omnium  com- 


*)  Indices  quidem  typographici  ad  unum   omnes  haec  Melan- 

thonis  scbolia  Langio  dicata  praelerennt.      Quare  qnaeritur, 

num  unquam  typis  exscripta  sint.     F. 
**)  i.  e.  Ioannes  Rhagius  s.  Rack ,  Aesticampianus ,  quippe 

qui  Sommerfelda  oriundus  erat.      Vitebergae  ab   anno  1516. 

publica  auctoritate  graecas  lileras  tradehat.     jp. 
***)  „Diligenter"   deest  in  lihro  VI.     F. 
****)  /.  Eckius.     cf.  quae  supra  pag.  59.  dixi.      F. 
1)  Ed.  Lond.  et  Strobel :  inciderat.    F. 


mentarios  excusserit.  Gave  vero  me  putes  aut 
amicum  tam  inconstantem,  ut  ob  quamlibet  offen- 
sam  amicus  esse  desinam:  aut  tam  parmn  assue- 
tum  roj  zaxojg  axovuv ,  ut  huius  aut  illius  libe- 
riore  iudicio  magnopere  commovear.  Nec  obsto, 
quo  minus  libera  sint  studiosorum  iudicia,  modo 
recta  sint.  Proinde  rectius  tu  quidem  hoc  ordine 
mihi  dicturus  fuisse  videris:  iudicia  studioso- 
rum  ut  libera,  ita  recta  esse  decet:  at  ipse  iudi- 
cium  istud  tuum  rescindis,  et  calculum  revocas. 
Ad  haec  eruditorum  iudicium,  horum  praesertim, 
qui  Musarum  sacra  colunt,  non  solum  rectum, 
verum  et  aequum  et  candidum  esse  decet.  Vides 
quantis  odiis  conspirent  quidam  adversus  bonas 
literas.  Aequum  est,  nos  quoque  Gvyy.QijiiC^uv . 
Ingens  praesidium  est  concordia.  Caeterum  illud 
tibi  persuadeas  velim,  me  Philippum  ex  animo 
diligere,  et  illius  felicissimo  ingenio  non  vulgari- 
ter  favere.  Dici  vix  potest,  quantum  arriserit 
hymnus,  quo  tu  veterem  illum  Orpheum  nobis 
referens.  angelos  celebras  *).  Legi  et  praefatio- 
nem  **),  qua  veterem  eruditionem  praedicas,  for- 
titer  quidem  ingentique  spiritu,  quemadmodum 
et  iuvenem  decet,  et  Germanum.  Verum  si  pa- 
teris  Erasmum  monitorem,  malim  te  plus  operae 
sumere  in  asserendis  bonis  literis,  quam  insectan- 
dis  harum  hostibus.  Digni  quidem  illi,  quos 
eruditi  omnes,  omni  conviciorum  genere  discer- 
pant:  sed  hacvia2),  ni  fallor,  plus  promoveri- 
mus.  Praeterea  certandum  est  nobis  3) ,  ut  non 
solum  eloquentia ,  verum  etiam  modestia  morum- 
que  lenitate  superiores  illis  videamur.  Marlini 
Lutheri  vitam  apud  nos  nemo  non  probat:  de 
doctrina  variant  sententiae :  ipse  libros  illius  non- 
dum  legi.  Quaedam  admonuit  recte,  sed  utinam 
tam  4)  feliciter,  quam  libere.  Scripsi  de  illo 
clarissimo   s)    Duci    Eriderico,     simul    gestiens 

*)  Sine  ulla  dubilatione  Erasmus  intelligit  Melanlhonis 
hytnnum  in  angelos  graecum,  cuius  Melanthon  in  epistola 
ad  Spalatinum  a.  1518  (supra  pag.  44)  mentionem  facit.  Ex 
Erasmi  igitur  epistola  compertum  habemus,  hymnum  re 
vera  prelum  subiisse.  Qui  factum  sit,  ut  Strobelius  1.  c. 
ad  Melantbonis  carmen  de  angelis  sapphicuni  a.  1543  scri- 
pturn  (cf.  Epigrammatum  librum  I.  ed.  Viteb.  1560.  8vo. 
plag.  D5),  relegare  potuerit,  equidem  non  video.  F. 
■  **)  Strobelius  1.  c.  putat,  hic  intelligendum  esse  Melantho- 
nis  sermonem  hab.  apud  Iuventutem  Acad.  Wittemb.  de 
corrigendis  adulescentiae  studiis,  quo  Melanthon  scholis 
suis  praefalus  est.  Recte  quidein,  nisi  intelligenda  sunt, 
quae  Melanthon  fortasse  ipse  hymno  graeco  praefatus 
est.     F. 

2)  „via"  deest  ap.  Strobelium.     F. 

3)  est  nobis]  Strohelius:  nobis  est.     F. 

4)  ap.  Strobelium  deest:  tam,     F. 

5)  Strobelius :    charissinio.      F. 


79 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


80 


cognoscere,  quonam  animo  acceperit  Caesarum 
vitas  a  me  sibi  dicatas  *).  Bene  vale  Melan- 
chthon  eruditissime,  totisque  viribus  adnitere ,  ut 
spem,  quam  optimam  de  tuo  ingenio  tuaque  pie- 
tate  concepit  Germania,  non  aeques  modo,  ve- 
rum  etiam  superes.  Lovanii  X.  Calend.  Maias. 
Anno  M.  D.  XIX  6). 

Moderare  studioram  labores,  quo  diu  iuvan- 
dis  literis  suppetere  possis :  nam  audio  tibi  vale- 
tudinem  esse  non  prorsus  adamantmam  ). 
Postremo  vel  in  boc  vitam  cura ,  ne  gratum  facias 
rdlg  [3ao[3aoois  rovroiai.     Rursum  vale. 


No.  4l. 


(m.    Aprili.) 


Bartholomaeo  Bernhardi  Feldkirchio. 

LUlerae  dedicaloriae  libri  inscripti :  „El  xctXojg  tiQrjTCti  to  Xtx9s 
(liojoas.  ZvVTctypa  tov  nXovTcipxov.  Reclene  dicluin  sit 
ansecus,  sic  vive,  ut  nemo  te  vixisse  sentiat,  Plutarchi 
commentarius.  ^Ex  tojv  tov  TLivdaQOV  oXvlitiiojv  f/tfoj 
iS'  x.  x.  X.  Ex  Pinclari  vatis  olympicis  Ode  XIUI.  In 
Graliani  Asopichi  Orchomenii,  qui  puer  vicit  olympia. 
'Etutzcj&i]  iv  t>/  Anpta  vno  tojv  thqi  OvaXivTivov  tov 
2xovj.tctvvov  ***)  fi£o  xctl  dtxctTT}  &aoyrjXioJvog  iGTctfttvov, 
(TSi-ce  cp  i0-' :"  Plagg.  2  in  4to.  Exemplar  buius  libri,  ex 
quo  literas  dedicatorias  descripsi,  in  Bibliotbeca  Regia 
Berolinensi  inveni.  Hucusque  nemo  litteralor  libri  nien- 
tionem  fecit.      F. 

Magnifico    Viro   D.   JBartholomeo    Veld- 

kirch,     Academiae     JVittenh.    Rectori  f) 

Philipp.  Melan.    S.  I). 

Vetus  certamen  est,  utrum  vitae  genus  praestet, 

idne  quod  Tiolirixdv  vocant,   an  umbratile  illud, 

6)  AnnoM.D.XIX.]  Slrobelius :  1519.     F. 

*)  Haec  ad  Historiae  Augusfae  Scriptores  speclant,  quos 
Erasmus  a.  1518  edidit  ila  inscriptos:  „Ex  recognitione 
Des.  Erasmi  iioterodami.  C  SVETONIVS  TRANQVIL- 
LVS.  DION  CASSIVS  NICAEVS.  AELIVS  SPAKTIA- 
NVS."  etc.  fliasileae  ap.  I.  Frobenium  Mense  Iunio.  An- 
no  M.D.  XVIII.  4to.)  Princeps  Elector  Erasmo  num- 
mum  aureum  ficta  ipsius  imagine  significatum  misit,  quo 
gratiam  redderet.  cf.  Strobelium  I.  c.  et  quae  Erasmus 
Principi  Eleclori  respondit  III.  Cal.  Iun.  1519.  in  epp.  ed. 
Lond.  pag.  3S9.  Quae  ibidem  pag.  1687.  Erasmi  in  Sueto- 
nium  litlerae  dedicatoriae  ad  Federicum  sacri  imperii  electo- 
rem  eiusque  patruelem  Georgium  (scr.  Antverpiae  Non.  Iun. 
1517)  leguntur,  cum  posterioribus  ad  Fridericum  litteris  non 
confundenclae  sunt.       F. 

**)  Erasmus  haec  Lutheri  rogatu  scribit.  Qui  quidem  ad 
Erasmum  quiuto  Cal.  April.  a.  1519  haec  refert:  „Philip- 
pus  Melanchthon  prospere  agit,  nisi  quod  vix  tantum  effi- 
cere  possumus  omnes,  ne  literaruiti  nimium  insania  valetu- 
dinis  acceleret  iacturam.  Ardet  pro  aelalis  calore,  omnia 
omnibus  simul  fieri  et  facere.  Tu  officium  feceris ,  si  per 
literas  hominem  monueris^  ut  se  nobis  et  bonis  literis 
servet.  Nam  hoc  capite  salvo,  nescio,  quid  inaius  spe  no- 
bis  pollicemur."  cf.  Farraginem  Novam  Epp.  Des.  Erasmi 
Rot.  (Basil.  1519.)  pag.  135.'  Erasmi  epp.  ed.  Lond.  p.  548. 
Epp.  Lutheri  ed.  de  Wette  I,  246.     F. 

***)  i.  e.  typis  Valentini  Schumanni,  typogr.  Lipsiensis.     F. 

7)  Barthol.  Bernhardi  de  Veldkirchen,   S/Theologiae  Bacca- 


quo  a  civilibus  negotiis  vacamus.  Multa  in  utram- 
que  partem  a  philosopliis  dicta  sunt,  quaedam  item 
argutius  quam  verius.  De  hac  re  Plutarchi  sen- 
tentiam,  classici  videlicet  authoris,  certum  est  prae- 
legere  scholae  nostrae.  Prodit  igitur  tuis  auspi- 
ciis,  Mag.  Piector,  cui,  cum  studiosi  omnes  pro- 
bare  sesc  debent,  tum  ego  maxime.  Nam  in  me 
privatim  ac  publice  virtutis  ac  humanitatis  tuae 
exempla  pulcherrima  statuisti.  Quia  cum  tibi 
liber  inscribitur,  studiosis  nostrae  academiae  uni- 
versus  vendicatur,  non  hoc  tantum,  quod  illi 
praefectus  es  magistratus,  sed  ideo  quoque  quod 
ut  literas,  ita  studiosissimuin  quemque  familiaris- 
sime  soles  complecti.      Vale.      Wittenb. 


No.  42. 


21.   Maii. 


G.   Spalatino. 


Ex  apographo  in  Cod.  Dresd.  C.  140.  p.  93  a.  ep.  117.  Ger;s-- 
dorfius  epistolam  descripsit. 

Ad   Spalatinu m. 

S:tlve  Spalatine  mi  carissime  in  domino.  Vereor, 
ne  non  sit  otium  tibi  nugas  nostras  audire.  Gra- 
tiam  facies  magnam  homini  sedulo  loquacitatis 
paulum  nimiae.  Erasmi  epistolam  legimus  *). 
Deo  gloria,  qui  Illustrissimi  principis  virtutibus 
talem  dederit  praeconem,  et  causae  Martini  non 
gregarium  ,  vel,  ut  Iurisconsulti  dicunt,  suffraga- 
torem  pedarium.  Tuum  erit,  nos  omnesErasmo 
diligenter  commendare.  Heri  nobiscum  fuit  He- 
braicus  quidam  **)  mediocriter  eruditus,  et  ali- 


laureus,  a  die XVIII.  m.  Octobr.  1518.  usque  cd  primum  m, 
Maii  a.  15l9.  Academiae  Vilebergensis  Rector  erat.     F. 

*)  Quae   quidem   Erasmi  epistola  (scripta  Antverpiae  XVIIL 
Cal.  Maias   1519)    deinde    excusa    est  in   libro,     qui    inscri- 
feitur:    „Contenta    in    hoc    libello.       Erasmi    Roterodamit 
Epistola  ad  illustr.  Principem  ac  Ducem  Saxoniae  etc:  Fri- 
dericum.      Positiones  Ioannis  Echii  scbolasticae.      Positio-' 
nes  Martini  Lutherii  theologicae.      Conclusiones  Andreae< 
Carolostadii  theologicae."   S.  1.  et  a.    (Lipsiae  typis  Melch. 
Lottheri  a.  1519.)    Plag.  1  %A  iu  4to.      cf.  Luthiri  epp.  ed. 
de  Wette  I,  277. 

**)  Ioannes  Cellarius  Gnostopolitanus.  A.  1518  eius- 
dem  lsagogicon  in  hebraeas  literas  Hagenoae  excusum  est, 
cui  Meianlhon  ipse  prooemium  scripsit.  cf.  Panzeri  Annal. 
typogr.  Vol.VIl.  p.86.  no.  152.  A.  1519  scriptis  quibusdam 
de  dispulatione  Lipsiensi  infainia  quidem  flagravit;  sed  brevi 
postea  sententiam  suani  mutavit.  Summus  sacrorum  antistes 
Dresdae  n  ortem  occubuit  a.  1542.  Quae  Melanthon  eiusdem 
isagogaepr.ielatus  est,  hic  quidem  praetermissa  sunt.  Dabun* 
tur  postea,  si  unquam  liber  mihi  in  conspectum  ceciderit.     F. 


81 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


82 


quamdiu  in  negotio  grammatico  versatus  Heydel- 
bergae,  antea  professus  elementa  €/3oai'x.a,  et  iam 
Lipsiae  praelecturus ,  ad  nos  concedet ,  si  operam 

eius princeps  optimus   volet.      Idem   ciim 

D.  Doct.  Martino  contulimus  *).  Utriquc  me- 
diocris  videtur,  et  qui  usu  melior  redderetur. 
Quidquid  in  ea  re  voles  fieri ,  fac  ut  sciamus,  ut 
vel  ille  advocetur,  Ioanni  Cellario  nomen  est, 
vel  ego  pergam.  Crede  mihi,  quidvis  malim 
quam  iuventutis  studia  non  adiuta.  Interim  enim 
ego  psalterium  praelego,  dum  doctior  aliquis  con- 
ducitur.  Mitto  ad  te  sermonem  neol  dixaio- 
Gvrrjg  **).  Biccius  Eckium  invasit  ***).  Sua- 
vis  homo  sibi  cum  Iurisconsulto  Zasio  ****Y  cum 


*)  cf.  Luiheri  ad  Spalafinum  litterae  scr.  Dom.  Cantate 
(d.  22.  m.  Maii)  a.  1519  ap.  de  Wette  I,  278.     F. 

**)  Haec  referenda  sunt  ad  Lutheri  sermonem  de  duplici  iu- 
stitia,  qui  primum  mendis  scripturae  scatens  autore  inscio 
excusus  est.  cf.  Lutheri  epp.  ed.  deTYette  I,  256.  Deinde 
ipse  Lutlierus  eodem  anno  hunc  sermonem  „castigatum" 
edidit.     cf.  Panzeri  Annal.  typogr.  IX,  73.  48.     F. 

***)  Haecspectant  ad  Pauli  Ricii  s.  Riccii  librum,  qui  paulo 
ante  prodierat  inscriptus:  „Naturalia  et  prophetica  de  anima 
coeli  omni  attentione  digna  adversus  Eckium  examina. " 
(Aug.  Vindel.  M.D.XIX.  XIII.  die  April.  4to.)  Haec  re- 
futare  conatur  „ad  D.  Pauli  Riccii  de  anima  coeli  examina 
I.Eckii  amica  responsio. "  (scr.  Ingolst.  XXVII.  Martii  hora 
prima  MDXIX.)  in  4to.  Quam  m.  Novembri  h.  a.  sequuta 
est :  „  Ad  Generosum  D.  Maximilianum  ex  barunibusZe//e«- 
bergiis —  Caroli  V.  —  Oratorem  I.  Eckii  defensio  adver- 
sus  invectiones  Ritianas"  (scr.  Ingolsladii  die  Eckii  natali 
XIII.  Novemb.  1519;  4to.  cf.  J.  lirn.  Riederers  Beitrag  zu 
den  Reformationsurkk.,  betreffend  d.  Handel,  welcbe  D. 
Eck  —  1520  erregt  hat  (Altdorf  1762.  4.)  p.  180.  et  Eius- 
dem  Nachrichten  etc.  T.  III.  p.  444.       F. 

****)  Anno  1518  prodiit  „1.  Eckii  Theologi  Ingolstadii  Pro- 
cancellarii  ac  Canonici  Eislettensis  de  materia  Iuramento 
acutiss  decisio  ad  Georgiurn  Kunz*pergium  Augustanuni. " 
( —  Sigismundus  Grimm  Medicus  et  Marcus  Vuyrsung  Au- 
gustae  in  officina  sua  typis  excuderunt  Anno  —  M.D.XVIII. 
4to.)  Quod  opusculitm  U.  Zasius  non  ita  multo  post  refu- 
tavit  libro,  qui  inscribitur :  „  Apologelica  defensio  contra 
Iotmnem  Eckium  theologum  super  eo,  quod  olim  tracta- 
verat,  quo  loco  ftdes  non  esset  hosti  servanda.  Videbis 
lector  Eckium  iura  civilia   non  perspecte  intellexisse.     Ba- 


Lulhero  Theologo,  cum  Riccio  Philosopho  ne- 
gotium  esse  gloriatur ,  ut  unus  Hercules  iam  non 
duobus  tantum,  sed  tribus  par  siet.  Viden? 
quorsum  modestia  %Qioriava  et  ad  haec  pontifices, 
theologi,  principes,  plehs  bscitabunda  tacet. 
Hic  furor  cst  domini.  Me  miserum,  quoties  haec 
cogilo.  Obsecro  te,  mi  Spa/afine,  primum  per 
tuam  operam.  Jtfartinus  domirii  miles  hanc 
Gamarinam  movit  *) ,  persta  ,  et  vigila  nobiscum. 
Id  quod  ego  tam  ardens  scribo,  quam  graviter 
animo  crucior,  cum  flagitia  ordinis  theologici 
volvo  animo.  Mag.  Vitus  **)  rogat  suum  nego- 
tium  maturari.  Diligenter  cepimus  D.  Martini 
dictata  tibi  notare  Islcben  ***)  et  ego,  et  spero, 
honum  hahebimus  una  nos  oirmes  in  illo  lihrum. 
Primum  iam  exsplendescet  argumentum.  Salu- 
tainus  te  omnes  tui.  Wittenbergae  Sambstag  vor 
Cantate. 

Philippus  tuus. 

Putabam  paratum  a  %aly.or.vmx)  sermonem 
de  matrimonio  ****)  y  Sed  fefellit  me  hominis 
strenua  inertia. 


sileae  ap.  I.  Frobenium  mense  Martio  anno  M.  D.  XIX." 
4to.  Vid.  quae  V.  Zasii  epistolis  (Ulmae  1774.  8vo)  los. 
Ant.  Rieggerus  praefatus  est  pag.  160  et  167.,  et  quae  ipse 
Zasius  in  epp.  pag.  324  et  p.  490  hac  de  re  scribit.  F. 
*)  De  Graecorum  proverbio  y.ivtiv  Kc(p.«Qivctv ,  Camarinarn 
movere,  i.  e.  ultro  ad  se  malum  arcessere  cf.  Totius  Lalin. 
Lexicon  cons.  et  cura  Iac.  Facciolati ,  op.  et  stud.  Aes 
Forcellini  T.  I.  pag.  S64.     F. 

**)  Vitus  Warbeck.     F. 

***)  M.  7.  Agricola,  Islebia  oriundus.     F. 

****)  Melantbon  intelligit  Lutheii  sermonem :  „Eyn  Sermon 
von  dem  Elichen  sland  Docloris  Marlini  Lulter,"  qui  pri- 
mum  Luthero  inscio  et  Lipsiae  et  alibi  mendose,  deinde 
ab  ipso  autore  emendatus  („vorendert  vnd  corrigiret")  ex- 
cusus  est  („Wittenburgk  Nach  Cbrist  geburt  Tausentfunf- 
hundert  vnd  Neunzehnden  iar."  plag.  una  in  4to).  cf.  Lu- 
theri  epp.  ed.  de  Wette  I,  256.  et  G.  VFfg.  Panzrr\t  Zu- 
satze  zu  den  Annalen  der  altern  deutschen  Litleratur  etc 
(Leipz.  1802.  4to)  pag.  155  et  156.     F. 


( Liceat  milii ,  non  longam  a  re  degressio- 
nem  facere  de  iis ,  auae  Mel anthon  Lipsiae 
inler  dbputationem  egerit.  Melanthon  cum  Vite- 
bergeiisibus  die  XXIV.  meuse  Iunii  Lipsiam  venit. 
Sb.  Froschelius ,  qui  disputationi  interfuit,  iiiter  ea, 
ejuae  Iibro  ,,vom  Priesterthum  der  rechten  wahrhaften 
christl.  Kirche"  (Wittenb.  1565.  4to)  praefatus  est, 
haec  habet:  „Den  Freitag  nach  Corporis  Christi  kamen 
Melanth.  Oper.  Vol.  I. 


die  von  Witteberg  eingezogen ,  (als  ich  selber  gesehen 
habe)  und  fuhren  zum  Grimmischeu  Thor  in  der  Stadt 
Leipzig ,  und  ilvre  Studenten  lieflen  neben  den  Weigen  da- 
her  mit  Spiessen  und  Helleparten  ,  und  begleiteten  also 
ihre  Herren;  und  D.  Carlsladens  fulire  voran,  darnach 
D.  Martinus  und  Philippus  selige  auch  in  einem  Roll- 
wagen,  uud  hatten  alle  kein  behangen  oder  bedeckten 
Wagen.      Und  ^vie  sie  also  zum  Grimmischcn  Thor  ein- 


83 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


84 


zogen  und  kamen  fiir  die  Thiire  am  Kirchhoff  der  Pauler- 
kirchen ,  da  zubricht  dem  D.  Carhtad  sein  Wagen,  das 
er ,  der  Doctor ,  herab  in  den  Kot  fiele.  Aber  Doctor 
Martinus  und  Dominus  Philippus  Melanthon  f  uhren  f 'iiriiber, 
dafs  also  die  Leute  sagten ,  die  solches  sahen :  Dieser 
vvird  obliegen  (meinten  Doctorem  Martinum  Luther  seli- 
gen)  ,  und  der  andere  wird  unterliegen  ,  Doctor  Carlstad, 
als  auch  geschahe  und  bisher  geschehen  ist. "  Autorem 
h.  1.  non  dicere ,  Carolostadium  Lipsiae  victorem  ex 
pugna  non  discessisse,  apparet.  Spectant  haec  ad  ea, 
quae  deiude  proh  dolor  inter  ipsuin  Lutherum  et  Carolo- 
stadium  acta  sunt.  Frbschelii  prooemium  recusum  est  in 
ephemeridibus  theologg. :  ,,Unschuld.  Naclirr. ,"  a.  1 7  1  7. 
p.  1 2  seqcj.  et  quae  ad  disputationem  Lipsiensem  perti- 
nent,  Lbscherus  inReforra. -Actau.  Docum.  T.III.p.  276 
seqq.  exhibet.  De  partibus,  quas  Melanthon  inter  disputatio- 
nem  sustinuerit,  magna  est  virorum  doctorum  dissensio.  Fue- 
runt,  qui  dicerent,  Melanthonem  vel  ipsum  cum  Eccio  dispu- 
tasse  vel  Carolostadio,  quae  inter  disputandum  in  scidas  con- 
iecisset,  clam  suppeditasse.  Ouo  factum  esi,  ut  Strobelius,  de 
illustranda  Melanthonis  vita  optime  meritus ,  his  repugnet 
in  commentationibus ,  quas  inscripsit:  „Neue  Beitrage  z. 
Litteratur"  etc.  P.  II.  pag.  131  —  136.  Necesse  igi- 
tur  est ,  f  ontes ,  unde  illa  inauabant ,  aperiamus.  /. 
Eckius  lacobo  a  Hoogstraten  d.  XXIV.  m.  Iulii  a.  1 5 1 9 
scribit:  ,,Verum  in  lnullis  me  obruerunt"  (Vitebergen- 
ses),  „Prhnum,  quia  libros  secum  attulerant  — ;  Se- 
cundo ,  quia  Disputationera  semper  habebeut  in  scriptis 
et  postea  conferebant  domi  — ;  Teriio ,  erant  eorum 
plures ,  quia  ipsi  Doctores  duo "  (Carolostadius  et  Lu— 
therus),  „Dorainus  Langius  Augustiuianorum  Vicarius" 
(probe  distinguendus  a  /.  Langio  Lemhergensi ,  qui  dispu- 
tationi  die  XVI.  m.  Iulii  oratione  solemni  finem  impo- 
suit),  ,,duo  Licentiati  Theologi"  (alter  N.  Amsdorfius), 
„ unus  nepos  Reuchlin,  multum  arrogans "  (Ph.  Me- 
lanthon),  „tres  Doctores  Iuris ,  Magistri  plurimi ,  qui 
et  privatim  et  publice  iuvabant ,  etiam  in  ipso  facto 
Disputationis.  At  ego  iolus  aequitate  comitatus ,  asta- 
bam."  cf.  Loscherum  pag.  223.  Fortasse  huc  referenda 
sunt   quae    /.  Cellarius  Gnostopolitanus   in    epistola    in- 

scripta:  ,,2lt>  Uolfgangum  gabritiu  (Sapitonem 
$f)eologiae  Soctorem.  et  Soncionatorem  SSafifeenfem  ^o? 
anU£ellarii®noftopolitani.  Sipfie fjebraice lingue 
profefforiS  &e  oeca  et  conftanti  (Serie  Sfjeoloajce  Sifputatio* 

niS  ?ipft'0Ce  @piftola  "  (Lips. ,  typ.Val.  Schumanni  a.  1 5 1 9. 
4to)  prid.  Cal.  Aug.  scribit :  „Carolostadius  autem  librorum 
ex  Scheda  cum  adminiculo  argumenta  et  soiutiones  pro- 
ferre  soiebat."  Vid.  Lbscherus  pag.  226.  Item  quae 
Ioannes  Rubeus  Longipolitanus  in  libro ,   qui  inscribitur ; 


„  Solutiones    ac   Responsa   Wit.    Doctorum    in    publica 
disputatione  Lipsica  contra  fulmina  Eckiaua  parum  pro- 
futura"   etc.     (Lips.    15 19.     plagg-  2    in  4to)    narrat : 
,,Quaeque  autem  Witten.  ex  librorum  codicibus  frequenti 
lectione  domi   praelecta  lectitarunt  ista,    pueri  recitando 
pulverulentis  magistris  ex  libris  suas  lectiones  eis  imposi- 
tas.      Ob  quam  causam  egregius  D.  D.  Eckius  intrepida 
voce  ad  Witt.   ait :    „„i*es  vestras  quidem  pue.iliter  tra- 
ctatis  ;   disputatoris  sene  est  munus  peculiare  ,  nullo  char- 
tarum  beneficio  argumenta  atque  spicula  Ecclesiastica  as- 
sumere""   etc.  —  —     ,,  Cura  Karol.  illorura  verborum 
ignavia  sua  tenuerat ,   cur  Philippum  Melancht.  citra  pn- 
dorem  non  consuluit?       Miror    equidem    vehementissiine 
Phi l ippum,   cum  multa  Doctoribus"  (Luihero  et  Ca- 
rolostadio)    ,,  inspirasset ,    quid  et  non  totaliler  et  prin- 
cipaliter  eis  aperuit  ?  sed  Philippum  excusatum  habeo  ac 
volo  ,    opinatus  est  forte ,    tautum  virum  Karol.  et  levius- 
cula    et   puerilia    in    Philosophia    diu    perscrutasse. "    — 
,,Miror  profecto  atque  miror,    Philipp.  Melancht. ,   ut  fer- 
tur  vulgari  adagio ,   currus  bovem  trahit  atque  aquis  ra- 
nam  propinat,  (quod  tamen  intelligere  noluit ,    cum  Eckius 
semel  illum  carpendo  admonuit ,    „  „  Spiritus  spirat  ubi 
vult , "  "  iterum  eum  taxando  reprehendit  nativa  voce : 
„„Philippe  sagt  mir  auch  einmahl  etwas ,"  ")  non  de- 
disse  et  aperuisse  has  tritas  atque  vulgares  solutiones  — , 
quamvis  pueriliter    forte   ille    bonus  Philippus  eas    obli- 
vioni  tradidit  ex  horrore  ac  terrore  Eckianae  vocis. "      ef. 
Ldscherum  p.  257.  269 —  271.       V.  Ortelius  JVinshe- 
mius ,   artis  medicae  Doctor,  in  oratione  funebri,   quam 
post  raortem Philippi  die  XXI.  m.  Aprilis  a.  1560  Vite- 
bergae  habuit,    disputationis  Lipsiensis  in  hunc  modum 
mentionera  facit:    „Is"  (Eckius)  ,,tanc!em  et  Lipsiam  ue- 
nit  anno  1519,  cuin  quo  Lutherus  ut  cougrederetur  Lipsiam 
uocatus  fuit,   qui  secum  adduxit  et  Achaten  suum  Phi- 
lippum ,   cuin  propter  eam  ,   quae  inter  ipsos  erat ,  couiun- 
ctionem ,   tum  et  propter  linguarum  cogmtionem ,    ex  qui- 
bus,  tanquam  ex  ipsis  fontibus  de  testiraoniis  scripturae  et 
anciquitatis ,  certa  diiudicatio  fieri  posset ,   et  nauauit  tunc 
Philippus  in  illa  disputatione  eam  operam  Luthero,   atque 
ita  interpellauit  ac  refutauit  Eccium ,   ut  ille  sicut  erat  im- 
patieus  ,   tandem  in  haec  verba  prorumperet :    „  „Tace  tu 
Philippc ,    ac   tua   siudia   cura,    ne  me  perturba."'^ 
Praesagiit  tuncEccio,  credo,  animus,  qualem  illum  aduer- 
sarium  aliquando  esset  habiturus."      cf.  Oratt. ,   Epitaphia 
et  Scripta ,     quae    edita  sunt  de  morte  Ph.  MeVmthonis 
(Viteb.  1561-    8vo)  plag.  H2*.      Et  Io.  Camerarius  in 
narratione  de  vita  Ph.  Melanchthonis  rec.  Strobelius  (Ha- 
lae  1777.  8vo)  pag.  35   scribit:    „  Congressui  isti  atque 
certammi  destinatus  fuit  locus  Lipsia ,   vbi  quasi  commit- 


85 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


86 


terentur  duo  athletae  Carolostadius  et  Eccius ,  eodeinque 
placuit  venire  Martinum  quoque  Lutherum  ,  quem  est  se- 
cutus  Philippus  Melanchihon ,  et  operam  iubsidiariam  in 
eo  praelio  nauauit,  admirabilem  omnibus ,  Eccio  in— 
gratam  et  nocentem."  Quae  quuux  ita  sint,  Strobehus 
non  ita  recte  simpliciter  negat ,  Melanlhonem  nulla  ex 
parte  disputationem  attigisse.  Ipse  quidem  Melanthon  in 
defensione  contra  /.  Eckium  scribit:  „Praeter  officium 
caussatur  Eckius  factum ,  quod  publicarim  capita  quae- 
dam  disputationis "  (in  epistola ,  quam  Melanthon  Oeco- 
lampadio  misit) ,  ,,quod  inter  partes  convenerit,  ne  evul- 
getur  disputatio  priusquam  de  summa  iudices  decreverint. 
Primum  quod  inter  partes  convenit ,  vides ,  ad  me  non 
pertinere.  Neque  enim  quidquam  mihi  cum  Eckio  re- 
rum  unquam  fuit ,  et  Lipsiae  pugnae  ociosus  specta- 
tor  in  reliquo  vulgo  sedi."  Haec  autem  ita  intelligenda 
esse  videntur ,  ut  Melanthon  inter  disputanduin  taciturnus 
linguae  qnidem  faveret ,  at  quantum  fieri  poterat ,  utrique 
Doctori  Vitebergensi  praesertiin  se  ad  pugnam  praeparanti 
ubique  adiutor  gratus  exspectatusque  esset.  Et  quomo- 
docunque  res  sese  habet,  hoc  quidem  certissimum  est, 
disputationem  Lipsiensem  quam  maximam  vim  adMelan- 
thonis  studia  theologlca  augenda  atque  promovenda  ha- 
buisse,  itemque  idoneam  optimamque  f  uisse  causam,  quae 
sanctae  amicitiae  vinculum  inter  Lutherum  et  Melan- 
thonem  arctius  necteret.  Lutherus  Spalatino  die  XV.  m. 
Augusti  in  ,,Resolutionum  super  propositionibus  suis 
Lipsiae  disputatis"  prooemio  (ap.  de  "Wetle  I,  305.) 
scribit,  quae  sequuntur  :  ,,Sed  redeo  adPhilippum,  quem 
tantum  abest ,  ut  ullus  Eccius  mihi  reddere  possit  invidio- 
smn,  ut  in  omni  mea  professione  nihil  ducam  antiquius 
Philippi  calculo ,  cuius  unius  iudicium  et  auiorilas  mihi 
stant  pro  multis  millibus  sordidorum  Ecciorum.  Ae- 
que  me  pudet ,  etsi  magistrum  artium ,  philosophiae  et 
theologiae  et  omnibus  paene  Eccii  titulis  insignem,  si 
huius  mihi  grammatistae  dissenserit  ingenium ,  meo  sensu 
cedere.  Quod  et  saepius  feci  et  quotidie  facio  ob  divi- 
num  donum ,  quod  Deus  in  hoc  jictile  vasculum  (Eccio 
quidem  contemiibile)  larga  benedictione  infudit.  Phi- 
lippum  non  laudo ,  creatura  est  Dei ,  et  nihil ,  sed 
opus  Dei  mei  in  ipso  veneror."  Vid.  et  Camerarium  1.  c. 
pag.  37.  Ita  haec  disputatio  et  ansa  fuit  omicitiae  sem- 
piternae  inter  Melanthonem  et  Camerarium,  qui  hac  de 
re  1.  c.  p.  36  haec  narrat :  ,,Hoc  tempus  occasionem  de- 
dit  notitiae  nostrae ,  quae  coniunctione  necessitudims 
deinde  eximiae  aucta,  amicitiae  peperit  memorabilis  vsum, 
quem  vt  spero  ,  posteritas  non  ignoratura  est.      Nam  cuin 


fama  promulgatae  disputationis  Lipsicae  multi  excitati  eo 
proficiscerentur ,  contulit  se  eodem  ex  Academia  Erphor— 
diana ,  vbi  tunc  ego  degebam ,  Adamus  Craphthus ,  quem 
Cratonem  nominabamus.  Hic  quod  inter  nos  totius  vitae 
et  studiorum  omnium  esset  dulcissima  communitas ,  aliis 
sermonibus,  quos  haberet  saepe  curn  Philippo  Melan- 
chthone ,  in  cuius  paene  familiaritatem  iuuenis  ille  opti- 
marum  artium  studiosissimus  se  insinuasset,  vltro  mei  no- 
lninis  et  studii  fecerat  mentionem,  et  hortando  effecerat, 
vt  aliquid  ille  ad  me  scriberet.  Attulitque  Adamus  mihi 
compositos  exaratosque  a  Philippo  Melanchthone  bx  charta 
parua  versus  graecos  quatuor ,  quorum  vltimo  hoc  coin- 
pellabar : 

c5  (i(ya  reQ/xavdiv  9-vp.a  nalaiyevecjv. 
Reliquorum  non  memini.  Et  dum  testimonio  eius ,  qui 
in  tam  praeclara  esset  existimatione,  mihi  placens,  ostento 
chartam  istam  omnibus ,  ita  nescio ,  quoinodo  ibi  illa 
mihi  euolauit,  secundum  Plaulum,  vt  fuerit  ainissa. 
Siue  autem  commode  vel  etiam  prolixe  loquendo  de  me 
Adamus  benevolentlain  mihi  tuin  Philippi  Melanchthonis 
conciliauit ,  seu  opinione  et  spe  bona  de  me ,  et  vt  red- 
deret  elacriorem  in  studiorum  liberalium  cursu ,  seu  etiam 
naturae  quadam  inclinatione  ille  complexus  me  talia  scri- 
psit :  hoc  certe  est  effectum ,  vt  Philippus  currentem  me, 
quemadmodum  dicitur,  incitarit,  stimulosque  admouerit 
puugentes  diu  noctuque  aniinum ,  neque  sinentes  cupidi- 
tatem  praeclarissimi ,  quemadmodum  arbitrabar ,  studii 
optimarum  disciplinarum  et  artium  lauguescere.  Ex  eo 
tempore  videndi  ipsum  opportunitatem  semper  quaesiui. 
Quam  tandem  nactus  fui  post  triennium"  etc.  Quo  die 
m.  Iulii  Melanthon  cum  suis  Vitebergam  redierit,  certe 
dici  non  potest.  Loscherum,  qui  1.  c.  pag.  557  die 
XIV.  m.  Iulii  hoc  factum  esse  opinatur ,  errasse ,  facile 
apparet.  Die  enim  XVI.  m.  Iulii  disputatio  solemniter 
finita  est.  Equidem  puto  ,  Vitebergenses  d.  XVII.  m. 
Iulii  Lipsia  abiisse.  Quae  omnino  a.  die  XXVII.  m. 
lunii  usque  ad  d.  XVI.  m.  luJii  a.  1 5 1 9  Carolosta- 
dius  et  Lutherus  cum  Ioanne  Mayer  von  Eck  Lipsiae 
disputavunt ,  V.  L.  a  Sechendorf  in  historiae  Lu- 
ther.  Libro  I.  pag.  72  seqq.,  Loscherus  in  T.  III.  Acto- 
rum  et  documentt.  Reform.  (Lips.  1729.  4to) ,  K.  Glo. 
Hofmann  in  libro  :  ,,Ausfiihrl.Reforniationsgeschichte  der 
Stadt  uud  Universitat  Leipzig"  (Leipz.  1739.  8vo)  et 
TValchius  in  Luth.  opp.  ed.  T.  XV.  pag.  954 —  1637. 
tam  plene  ac  diligenter  exposuerunt ,  ut  fere  nihil  ad- 
modum  sit,  quo  historia  disputationis  illustrari  recte  pos- 
sit.     F.) 


6 


87 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


88 


No.  43. 


21.  Iul. 


Ioanni  Oecolampadio. 


Singulatim  edifa  est  Mclanthonis  „EPISTOLA  DE  LIPSI- 
CA  DISPVTATIONE."  Hic  libellus  ita  inscriptus  a. 
1519  minimum  bis  excusus  est,  ulercjue  plag.  una  in  4to 
constat,  et  in  utroque  neque  officinae  typograpbicae,  ne- 
que  anni,  quo  excusus  sit,  meniio  facta  est.  Alterum 
cognovi  iu  bibliolheca  regia  Berolinensi ,  allerum  in  bi- 
bliotheca  Ecclesiae  b.  Mariae  Virg.  Halensis,  isque,  quod 
ex  typorum  constructione  certissimum  est,  e  prelo  Ioan- 
nis  Grunenbergii,  typographi  Vitebergensis,  prodiit.  Ex 
quo  iam  probabiliter  coniici  potest,  Melanthonem  ipsum 
banc  epistolam  edidisse.  Melanthon  ipse  Spalatino  d. 
29.  m.  Itilii  aperte  baecce  scribit:  „Ego  de  disceplio- 
nis  euentu  epislolam  publicavi."  Strobelius  igitur  cum 
aliis,  qui  dicuut,  epistolani  ad  Oecolampadium  Melanthone 
inscio  et  invito  typis  esse  exscriptam,  errore  vagatus  est. 
cf.  Strobelii  N.  Beitr.  Bd.  II.  p.  133.  Deinde  eodem 
a.  1519  una  cum  Eckii  responsione  excusa  est,  qui  Iiber 
inscribitur:  „  Philippi  Melanchthonis  Epistola  de  Theolo- 
gica  disputalione  Lipsica.  Excusatio  Eckii  ad  eandem." 
{ln  fine  epistolaeZsc/uY;  „ex  Lipsia  M.  D.XIX.")  4to.  cf. 
Panzeri  Annal.  typogr.  Vol.  VII.  p.  211.  no.  733.  Be- 
cusa  est  in  Lulheri  opp.  ed.  Viteberg.  T.  I.  (a.  1545.) 
fol.  336  et  337.,  ed.  Ienens.  T.  I.  (a.  1564.)  fol.  341  b._ 
343 1>.  et  in  „  Vollsfand.  Beform.  —  Act.  u.  Document. 
ausgefertiget  v.  Val.  E.  Lbschern.  T.  III.  (Leipz.  1729. 
4to)  pag.  215  —  221.  In  Melanthonis  operibus  praeler- 
missa  est.  In  germanicam  linguam  a  /.  Frukio  translata 
est  ap.  Walchium  T.  XV.  p.  1442  —  1451.  Epistolae  exem- 
plar  Halense  cum  exemplo  Berolinensi,  Lutheri  operibus 
et  Loschero  ditigenter  contuli,  et  lectionis  yarietatem 
ubicjue  adscripsi.     F. 

lohanni   O ecolampadio   Theologo   Phi- 
lippus  Melanchthon  S.  in  Christo  x). 

JNeque  referre  mitltum  puto ,  neque  tu  magno- 
pere  desideras,  studium  ac  voluntatem  animi  erga 
te  mei  pluribus  verbis  declarari.  Nam  eiusmodi 
auspiciis  animos  nostros  optimus  ille  sincerae  ca- 
ritatis  spiritus  conciliavit,  ut  amicitiam  nostram 
ncque  labefactari  ullo  casu  in  tam  varia  omnium 
rerum  humanarum  vicissitudine  posse  sperem, 
neque  vulgaribus  illis  et  per  gratias  2)  pedaneis 
suftragiis  id  genus  literarum,  qualibus 3)  fere  alun- 
tur  amicitiae ,  altius  acturam  radices.  In  utrum- 
que  spiritus  incumbil  pariter ,  ut  inadita  4)  sit 
amicitia  tum  simultati  5),  tum  nugacibus  istis 
blandiciis.  Atqne  utinam  illius  queam  grato 
pectore  beneficium  agnoscere,  qui  talem  non  dico 

Thesea,    sed  Ghristiana  fide  amicum  nobis  iun- 

% 

1)  In   Lutheri  opp.    et  apud  Lbscherum   epistola  inscribilur : 
„  Amico  N.  Philippus  Melanthon  Salutem  in  Christo."     F. 

2)  per  gratias]  Lutheri  opp.  et  L. :  profecto. 

3)  qualibus]    Lbscherus:   quibus. 

4)  inadita]  Ita  et  Lutheri  opp.  ;  Lbscherus:  inaudila. 

5)  simultati]  Lutb.  opp.  et  L, :  simulatis. 


xerit.  Nemo  enim  plane  mortalium  est,  cuius 
praesentior  in  me  iam  inde  a  puero  usque  fuerit 
beneficcntia,  quam  tua,  eaque  vere  liberalis  ac< 
prorsus  %b  yvfivbv  twv  %aolrojv  referens.  Ne- 
que  enim  rationes  nostrae  sinebant  aequare  bene- 
ficium  beneficio;  Qua  parte  quandoquidem  tu 
praestas ,  quaeso ,  permitte  vincere  nos  amando  6). 
Aristoteles  eurn ,  qui  beneficio  quempiam  affe- 
cerit,  ab  illo  tantum  vult  amari,  quantum  mere- 
tur  7)  beneficium ,  aut  certe  beneficii  gratia.  Ar- 
gute  ille  quidem ,  sed  non  omnino  probe.  Neque 
enim  nobis  scopus  est  amoris  nostri  beneficium 
ullum  tuum,  sed  ille  auctor  amicitiae  nostrae 
Christi  spiritus.  Tu  interim  quidquid  officii  ami- 
co  dedisti,  communi  charitatis  iure  dcbebas;  vi-j 
cissim  in  nominibus  tuis  nos  quoque  sumus,  non 
defuturi  officio,  si  quando  casus  aliquis  feret. 

Iam  vero,  quod  attinet,  nolui,  qimidoqui- 
dem  reliqua  fere  in  studiis^  literarum  communia 
habemus,  frustrari  te  iis,  quae  expectatione  ma- 
iore  quam  pro  re  Lipsiae  de  ambiguis  quibusdam 
Theologorum,  ut  videtur,  locis  acta  sunt.  Nec 
opinor  nihil  referre  tua,  qui  et  pro  theologici 8) 
nominis  dignitate  in  illo  Sueviae  theatro  urbe 
Augusta  sacrum  Panegyristen  agis  *),  et  ut  theolo- 
gicae  literae  pure  simpliciterque  9)  doceantur,  ad- 
niteris.  Haec  vero  disceptandi  provincia  primum 
non  ob  aliud  suscepta  est,  nisi  ut  palam  fieret, 
inter  vcterem  et  Christi  theologiam  ac  noviciam 
ct  Aristotelicam  quantum  intersit.  Verum  quid  10) 
profectum  sit,  aut  quorsum  inclinarint  res,  mihi 
sane  non  est  in  proclivi  iudicare.  Quo  diligen- 
tius  omnia  prosequar,  quae  ad  caussam  attinent, 
ut  non  nihil  certi  ex  iis  n)  tu  queas  oculatior  asse- 
qui.  varia  procul  dubio  fama  ad  vos  perferet, 
qua  propter  fide  historica,  et  quae  *?)  simplicissi- 
me  subnotatis  capitibus  disceptationis  agam,  ut 
intelligas,  quid  de  quoque  13)  controversum  sit. 

Atque  ut  inde  wgTzsQ  anb  yoajLijLirjg  ordiar, 
superiore  14)  anno  sententias,    quas  Martinus  15) 


6)  amando]    Lbscherus:  modo. 

7)  meretur]  Lutb.  opp. :  mereretur. 

8)  theologici]    Lbscherus  :  Theologi. 

9)  simpliciterque]    Luth.  opp.  et  Liiscberus:  ac  simpliciter. 

10)  quid]    Luth.  opp.  et  L. :  quidquid. 

11)  iis]    Luth.  opp.  et  L. :  his. 

12)  quae]  Lulheri  opp.:  quam. 

13)  quoque]  Opp.  Lulh.  ed.  Viteb.  et  Lr.scberus:  utroque. 

14)  superiore]  Lbscherus:  superiori. 

15)  Martinus]  Luth.  opp.  et  L. :  Lutherus. 

*)  Oecolarnpadius  tum  Augustae  Vindelicorum  Iocum  orato- 
ris  sacri  in  ecclesia  primaria  ad  breve  iempus  obtinebat.     f. 


89 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1519. 


90 


de  indulgentia"*)  proposuit  disputandas,  Eckius 
obelis  notavifc  *),  amarulentius  est  scriptum,  quam 
ut  hinc  aliquid  proferam.  Ex  illis  revellit  ali- 
quot  Carolostadius  in  conclusionibus  suis,  quae 
extant  **).  Carolostadio  respondit  Eckius  per 
apologiam  ***),  in  qua  iam  pleraque  mitius,  quam 
ante  in  obelis.  Apologiam  edito  libello  Carolo- 
stadius  confutavit  ****)•  longa  est  iniuria,  lon- 


15 b)  de  indulgentia]  ExemplumBerolinense  :  de  indulgentiis. 
*)  Haec  ad  I.  Eckii  oLeliscos,  quos  appellat,  referenda 
sunt.  cf.  quae  Lutherus  I.  Sylvio  Egrano  d.  24.  m.  Martii 
a.  1518  scribit  epp.  ed.  de  VFette  Vol.  I.  p.  100.  et  quae  /. 
G.  VFalchius  Lutheri  opp.  T.  XVIII.  p.  50.  praefatus  est. 
Eckius  metuens,  ne  quid  adversus  obeliscos  typis  exscribe- 
tur,   inature  Carolostadio  litteras   d.  28.  m.Maii  1518  misit, 

3uibus  se  excusaret.  Leguntur  cum  Carolosladii  responso' 
.  d.  11.  Iulii  1518  in  /.  Gf.  Olearii  scrinio  antiquario 
p.  64  seqq.  Vid.  et  Lbscheri  Reform.  -  Act.  etc.  T.  II. 
p.  62  seqq.  et  /.  F.  Kbhleri  de  vita  Carolostadii  narra- 
tio  in  eiusdem  „Beitragen"  etc.  P.  I.  p.  46  seqq.  F. 
**)  Carolostadii  conclusiones  ita  inscribuntur :  „D.  Andree 
Camlstatini,  Doctoris  et  Archidiaroni  Witlenburgensis 
CCCLXX."  (sicper ;  errorem  lypographicum  p.:  CCCLXXX.) 
„et  Apologeticae  Conclusiones  pro  sacris  literis  et  Vuilten- 
burgen.  ila  editae  ut  et  lectoribus  profuturae  sint.  P>;erulo 
Jegiltime  docente  palinodiam  cano.  "  („D.  Nicasius  Claii 
Herczbergens.  philosophiae  Mgr.  pro  baccalaurealu  in  Theo- 
logia  respondebit,  et  alii."  —    „Dalae  Vuittenburgae  causa 

Se^eS™.,?Beni1,  Die  vero  IX  Mens5s  Maii.  AN.  Domini 
M.D.XVIII.")  His  accesserunt  Theses  XXVI.  de  libero 
arbitno,  in  quarum  fiue  typographus  adscripsit  haecce: 
..Impress.  Vuittenburgii  per  loannem  Viridiniontaaum.  An- 
no  salutis ,  M,D,XV1II. "  plagg.  5  in  4to.  Inde  recusae  sunt 
ap.  Lbscherum  I.  c.  P.  II.  p.  78  —  104.  Prodierunt  etiam 
una  cum  Carolostadn  adversus  Eckii  monomachiam  defen- 
sione  et  eiusdem  epitome  de  imuii  iustihcalione  Basileae  (ut 
Riedererus  co.mcit,  apud  Andr.  Cratandrun.)  a.  1519. 
plagg.  13  &  m  4to.  In  linguam  Germanicam  ab  Aug.  Titte- 
lio  translatae  in  Lulheri  opp.  ed.  Wakh  T.  XVIII.  p  656 
seqq.  leguntur.  Deinde  Theses  102  -  213  separatim  prodie- 
runt  lta  inscnptae:  „A.  Carolstadii  Theses  contra  lo.  Ec- 
cium."  (D.  d.  „Ex  Vuittenberga  cursim  7.  die  mensis  lulii. 
Anno  Domim  M.D.XVIII.")  Quae  quide.n  recusae  sunt 
m  Lutberi  lucubratiombus  ab  a.  1518  usque  ad  a.  1520  quin- 
qu.es  edilis  (cf.  quae  V.  C.  Veescnmeyer  de  iisdem  pro- 
posuit  in  „TheoIog.  Studien  u.  Kritiken  heransg.  von  (Jll- 
rnana  u  Umbreit,"  Bd.  I.  p.  360  seqq.  et  quae  addidi  in 
nsdem  ephemendibus  T.  II.  p.  776  seqq.).  Ex  editione  al- 
tera,  quae  a.  1519  prodiit,  Lbscherus  tbeses  repetiit  I.  c. 
pag.  66  —  77.  cf.  Riedereri  Abhandlungen  (Aldorf  1768. 
ovo)  pag.  481.     F. 

***)  Apologia  inscribitur:  „Defensio  Ioan.  Eckii  contra  ama- 
rulentos  D.  Andreae  Bodenstein  Carolslalini,  doctoris  et 
Arch.d.acon,  Vu.ttenbergeh.  inuectiones  an.atoribus  verita- 
tis  D.  D.  (scr.  Cal.  Augusti  a.  1518.)  I„  fine  defensionis 
haecce  «eguntur :  .Excusum  in  Augusta  vrbe  Vindelicorum 
Suemca^M.D.  XVIII.  Die  XIIIj.  Mensis  Augusli."     4to. 

F. 

****)  Qua«  quidem  confutatio  inscripta  est  :  „Defensio 
Andrp.,  Larolosladii  adversus  eximii  D.  loannis  Eckii 
lbeoIO(,.ae  doclor.s  et  ordinarii  In8olstad.  Monomachiam. 
fatitar  Caroloslad.us  non  n.odo  sedis  Apost.  studiique  Bom. 
in  Ital.a,  Par.ens.  in  Gallia,  aut  Coloniensis  in  Germania 
ludicium  sed  el.am  singulorum  et  oninium  qui  dialogos  ad- 
versusPeiag.,,  Hieronymi  atque  Augustini  de  peccatorum 
meritis  —  l.bros  caeterorumque  Eccfesiasticorum  —  volu- 
mina,  non  ex  cauda,  sed  ab  exordio  ad  firj-m  usque  assuui- 


gae  ambages.  Placuit  ad  summum,  cetera  ,6) 
praeteream,  disputare;  dies  dictus  est.  Lipsiam 
confluunt  17)  lohannes  Eckius  Ingolstadiensis, 
Andreas  Carolostadius  et  Martinus  Luther 
Vuittembergenses.  Rerum  summa  in  conclusio- 
nes  coacta  erat  pauculas ,  quo  certius  id  propone- 
retur,  de  quo  disputandum  esset  *).     Satis  opinor 


tae  materiae  el  legerunt  et  intellexerunt. "  (Litteras  dedica- 
torias  ad  Henningurn  Gode  Praepositum  et  Laurentiiim 
Schlamau  Decanum  Eccles.  Colleg.  omnium,  Sanctorum 
Viteberg. ,  Iurium  Doctores  et  Professores  autor  die  28.  m. 
Augusti  a.  1518  scripsit).  In  fine  libri:  „Vuiltenbur^ae  in 
aedibus  Ioannis  Grunenbergii  Anno  M.  D.  XVIII. "  etc. 
plagg.  7%  in  4lo.  Inde  Lbscherus  librum  repeliit  1.  c. 
pag.  108  — 170.  —  Melanthon  mentionem  facit  nullani 
duorum  plaustrorum  ligno  incisorum,  quae  Carolostadius 
imitans  Ioannis  von  Leonrodt  librum  „IIymeIwag  —  Hell- 
wag"  (a.  1517)  adversus  Eckium  iisdem  vebementer  offen- 
suma.  1518  edidit,  quorum  alterum  viam  ad  coelum,  alterum 
viamscholasticorum  perversam  exbihent.  Utrique  versus  ger- 
manici  adsripti  sunt.  Haec  a.  1519  sequufa  est  Carolosta- 
dii  explicatio,    quae   inscribilur:    „  21uf^(cgung    Otltlb    SctCtCs 

rung  e|ltc^er  f)fn(tgcn  gcfcfirtftcn ,  @o  bcm  mcnfcftcn  btcnftltcf) 
tmb  crfcf)icp(tcfj  ifctnt  ^u  6()rijtttcficm  UbT.  ^ur|(tch  bcrurt!) 
»nb  angc§cicf)ct  tn  bcn  figurn  »nb  fcfirtftcn  bcr  ma? 
ocn,  b.  b.  aStttcn&crcj  9D2ontag6  nacf)  ^a(maru  2(nno  rir. " 
(Viteb. ,  typ.  Melch.  Lottheri  jun.  1519.  plagg.  6^  in  4to.) 
cf.  Lbscherum  I.  c.  p.  104  et  105. ,  Riedererum  1.  c.  p.  482. 
et  Panzeri  Zusatze  zu  d.  Annalen  d.  altern  deutschen  Litte- 
ratur  p.  163.  no.  954  e.  Quae  vero  post  Carolostadii  defen- 
sionem  adversus  Eckii  monomachiam  usque  ad  disputatio- 
nem  Lipsiae  a  1519  institutam  inter  Eckium  et  inter  Carolo- 
stadium  et  Lutherum  acta  sunt,  Melanthon  in  epistola, 
quam  OecoJampadio  misit,  non  tangit.  Longum  est ,  haec 
on.nia  hoc  loco  enumerare.  Discendi  studiosos  relego  ad 
Seckendorfiurn  (Lib.  I.  §.  LIV.  pag.  72  seqq.)  et  Lbscherum 
(T.  III.  p.  203  seqq.).     F. 

*)  Eckius  Theses  XIII.  circiter  mensem  Februarium  a.   1519 
edidit   inscriptas:    „Contra  F.  Lutter  et  D.  Bodenstein    in 
Lipsen.     Studio   has   disputabit  Positiones  Eccius  27.  lunij. " 
Becusae  sunl  in  „  Disputatione  et  excusatione  Domini  loha. 
Eccii  Aduersus  criminationes  F.  Martini  Lulter  ordinis  Ere- 
mitarum"   (Lips.  p.  Wolfg.   Siockel    1519.  4lo).      Ilem  in 
Lutheri  opp.   ed.  Viteb.  T.  I.  fol.  241  b.  et  ap.  Lbscherum 
T.  III.  p.  210.     His  respondit  Lutherus  Anlithesibus  XIII., 
quae   inscrihunlur:   „Contra  novos  et  veteres  errores  defen- 
det  D.  M.  Lutherus   Positiones  sequenles  in  Studio  Lipsien- 
si."     Leguntur  etiam  in  Lulheri  lucubratt.  (Basil.  1520  for- 
ma  max.)  pag.  290.  et  i.i  Eiusdem   opp.   ed.  Viteberg.  T.  I. 
fol.  241  a.  et  ap.  Lbscherum  T.  III.   p.  212  et  213.      lisdem 
Eckii  positionibus  opposilae  sunt  „  Conclusiones  Carolosla- 
dii  conlra  D.  loannem  Eccium  Lipsi.te  XXVII.  lunii  tuen- 
dae"    (Vitebergae  a.   15 19  his  excusae,    plag.    una  in  4to), 
quos  recudi   curavit  Lbscherus  I.  c.    p.  284 — 291.      Theses 
Eccii ,   una   cum  iis,    quae  Lutherus  et  Carolostadius  oppo- 
suerunt,  iam  a.  1519  typis   expressae  sunt.     Qui  quidem  li- 
ber  inscribitur:  „  Contenta  in  hoc  libello.    Erasrni  Rotero- 
darni  Epistola    ad    illustr.   Principe    ac   Duce   Saxoniae  etc. 
FiidericiT."   (scr.  Antverpiae  XVIII.  Cal.  Maias  M.D.XIX.) 
„Posiliones  Ioannis  Eckii  scholaslicae  —  Positiones  Martini 
Lutherij    theologicae.      Coclusiors     Andreae     Carolostadij 
theologicae.  "   (Lipsiae  p.  Melch.  Lottherum  1519.    plag.  IX 
in  4to.)  —     Huc  etiam  referendus  esl  libellus:    „Disputatio 
D.  Ioannis  Eccii  et  P.  Marlini Luthtri  in  studio  Lipsiensi 
futura.    An.  M.  D.XIX."  4to.      cf.  Panzeri  Anna).  typogr. 
Voi.  VII.  p.  211.  No.  731  et  732.    F. 

16)  cetera]  Exempl.  Berol.  et  Luth.  opp. :  ut  caetera. 

17)  confluunt]    Luth.  opp.  et  L. :  ueniunt. 


91 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1519. 


92 


constare  tibi,  quid  de  disceptatione  convenerit, 
videlicet,  ut  ageretur  caussa  excipientibus  nota- 
riis,  atque  id  scriptum  evolgaretur  18) ,  essetque 
iudicium  penes  optimum  quenque.  Primum 
Eckius  caussatus  est  apud  eos ,  qui  designati  erant 
ab  Illustr,  Principe  GEOPiGIO,  Saxoniae  duce, 
Maecenate  humanorum  19)  studiorum,  praefecti 
disputationis,  contra  quam  condixerat,  videri  sibi 
ex  iure  disputantium  esse,  ne  dictaretur,  gliscen- 
tem  eorum  vim,  qui  congrediuntur  pugnaturi, 
sensim  per  styli  moram  defervere,  impetu  augeri 
animos,  contando  labascere  20).  Id  ego  nescio 
an  e  simplicitate  theologica  videri  possit,  ubi  ni- 
hil  tam  praestandum  est,  quam  ut  ne  quid  im- 
petu,  ne  quid  temere,  ne  quid  immodico  animo 
dictum  videatur.  Et  ut21)  in  studiis  literarum,  ac 
potissimum  in  negocio  pietatis,  nihil  puto  neque 
prius  neque  salutarius  congressu  familiari  docto- 
rum  ac  bonorum,  ubi  sententia  cum  sententia 
placidis  ac  tranquillis,  minimeque  pertinacibus 
animis  confertur,  ubi  neque  vinci  indecorum 
est  22),  neque  vincere  plausibile:  ita  vix  aliud 
censeo  perniciosius  popularibus  illis  disceptatio- 
nibus,  ubi  non  potest  quantumvis  bonis  non  ob- 
strepere  victoriae  cura.  Scis  tu  quam  multa  pru- 
denter  in  hanc  sententiam  scribat  Nazianzenus  "), 
quam  multa  item  Erasmus  noster  *).  Iam  vero 
convenerat  de  Notariis,  neque  enim  aliter  per- 
suaderi  poterat  Carolostadius ,  qui,  cum  primum 
susceptum  est  certamen,  ibi  certos  quoque  iudi- 
ces  designari  24)  voluit  Eckius,  non  recusavit 
Carolostadius.  Itaque  die  XXVII.  Mensis  Iunii 
congrediuntur  Iohannes  Eckius  et  Carolosta- 
dius:  De  libero  arbitrio  propositum  est,  an  sit 
aliquod  nobis  avS-aLoszov  2S),  bonum  opus,  hoc 
est,  ut  ipsi  dicunt,  an  de  26)  congruo  emerea- 
mur  27)  gratiam,  cum  facimus,  quod  in  nobis  est. 
Utor  enim  ipsorum  verbis.     Hoc  cum  agi  deberet, 


18)  evolgaretur]  Lbscherus:   divulgaretur. 

19)  humanoruni]   Lbscherus:  humaniorum. 

20)  labascere]  Lbscherus:  labescere. 

21)  ut]  Lbscherus :  ut  ne. 

22)  Lbscherus  praeteriit  verba:  neque  vinci  indecorum  est. 

23)  Nazianzenus]  Exemplum  Hal.  et  Berol.  et  Lutheri  opp. : 
Nazanzenus. 

24)  designari]   Lbscherus:   designare. 

25)  avOaiQsrov]    Opp.  Luth.  ed.  Ienens. :  avTaiqstbp. 

26)  „de"  Lbscherus  omisit. 

27)  emereamur]    Lutheri  opp.  et  L. :    mereamur. 

*)  Erasrnus  in  epistolis  amicos  hortatur  quidem  saepissime 
pacem;  at  ipse  quanlum  saepius  a  pace  discesserit,  quis  est, 
quem  fugiat?     F. 


vide ,  quorsum  contentione  rapti  sint ,  et  in  quos 
scopulos  impegerint.  Agi  debebat ,  quid  per  sese 
citra  gratiam  posset  voluntas  nostra;  ipsi  quaestio- 
nem  alio  rapiunt,  et  quatuor  credo  continuos 
dies  *)  in  eo  disceptant:  an  voluntas  tantum  re- 
cipiat  bonum  opus,  ipsumque  bonum  opus  sola 
efficiat  gratia.  In  has  Symplagadas  28)  coegerunt 
caussam  non  ita  multum  necessariam  29) ,  et  plane 
alienam  29)  ab  instituto  Carolostadii.  Dedit 
Eckius ,  in  voluntate  nostra  non  esse  vim  genui- 
nam,  qua  opus  bonum  producat,  sed  ascititiarn  30) 
tantum,  eamque  quam  foeneret  gratia,  id  quod 
primum  videbatur  oppugnare.  Deinde  a  Carolo- 
stadio  rogatus ,  largireturne  totum  opus  bonum 
esseadeo,  respondit,  totum  quidem,  non  aiitemi 
totaliter.  Ecce  autem ,  ut  argutum  hoc  commen- 
tum,  dignummaiestati30*)  theologici  nominis,  adeo  i 
loyovg  xvfiLQiv  cuivis  hodie  liberum  est.  Pri- 
mum  fatetur  Eckius,  voluntatem  a  deo  moveri, , 
deinde,  ut  consentiamus ,  in  nostra  esse  potestate,, 
inquit.  Id  Carolostadius  oppugnavit  aliquoti 
Augustini  locis,  et  hoc  Pauli  fortissime:  deus; 
efficit  in  nobis  velle  et  perficere,  atque  haec,  nii 
fallor ,  sententia  salva  Carolostadio  mansit, 
Quaedam  pro  dogmate  suo  ex  JBernardo  trans- 
scripserat  Ekius  ad  rem  parum  attinentia.  Atque 
haec  fere  sunt,  quae  cum  Carolostadio  Ekius, 
Integram  credo  hebdomadam  perdidimus  in  his, 
quorum  capita  ovvro/Liwg  notavi.  His  autoribus 
primum  didici,  quid  sit,  quod  veteres  cfo<piOZ£V- 
eO&ai 31)  dixerunt.  Mirum  haec  omnia  quo  tu- 
multu,  quam  tragice  tractata  sint,  quo  minus  mi- 
rum  est,  parum  profectum  esse;  sua  enim  silen- 
tia  amat  spiritus,  per  quae  nobis  illabitur,  seque 
insinuat  cupidis  non  gloriae,  sed  cognoscendae 
veritatis.  Non  prostat  in  porticibus  sponsa  illa 
dilecta  Christo ,  sed  in  domum  matris  suae  spon- 
sum  introducit.     Immo  neque  ulli  nos  sapientiae 


28)  Symplagadas]  Luth.  opp.  et  L. :  symplegadas. 

29)  necessariam  —  alienam]  Lutb.  opp.  et  L. :  necessarias  — 
alienas. 

S0)  ascititiam]  Lbscberus :  adscitiam. 

306)  maiestati]  Exempl.  Berol.:  maiestate. 

31)  oo<fiais vsa&ai"]  Lutheri  opp.  et  L. :  aotfiatsveiv. 
*)  d.  27.  et  28.  m.  Iunii,  et  die  1.  et  3.  m.  lulii.  Lutherus 
rogante  Barnimo,  Pomeraniae  Duce  et  Academiae  Vite- 
berg.  Rectore,  die  festo  Petri  et  Pauli  (29.  Iunii),  quo  non 
disputatum  est,  eundem  Jocum  Lipsiae  in  aedibus  palatinis 
explicavit.  Die  vero  sequenti,  Pauli  commemorationi  sacra, 
(30.  Iun.)  et  octava,  quam  dicunt,  festi  Corporis  Christi,  non 
disputarunt.  Idem  d.  secundo  m.  Iulii  factum  est,  quo  Vi- 
sitatio  B.  Mariae  Virginis  celebratur.    F. 


93 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1519. 


94 


coelestis  radii  pellucent  33),  nisi  iam  ante  cruce 
perpurgatos ,  mortuosque  pristinis  mundi  elemen- 
tis,  ut  cum  Paulo  dicam. 

Sub  haec  et  Martinus  ")  in  harenam  descen- 
dit  *) ,  nam  hactenus  non  satis  certum  erat  con- 
gredi,  cum335)  caussaeinvidiosae  iudices  designare 
commode  non  posset,  pro  iure  appellationis  suae; 
tamen  ctim  de  eo  convenisset,  agi  coeptum  est  de 
Ro.  Pontificis  auctoritate,  controversumque  est, 
an  iure  divino  probari  posset  oecumenici  pontifi- 
cis  authoritas.  Esse  oecumenicum  pontificem  in- 
genue  fatetur  Martinus  3").  In  hoc  disputat:  an 
iure  divino  probari  eius  authoritas  possit.  In 
hunc  locum  quandoquidem  paulo  asperior  est, 
dies  quinque**),  ni  fallor,  impensi  sunt.  Ibi 
multa  acerbe  Ekius ,  multa  inciviliter,  breviter 
omnia  eiusmodi ,  ut  invidiam  apud  volgus  Mar- 
tino  35)  conflaret.  Argumentum  primum  erat 
Ekii,  ecclesiam  axecpalov  esse  non  posse,  cum 
civile  corpus  sit;  esse  igitur  Papam  iure  divino 
caput  ecclesiae.  Tum  Martinusi6)y  Christum  se 
fateri  caput  esse ,  cum  ecclesia  sit  regnum  spiritus, 
non  desiderare  aliud  caput,  ut  ad  Colossen.  I. 
Ad  haec  locos  aliquot  ex  Hieronymo  et  Cypriano 
addidit  Ekius ,  qui  quantum  de  iure  divino  pro- 
bent ,  ipse  viderit.  Iam  et  quidam  loci  manifeste 
apud  eosdem  scriptores  37)  in  dubium  vocabantur, 
quos  ipse  pro  certis  proferebat.  Bernardi  aucto- 
ritatem  ad  Eugenium  ceu  navonliav  Achilleam 
iactabat ,  cum  tamen  et  in  eodem  libro  ad  Euge- 
nium  sint,  quae  non  omnino  nihil  ad  institutum 
Martini  38)  faciant.  Ceterum  Bernardo  in  hoc 
negocio  quid  debeatur,  quis  est  tam  stupidus,  qui 
non  intelligat?  Ex  Evangelio  usus  est  loco  Mat- 
thaei 39):  tu  es  Petrus,  et  super*0)  hanc  petram 
etc.  Martinus  4I)  confessionem  illam  fidei  esse 
voluit ,  Petrumque  ibi  personam  universae  eccle- 
siae  gerere,    seque  Christum  petram  vocare,  id- 


32)  pellucent]  Luth.  opp.  etL.:  illustrent. 

33)  Martinus]  Luth.  opp.  etL.:   D.  Martinus  Lutherus. 
33  b)  cum]  Exempl.  Berol. :  qui. 

34)  Martinus]  Iidem:  Lutherus. 

35)  Martino]  Luth.  opp.  etL.:  Luthero. 

36)  Martinus]  Iidem :  Lutherus. 

37)  scriptores]  Luth.  opp.  ed.  lenae:  Scripturus. 

38)  Martini]    lidem:   Lutheri. 

39)  Luth.  opp.  et  L.  addunt:   16. 

40)  super]  Loscherus:   supra. 

41)  Martinus]  Iidem :    Lutherus. 
*)  die  quarto  mensis  Iulii.     F. 

**)  d.  4.  usque  ad  diem  8.  m.  Iulii.     F. 


que  ex  ipsius  sententiae  ordine  pluribus  coniectu- 
ris  coarguit.  Item  loco,  pasce  oves  meas,  quod 
proprie  ac  privatim  Petro  dictum  est,  respondit 
Martinus  4I),  post  parem  Apostolis  omnibus 
auctoritatem  traditam:  Accipite  Spiritum  san- 
ctum,  quorum  remiseritis  etc.  (haec  enim  verba 
sunt  demandati  officii),  Christum  docuisse,  quid 
sitpascere,  et  qualem  voluerit  esse,  qui  pasturus 
sit.  Ad  haec  Ekius  Concilii  Constantiensis  au- 
ctoritatem  allegavit,  ubi  inter  damnatos  articu- 
los 42)  Hussitarum  et  hic  43)  de  necessitate  sa- 
lutis  est4'1),  credere  Romanuin  Pontificem  oecu- 
menicum  esse.  Ibi  iactatum  varie,  Concilium  er- 
rare  non  posse.  Prudenter  ad  haec  Martinus9 
non  omnes  articulos  pro  haereticis  damnatos,  et 
reliqua,  quae  hic  omnia  molestum  est  referre; 
neque  huius  est  loci  tractare,  quae  sit  Concilio- 
rum  auctoritas.  Hoc  palam  est ,  non  posse  Con- 
cilium  novos  articulos  fidei  condere.  Male  audiit 
ob  haec  Martinus  45),  quod  videbatur  obstrepere 
conciliis,  quom  ille  nihil  maiore  religione  prae- 
staret,  quam  ut  sua  conciliis  esset  auctoritas,  ibi 
haereses,  Bohemicae  factiones,  et  id  genus  cri- 
mina  alia  obiiciebantur.  Largitus  46)  est  Ekius, 
aequalem  omnium  Apostolorum  auctoritatem  fuis- 
se ,  nec  consectaneum  esse ,  ut  sint  aequales  Epi- 
scopi.  Interesse  enim  inter  anoOrolrjV  et  admi- 
nistrationem ,  cum  non  sit  anoOTolr)  aliud  nisi 
legatio  dg  vnaxor)v  niOTEGos,  Paulo  adRo.  aucto- 
re.  Neque  inter  anoOToh)v  et  administrationem 
quid  intersit,  video.  Intolerabile  visum  Ekio 
alicubi  recedere  a  pontificiis  decretis,  aut  a  qua- 
libusrunque  verbis  alicuius  e  sanctis  patribus. 
Verum  sententiam  suam  de  pontific.  loco  ad  Ga- 
latas  Martinus  *7)  muniit  non  aTTQ0S%6()d(i)  48), 
quantum  video :  Ab  iis ,  qui  videbantur  esse  ali- 
quidy  (juales  aliquando  fuerint,  nihil  mea  in- 
tercsts  I/eus  enim  personam  hominis  non  acci- 
pit,  mihi  autem  qui  videbantur  esse  aliquid, 
nihil  contulerunt.  Interim  Ekius  opinatur  a 
Christo  Apostolos  lectos  esse,  sed  a  Petro  ordi- 
natos   episcopos;    ex   his   aestimes   reliqua.       Ad 


42)  inlerdamnatosarticulos]  Luth.opp.  etL.:  contra  articulos. 
43 J  et  hic]   Exempl.  Berol.:  est  et  hic.     Lulheri  opp.  et  L. : 
pronunciatum  est. 

44)  est]  Loscherus :  esse. 

45)  Martinus]  Luth.  opp.  et  L.':   Lufberus. 

46)  Largitus]  Luth.  opp.  ed.  Ienens. :  Largius. 

47)  Martinus]   Luth.  opp.  et  L. :  Lutherus. 

48)  unQogxo^o)]   Ibidem :  alieno. 


95 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


96 


constilutionem,  quae  recensetnr  in  decretis:  Ne 
Piomanus  pontifex  universalis  Episcopus  nomine- 
tur,  respondit:  non  quidem  universalem  episco- 
pum  nominandum  esse,  sed  universalis  ecclesiae 
Episcopum. 

Post  haec  de  purgatorio  agi  coeptum  *), 
cuius  quaestionis  arbitror  scopum  ne  attigisse 
quidem.  Nam  cum  disserendum  esset,  quam  in 
purgatorium  potestatem  habeat  Papa,  coepit 
Eklus  aliam  cantilenam ,  esse  purgatorium ,  pro- 
bari  ut  possit;  Id  quod  receptius  est,  quam  ut 
necesse  sit,  toties  in  scholas  vocare.  Locus  est  in 
Maccabaeis  vulgatus,  quo  sententiam  suam  mu- 
niebat  Ekius.  Martino  49)  visum  est  in  conten- 
tione,  iuxta  Hieronymi  sententiam,  non  valere 
Maccabaeos.  Contra  ille,  tantum  deberi  Macca- 
baeorum  libro ,  quantum  Evangelio ,  digna  scili- 
cet  theologo  vox,  et  omnino  id  mordicus  tenuit. 
Additus  Pauli  locus  ad  Corinthios:  Salvus  erit, 
sic  tamen  quasi  per  ignem,  de  quo  scis,  ut  va- 
rient  interpretes.  Iam  et  hoc  Matthaei:  Esto 
consentiens  adversario  tuo  etc.  de  carcere,  et  quo 
dicitur,  donec  solverit  50)  extremum  quadrantem, 
huc  detorsit,  quod  vides  unde  petatur,  et  in 
quam  sit  dictum  sententiam;  Nephas  est  putare, 
eo  loci  carcerem  de  purgatorio  intelligi;  Vellem 
Christi  plebeculam  felicius  erudiri  quam  id  ge- 
nus  interpretationibus 51).  pleraeque  longius  a  fon- 
tibus  ducunt  scripturam,  quam  ut  nativam  vim 
retineat.  Iam  et  hoc  in  psalmo  pro  purgatorio 
produxit:  Transivimus  per  ignem  et  aquam,  et 
nescio,  quae  pari  fide  alia.  De  indulgentiis  mi- 
nore  contentione  disputatum  est  **),  immo  ipsi 
Ekio  iocum  et  ludum  ciebant.  Ad  summum  de 
poenitentia  actum  est  ***) ,  eius  quaestionis  sco- 
pum  Ekii  enthymemata  nescio  an  attigerint,  poe- 
nas  aliquas  satisfactionis  probabant,  quas  adiuit- 
tebat  Martinus  52).  Ceterum  pro  sinjulis  pec- 
catis  ad  singulas  poenas  deposci  poenitentcrn  ")  a 
iustitia  divina,  quas  in  potestate  hominis  sit  re- 


49)  Martino]  Iidem :  Luihero. 

50)  solverit]   Lbscherus:   solveret. 

51)  quam  id  genus  interpr.]   Luth.  opp.  et  L. :   nam  talis  in- 
terprelationes. 

52)  Martinus]    Iidem :  Lutherus. 

53)  poenitentem]   Loscherus :   poenilentiam. 

*)  Lutherus  et  Eckius  de  purgatorio  die  VIII.  et  IX.  m.  lulii 
disputarunt.      F. 

**)  d.  XI.  in.  lulii.     F. 

***)  d.  XII.  et  XIII.  eiusdem  mensis.     F. 


mittere,  mihi  per  illas  ratiocinationes  S4)  noii  ap- 
parebat.  Atque  haec  quidem  sunt  potissima,  quae 
in  contentionem  istam  universam  inciderunt,  ple- 
raque  alia  magis  ridicula  sunt,  quam  ut  iis  te 
onerare  possim ,  alioqui  foelicius  occupatum. 
Duo  reliqui  dies  *)  dati  sunt  Carolostadio:  al- 
tero,  de  obice,  ut  vocant,  gratiae  actum  est, 
quem  largitur  Ekius  non  tolli  natura,  sed  gra- 
tia;  altero,  an  in  quolibet  bono  opere  pecce- 
mus.  De  quo  plerisque  cum  ab  Ekio,  tum  a 
Carolostadio  egregiis  scripturae  locis  pugnatum 
est,  mihi  sane  visus  est  Paulus  VII.  Cap.  ad  Pio- 
manos  nonnihil  adiuvare  sententiam  Carolosta- 
dii.  Plnra  scripturus,  alio  ad  necessarias  operas 
avocabar,  quamquam  55)  haec  fortasse  immodi- 
cus  56) ;  sed  placuit  nugari  tecum  amicissimo ,  ea- 
que  de  re  quam  expectatione  maiore,  quam 
fructu  agi  ipse  vidi.  De  huiusmodi  disceptatio- 
nibus  plausibilibus  quid  alii  sentiant,  nescio, 
mihi  quidem  anoogxoioxol  ")  videntur.  Ingenia, 
eruditionem  variam  et  multiplicem  doctrinam 
hoc  theatro  ostentarunt  isti,  ex  quibus  ad  pieta- 
tem  ut  plurima  fieret  accessio,  optarim.  Caete- 
rum,  apud  nos  magnae  admirationi  plerisque 
fuit  Ekius  ob  varias  et  insignes  ingenii  dotes. 
CaroloAadium  e  58)  scriptis ,  credo ,  novisti. 
Bonus  est  vir  et  rara  doctrina,  planeqne  non- 
nihil  extra  volgi  aleam  eruditus.  In  Martino  s9), 
longo  iam  usu  mihi  familiariter  cognito,  vivax 
ingenium,  eruditionem  et  facundiam  admiror, 
sincerum  et  pure  Christianum  animum  non  pos- 
sum  non  deamare.  Amicis  communibus  ex  no- 
bis  salutem  dicito.  Scis  quod  dici  graecis  solet, 
nol^iov  60)  y.sva  6I)  noXla,  Quare  non  est,  ut 
de  huius  disceptatioiiis  eventu,  neque  famae,  ne- 
que  iis,  qui  in  ea  famae  studuerant ,  omnia  cre- 
das.     Vale,  Vuittembergae  XXI.  IULI  62). 


54)  ratiocinaliones]   Lbscherus:  rationes. 

55)  quamquam]   Lbscherus :  quamvis. 

56)  immodicus]    Luth.  opp.  et  L. :   prolixiora  sunt. 

57)  aTiQogxQiGiol']   Lulh.  opp. :    periculosa.      Lbscherrs:  pe- 
riculosae. 

58)  e]  Luth.  opp.  ed.  Ienens. :  de. 

59)  Martino]  Iidem :  Luthero. 

60)  TzoXt/uov]    Ed.  lenens. :  nohiu. 

61)  y.sva]  Luth.  opp.  et  L.:  xuivcc. 

62)  Luth.  opp.  ed.  Vilebergae:   XXII.  Iuliji.  —  Luth.  opp.  ed. 
Viteb.  et  len.  et  Lbscherus  addunl :   Anno  1519. 

*)  d.  XIV.  et  XV.  ra.  Iulii.     F. 


n 

No.  44. 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


98 


25.  Iulii. 


/.  Eckii  excusatio. 


Titulus  excusationi  hicce  praescribitur:  „Excusatio  Eckil  ad 
ea,  quae  falso  sibi  Phil.  Melanchthon  Gramniaticus  Wit- 
tenb.  super  Theologica  Disputatione  Lipsica  adscripsit." 
S.  1.  et  a.  (Lipsiae  1519.)  plag.  una  in  4to.  Ex  libello 
primuui  edito  repetita  est  excusatio  ap.  Lbscheru/n  1.  c. 
T.  III»  p.  591.,  eumque  hic  sequuli  surrius.  Legitur  etiam 
in  Lutheri  opp.  ed.  Vileb.  T.  I.  fol.  338  et  339.,  et  ed. 
len.  T.  I.  fol.  343  d  —345.  Eckius  his  verbis  refulare  co- 
natus  est,  quae  Melanthon  I.  Oecolampadio  de  disputa- 
tione1  Lipsiaca  scripserat.  (Excusatio  Eckii  in  linguam 
germanicam  a  M.  A.  Tittelio  translata  est  in  Lulheri  opp. 
ed.  Walch.  T.  XV.  p.  1495  —  1501.  —  Equidem  et  hic 
scripturae  discrepantiam  notavi.     F.) 

Iohannes  Eckius   candido  lectori  Saluiem 

dicit  '). 

Dum  in  felici  Lipsensi  gymnasio  cum  P.  Mariino 
Lutter  et  Andrea  Carlestadio  2)  super  arduis  re- 
bus  theologicis  disputassem,  atque  actum  esset  per 
illustrissimi  principis  D.  Georgii  Saxoniae  Ducis 
etc.  et  Universitatis  Lipsens.  consiliarios ,  ne  quis 
disputata  nostra  per  calcographum  disseminaret, 
antequam  per  deligendos  iudices  esset  decretum, 
quis  nostrum  fidei  Christianae  consentanea  aut 
pugnantia  diceret:  ausus  est  tamen  grammaticus 
Wittenbergens.  Philippus ,  graece  et  latine  sane 
non  indoctus,  epistolam  edere,  me  lacessere,  et 
pluribus  nominibus  causam  non  meam ,  sed  fidei 
obscurare,  etofficium,  quod  in  Parrhisiense  con- 
tulimus  Studium  *),    sibi  usurpare:    Cui  ut  re- 


1)  Salutem  dicit]  Lutheri  opp.:  „S. "      F. 

2)  Lutter  —  Carlestadio]  Luth.  opp.:  „Luthero  —  Carolo- 
stadio."  Et  sic  Bodensteinii  nomen  in  Lutheri  opp.  ubi- 
que  scribitur.     F. 

*)  Eckius  Iacobo  a  Hoogstraten  die  XXIV.  m.  Iulii  de  hac 
re  scribit:  „Lulherus  nolebat  sumere  iudicem  primo  ali- 
quam  Vniuersitatem  totius  mundi;  Sed  Cbristianissimus  Do- 
niinus  Georgius,  Dux  Saxoniae,  noluit  admittere  aliquam 
Disputationem  de  fide,  nisi  et  fidei  nostrae  Magistrospatere- 
tur  iudicare.  Coactus  ergo  tunc  fuit  Lutherus  a  fautoribus 
suis  stimulatus;  nisi  enim  disputaret  et  ludicem  ferre  posset, 
iam  omnes  ab  eo  essent  discessuri.  Vnde  cum  ei  omnes  obtu- 
lissem  Vniuersitates ,  elegit  Parisios  et  Erphordiam.  Quare 
cum  Parisiense  non  aguorim,  vestrum  autemStudium"  (i.  e. 
Academia  Coloniae  Agrippinae) ,  „magnam  habet  cum  eo" 
(sc.  studio  i.  e.Academia  Lutetiae  Parisiorum)  „familiaritatem, 
Rogo  tuam  paternitatem  plurimum,  ut  fide  Christi  velit  scribe- 
resibinoiis,  vel  eliam,  si  videbitur,  toti  Vniversitati,  ut  dum 
optimus  Princeps  Georgius  scripturus  sit  et  missurus  Dispu- 
tationem,  ac  petiturus  iudicium,  quod  tunc  illud  non  recu- 
sent,  sed  propugnatores  fortiter  adoriantur ,  cum  nos  ambo 
in  eos  tanquam  ludices  consenserimus"  etc.  /.  Cellarius 
Capitoni  prid.  Cal.  Aug.  a.  1519  in  hunc  modum  scripsit: 
„  Qua  (disputatione).  finita  suggessit  Eekius  Illustrissimi  Prin- 
cipis  consiliariis,  ut  praesente  adhuc  Duce  Georgio  (quia 
Melanth.    OrEli.    Vol.  I. 


spondeam,  opus  est,  non  mea  quidem  causa ,  sed 
simplicium,  ne  mellitis  verbis  seducantur,  aut  in 
errores  praecipitentur.  Percurram  autem  episto- 
lium  eius  per  notulas  obiter.  Non  gravabere ,  mi 
lector,  et  tantillum  temporis  eis  ponderandis  im- 
pende. 

1.  Scribit  Philippus ,  me  caussatum  coram 
Illustriss.  principis  designatis ,  videri  mihi  ex  iure 
disputantium  esse,  ne  dictaretur:  in  hoc  mihi 
falsus  3)  asscribit,  quoniam  huius  nunquam  me- 
mini  apud  designatos;  semper  dixi,  mihi  non 
displicere,  ut  notarii  exciperent.  Privatim,  fa- 
teor,  dixi,  languescere  animum  disputantis  mora 
stili,  et  aciem  mentis  non  adeo  conari,  sicut 
disputationis  fervor  exigeret.  Testes  sunt  de- 
signati  ab  illustrissimo  duce  et  totius  universita- 
tis  consilium. 

2.  De  libero  arbitrio  ait  propositum ,  an  de 
congruo  emereamur  gratiam.  Hoc  cum  agi  de- 
beret,  impingit  mihi,  quod  4)  ad  aliam  materiam 
plane  alienam  ab  instituto  Carlestadii  eum  tra- 
xerim,  an  se  s)  sola  gratia  efficiat  bonum  opus. 
Quam  autem  impudenter  hoc  faciat,  cuilibet  est 
obvium  legenti  Conclus.  meam  VII :  JErrat ,  qui 
lib.  arb.  hominis  negat  Dominum  actuum  homi- 
nis,  ex  eo,  quia  ipsum  habet  se  active  ad  ma- 
lam,  ad  bonum  vero  tantum  passive  *).  Et 
nulla  conclusio  sonuit  de  merito  congrui;  quid 
autem  fieret  de  homine  faciente  quod  in  se  est,  in 
fine  quasi  disputavimus,     Audaculus  tamen  sicut 


lllustrissimus  Princeps  saepe  disputationi  interfuerat) ,  iudi- 
ces  deligerentur.  Itaque  Martinus  Parrhisiensem  et  Ert- 
phurdensem  obtulit,  quos  quoque  Eckius  acceptavit,  modo 
confratres  Martini  Heremitae  in  Ertphurdia  non  interessent. 
Abeunte  autem  Duce  voluit  Martinus  totum  consilium  Vni- 
versitatis  debere  iudicare,  sive  essent  Iuris  civilis  pruden- 
tes,  Medici  vel  Philosophi,  vel  quod  patres  ordinum  sancti 
Dominici  et  S.  Francisci  non  interessent.  Sed  id  iniustum 
visum  estEckio,  Medicos  aut  alterius  professionis  homines 
de  altissimis  Theologiae  locis  iudicare;  res  tamen  utriusque 
consensu  in  Iliustrissimi  Principis  manus  data  est. "  cf. 
Lbscherus  1.  c.  pag.  223  et  p.  231.  F. 
*)  Cf.  Lbscherum  I.  c.  pag.  210.  Liber  Lipsiae  typis 
Wolfg.  Stockelii  a.  1519  excusus,  qui  inscribitur:  „Dispu- 
tatio  et  excusatio  Domini  /.  Eccii  adversus  criminationes  M. 
Lutter,"  exhibet  et  has  Eckii  conclusiones  (cf.  supra  p.  90.). 
Quem  quidem  iibrum  Eckius  „Domino  Caspari  abbati  fon* 
tis  Suessonis  et  Doniino  Iohani  Pollingi  praeposito"  dedi- 
cavit.  Litteras  dedicatorias  Eckius  scripsit:  „  ex  Ingolstadt 
Baioariae  14.  Marcii  1519."    F. 

3)  falsus]   Lutheri  opp. :  falsurn.     F. 

4)  quod]  Luth.  opp. :  quomodo.     F. 

5)  se]  lta  quidem  Loscberus,  fortasse  per  errorem  typogra- 
phicum  p.  „  scilicet , "  quod  verbum  et  Luth.  opp.  exhi- 
bent.     F. 

7 


99 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


100 


non  est  reveritus  D.  Erasmum  iudicare  in  novi 
testamenti  editione  *),  ita  et  hic  iudicis  partes  assu- 
mit,  diffiniens  6),  stetisse  salvam  Carlenstadio 
sententiam.  Hoc  scio ,  demum  admisisse  Carlo- 
stadium,  voluntatem  habere  activitatem  ad  bo- 
num  opus.  At  ego  nihil  decerno,  etenim  pars 
sum,  non  iudex;  tamen  audaculus  non  veretur 
dicere,  me  attulisse  impertinentia  ex  S.  JBernh. 
Olim  cum  publicabitur  7)  disputatio ,  manifestum 
erit ,  an  verum  dixerit  grammaticus. 

3.  Cum  bonum  opus  dixissem  totum  esse  a 
Deo,  non  totaliter,  irridet  grammatista  hoc  velut 
commentum  indignum  maiestate  theologica,  cum 
in  disputatione  clare  me  exposuerim.  Nescit  es- 
sentiam  Dei  videri  totam  a  beato,  at  quia  non 
comprehenditur  a  beato,  non  videtur  totaliter. 
Quidditas  generis  est  tota  in  una  specie ,  sed  non 
totaliter,  cum  etiam  sit  in  alia.  Sic  anima  est 
tota  in  manu,  non  sic,  quin  etiam  sit  in  pede: 
sic  bonum  opus  est  totum  a  Deo ,  non  tamen  sic, 
quin  etiam  sit  ab  lib.  arb.,  quia  simul  agunt,  non 
vicissim ;  mixtim ,  non  sigillatim :  id  expresse  ait 
JBernh.  pertinentissime  ad  propositum. 

4.  Improperat,  quod  multa  inciviliter  di- 
xerim  contra  Lutterum,  et  breviter  omnia  eius- 
modi,  ut  invidiam  .Mrtr/mo  8)  conflarem  apud  vul- 
gum.  Hoc,  inquam,  falsum  esse  noverunt  can- 
didi  auditores,  et  truncate  meam  affert  rationem 
contra  Lutterum  de  capite  Ecclesiae. 

5.  Ponit  Hieronymi  et  Cypriani  locos  pro 
certis  a  me  prolatos,  qui  tamen  in  dubium  voca- 
bantur.  Vide  censorem.  Hieronymum  adduxi 
lib.  1.  contra  Iovianum  Col.  18.  Cyprianum  in 
epistola  ad  Pupianum,  lib.  4.  epistolarum.  Le- 
gat  studiosus  lector,  et  iudicet,  an  locum  dubium 
protulerim  de  primatu  Petri,  cum  aliis  locis  con- 
cordantibus.  Immo  syngrapha  Martini  9)  pro- 
bavi,  Cyprianum  eo  loco  arbitrari  Ecclesiam  fun- 
datam  super  Petro.     Sed  haec  ad  iudices. 

6.  Invidiose  satis  dicit,  me  iactitasse  JBern- 
hardi  auctoritatem  ad  Eugenium,  cuius  tamen 
tacite  derogat  auctoritati.  Plus  ego  tribui  uni  S. 
JBernhardo,  quam  Philippo  et  omnibus  suis  as- 
seclis.  Si  Sernh.  eo  libro  aliqua  dixit  pro  sen- 
tentia  Lutieri,  imputetsibi,  cur  non  attulit :  cer- 


6)  diffiniens]    Luth.  opp. :   definicns.     F. 

7)  publicabitur]    Luth.  opp.  ed.  Ien. :    publicatur.     F. 

8)  Martino]  Luth.  opp. :  Luthero.     F. 

9)  Martini]   Luth.  opp.:  Lutheri.     F. 

*)  cf.  supra  pag.  59.     F. 


tum   est,    JBern.  adversari  per   omnia  sententiae 
lutteranae. 

7.  De  illo  Matthaei:  tu  esPetrus,  et  super 
hanc  petram  etc.  vere  proponit  sententiam  D. 
Lutteri  pluribus  coniecturis  monstratam ;  sed  re- 
ticet,  quod  hanc  petram  esse  Petrum  ex  Augu- 
stino,  Hieronymo,  Ambrosio,  Leone  et  aliis 
produxi.  At  hoc  ad  iudices.  Sed  hoc  mirum, 
quod  nedum  mihi,  sed  et  D.  Luttero  falsum  im- 
ponit,  eum  sc.  respondisse,  Christum,  dum 
Petro  dixisset,  Pasce  oves  meas,  post  hoc  Apo- 
stolis  parem  potestatem  traditam,  AccipiteS.S.10) 
etc,  cum  Martinus  ")  pro  sua  eruditione  non 
tam  foede  lapsus  esse  possit.  Sed  ita  evenit,  dum 
sutor  ultra  crepidam  iudicat.  Hoc  loco  excuso 
D.  Martinum  12),  errorem  illum  per  eum  non 
admissum. 

8.  Pungit,  quod  haereses,  Bohemicae  factio- 
nes,  et  id  genns  alia  crimina  fuerintD. Martino") 
obiecta.  Sed  reticet,  quod  pro  fide  christiana  id 
facere  sum  coactus,  dum  ipse  assereret,  aliquos 
articulos  Ioannis  Huss  haeretici  Constantien.  Con- 
cilio  ")  damnatos  esse  Christianissimos  et  Evan- 
gelicos,  quod  quam  prudenter  fecerit,  ut  Philip- 
pus  ait,  iudices  statuent. 

9.  Imponit  mihi,  ut  15)  Apostolos  aequales 
in  apostolatu  dixerim,  sed  non  aequales  Episco- 
pos;  hoc  autem  est  somnium  grammatici,  non 
dictum  Eckianum.  Dixi  aequales  fnisse  aposto- 
latu,  ordine  sacerdotii  et  episcopatus,  sed  non 
in  commissione  et  administratione  regiminis.  Id, 
quod  S.  Leo,  Hieronymus  et  Cyprianus  volue- 
runt.     Unde  literatoris  ratiunculam  parvipendo. 

10.  Opinari  me  scribit,  a  Christo  Aposto- 
los  lectos  esse,  sed  a  Petro  ordinatos  Episcopos. 
Hoc  crudius  proponit,  quam  ego  expresserim. 
Sententia  mea  fuit  ista,  non  memini  me  legisse, 
ubi  Apostoli  fuerint  ordinati  Episcopi;  tamen 
communis  sententia  habet,  eos  ordinatos  in  sa- 
cerdotes  in  coena  novissima.  Quare  possem  re- 
ferre  ordinationem  16)  in  Episcopos  in  Petrum  su- 


10)  S.  S.]  Lutheri  opp.  rccte  quidem:  spiritum  sanctum.     F. 

11)  Martinus]  Luth.  opp.J  Lutherus.     F. 

12)  Martinum]  Luth.  opp. :  Lutherum.     F. 

13)  Martino]  Luth.  opp. :  Luthero.     F. 

14)  Const.  Concilio]    Lutli.    opp.:    in  Constantiensi   Conci- 
lio.     F. 

15)  ut]  Luth.  opp.:   quod.     F. 

16)  ordinationem]    Lutheri   opp.:     ordinationem    Apostolo- 
rum.     F. 


101 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1519. 


102 


premum  Hierarcham,  cum  multa  sint  facta,  quae 
non  sunt  scripta. 

11.  De  universali  episcopo  truncate  meam 
adfert  solutionem ,  quoniam  verba  decreti  sunt  B. 
Gregorii,  qui  opposuit  se  contra  Imp. ")  ob  hanc 
causam,  ut  scribit  Platina;  sed  hoc  ad  iudices. 

12.  Conviciatur  denuo  grammaticus,  quod 
scopum  quaestionis  de  purgatorio  non  attigerim, 
sc  de  potestate  Papae  in  purgatorium,  sed  aliam 
cantilenam  inceperim.  Hic,  inquam,  egregie 
nugatur  grammatellus ,  quoniam  scopus  quaestio- 
nis  erat  conclusio  sexta ,  sc.  animas  in  purgato- 
rio  non  satisfacere  pro  peccatorum  poenis.  Hoc 
saxum  tunc  volvebam;  in  conclusione  vero  XII. 
vertitur  quaestio  *),  cuius  meminit  graminaticus. 
Fateor,  dum  conclusioni  intenderem,  dixit  D. 
Martinus  1S),  non  probari  ex  sacris  scripturis, 
purgatorium  esse,  quamvis  sciret,  esse  purgato- 
rium :  Assumsi  onus  probandi  purgatorium  ex  sa- 
cris  literis. 

13.  Ridicule  dicit,  dignam  Theologo  vo- 
cem,  sc.  tantum  deberi  Macchabaeorum  libro, 
quantum  evangelio.  Sed  et  hic  falsum  imponit 
mihi  grammaticus.  Nam  ad  contentionem  valere 
libros  Maccab.  adduxi ,  quia  S.  Augustinus 
Lib.  18.  I9)  de  civitate  Dei,  et  Hieronymus  in 
Prolog.  ac  in  decretis  dicant,  librum  illum  non 
fuisse  in  canone  apud  hebraeos ,  sed  Ecclesiam  re- 
cepisse  in  Canonem:  modo  sicut  nescimus,  cum 
plura  fuerint  scripta  evangelia,  quae  sint  indu- 
biae  veritatis,  nisi  ex  approbatione  Ecclesiae  ap- 
probantis  quatuor  Evangelia,  et  alia  reiicientis: 
ita  et  ex  approbatione  Ecclesiae  liber  Maccab. 
apud  Christianum  debet  esse  indubitatae  veritatis. 
Vulgatum  est  illud  Augustini:  ego  Evangelio  non 
credere.m  20). 

14.  Quod  Matthaei  5.  per  carcerem  dixi 
posse  intelligi  purgatorium;    sed  illud  nefas  esse 


17)  i.  e.  ImperalOrem.     F. 

18)  MartJnus]   Luth.  opp.:   Lutherus.     F. 

19)  Lcischerus  non  ita  recte  :  Lib.  118.  Quod  Tittelius  ap. 
VFalchium  in  peius  detorquet:  „Lib.  II.  c.  8."  Augustinus 
de  librorum  Maccab.  auctoritate  loquilur  in  cap.  36.  libri 
XVIII.  de  civitate  Dei.      F. 

20)  In  Luth.  opp.  additur:  „etc."  Desunt  verba  :  „nisi  me 
catholicae  Ecclesiae  commoveret  auctoritas."  cf.  Augusli- 
ni  conlra  Epistolam  Manichaei  Lib.  in  eiusdern  opp.  (ed. 
Antverpiae  1700)  T.  VIII.  p.  111.       F. 

*)  Conclusio  Eckii  XII.  ita  se  habet:  ,,Papam  non  posse  re- 
mittere  poenam  pro  peccato  debitaui  per  Indulgentias,  error. 
Imo  erroneum  est,  eum  non  posse  absolvere  animas  in 
Purgatorio  existentes.  Oninium  autem  maxime  non  recipi- 
mus,  quod  morituri,  infirmi,  legitime  impediti,  non  cri- 
inina  publica  habentes,  Indulgentiis  non  egeaut. "     F. 


censetgrammaticus,  et  optat,  plebeculam  felicius 
erudiri,  quam  id  genus  interpretationibus  2i). 
Sed  dic,  tu  pulverulente  scholae  Magister,  an 
nefas  arbitraris,  interpretari  sacras  literas,  velut 
S.  Ambrosius  fecit ,  qui  locum  similem  apud  Lu- 
cam  sic  accipit?  Anne  S.  Ambrosio  ita  insultas, 
quod  meliorem  te  interpretem  poscis  Christianis 
iam,  quam  S.  Ambros.P  Si  intra  pellem  te  con- 
tineres  et  in  tuo  numero,  haberes  quidem  tuum 
album ;  at  iam  totum  te  obscurum  reddis. 

15.  Denuo  calumniatur,  me  scopum  de  poe- 
nitentia  non  attigisse.  Vide  procacem  iudicem, 
nec  rogatum.  Immo  ipse  ex  toto  non  attigit,  quid 
de  poenitentia  disputavimus.  Hoc  actum  fuit,  an 
poenitentia  incipiat  vel  ab  amore  Dei  vel  a  ti- 
more,  iuxta  conclusionem  tertiam  *).  At  dum 
ad  quartam  et  quintam  conclusiones  venimus, 
actum  fuit  de  remissione  poenae  post  culpam  di- 
missam;  an  autem  recte  firmarim  nostra,  vel  D. 
Martinus  rectius  defenderit  sua,  iudices  erudis- 
simi  Parrhisiens.  studii  iudicabunt,  non  attento 
quid  grammatico  apparuerit. 

16.  Scribit,  quod  indulgentiae  mihi  iocum 
et  ludum  ciebant:  et  hoc  quidem  falsum  est,  quo- 
niam  serio  egi,  poenitentias  22)  esse  utiles,  quod 
et  Martinus  2i)  admisit;  egi  et  ipsas  non  esse  vi- 
tium  boni  operis.  Demum  conabar,  ut  per  in- 
dulgentias  fieret  remissio  poenae  pro  peccatis  de- 
bitae ;  ubi  D.  Martinus  24)  fortiter  mihi  contraxit, 
indulgentias  esse  remissiones  bonorum  operum. 
Sed  de  hoc  refero  me  ad  scripta  notariorum  uni- 
versitatis  **).     Concordavimus  tamen  ambo ,  abu- 


£1)  interpretationibus]  Lulb.  opp. :  interpretationis.     F. 

22)  poenitentias]  Luth.  opp. :  indulgenlias.     F. 

23)  Martinus]  Lulh.  opp. :  Lutherus. 

24)  Martinus]  Iidem :    Lutherus. 

*)  Cuius  conclusionis  haec  sunt  verba :  „Astruentem  poeni- 
tentiam  non  recte  inchoari  a  detestatione  peccatorum,  re- 
cogitando  gravitatem  peccati  el  poenae,  et  quod  faciat  magis 
peccatorem,  tanquam  Evangelio  et  sanctis  Patribus  contra- 
rium,  non  dicimus  audiendum."  Quarta  conclusio  ita  se 
habet:  „Dicere,  Deum  remittendo  culpam  remiltere  poe- 
nam  et  non  commutare  in  poenam  aliquam  temporalem  sa- 
tisfactoriam  per  Canones  et  sacerdotis  iniunclionem,  in 
parte  vel  toto  declaralam,  ut  sacrae  Scripturae  et  usui  Ec- 
clesiae  repugnans,  existimamus."  Item  quinta:  „Quem- 
libet  sacerdotem,  nullo  Praelato  demto,  suo  subdito  petenti 
posse  remittere,  aut  debere  poenas  et  culpas,  ita,  quod 
Praelalus  non  plenarie  absolvens  a  poena  et  culpa  peccet, 
velut  usui  sanctae  matris  Ecclesiae  adversum,  non  accepta- 
mus."      F. 

**)  Quaequidemscriptatuncnondum  excusaerant,  cf.  exordium 
huius  epistolae  (p.99.  No.  2.)  etLutheri  epp.  ed.  deVPette  I, 
320.  Brevi  post  prodierunt  baec  acta  disputationis  ita  inscri- 
pta:  „Disputatio  excellentium.  D.  doctorum  Johannis  Ecc.  et 
Andreae  Carolostadii ,   quae  cepta  Lipsie  XXVII.  lunii  AN. 

7    * 


103 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


104 


sus    declamantium   Indulgentias    esse    reprehen- 
dendos. 

Haec  sunt,  Iucundissime  lector,  quae  vide- 

bantur  mihi  ex  re  fore  partim  Christiana,  partim 

mea,   ut  scires,  si  disputationi  non  fuisses  prae- 

sens,  ut,  quemadmodum  plurimum  cavet  Philip- 

pus,  ne  famae  credatur,  aut  his,  qui  famae  stu- 

dent,  ita  nec  ei  credas,  qui  non  veritus  est,  ple- 

raque  mihi  asscribere,  nec  quidem  a  me  cogitata. 

Et  quamvis  non  sit  is  Philippus ,  quod  Theologus 

cum  eo  congrediatur  in  Theologico  studio ,  tamen 

ne   agnoscere   viderer   silentio   haec,    quae  mihi 

imponit,  omnino  volui  ei  occurrere,  quod  et  B. 

Augustinus  non  dubitaverit   contra  Crescon.  *) 

grammaticum  scribere.     Tu  vero,  mi  lector,  his 

crede,  qui  praesentes  disputationi  fuerunt,  et  hu- 

manis  aff ectibus ,  et  usu  familiaritatis ,  sicut  Phi- 

lippus,  non  distinentur;  nostram  vero  expurga- 

tionem  boni  consule.     Deus  est  mihi  testis,  quod 

in  hoc  negotio  veritatem  fidei  Christianae  quaero 

et   Dei    honorem.      Vale  et  salve.      Ex  Lipsia, 

XXV.  Iulii.    AnnogratiaeM.D.XIX. 


No.  45. 


29.  Iul. 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  no.  101.  epist.  7. 

Integerrimo  viro  Georgio  Spalatino,  Do- 
mino  ac  Patrono  suo  observandissimo 

S.  Quo  minus  in  tempore  literae  ad  te  nostrae, 
mi  Georgi,  pervenerint,  non  est,  quod  vitio  no- 
bis  vertas.  Ipse  iniquissimo  animo  tuli,  tam  diu 
frustrari  te  iis,  quae  plurimum  referebat  te  non 
ignorare.     Inviderunt  te  nobis  tabelliones.     Iam, 


M.D.XIX.  Disputatio  secunda.  D.  Doctorum  lohannis 
Eccii  et  Andree  Carolostadii ,  quae  cepit  XV.  Iulii.  Dispu» 
tatio  eiusdem.  D.  Iohannis  Eccii  et  D.  Martini  Lutheri  Au- 
gustiniani,  quae  cepit.  1111.  lulii."  (Lipsiae  1519.)  plagg.  15 
in  4to.  cf.  Panzeri Annal.  typogr.  Vol.VII.  p.  211.  no.735. 
Mendose  typis  exscripta  sunt  in  Lutheri  opp.  ed.  Vi- 
teb.  T.  I.  fol.  242b_29la.,  ed.  Ienae  T.  I.  fol.  228b_ 
276  b.  Loscherus  acta  disputationis  manuscripta,  quae  in 
bibliotheca  publica  Freybergensi  asservantur,  diligenter 
Contulit.  Ad  quorum  fidem  emendala  exbibentur  ap.  Lo- 
scherum  T.  III.  p.  292  —  507.  Acta  in  linguam  german. 
a  M.  A.  Tittelio  translata  VFalchius  Lutberi  opp.  (T.  XV. 
p.  1015— 1340.)  inseruit.     F. 

*)  i.  e.  Crcsconium,  Grammaticum  Donatistam.  cf.  Augusti- 
ni  opp.  ed.  Antverp.  T.  IX.  p.  265  seqq.  Tittelius  male : 
Crassonium.    F. 


quod  attinet  ad  nos,  proficiscuntur  Iurisconsulti 
nostri ,  ex  quibus  nolo  *)  audias  quid  gestum,  qua 
fortuna ,  quibus  auspiciis  pugnatum  sit.  Uterque 
praesens  pugnae  **)  spectator  praesentis  fuit,  e 
quibus  solis  opinor  disces,  quam  verum  sit,  quod 
ille  dixit:  rcov  TtoayfAaTtov  vnovoiav  vno  aXtj- 
&eiag  fiXacp&rjvai ,  minui  veritate  famam.  Ne- 
que  est,  ut  illud  gloriae,  quod  venditzt  JEkius  ***), 
homini  invideas ,  nempe  fructum  laboris  sui.  In 
hoc  enim  disputavit,  non  ut  vera  esse  sua  doceret, 
sed  ut  Sycophantia ,  calumniis ,  et  id  genus  arti- 
bus  aliquid  gloriolae  suae  adiiceret,  immo  uti  nos 
fastus  sui,  ut  sic  dicam,  umbra  obscuraret. 
Christus  suis  non  deerit.  Oportet  rectam  doctri- 
nam  invidiosissimam  esse  hypocritis  et  humana 
sapientibus.  Ego  de  disceptionis  eventu  episto- 
lam  publicavi  ****)}  breviorem  quam  oportebat, 
sed  quae  utcunque  longioribus  praelusura  sit. 
Omnia  post  modestiam  habeo,  quominus  nolui 
quemquam  laedere.  Et  nos  nostra  manent  tem- 
pora. 

Habeshic  etMartini  resolutionum  librum  f  ), 
ut  tibi  videbitur,  acerbum,  utmihi,  non  impru- 
denter  scriptum.  Vides  ut  amoliatur  invidiam, 
transferatque  in  auctorem  xal  nvQcpooov  huius 
totius  belli.  Sed  ut  spero  pleraque  minus  iam 
scribet  in  resolutione  omnium  conclusionum, 
quam  tuo  dicabit  nomini. 

De  hebraico  TT)>  quod  scripsi  in  prioribus 
literis,  hoc  habe:  qui  apud  nos  est  f ft)  profiteri 


*)  Nonne  scribendum  est:  jjvolo1'?  —     F. 

**)  i.  e.  disputationis  Lipsiensis.     JP. 

***)  Echium  sui  iactatorem  non  pudebat  gloriari,  se  victo- 
rem  ex  pugna  discessisse.  Lutherus  I.  Langio  die  26.  m. 
Iulii  15l9  scribit:  „Eckius  triumphat  ubique,  ductus  aDuce 
Georgio  ad  montem  S.  Annae,  forte  indulgentias  ibidem 
resuscitaturus. "     cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  VFette  1,  290.     F. 

****)  Oecolampadio  scriptam.  (die  XXI.  m.  lulii  a.  1519.  cf. 
supra  p.  87  seqq.      F.)  > 

+)  Qui  liber  inscribitur:  „RESOLVTIO  LVTHERIANA 
SVPER  PROPOSITIONE  SVA  TERCIA  DECIMA  DE 
POTESTATE  PAPAE.;'  (Viteb.  1519.)  Plagg.  5  in  4to. 
Eodem  anno  baecresolulio  emendatior  prodiit,  quaeinscripta 
est:  „9tefolut{o  luthcriana  fupcc  pvcpoftttonc  bccia  tcrrta:  bc 
potcftatc  pape:  pet:  autore  locuptetata."  In  fine:  „Lipsiae, 
apud  Melchiorem  Lottherum.  Anno  a  natali  Christiano 
M.D.XIX.,>  plagg.  6%  in  4to.  Anno  sequenti  (1520)  Li- 
psiae  typ.  Val.  Schumanni  plagg.  6%  in  4to  recusa  est.     F. 

•j-f)  i.  e.  de  praeceptore  linguae  bebraicae.      F. 

-J-f  f )  Ioannes  Cellarius.     [Ioannes  Boschenstein  iam  pridem. 
Viteberga  abierat.     Eum  sequutus  est  Bartholomaeus  Cae-\ 
sarius ,   Vorchhemio  oriundus,  qui  Bbschensteinii  institu-* 
tione  usus  erat.      Quem  Caesarium  dicit  Lutherus  in  ep.  ad 
Spalatinum  scr.  XI.  Ian    1519  (ap.  de  VFette  I,  210.)    his 
verbis :   „Veni  Wiltembergam  et  inveni  hominem  Hebraica 


105 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


106 


non  vult,  absterritus  credo  Psalterii  difficultate, 
quod  ego  publice  iam  annum  *)  auspicatus  sum. 
Qui  grammatica  queant  legere  sunt  ad  raanum; 
ab  ipsis  linguae  auctorihus  nescio  quid  abhor- 
reant.  Si  videbitur  interim  eftqafQeiv,  libenter 
hoc  quidquid  laboris  Illustrissimo  Principi  et  tibi, 
Carissime  Georgi,  dedero.  Omnem  movebo  la- 
pidem,  ne  quid  studiis  nostris  desit.  Vale.  Frey- 
tag  nach  Jacobi  M.  D.  XIX. 

Philippus  tuus. 


No.  46. 


1 1 .  Aug. 


Ioanni  Langio. 

Ex  Epp.  lib.  VI.  pag.  409. 

Reverendo  Patri  ac  Dm.  Iohanni  Langio 
vere   christiano   theologo,    amico    et  patrono 

suo. 

Salve  Pater  &eo(pilioxars.  Petro  Mosellano, 
communi  amico  nostro  eidemque  vere  candido, 
gratulor  restitutam  valetudinem  **).  De  tua  cau- 
sa  doleo;  e  febribus  enim  laborare  te  accepimus. 
In  hoc  non  facies  aliud,  nisi  ut  praestes  dignam 
Deo  mentem.  Quippe  hoc  unum  nobis  in  isto  tot 
malorum  pelago  superest  solatium,  idemque  effi- 
cax   et   praesentaneum.       Neque   quidquam  lon- 


professurum  (adolescens  paene  est)  satis  eruditum.  Nam 
qua  hora  ingressus  sum"  (hora  octava  ante  meridiem  d.  XI. 
m.  Ian.)  „mox  orationem  hahuit  Latinam  Hebraicis  inter- 
ornatam,  et  placuit :  ideoque  nobis  visum  est,  quando  ille 
veteranus"  (/.  Boschenstein)  „omnino  maturat  recessum, 
hoc  assumto  in  vicem  illius,  recessus  eius  feratur"  etc.  cf. 
quae  Carolostadius  eodem  die  Spalatino  scripsit  in  Dn. 
Gerdesii  introductione  in  historiam  evang.  saec.  XVI.  T.  I. 
p.  318.,  et  quae  in  actis  litter.:  „AIIgem.  Litt.  -  Zeitung" 
1829.  p.  20.  dixi.  Quae  quum  ita  sint,  vix  credide- 
rim,  h.  I.  mentionem  fieri  Ioannis  Cellarii  Gnostopolitani. 
Qui  quidem  iam  a.  1518  Lipsiae  primi  professoris  linguae 
hebraicae  munus  gerebat  et  illo  tempore  in  Eckii  partes 
transierat.     F.~] 

*)  annum]  „an"  habet  autographum.  (Compendium  tri- 
tum  „an"  et  hoc  loco  ita  solvendum  esse  videtur,  ut  scri- 
batur:  ,,an/"e,"  neque  vero:  annum.  Accedit,  quod  Me- 
lanthoni,  si  per  compendium  verbum  „annum"  signifi- 
care  voluisset,  scribendum  fuisset:  „ail. "     F.) 

**)  Petrus  Mosellanus ,  quum  disputatione  Lipsiensi  finita  re- 
rum  familiarium  causa  ad  Treviros  proficiscerelur,  Er- 
fordiae  gravi  morbo  per  dies  XIV.  afFeclus  est.  cf.  Mosel- 
lani  litteras,  quas  Pirkboimero  sanitate  nondum  restituta  Er- 
fordiae  V.  Non.  Augusti  a.  1519  scripsit,  in  Pirkheimeri 
opp.  pag.  324.    F. 


gius  ')  ab  animo  Christiano  abest,  quam  quod  ille 
dixit  nqbg  rag  §vji(poqag  xal  tag  yvujjiiag  rqe- 
neaSai.  Praeter  spem  nostram  ad  te  Augusti- 
nus  *)  abit,  alioquin  apparassem  nuncio  probae 
fidei  ad  te  perferenda  quae  debeo.  Tamen  ne  ni- 
hil  habeas,  ecce  hic  2)  reliquum  rov  ^palTTjqiov, 
quousque  scilicet  interim  per  tot  occupationes 
Martino  'procedere  licuit.  Habes  item  epistolam 
quandam  meam  cum  anoXoylq  **) ,  In  quibus  si 
quid  videbor  tibi  scripsisse  anqoa^oidTOV,  fac  of- 
ficium  amici,  nosque  quamprimum  admone,  ob- 
iurga,  immo  etiam  sub  furcas  age.  Ut  quisque 
amicorum  apertissimus  est  et  liberrimus ,  ita  mihi 
multo  maxime  carus.  Nam  eo,  ut  scis,  ingenio 
sum,  ut,  quum  eloatj/Eveo&ai  ipse  non  didicerim, 
personatos  amicos  non  alio  ducam  loco,  quam 
quo  digni  sunt.  Quin  ut  Christiana  caritas  est 
aneQneqevTizrj  re  xal  aneqneqevrog ,  ita  faxis,  ut 
liberum  nobis  monitorem,  atque  ob  id  amicum 
praestes. 

Inciviliter  Ekius  in  nos  multis  conviciis  de- 
bacchatus  est,  sive  quod  animo  indulserit,  sive 
quod  laesum  se  3)  putarit,  atque  adeo  iniuriam 
non  inferre,  sed  rependere.  Ccrte  omnia  duriter. 
Ego  contra  respondi  et  paucis,  et  quanta  potui 
modestia,  nullo  prorsus  ^  ita  me  Deus  amet,  ani- 
mi  morbo.  Licuissent  fortasse  quaedam,  sed  tem- 
peravi  mihi,  ut  facerem  non  quod  illo,  sed  quod 
nobis  est  dignum.  Proscidit  post  abitum  nostrum 
Lipsiae  Martinum  inhumanissime ,  hoc  est  emen- 
titis  falsisque  innumeris  calumniis  apud  Principes 
viros  ***).  Tu  illi  quid  facias?  Ego  enim  et 
Martini  studia  et  pias  literas  et  Martinum,  si 
omnino  in  rebus  humanis  quidquam,  vehemen- 
tissime  diligo  et  animo  integerrimo  complector. 
Omnibus  nos  tuis  commenda ,  lonae  ****) ,  Eo- 


1)  quidquam  longius]  Lib.  VI. :  longius  quidquam. 

2)  faicj  Lib.  VI. :  tibi. 

3)  Lib.  VI.  addit:   esse. 

*)  Quis  Augustinus  ille  fuerit,  me  quideus  fugit.     F. 

**)  Melanthonis  ad  Oecolatnpadium  epiitolam  eiusque  defen- 
sionem  contra  Eckium.  .. 

***)  cf.  /.  Eckii  aliorumque  epp.  ap.  Loscherunt  I.  c.  T.  III. 
p.  COi  seqq.     Lutheri  epp.  ed.  cle  Wette  T.  I.  p.  307  seqq. 

F.   ' 

****)  Iuslo  s.  Iodoco  lonae ,  populari  meo  divinilus 
de  sacris  per  Lutherum  emendatis  merito,  de  cuius  vita 
nuper  G.  Ch.  Knappius  accurate  scripsit.  ( Liber  pri- 
mum  excusus  est  Hal.  Sax.  1817  in  8vo;  ed.  secunda 
„multis  partibus  auctior  atque  emendatior  separatimque  ex 


107 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


108 


bano*)  deliciis4)  Musarum,  Cordo**),  Dra- 
coni  ***).  Vester  omnino  ex  animo  sum.  Wit- 
tcmbergae.  Vale  feliciter,  et  crucem  Christi  for- 
titer  perfer.     Altera  post  Laurentii,  M.D.XIX. 

Philippus  tuus. 


No.  47. 


(c.  d.  15.  m.  Aug.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  ia  Cod.  Basil.  F.  no.  101.  epist.  6. 

re(OQyi(p    rqp    2nala%ELV(p   rw   *Hqay.ld(p 

Movorjyttr]. 

Salus  mi  Spalaiine.  Transmitto  tibi  librum 
disputatioms  Lypsicae  universae  *  ),  mdica- 
turo,  non  utri  vicerint,  sed  utrorum  causa  pro- 
bior  ac  sincerior  sit.  Item  resolutionem  Concl. 
de  potestate  pontificia  f).     Item  epistolam  docto- 


altera  scriptorum  varii  argumenti  editione  typis  descripta " 
prodiit  ibidem  a.  1823  in  8vo.)  Quae  Knappius  praeterniisit, 
iam  satis  multa  collegi,  eaque  quam  primum  potero,  edere 
cogito.  t. 
*)  Uelio  Eobano  Hesso,  poelae  clarissimo.  cf.  Io.  Ca- 
merarii  Pabepergensis  „narralio  de  Helio  Eobano  Hesso, 
comprehendens  mentionem  de  compluribus  illius  aetatis  do- 
ctiset  eruditis  viris"  etc,  quae  primum  prodiitNorimbergae 
a.  1553  in  8vo.  F.  Bd.  Carpzovius  a.  1696  eam  Lipsiae 
recudendam  curavit.  Denique  Eobani  xham  Kp.F.  Lossius 
in  libro  narravit,  qui  inscribitur:  „Helius  Eoban  Hesse  und 
seine  Zeilgenossen.  Ein  Beilrag  zur  Erfurthischen  Gelehr- 
ten  -  u.  Reformationsgescbichte."  (Gotha  1797.  8vo.)  PJura 
in  hoc  Lossii  libro  desunt,  quae  describenda  concinnum  au- 
ctorem  manent.     F.  ■ 

**)  Euricio  Cordo  Simtshusano ,  Eobani  populari  et  poetae 
ineenioso.  cf.  VFigandi  Kahleri  vita  Euricii  Cordi.  Rin- 
teliae  1744.  4to  et  F.  W.  Strieder^s  Grundlage  zu  einer 
Hessischen  Gelehrten-  u.  Schriftsteller-  Geschicbte  Bd.  II. 
(Gotting.  1782.  8.)   p.  282—294.    V,  530  —  531.  XIII,  334. 

F. 

***)  Intelligendus  est  Ioannes  ille  Draco  s.  Draconites,  Caro- 
lostadii  popularis,  cuius  vitam  G.Thdr.  Strobelius  in  com- 
mentationibus  suis:  „N.  Beitr.  z.  Lilteratur"  Vol.  IV.  p.  1 
136.  quam  diligentissime  scripsit.     F. 

****\  j5Disputatio  excellentium  D.  Doctorum  /.  Eccii  elAndr. 
Carolostadii "  cet.  (Lips.  1519.  4to) ,  quo  libro  dispulatio- 
nis  acta  continentur.  cf.  supra  pag.  102.  Quaeritur,  num 
haec  disputalio  iam  m.  Augusto  a.  1519  excusa  fuerit.  Me- 
lanthon  Spalatino  fortasse  exemplum  manuscriptum  misit. 
Lutherus  in  ep.  Spalatino  ante  diem  XVIII.  m.  Augusti  a. 
1519  scripta,  ut  de  VFette  V.  D.  recte  dicit,  haec  habet : 
Caeterum  una  omnes  rogamus,  ut  exemplar  Lipsicae 
disputationis  huic  tabellario  reddas:  est  quo  egeamus  illo, 
ut  suo  videbis  tempore.  "     F. 

+)  Intelligenda  est:  Resolutio  Lutheriana  super  propositione 
sua  tercia  decima  de  potestate  papae.     cf.  supra  p.  104.     F. 

4)  deliciis]  Lib.  VI.  !  delicio. 


ris  Martini  praefigendam  libro  resolutionum  tibi 
dicando*),  et  epistolam  meam  **).  Ex  his  spero 
de  causa  nostra  nonnihil  cognoscas.  Quaeso  te 
per  Christum,  quoad  fieri  potest,  cura  nobis 
%akzoTV7iov '.  Multum  nobis  ab  usu  studiorum 
per  hunc  cadit.  Vale  in  Domino.  D.  Martinus 
iubet  salutare  te  suo  nomine.  Ille,  ille  vere  ex 
animo  y.al  %QiOTiavwg  tuus,  hoc  est  bonorum 
omnium. 

Philippus  tuus.  - 
sluiT&rjoog  ***)  caracteres  adornat. 


No.  48. 


(rn.  Augusto.) 


Contra  I.  EcJcium  Defensio. 

Ex  libro  piimum  edito:  „DEFENSlO  PHILIPPI  MELAN- 
CHTHONIS  CONTRA  lOHANNEM  EKIVM  THEO- 
LOGIAE  PROFESSOREM."  S.  1.  et  a.  (Viteb.  1519. 
plagg.  2  in4lo.)  Defensionem  ,  quaMelanthonEckii  excu- 
sationi  (scr.  d.  25.  m.lulii  a.  1519)  respondet,  primum  edi- 
tam  accurate  descripsi.  F.  —  Lipsiae  p.^uolfg. Monacen- 
sem  A.  1519  in  4to  recusa  est.  Legitur  etiam  in  Melanth. 
epp.  lib.I.  p.309  ****)  (ed.Lond.  Lib.I.  ep.  106.  p.  127  — 
133.),  in  Lulheri  opp.  ed.  Viteb.  T.  I.  fol.  339b_342a., 
ed.  Ien.  T.  I.  fol.  345 a  — 347 b.,  et  ap.  Lfischerum  T.  III. 
p.  596 — 604.  (Defensionem,  quam  Melanthon  iam  d.  XI.  m. 
Aug.  Langio  misit  ineunte  m.  Aug.  scriptam  et  editam  zsso* 
apparet.  cf.  p.  100.  Quare  ratione  habita  temporis  locum 
inter  ep.XLV.  et  ep.  XLVI.  obtinet.  —  lnGermanicum  a 
M.  A.  Tittelio  conversa  est  in  Lutheri  opp.  ed.  JValch. 
T.  XV.  p.  1501  — 1513.  Scripturae  varietatem  ex  Lutheri 
opp.  et  maximam  partem  exLbschero  equidem  addidi.  F.) 

Philippus  Me lanchthon  Candido  Lectori 

Sal. 

Evolgata   est  superioribus   diebus    forte    fortuna 
epistola   quaedam  ad  Oecolampadium1)  mea,  in 


1)  Peucerus  hic  et  infra  pro  Oecolampadii  nomine  scripsit: 
„N.  "  (Ita  et  ante  Peucerum  Lutheri  opera;  quare  non 
dubitarim,  quin  fortasse  Melanthon  ipse  eorum,  quae 
a  defensione  primum  edita  discrepant,  auctor  sit.     JF'.) 

*)  i.  e.  Literas  Lutheri  ad  Spalatinum  dedicatorias,  quibuj 
Lulherus  resolulionibus  die  assumt.  Mariae  (die  15.  m.  Au» 
gusti)  praefatus  est.  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Vfetle  T.  I. 
p.  290 — 306.  Recusae  sunt  et  in  Lutheri  Iucubrationibu» 
(ed.  Bas.  1520  fol.  p.  291  seqq.).  Resolutiones  inscribun- 
tur:  „  RESOLVTIONES  LVTHERIANAE  SVPER  PRO- 
POSITIONIBVS  SVIS  LIPSIAE  DISPVTATIS."  (In 
fine:  „Impressum  Wittenbergae  Anno  Domini  M.D.XIX" 
in  4to.)  Eodem  anno  1519  et  Augustae  Vindelicorum  et 
Lipsiae  („  ex  XtiibuS  Uuolffgangt  monaccnftS.  1519."  plagg.  4 
in  4to)  recusae  sunt.  Anno  1520  prodierunt  inscriptae: 
„  SRcfotuttoncfi  lutbcrianae  fupct  propofttionibg  futg  Upftac  bifpus 
tattt! :  cmebatac."  (In  fine:  „Lipsiae,  apud  Melchiorem 
Lottherum,  Anno  M.D.XX.")  plagg.  5^  in  4to.      F. 

**)  Epistolam  de  disputatione  Lipsiensi  ad  Oecolampadium 
missam.     F. 

***)  Melchior  Lottherus  iunior,  typographus  Lipsiensis,  qui 
exeunte  anno  1519  cum  officinaVitebergam  migravit.  Anno 
1524  Lipsiam  rediit.     F. 

****)  Epistolarum  Ph.  Melanthonis  liber  primus,  editus  a  Casp. 
Peucero ,  Vilebergae  ter  typis  exscriptus  est.     Ac  primum 


109 


EPISTOLARUM    LIB.  II.    1519. 


110 


qua  amico  et  integerrimo  viro  et  veri  amantissi- 
mo  paucis  tantum  capita  quaedam  Lipsicae  dispu- 
tationis  adumbravi  magis  quam  descripsi,  neque 
enim  a  necessariis  operis  vacare  id  temporis  diu- 
tius  dabatur,  et  pleraque  eius  certaminis  eiusmodi 
fuerant,    quae  citra  invidiam  persequi  non  lice- 
bat.     Iam  et  quaedam  leviora  videbantur,  quam 
ut  iis  amicum  longe  foelicius  occupatum  onerarem. 
Atque  in  his  praesente  animo  cavi,  ne  quenquam 
offenderem,    qui  in  omni  cursu  vitae  meae  nihil 
habeo  prius,  nihil  duco  antiquius  bonorum  gra- 
tia.     Et  ut  Christianum  non  est,  male  merito  par 
referre ,  ita  inhumanum  censeo ,  nil  male  meren- 
tem  laedere,    quo  nomine  cum  culpa  tum  suspi- 
cione  culpae  liberari  facile  spero.       Iam  et  per- 
specta  eorum,    qui  disputaverunt ,  virtus  ac  eru- 
ditio  admonere  mei  me  potuit,  ac  persuadere,  ne 
quemquam  incivilius  perstringerem;    neque  enim 
tam  stupidus  sum,  ut  non  intelligam,  quanto  id 
meo  periculo  fieret.     Breviter,  sanctiore  apud  me 
loco  2)  Oecolampadius  est,  quam  ut  eius  nomine 
ad  calumniandum  quemcunque  abuti  velim.    Pro- 
inde  quaecunque  complectitur  epistola    ad  illum 
mea,    simpliciter  et  fide  historica,    ita  me    deus 
amet,  scripsi,  nihil  minus  futurum  putans,  quam 
gravatim  laturos  omnino  quicunque  essent  lecturi. 
Verum  hanc  iniquo  fert  animo  Ekius,  qui  adeo 
non  laesus  est,  ut  gravius  multo  queant 3)  succen- 
sere   mihi    D.  Andreas  4)   Carol:    et   Martinus 
Luther  4*),    si    nostra  maligne  velint   interpre- 
tari,    ad  quos  non  minus  quam  ad  Ekium  per- 
tinet,  quod  de  hoc  toto  generc  s)  disputandi,  imo 
de  plerisque,  quae  in  disceptationem  ddsoko/a  in- 
ciderunt  fa),  dixi.     Neque  arbitror  Ekium   ipsum 

quidem  librum  „Witebergae  excudebat  Iohannes  Crato. 
Anno  M.  D.LXV."  pagg.  559  in  8vo,  non  computatis  pagg. 
Peuceri  praefationis  et  indicis.  In  hoc  libro  primum  edi- 
lo  Melanthonis  contra  /.  Eckium  defensio  desideratur.  Eo- 
dem  anno  1565  liber  ex  eiusdem  typographi  prelo  iteruin 
prodiit  pagg;  575  in  8vo,  ubi  pagg.  560—575  Melanthonis 
defehsio  primum  inter  eius  epistolas  excusa  est.  Tertio 
librum  primum  »Witebergoe  excudebant  Clemens  Schleich 
et  Anthonius  Schbne.  Anno  M.  D.LXX."  pagg.  524  in  8vo, 
in  quo  defensio  pagg.  309  —  323  exhibelur.  cf.  Strobelii 
Beitrage  etc.  I.  Bds  1.  St.  p.  50  et  56.  Slrobelius  libruni 
a.  1565  primum  editum  et  eodem  anno  iteratum  confu- 
dit.  F. 
2)sanct.  ap.  me  loco]  Loscherus:  sanctiore  loco  apud  me     F. 

3)  „queant"  Lbscherus  praetermissit.     F. 

4)  „  Andreas "  deest  in  Lutheri  opp.  et  in  Melanthonis  epp. 
libro  I.     F. 

46)  Mart.  Luther]  Lib.  I.  et  Luth.  opp.:    „D.  Martinus  Lu- 
therus."     F. 

5)  de  hoc  toto  genere]  Lutb.  opp.  et  Lib.  L:    „de  toto  hoc 
genere."     F. 

6)  quae  in  discept.  a&ioX.  inciderunt]  Peucerus  baec  ita  mu- 
tavit:     „quae  in  disceptatione  intempestive    acciderunt. " 


adeo  perfricta  fronte  esse,  ut  neget  multa  huius 
disceptationis  Lapithas  istos  lucianicos,  quam 
theologos  propius  retulisse.  Fateor,  de  Ekio 
paulo  plura  a  rife  commemorantur ,  nempe,  quod 
ipsius  in  hac  tota  fabula  primae  partes  per  omnia 
fuerint,  ut  qui  unus  cum  duobus  animo  plus  quam 
herculano  congressus  sit.  Atque  ea  vel  ob  hoc  a  me. 
accuratius  observata  sunt ,  quod  7)  fere  aut  egre- 
gie  arguta  sunt  et  vafra ,  aut  tale  quiddam  prae  se 
ferunt,  quod  nescio  quomodo  visum  est  mihi  a 
theologica  maiestate  nonnihil  abludere. 

Quid   enim  referebat   volgaria   notare?    in- 
signia  quaedam   utcunque  inter  disserendum  ex- 
cepta  commemini.     Ekium  tantum  abest,  ut  car- 
pere  voluerim,   ut  non  parum  argutiarum  etiam 
belle  mihi  arriserit.     In  quasdam  fortasse  liberius 
lusi,    quod  ut  facerem,    magis   impulit    studium 
et  anxia  quaedam  religio,  qua  videor  mihi  sacris 
literis  obnoxius  esse ,  quam  morbus  animi ,   cum 
audacius  illas  nonnunquam  interpretaretur  Ekius, 
quam   patitur  ratio.       Neque  enim  refert,   quod 
magnis  se   autoribus  tuetur,  quorum  sententiam 
sequi  tutum  sit;    nam  et  hos  qua  8)  fide  secutus 
sit,  postea  docebimus,  et  non  statim  probare  nos 
necesse  est,  si  quid  quacunque  ratione  Ambrosius 
aut  Hieronymus  dixere.     Plane  eo  sum  in  sanctas 
literas  animo,  ut  nihil  indignius  censeam,  quam 
ipsas  pro  more  humanarum  fabularum  in  varios 
sensus  diripi  ac  9)  dilaniari  9*),  imo  ut  Penelopes 
telam  texi  et  retexi,  ut  sua  cuiusque  fert  libido,  ut 
interim    taceam,    quam  sit  impium,    scripturam 
rapi  ad  humanos  affectus ,  et  sancta  10)  sanctorum 
prophanis  manibus,  imo  Idolothytis  violari;   quo 
nomine  ipse  scit  Ekius,    quid  DEPLORATAE 
quaestionum    THEOLOGIAE    debeamus,     quae 
tam  clementer  affectibus  indulget  humanis,  quan- 
quam  huius  se  patronum  et  assertorem  velit  ha- 
beri.       Habes,    candide   lector,    epistolae    meae 
consilium    et  rationem,    in  qua  si  quid  peccavi, 
veniam  merebitur  vel  imprudentia  vel  casus,  certe 
fraudi  dare  non  licet,  quando  u)  ipse  mihi  conscius 
sum  non  malignitate,  non  odio,  id  quidquid  est, 


(Haec  et  Lutheri  opp.  exbibent,    ita  ut  conversio  in  Peu- 
cerum  vix  cadere  possit.     F.) 

7)  quod]   Lbscherus:   quae.     F. 

8)  qua  fide]   Lbscherus:  quos  fide.     F. 

9)  „diripi  ac"  desunl  in  libro  I.     (Tlem  in  Lutheri  opp.     F.) 
9b)  dilaniari]   Liher  I.:  „  dilacerari.  "     F. 

10)  sancta]   Lbscherus:  sanctc.     F. 

11)  quando]  Lbscherus:  „quin."    In  libro  primum  edito  scri- 
bitur:  „qu",  i.  e.  „quando",  neque  vero  „quin."     F. 


111 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


112 


a  me  scriptum  esse ,  vehementerque  doleo  in  hanc 
rapi  aleam,  et  in  ea  harena,  ut  Pauli  verho  utar, 
&ea%oLoaO&ai ,  in  qua  ut  caussam  fortiter  tuear, 
auctoritate  tamen  ad versarii  premor ,  et  ut  omnia 
alia  feliciter  cedant,  tamen  id  quod  longe  infe- 
stiss.  est,  subinde  calumnias  alias  aliae  serunt, 
et  perpetuo,  quod  graeci  dicunt,  eyig  eQiv  av- 
rifpvrevei.  Proinde  consultum  mihi  videbatur 
surda  aure ,  nempe  xwcpov  ftelog  calumnias  Ekia- 
nas  praeterire,  cum  quod  12)  eiusmodi  fere  sint, 
quas  si  conferas  cum  epistola  mea,  facile  videas 
responderi  quid  possit,  tum  quod  ipse  liber  acto- 
rumpublicis  satisnohis  patrocinetur;  Tamen,  quia 
sic  est  amicis  quibusdam  visum,  purgaho  paucis 
falsi  crimen,  quod  dissimulare,  ut  putant,  non 
est  satis  pium.  Interim  ita  temperabo  argumen- 
tum,  ne  quid  uspiam  petulanter,  aut  immodeste 
in  Ekium  dictum  videri  possit.  Omnino  enim 
pluris  est  Christus  mihi,  quam  haec  tam  frivola 
calumnia. 

1.   Praeter  officium  caussatur  Ekius  factum, 

quod    publicarim    capita   quaedam    disputationis, 

quod  inter  partes  convenerit,  ne  evolgetur  dispu- 

tatio,    priusquam  de  summa  iudices  decreverint. 

Primum,    quod  inter  partes  convenit,    vides  ad 

me  non  pertinere.      Neque  enim  quidquam  mihi 

cum  Ekio  rerum  unquam  fuit,  et  Lipsicae  pugnae 

ociosus  spectator  in  reliquo  volgo  sedi.     Deinde 

de   evolganda  disputatione    cautum   est,     at   ego 

obiter  et  pauculas  ")  tantum  sententias   decerpsi, 

e  quibus  magis  argnmenta  disputationis  cognosce- 

rentur  '*),    quam   vel  aestimaretur  eventus,   vel 

iudicaretur  caussa.     Obsecro,  de  victoria  pronun- 

cio,  cum  dico,  non  actum  esse  inter  Ekium  etCa- 

rolostadium  de  humana  iustitia,  seu  ls)  de  merito 

congrui,    Sed,  an  voluntas  honum  opus  tantum 

recipiat.      Quid  controvertatur  indico,  non  pro- 

nuncio  uter  vicerit,     Iam  quod  ait,  iudicis  officio 

me  defunctum,  satis  me  liberat  epistola,  in  qua 

haec  insunt,  quorsum  inclinarint  res,  mihi  sane 

non  est  in  proclivi  iudicare. 

2.  Voluisse  Ekium,  ne  dictaretur,  testes 
sunt  graviss.  et  integerrimi  viri,  qui  coram  de- 
signatis  eam  causam  partim  ipsi  egerunt,  partim 


12)  cum  quod]  Defensio  priuium  edita  mendose:  „cumque." 
(lta  etLbscherus,  per  errorem;  nam  in  libro  primum  edi« 
to  recte  scribitur:  „tti  a",  i.e.  „tum  quod."     F.) 

13)  pauculas]  Lbscherus :  paucas.     F. 

14)  cognoscerenlur]  Lbscberus:  cognoscentur.     JP. 

15)  seu]    Lib.  I. :    sed. 


studio  factionum  praesentes  agi  viderunt.  Iam  ut 
dem  IB),  apud  designatos  non  id  actum  esse,  palam 
est,  displicuisse  consilium  excipiendi;  porro, 
quid  oportuit  detrectare  universi  orbis  iudicium, 
idque  in  paucos,  nescio  quos,  reiicere,  si  fidei 
caussam,  utvocat,  obscurari  noluit? 

3.    Susceperat  Carolostadius   defendendam 

conclusionem    suam    XI.,     Liberum    arbitrium 

ante    gratiam    non    valere,     nisi    ad    peccan- 

dum  17):     hanc    oppugnabat    Ekius,     quam    vi- 

des  de  humanis  viribus  propositam,   atque  adeo 

de  iusticia  humana    seu  merito    congrui:    neque 

iamdisputo:  accedat  peculiare  auxilium,  nec  ne; 

variant  enim  et  ipsi  quaestionum  magistri.     Certe 

magno    consensu    scholae  id   peculiare    auxilium 

gratiam  Iesu  Christi  esse  non  permittunt.      At- 

que  id  crat,    quod  avidi  auditores  expectabamus. 

Quod    lectorem    ad   suam   conclusionem   relegat, 

nemo  tam  stupidus  est,  qui  putet  Carolostadium 

Ekianam   conclusionem    defendendam   suscepisse. 

Ab  illo  instituto  in  angustias  quasdam,    an  reci- 

piat  voluntas  tantum,  caussa  sensim  tracta  est,  cum 

in  Carolostadii  conclusionibus  unica  est,    quae 

obiter  caussatur,    totum  opus  bonum  a  deo  esse, 

atque  eam  ipsam  Ekius  largitus  est,    modo  non 

sitopus  divinitus  totaliter.     Ego  vero  certum  ha- 

beo,  Carolostadio  nunquam  in  mentem  venisse, 

caussam  in  hassymplegadas  cogere.    Credo,  per- 

movit  eum,  ut  diceret,  atque  id  recte,  totum  opus 

bonum  a  deo  esse  propter  Ekii  prophanam  scho- 

lam,  quae  gratiae  et  naturae  opera  non  distinguit, 

nisi  respectu  rationis,  ut  vocant,  planeque  eadem 

specie  censet  actus ,  quos  cum  natura  citra  1S)  gra 

tiam,  tum  voluntas  et  gratia  efficiunt.     Hic  verc 

tutandus  seu  excusandus  erat  Barbarus  ille  He- 

raclitus  Scotus  *) ,  quem  meministis  in  rhapsodii: 

suis  quam  Christiana  hac  de  re  doceat. 

Quod  subiecit  de  D.  Erasmo,  principe  stu- 
diorum  pietatis ,  vides,  milector,  non  alio  perti 
nere,  nisi  ut  optimo  viro,  deinde  bonis  omnibul 
invidiosus  reddar.     Valeat 19)  Ekius ,  et  traducaj 
nos  et  triumphetur  parvulos  20).     Ad  id  genus  cal 


16)  dem]  Lbscherus:  idem.     F. 

17)  peccandum]  Lib.  I. :  precandum.     F. 

18)  „citra"  deest  Libro  l. 

19)  Post  „valeat"  Peucerus  addit  „et."     (Duntaxat  in  ep 
Lib.  L,  qui  a.  1570  prodiit,     et   in  libro  Londini    ed 

to.      F.) 
£0)  triumph.  parvulos]  Peucerus  mutavit:  et  tnumphos  ag 
de  parvulis.     (Eadem  iam  Lutheri  opp.  exhibent.     F.) 

*)  i.  e.  oy.otttToQ  s.  oxotuvo?.     F. 


113 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


114 


lumniarum  satls  animi  praestabit  Christus  ;  ipse 
agnosco ,  quantum  Erasmo  debeant  cum  studiosi 
omnes,  tum  maxime  ego,  tot  beneficiis  privatim 
ac  publice  ab  eo  auctus  21),  quae  postquam  intel- 
ligere  coepi,  coepi  autem  Christo  duce,  scio,  quam 
grato  pectore  complexus  sim;  reliqua  debeo  isti 
malarum  mentium  auctori  scbolae  22). 

4.  Non  displicuit  argutia  de  toto  et  totaliter, 
nempe  festiva,  eoque  ipso  gratior,  quod  23)  nova 
est  et  digna  Ekii  professione,  penes  quam  liodie 
cum  rerum,  tum  verborum  arbitrium  est.  Iam 
quod  docet,  inter  illa  quid  intersit,  non  est  in- 
gratum  amici  studium,  quanquam  iam  2*_)  olim 
Porphyrium  didicimus ,  et  nunc  ad  id  genus  nu- 
galia  theoremata  revocari  molestum  est.  Porro, 
quid  necesse  erat,  novis  glossematis  et  plane  ficti- 
tiis  asserere  vim  liberi  arbitrii,  qua  bonum  effi- 
ciat,  cum  receptissimum  sit  et  apud  scbolasticos 
vel  summae  notae,  nempe  Occamicos,  quosdam 
voluntatis  actus  tantum  recipi. 

5.  Martinus 2S)  Oecumenici  pontificis  aucto- 
ritatem  veneratur  ac  tuetur.  De  iure  divino 
disputari  voluit,  quod  in  eo  probat  Ekius  ex 
Matth.,  Tu  esPetrus,  et  super  hanc  petram  etc. 
Quem  locum,  quandoquidem  de  Petri  primatu  ex- 
posuerunt  S.  patres,  Academiae  et  concilia,  va- 
lere  ad  auctoritatem  oecumenici  pontificis  consti- 
tuendam  Ekius  censet.  Sed  haec  qua  modestia 
et  qua  fide  diluerit  Martinus,  res  ipsa  declarabit 
olim.  Tamen  26)  quando  Ekius  sanctorum  pa- 
trum  auctoritatem  tam  fortiter  iactat,  et  in  eis 
spem  omnem  ponit  victoriae,  vide,  quid  efficiat. 

Primum  non  est  cordi  mihi  cuiusquam  aucto- 
ritati  quidquam  derogare,  veneror  et  adoro  tot 
ecclesiae  lumina,  celeberrimos  vindices  Ghristia- 
nae  doctrinae.  Deinde,  puto  non  temere  fieri, 
sicubi  sententiis  S.  patres  variant,  quemadmodum 
solet,  ut  iudice  scriptura  recipiantur;  non  ipso- 
rum,  nempe  variantibus  iudiciis,  scriptura  vim 
patiatur.  Quandoquidem  unus  aliquis  et  simplex 
scripturae  sensus  est,  ut  et  coelestis  veritas  sim- 


21)  auctus]  Peucerus :  affectus.     (Item  Luth.  opp.     F.) 

22)  relitjua  debeo  —  scholae]  Peucerus  praeterniisiJ.  (De- 
sunt  iam  et  in  Lutheri  opp.     F. 

23)  quodj    Loscherus:   quae. 

24)  „iam"  Loscherus  transmisit.     JF. 

25)  Marlinus]  Peucerus  boc  loco  et  ubi  praenomen  primum 
scriptum  erat,  edidit:  Lutherus.  (Quod  iam  in  Lutheri 
opp.  factum  est.     F.) 

26)  tamen]  Loscherus :  tantum. 
Melakth.  Oper.  Vol.  I. 


plicissima  est,  quem  collatis  scripturis  e  filo  ductu- 
que  orationis  licet  assequi.  In  hoc  enim  iubemur 
philosophari  in  scripturis  divinis  27) ,  ut  hominum 
sententias,  decretaque  ad  ipsas  ceu  ad  Lydium 
lapidem  exigamus.  Deinde  ut  omnino  ad  iurti- 
candas  scripturas  adhibendi  sint  S.  patres,  satius 
est  ex  his  locis  scripturae  sententiam  colligere, 
ubi  hoc  ipsum  agunt,  ut  enarrent,  quam  iis,  ubi 
vel  rhetoricantur,  vel  affectibus  suis  quocunque 
modo  indulgent.  Quemadmodum  hoc  et  -ipsi 
vere  experimur,  varie  nos  scripturam  intelligere, 
quia  varie  afficimur;  iam  hic,  iam  ille  arridet  sen- 
sus,  quia  quo  quenque  rapit  affectus,  in  id  in- 
cumbit,  in  eo  se  multiplici  animi  cogitatione  ob- 
lectat;  et  ut  polypus  cuicunque  petrae  adhaeserit, 
eius  colorem  imitatur,  ita  nos,  quorsum  propen- 
sum  animi  studium  rapit,  id  omnibus  viribus  effi- 
giare  studemus.  Iam  quoties  evenit,  ut  excipiat 
vim  alicuius  sententiae  propriam  et  sinceram  mens 
nostra,  oblectetque  in  ea  se  paulisper  mirabili 
quodam  modo,  quem  revocare  postea  elapsum 
prorsus  nequit.  In  eum  modum  sancti  patres  et 
affectu  quodam  rapti  in  sensum  non  malum  qui- 
dem,  sed  impertinentem ,  saepenumero  scriptura 
sunt  abusi.  Quod  ut  non  damno,  sic  tamen  reci- 
pio ,  ut  in  controversia  parum  2S)  valere  arbitrer. 
Nam  ut  graeci  dicunt,  xalwg  tqsxovoiv,  alla 
hrdg  odov ,  immo  ausim  et  hoc  dicere,  nonnun- 
quam  sensu  quodam  S.  patres  interpretatos  esse 
scripturas ,  quem  suggerebat  et  inspirabat  vivax 
aliquis  affectus,  qui  sensus  et  verus  sit,  et  non 
impertinens,  quem  tamen  nos  homunculi  ad  lite- 
ram  quadrare  non  videmus;  nempe  alio  nos  alius 
spiritus  29)  rapit.  Est  enim  eiusmodi  quaedam 
tacita  30)  mentis  alimonia  et  manna  quoddam, 
quod  puto  Paulum  intellectum  spiritalem  3I)  vo- 
care,  quae  facilius  sit  percipefe,  quam  verbis  de- 
lineare. 

Iam  vero  quis  non  videt  veteres  liberrime 
scripturis  abusos,  pleraque  temporibus,  pleraque 
dissensionibus  haereticorum  data  sunt:  quod  ge- 
nus  exempla  liceat  innumera  producere.  Neque 
raro  accidit,  praesertim  in  recentioribus,  ut  pugnet 


27)  philosopb.  in  script.  div.]    Peucerus:    discere  scriptura* 
divinas.     (Ita  et  Lutheri  opp.     F.) 

28)  parnni]  Loscherus  perperam  :  patrum.     F. 

29)  alius  spiritus]   Peucerus:   nostra  mediocritas.     F. 

30)  tacita]  Lib.  I.  ed.  Lond. :  tacitae.     F. 

31)  spiritalem]  Peucerus:  spiritualem.   (Ita  etLuth.  opp.    F.) 

8 


115 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1519. 


116 


cum  origine  sua  expositio  quaepiam.  De  schola- 
sticis  non  est  ut  multis  agam ,  quibus  divinae  lite- 
rae  quidvis  sunt  potius,  quam  simpfices,  immo 
nescio  quem  Proleum  fingunt,  dum  eas  in  allego- 
ricos,  tropologicos,  anagogicos,  literales,  gram- 
maticales,  historicos  sensus  transformant,  et  trans- 
fundunt  in  nescio  quas  lacunas  32). 

Ad  veteres  redeo,  quos  hactenus  dixi  scri- 
ptura  abuti:  iam  vero  et  errare  saepenumero  dico. 
Quaeso,  quoties  lapsus  est  Hieronymus ,  quoties 
Augustinus ,  quoties  Ambrosius?  Nec  enim  tam 
ignoti  mihi  sunt,  ut  non  hoc  libere  ausim  dicere, 
immo  fortasse  notiores  aliquanto  sunt  mihi,  quam 
Ekio  suus  Aristoteles.  Quoties  ipsi  inter  se  dis- 
sentiunt,  quoties  suos  errores  retractant?  et  quid 
multis?  una  est  scriptura  coelestis  spiritus,  pura, 
et  per  omnia  verax ,  quam  canonicam  vocant. 

Proinde,  quid  piaculi  est,  si  Martinus  ali- 
cubi  a  quibusdam  ambignis  veterum  expositioni- 
bus  dissentit?  et  cur  non  dissentiat?  Locum 
Matthaei:  Tu  es  Petrus ,  et  super  hanc  pelram 
Martinus  enarrans  sequitur  Origenem,  qui  unus 
pro  multis  est,  idque  eo  loco,  ubi  hoc  ipsum  agit 
Origenes,  ut  enarret33),  Auguslinum  in  homilia, 
videlicet  Evangelii  34)  exegesi,  Ambrosium  in 
lib.  VI.  in  Lucam ,  reliquos  praetereo.  Esto, 
muniit  Ekius  sententiam  suam  aliquot  patrum 
auctoritatibus,  Hieronymi  et  Cypriani ,  quibus 
maxime  nititur.  Nam  Bernardo  et  Leoni  parum 
iuris  in  hoc  negocio  erit:  vides  et  diversam  s.  pa- 
trum  auctoritatibus  munitam.  Quid  igitur?  Ipsi 
secum  pugnant.  Qnid  mirum?  Inde  consecta- 
neum  35)  est,  sanctos  patres  non  probare  locum 
Matthaei  ad  Oecumenici  auctoritatem  pertinerc; 
patribus  eniin  credo,  quia  scripturae  credo,  cui  vim 
fieri  non  licet  propter  varias  illorum  sententias. 
Itaque  ex  ipso  scripturae  ductu ,  ex  argumenti  or- 
dine  colligenda  fuit  Martino  firma  et  stabilis  sen- 
tentia,  quam  adiuvant  optimi  quique,  qui  eum 
ipsum  locum  integrum  enarrant. 


32)  et  transfundunt  —  lacunas]  Haec  verba  Loscherus  prae- 
termisit.  * 

35)  Lutheri  opp.  ed.  Viteb.  posterior,  Peucerus  et  Lib.  I. 
ed.  Lond.  post  verbum  „enarret"  signum  interrogationis, 
et  Lulh.  opp.  ed.  Viteb.  prior  signum  inlerpunclionis 
maximae  ponunt.  Loschcrus  signuni  interpunctionis  rnini- 
muin  rccte  habet.     F. 

34)  Evangelii]  Peucerus  et  Lib.  I.  ed.Lond.:  Evangelium.    F. 

35)  consentaneum]  Loscherus  et  Lutheri  opp. :  consecta- 
neum.     F. 


Iam  vero  vides,  a  qua  parte  stent  copiae  s. 
patrum  instructiores ;  a  Martino  stant  qui  in- 
tegrum  locum  enarrant,  ab  Ekio  qui  utcunque 
alieno  argumento  36)  Matthaei  loco  abusi  sunt. 
Et  haec  si  libet  oculatius  videre,  cernes  in  du- 
bium  vocari  ab  ipsis  auctoribus.  Hieronymus  ca- 
stigatione  quadam  sententiam  suam  temperat,  sic 
inquiens:  at  dicis ,  super  Petrum  fundatur  eccle- 
sia,  licet  id  ipsum  in  alio  loco  super  omnes  37) 
apostolos  fiat,  et  cuncti  claves  regni  coelorum 
accipiant ,  et  ex  aequo  super  eos  ecclesiae  forti- 
tudo  solideiur,  tamen  propterea  inter  duodecim 
unus  eligiiur,  ut  scismatis  tolJalur  occasio.  Yi- 
des  interpolatam  castigatione  Hieronymi  senten- 
tiam.  Doceat  ergo  Ekius ,  quomodo  ex  aequo 
super  omnes  ecclesias  38)  fortitudo  solidetur,  et  ta- 
men  unus  eligatur  39)  Schismatis  caussa.  Et  huic 
unico  Hieronymi  Joco,  quot  liceat  alios  eiusdem 
opponere?  Cypriani  locus  ad  Pupianum  plane 
huc  pertinet,  oportere  unum  esse,  cui  audiat  po- 
pulus,  non  quidem  totius  orbis,  sed  singularum 
dioecesiumj  Epistolam  qui  volet  diligenter  excu- 
tere,  ni  fallor,  non  aliter  iudicabit. 

6.  Non  est  in  Epistola  nostra,  Christum, 
quum  40)  Petro  dixisset,  pasce  oves  meas ,  post 
hoc  Apostolis  parem  potestatem  traditam  etc. 
Sedsic,  post  parem  potestatem  traditam,  id  est, 
postquam  par  potestas  tradita  est,  accipite  etc. 
Deinde  dictum  Petro:  pasce  oves  meas  41)  etc. 
Hic  si  vel  grarnmatistas,  quos  dicit,  consuluisset 
Ekius,  epistolam  nostram  non  adulterasset  42). 
Vides,  Eki ,  redire  me  ad  crepidam.  Neque  pe- 
riculum  est  ullum,  ne  hoc  loco  Martino  invidiosi 
per  te  reddamur,  qui  tam  probe  de  nostris  iudi- 
caveris. 

7.  Maccabaeorum  libris  43)  tantum  esse  au- 
ctoritatis,    quantum    est  Evangelio  44),    palam 


36)  alieno  argum.]    Luth.  opp.  ed.  Viteb.  prior  et  ed.  Ien.: 

in  alieno  argum.     F. 
57)  omnes]  Luth.  opp.  ed.  Viteb.:  eos. 

38)  ecclesias]     Loscherus    et  Luth.  opp.  ed.  Viteb. :     eccle- 
siae.     F. 

39)  eligatur]    Lutheri  opp. ,    Peucerus  et  Lib.  I.  ed.  Lond. : 
eligitur.     F. 

40)  quum]    Loscherus ,    Luth.   opp.  ed.  Viteb.    prior    et  ed. 
Ien. :  dum.     F. 

41)  Verba    „oves  nieas  "  Loscberus  non  habet.     F. 

42)  adulterassel]    Peucerus :    corripuisset.     (Sic  iam  in  Luth. 
opp.     F.) 

43)  „  libris  "  Lbscherus  praetermisit.     F. 

44)  Evangelio]  Peucerus:  Evangelico.   (Tuntaxat  in  epp.Mel. 
lib.  I.  qui  a.  1570  prodiit.     F.) 


117 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


118 


dixit,  nec  est,  ut  inficiari  possit,  quanquam  nescio 
quor 4S)  dissimulat;  et  nemini  obscurum  est,  quam 
recte  id  dictum  sit,  qui  modo  Hieronymum  vi- 
derit,  qui  sicait:  sicut  ergo  Iudith  et  Tobiae  et 
Maccabaeorum  libros  legit  tjuidem  46)  ecclesia, 
sed  inter  canonicas  scripturas  non  recipit,  sic 
et  haec  duo  volumina ,  scilicet  Sapientiam  4?)  et 
Ecclesiasticum,  ad  aedificationem  plebis ,  non 
ad  auctoritatem  ecclesiasticorum  dogmatum  con- 
firmandam.  Est  ergo  inter  libros  ecclesiae  dis- 
crimen,  quae  alios  libros  aliter  recipit,  ut  non  sit 
consectaneum  48) :  bic  liber  est  in  numero  nostro- 
rum ,  igitur  est  scriptura  Spiritus  sancti. 

8.  Temere  nos  Ambfosium  invadere  accusat 
Ekius ,  sane  hoc  loco  dignus ,  quem  paulo  durins 
itractarem.  Equidem  de  Malth.  loco  dixi,  tum 
quem  ille  interpretatur  Lucae  est.  At  vero  pri- 
mum  constat  alium  esse  adversarium  apud  Lucam, 
nempe  a  quo  curandum  est,  utliberemur,  alium 
apud  Matthaeum,  qui  cum  convenire  nos  opor- 
tet,  in  quem  asperius  dixi  propter  eos,  quibus 
placabile,  et  ut  dicunt,  veniale  videtur  negare 
inimico  benevolum  animum.  In  summa,  in  eos, 
qui  ita  nobis  praecepta  consiliis  temperarunt,  ut 
longe  inferius  sit  Gbristianum  esse,  quam  probum 
etbnicum;  quanquam  et  ille  apiid  Matth.  locus 
amplius  quiddam  prae  se  ferre  mihi  videtur,  eo 
quod  sit  in  graecis  avridixog.  Deinde  carcerem, 
per  tenebras  exteriores  apud  Matth.  exponit  Am- 
brosiut,  quae  inferorum  procul  dubio  descriptio 
est.  Denique  quod  videtur  patrocinari -E^/o,  sim- 
pliciter  figura  quadrantis  significari  vult  culpae 
compensationem,  et  sicut  textus  dicens:  donec 
reddas  extremum  quadrantem,  non  ait,  ali- 
quando  reddi  extremum  quadrantem,  ita  Am- 
brosius  dicens,  Jigura  quadrantis  significari 
culpae  compensationem ,  non  addit,  fieri  eam 
in  mortuis  compensationem;  immo  refragantur 
quaedam  aperte,  si  ad  compensationem  poenarum 
in  mortuis  trahere  velis.  Brevius  expediero  lo- 
cum,  si  iuxta  crebram  figuram  cum  graeci,  tum 
hebraici  sermonis  verbi  donec,  exponam,  idquod 
oportet.  Ambrosio  nihil,  ut  vides,  adimo. 
Quanquam  ab  eo,  sicubi  a  germano  sensu  variat, 


45)  quoi]    (i.  e.   cur.      Ita  et  Lulherl  opp.  et  Peucerus.     F.) 
Lbscherus:   quos. 

46)  Macc.    lihros   leg.    quideni]     Loscherus:     Maccabaeorum 
legit  quidani.     F. 

47)  scilicet  Sapientiam]  Lbscherus :  S.  Sapientiam.     F. 

48)  consectaneum]  Peucerus:  consmtaneum. 


dissentire  credo  non  est  flagitium.  Porro  et  in 
eo  apud  Lucam  capite  de  quadrante  multa  philo- 
sophatur,  cum  in  graecis  non  sit  nisi  lenxbv  eo%a- 
xov ,  quod  partem  quadrantis  dicunt.  Quid? 
quod  ille  de  diabolo  disserit,  ne  ipsi  quidem  Hie- 
ronymo  probatur?  Hic,  quod  ait,  obscurari  me, 
bene  habet.  Nam  non  ingratum  est  sub  umbra 
Ekiani  nominis  delitescere. 

9.  Obiter  ad  pauca  respondimus.  Sunt  et 
alia  in  Ekii  libello,  quae  ut  verbis  excusem,  puto 
non  magnopere  referre,  nempe  quae  res  ipsa  in 
notariorum  commentariis  descripta  declarabil. 
Nam  et  haec,  si  licuisset,  silens  malueram  prae- 
terire.  Immodeste  a  me  in  illum  ne  verbum  qui- 
dem  ullum  dictum  est.  Proinde  vicissim  obtestor: 
caussa  pugnet,  non  contumeliis;  debemus  enim 
charitati,  quam  cupio,  ita  me  deus  amet,  ex  ani- 
mo  inviolatam  illaesamque. 

Quod  vero  crassiores  nos  putat,  quam  ut  de 
sublimibus  theologorurn  quaestionibus  aliquid  at- 
tingamus,  non  displicet.  Modo  permittat  ut  49) 
vulgus  Christianum  de  piis  nonnunquam  quae- 
stionibus  colloqui,  atque  adeo  nos,  qui  a  theolo- 
giae  studiis  non  omnino  abhorremus,  id  genus 
sacris  deliciis  animum  nonnunquam  pascere. 
Quanto  satius  erat  parvulos,  in  quibus  nos  quoque 
sumus,  favore  ac  studio  animare  ad  pias  literas, 
immo  etiarn,  si  quid  delinquerent  per  impruden- 
tiam,  connivere,  quam  huiusmodi  tragicis  voci- 
bus  deterrere. 

Vale,  mi  Lector,  et  defensionem  nostram 
boni  consule.  Nam  et  ipse  testis  erit  Ekius ,  po- 
tuisse  me  hanc  caussam  plerisque  locis  invidio- 
sius  agere,  si  animo  liberius  indulsissem.  Iterum 
vale. 

Ex  inclyta  Saxoniae  Vuitemberga  50). 


No.  49. 


(m.  Augnsto.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  no.  101.  ep.  9. 

Optimo  viro,  D.  Georgio  Spalatino,  Mu- 
sarum  asylo,  patrono  suo. 

Salve  Spalatine,    praesidium  nostrum.      Ut  salva 
sint  omnia  Illustriss.  Principi,  Deus  optimus  ma- 


49)  ut]   Lutiieri  opp.  etLbscherus:   eU      /•'. 

50)  Lib.    I.,     Lutb.     opp.     et    Loscherus     addunt:     „  Anno 
M.D.XIX."     F. 

8  * 


119 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


120 


ximus  faxit !  Et  libellos  tuos  et  quasdam  episto- 
lasmeas,  opinor,  te  accepisse,  et  si  pluribus  in- 
diges,  fac  sciam;  curae  mihi  futurum  est,  ut  ex 
sententia  habeas.  Ecce  tibi  apologiam  meam  qua- 
lemcunque  *),  credo  non  immodestissimam,  de 
qua  iudicium  tuum  expecto ,  cuius  calculis 
probari  agmo  iprj(pcp  3A&i]vag}  satis  est.  Heri 
ad  Erasmum  transmisimus  cum  Ekii,  tum  no- 
stros  libellos  **).  Neque  periculum  ullum  esse 
censeo ,  ne  ex  Ekio  de  nobis  male  sentiat  Eras- 
mus ,  cui  ille  non  est  ignotissimus. 

De  chalcotypo:  principes  academiae  nostrae 
iuvandi  %cdzozv7iov}  quicunque  ille  futurus  est, 
studio  tenentur.  Proinde  perge  cum  ipsis  quoque 
rem  communicare.  2)er  glatbSman  fagt,  Ci*  fott; 
be  tyain  guter.  bejMett;  sic  iubet  scribi,  rem 
credo  tu  intelligis.  Pecunia  mea  adhuc  apud  No- 
ricos  sita  est;  fac  transmittatur  in  patriam.  Vale, 
et  nos  tibi  commendatos  et  in  sinum  tuum  ne  de- 
sere.     Wittembergae. 

Philippus. 


No.  50.  (m.  Aug.  ?) 

Friderico   Principi  Electori. 

Ex  apogr.  in  Cod.  Dresd.  140.  f.  20  b. 

Illustrissimo   Principi  ac  Domino,    D.    Fri- 

derico,  inclyto Saxoniae Duci,  Elect., Interregi, 

Thuringiae   Landtgravio,  Mysiae  Marchioni, 

Domino  ac  Principi  Clementiss. 

Salutem  optat  in  Christo.  Iilustrissime  princeps 
ac  Domine  Clementissime,  rursum  novo  exemplo 
Illustrissima  Celsit.V.  beneficenliam  erga  me  suam 
aucto  stipendio  declarat,  quae  munificentia  Illu- 
striss.  Celsitudinis  V.  hoc  nomine  gratissima  est, 
quod  nonnihil  hinc  intelligo ,  Illustriss.  Celsit.  V. 
studia  mea  probari.  Nam  quod  ad  donum  ipsum 
attinet,  ut  longe  id  amplius  est,  quam  quod  un- 
quam  vel  meritum  me  putem,  vel  ambire  potue- 
rim,  ita  me  vehementer  sollicitum  habet,  qua 
parte  mei  gratitudinem  animi  tester.  Sed  vere 
heroicum  est,  donare  non  tam  qui  officio,  quam 


*)  Defensionem  contra  I.  Eckium,   Theologiae  Professorem. 
cf.  ep.  anleced.     jF. 

**)  Epistola,    quam  Melanthon  una  cum  Iibellis  Erasmo  sine 
dubio  misit,  interiit.     F. 


qui  votis  animi  et  studio  beneficium  agnoscant. 
Et  studia  mea  ac  animum  adeo  non  desiderabit 
Illustriss.  Celsit.  V. ,  ut  mire  etiam  cupiam ,  quid- 
quid  est  quod  probari  a  bonis  in  me  potest,  Illu- 
strissimae  Celsit.  Vestrae  vendicari.  Valeat  eadem 
Illustrissima  Celsitudo  V.  Wittebergae  (1519). 
Illustriss.  Celsitudinis  V. 
dediticius 

Philippus  Melanchthon. 


No.  51. 


(m.  Septembri.) 


Lectori. 


Lutherus  iam  d.  13.  m.  Aprilis  a.  1519  /.  Langio  scribit:  „Edo 
simul  commentaria  ad  Galatas  Lipsiae  excudenda. "  cf. 
Lutheri  epp.  ed.  de  VFette  I,  256.  M.  Septembri  a.  1519 
commentarium  e  prelo  prodiisse,  eidem  Langio  Lutherus 
d.  3.  m.  Septembris  his  verbis  narrat:  „Epistola  ad  Ga- 
latas  hodie  finita  mihi  dicitur"  cf.  Luthcri  epp.  I.  c.  p.  328. 
Liber  primum  editus  inscribitur : 

„1N    EPISTOLAM    PAV- 

LI   AD    GALATAS 

F.  MARTINt  LV- 

THERI   AVGV- 

STINIANI, 

COMMEN- 

TARI- 

VS." 

Haec  pigmeulo  rubro  excusa  sunt.       Iam  sequuntur  di- 

sticha  quatuor,    quae  Melanthon  scripsisse  videtur: 

„LIRER  AD   LECTOREM. 
Plus  satis  est  actum ,  sano  modo  iudice,  sanum 

Ad  stomachum  facio,   caetera  turba  vale. 
Si  sophiae  pupis,  mundi  dominisque  placerem, 

Certum  est,  me  domino  displicuisse  meo. 
Prima  mihi  laus  est,  nullis  mea  sacra  probari, 

Qui  temere  a  sacra  relligione  tument. 
Caetera  turba  vale,  sola  est  mihi  spesque  salusque, 

Vel  so!i  CHRISTO  me  placuissc,    vale. " 

Dein  post  verba  rubro  pigmento  excusa  :  „CVM  PRIVI- 
LEGIO,"  haec  scripta  sunt :  „Nolite  timere  deos  alienos, 
quia  oves  meae  vocem  meam  audiunt. "  In  parte  folii 
primi  aversa  Philippi  uostri,  qui  Othonis  Germani  no- 
mine  se  appellat,  prooemium  exstat.  Quatuor  foliis  se- 
quentibus  Lutheri  ad  Pt.  Lupinum  Radhemium  et  And. 
Bodenstein  Carlstadium  litterae  dedicatoriae  continen- 
tur.  (cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  329  seqq.)  In 
pagina  folii  sexti  superiori  sunt  duo  in  Lutherum  epi- 
grammata;  alterum  inscribitur:  ,,HARTVICI  STOTE- 
ROGGII"  (Consulis  Luneburgensis  a.  1491  —  1539.) 
epi»ramma,  quo  Martinum  facit  alloquentem  Christia- 
nismum"  (dist.  IX.),  alterum:  „  IOANN1S  PVCHERII 
HEXASTICHON,  quoLutherum  facit  loquenlem."  Fol.se- 
quenti  etCommentarius  „AD  GALATAS"  et  foliorum  nu- 
merus  incipit.  Commentario  absoluto  „FOLIO.  LXXV"  b. 
excusa  sunt,  quae  „PAVLVS  COMMODVS  RRETTA- 
NVS"  (i.  e.  Phil.Melanthon)  ad  Lectorem  scripsit.  Liber 
forma  quaternaria  excusus  est.  Neque  typographi,  ne- 
que  urbis,  ubi  liber  edilus  est,  mentio  fit;  ex  lit- 
terarum  autem  notis  et  figuris  ligno  incisis,  quibus 
libri   frons   adornata  est,    apparet,     librum  primum    ex 


121 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


122 


Melchioris  Lotiheri,  typographi  Lipsiensis,  prelo  prodiisse. 
Iisdem  enim  figuris  ligno  incisis  excusa  est  Lutheri  ora- 
tio  inscripta:  „Eyn  Sermon  von  dem  sacrament  der  pusz 
D.  M.  Lu.  Aug.  zu  Vuitte."  („Gedruckt  czu  Leipsick 
Melchior  Lotther  Nach  Christi  gepurt.  Tausent  funffhun- 
dert.  im  neunzeheden  iar.")  plagg.  2  in  4to.  Et  Lutherus 
ipse  in  epistola  supra  laudata  testatur,  librum  primum 
Lipsiae  excusum  esse.  Commentarius  iam  a.  1520  Selesta- 
dii  per  Lazarum  Schurerum,  ut  mihi  quidem  \idetur, 
forma  quadruplicata  recusus  est.  Cuius  libri  exemplar 
in  bibliotheca  Gothana  asservatur.  Constat  foliis  sex 
omissis  numeris  et  pagg.  246. ,  quibus  numerus.  adscriptus 
est.  Praetermissis  Stoteroggii  et  Pucherii  carminibus 
commentario  a.  1520  iterato  Io.  Sapidi,  Selestadii  bo- 
nas  literas  docentis,  epigramma  (distich.  VII.)  antecedit. 
A.  1523  Lutheri  commentarius  uberior  in  Pauli  ad  Gal. 
ep.  editus  est.  (In  libri  fronte  post  poematium,  quod 
hic  recusum  est,  haec  scripta  sunt:  „Wittembergg  1523." 
In  fine  autem :  „  ANNO  M.D.XXUI.  MENSE  AV- 
GVSTO."  plagg.  19£  in  8vo.)  Pro  iis,  quae  Melanthon 
commentario  a.  1519  et  a.  1520  edito  praefatus  est  et  quae 
in  fine  eiusdem  scripsit,  commentarius  a.  1523  prooe- 
mium  Melanthonis  breve  exhibet,  quod  infra  suo  loco  (m. 
Aug.  a.  1523)  inseretur.  Lutheri  quoque  ad  Lupinum  et  Ca- 
rolostadium  literae  dedicatoriae  et  Stoterroggii  et  Puche- 
rii  carmina  a.  1523  praelermissa  sunt.  Ita  et  cornmenta- 
rius  Lutheri,  qui  et  a.  1535  (in  fronte:  „VITEBERGAE 
M.D.XXXV;"  in  fine:  „EXCVSVM  VITEBEBGAE 
PER  10ANNEM  LVFT."  in  8vo.)  et  m.  Augusto  a.  1538 
(infronle:  „VITTEBERGAE.  M.D.XXXVIU;"  infine: 
„EXCVSVM  VITEMBERGAE  in  officina  IohannisLufft. 
AnnoM.D.  XXXVIII."  in  4to)  prodiit,  quae  Melanthon 
scripsit,  non  habet.  Neque  mLutheri opp.  lat.,  neque  in  com- 
mentario  in  Germanicum  a  Vincentio  Hcjdnecker  Ba- 
varo  (Vinc.  Obsopoeo?)  translato,  cui  I.  Bugenhagius 
praefatus  est  (Wittemberg  1525.  8.),  exhibentur.  Utrum- 
que  descripsi  ex  libro  primum  edito,  cuius  exemplar  ex 
bibliotheca  regia  Berolinensi  Wilkenius ,  Vir  summus, 
mecum  henignissime  communicavit.     F. 

OTHO    GEPtMANUS   PIO   LECTORI  S. 

Non  dubium  est,  quin  ea  philosophia  Christiano 
vel  maxime  conveniat,  in  qua  et  citius  promoveat, 
et  synceram  foelicitatem  propius  contingat.  Qua- 
lis  est  nimirum,  quae  ex  sacris  literis,  in  primis 
Evangelicis  Apostolicisque  petitur.  Hac  etenim x), 
sive  facilitatem  2),  sive  beatitudinem  3),  sive 
utrumque  sequaris,  nihil  est  expeditius,  nihil 
efficacius.  Quippe  quae  omnibus  omnium  inge- 
niis  ita  se  attemperet  4),  ut  neque  difficultate 
quenquam  deterreat,  neque  simplicitate  in  sui 
contemptum  adducat,  neque  sanctos  aculeos, 
aeternae  vitae  desyderium  excitantes,  in  animis 
non  relinquat.  quo  quid  potest  in  hac  mortalitate 
aut   pervestigari  salubrius,    aut  optari  sanctius? 


1)  Hac  etenim]    Seck. :  hanc  enim. 

2)  facilitatem]  Seck. :   felicitatem. 

3)  beatitudinem]    Ita  quidem  in  Jibro  piimum  edito:    ,.  btltu- 
dine."     Liber  a.  1520  editus:  altitudinem.     F. 

4)  attemperet]  Seck.:  attemperat. 


Quo  s)  magis  eorum  requiro  prudentiam,  qui  hac 
sacra  philosophia,  christiano  maxime  necessaria, 
vel  prorsus  neglecta,  vel  leviter  transmissa,  in 
gentilium  philosophorum  libris  macerantur  et  se- 
nescunt.  Quotus  enim  quisque  hoc  seculo,  non 
prius  magno  sudore,  longo  temporis  spacio,  Ari- 
stotelis  volumina  censet 6)  excutienda ,  atque  me- 
moriter  tenenda,  quam  ad  hanc  divinatn  sapien- 
tiam  se  tranferat?  quasi  Peripatetica  philosophia, 
non  magis  praepediat  a&Christi  doctrinam,  quam 
expediat  viam.  An  semper  christiani  ignorabi- 
mus,  mundi  sapientiam  apud  deum  esse  stulticiam? 
An  nunquam  credemus,  suave  esse  iugum  domini 
ab  adolescentia  portare?  Quod  quo  minus  fieri 
possit,  quid  magis  officit,  quam  prophanae  disci- 
plinae  perpetua  nimisque  curiosa  tractatio?  Nec 
est,  quod  hic  imperitiae  pariter  et  invidiae  me  in- 
simules,  tanquam  7)  omnium  philosophorum  prin- 
cipi ,  naturae  miraculo ,  quin  etiam  cum  iniuria 
P/atonis,  deo  sim  parum  aequus.  Non  sum  adeo 
stupidus,  pie  lector,  atque  malignus,  ut  ei  philo- 
sopho  in  suo  Albo  non  plurimum  tribuam.  Ve- 
rum  id  8)  conqueror,  istius  seu  9)  miraculi  seu 
monstri,  imo  christianae  philosophiae  vere  hostis, 
tricas  magis  involventes  quam  expedientes,  tanto 
temporis  ac10)  fructus  dispendio  christianum  secta- 
ri  ").  Deinde.  quicquid  in  eo  lectum  est,  sine 
iudicio  in  sancti  spiritus  oracula  convehere  atque 
inculcare  12).  Unde  necessarium  est,  vel  nullum 
vel  admodum  parvum  locum  verae  theologiae  in 
nobis  esse  reliquum.  Quodsi  quis  paulo  corda- 
tior  admonet,  pro  officio,  tanquam  schismaticus 
damnatur  et  haereticus.  Quemadmodum  nuper 
accidit  Luthero  13) ,  homini ,  quod  ad  vitae  genus 
attinet,  satis  spectato,  et  in  divinis  literis  non 
vulgariter  erudito.  Is,  cum  themata  quaedam  in 
scholis  disputanda,  propter  eorum  licentiam  re- 
tundendam  lr),  qui  pro  libidine  sacris  literis, 
praetextu  religionis,  abutebantur,  necessario  pro- 


5)  Quo]  Seck. :    Quanto. 

6)  censet]  Lib.  a.  1520  editus :  censeat.     F. 

7)  lanquam]  Lib. ,  qui  a.  1520  prodiit:  „quasi."     F. 

8)  „id"  Seck.  praetermisit. 

9)  „seu"  adest  ap.  Seck. 

10)  ac]  Seck. :  et. 

11)  sectari]  Lib.  a.  1520  ed. :  sectare.     F. 

12)  inculcare]   Lib.  a.  1520  ed.:  inculcari. 

13)  Luthero]  Ed.  a.  1520:  „Martino  Luthero." 

14)  retundendam]  Deest  libro  a.  1520  edito.    F. 


F. 


123 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1519. 


124 


posuisset,  atque  non  nihil  ab  indulgentiariis  Ari- 
stotelicisque  theologis  variasset,  primum  citatus 
est  Rhomam  *)  ,  scilicet  propter  tam  grave  haere- 
seos  periculum.  Deinde,  ubi  itineris  difficulta- 
tem  causatus  esset**),  ad  amicorum  preces  Au- 
gustam  ***).  quo  cum  vcnisset,  variis  artibus 
petitus,  ita  tandem  dimissus  est,  ut  adhuc  pene 
nesciat,  quatenus  illic  sit  profectum.  Hoc  15)  sane 
constat,  hominem  de  christiano  nomine  bene  16) 
meritum  a  seria  et  frugifera  scripturae  tracta- 
tione,  non  sine  frequentis  auditorii  iactura,  in 
nescio  quae  deliramenta  quorundam  Trossulorum 
factione  esse  detrusum.  quod  in  sequenti  epistola 
si  non  gratis  querelis,  certe  ")  necessariis,  pro- 
sequitur  magis  quam  expostulat.  Caeterum  in~ls) 
tanta  omnium  rerum  turba  famae  et  vitae  periculo 
laboranti,  inter  alia  non  infoelicia  opuscula,  et 
hic,  qualiscunque  est,  in  epistolam  Pauli  ad  Ga- 
latas  excidit  commentarius.  quem  quia  per  im- 
potentiam  aemulorum  non  satis  recensuit 19),  com- 
mentarii  noraine  fuit  dedignatus,  quo  tamen  vel 
invito  autore  per  amicos  involgatus  est.  In  quo 
si  quando  tibi  videbitur  vehementior,  cogitare  de- 
bebis  Primum,  omnes  homines  esse  mendaces  et 
proinde  peccatores;  Deinde,  Christi  verbum  esse 
aeternum ,  nec  de  maioribus  tantum  nostris  acci- 
piendum;  Postremo,  quod  haec  Pauli  epistola, 
paulo  concitatior,  occasionem  praebuerit,  per- 
versos  mores,  studium,  leges,  superstitionem, 
luxum,  libidinem  ac  tyrannidem,  salubri  severi- 
tate  vellicandi.  Posthac,  ubi  locus  non  exegerit, 
lihenter  taciturus  20).     habet  et  in  omnes  reliquas 


15)  Hoc]  Lib.  a.  1520  ed. :  „  Illud.*'     F. 

16)  „bene"  Seck.  praetermisit. 

17)  certe]  Lib.,  qui  a.  1520  excusus  est:  profecto.     F. 

18)  „in"  deest  Seck. 

19)  recensuit]  Ed.  a.  1520:  expolivit. 

20)  Postbac  —  libenter  taciturus]  In  libro^  qui  a.  1520  ty- 
pis  exscriptus  est,  liic  locus  ita  se  babet:  „libenter  tacitu- 
rus,  ubi  locus  non  exegerit. "     F. 

*)  Luthero  lilterae,  quibus  in  iudicium  Romam  vocatus  est, 
die  VII.  m.  Augusti  a.  1518  allatae  sunt.  cf.  Seckendorfu 
Comment.  de  Lutheranismo  Lib.  [.  p.  4l  seqq.  Lbscheri 
Reform. -Acta  u.  Documenla   T.  II.  p.  S72  seqq.     F. 

**^  cf.  Lulheri  epp.  ad  Spalalinum  ap.  de  Wetle  I,  131  et 
' 32.     F. 

***)  AugustamVindelicorurn ,  quoLulberus  die  VII.  m.  Octo- 
bris  a.  1518  venit.  Vitebergam  die  XXXI.  m,  Octobris  ex 
itinere  reversus  est.  De  Lutheri  et  Thomae  de  Vio,  Car- 
dinalis,  Caietani  actis  Augustanis  cf.  Sechendorfium  I.  c. 
p.  45  seqq.     Lbscherum  1.  c,  p.  435 — 492.     F. 


annotationes,  quae  21),  si  hic  bene  cesserit a2),  non 
supprimentur.  In  Psalterium  quod  scripsit,  quan- 
tum  per  adversarios  licet,  strenue  prodit 23).  Tu 
interim  hoc  fruere  et  vale.  Data  Vuittenbergae, 
trium  linguarum  studio  24)  clarae.    1519  25). 

(In    lihri  fine  Melanihon   hunc  epilogum 
scripsit : 

PAULUS  COMMODUS,    BRETTANUS, 
LECTOPJ   S. 

Suscipe  26),  candide  lector,  in  epistolam  S. 
PAULI  ad  Galatas,  Fratris  Marlini  Augustinia- 
ni,  quicquid  est  commentarii,  instituti  potius 
quam  perfecti  cum  propter  amicorum  quorundam 
plus  aequo  efflagitantium  preces,  tum  propter  im- 
portunam  et  iniquam  otiosorum  hominum  mali- 
liam,  cotidie  eius  Autorem  citra  ullam  causam 
vexantium,  ac  nugis  subinde,  nescio  quibus,  a 
seriis  gravibusque  studiis  alio  rapientium,  per 
quos  stetit,  ut  nec  commentarium  satis  ipse  co- 
gnosceret,  nec  pro  dignitate  elaboraret.  In  quo 
tamen  si  qnid  fuerit,  quod  ad  Christianam  pieta- 
tem  facit  promovendam,  soli^eo,  universae  bo- 
nitatis  autori,  gratias  age,  atque  ad  tuam  spectan- 
te  commoditatem  pro  voluntate  utere.  sin  quip- 
piam  offenderit,  candide  pro  Christiana  profes- 
sione  submone.  qua  re  Martino  neque  quicquam 
fuerit  gratius,  neque  te,  ipsius  fratre  ac  Christia- 
no,  dignius,  praemium  a  Christo  centuplum  re- 
cepturus.  Quid  enim  iniquius,  quam  pro  bene- 
ficio  maleficium  reponere?  contra,  quid  aequius, 
quam  studio  bene  merendi  cum  eo  certare,  cui 
unicus  scopus  est,  quorumcunque  vel  gratia  vel 
invidia  contempta ,  de  te  totoque  Christiano  no- 
mine  optime  mereri?  Porro,  id  unum  Martinus 
semper  spectavit,  ut  deliriis  quorundam  reiectis 
sacras  literas  pure  tractares  27),  atque  ad  id,  post 
Erasmum,  unus  omnium  maxime  contendit.^ 
Iam  si  forte  alicubi,  ut  homo  est,  a  recto  itinere 


21)  taciturus  —  quae]  Seckendorfius,  compendium  „b$"  (i. 
e.  babet)  „non  intelligens,  locnni  ita  mutavit:  taciturus 
est  et  annotationes  in  omnes  reliquas."     F. 

22)  si  hic  b.  cesseril]  Seck.:  „si  hae  b.  cesserint."     F. 

23)  prodit]  Seck.  :   prodibit. 

24)  studio]  Lib.  a.  1520:  „professione."     F. 

25)  „1519"    deest  in  libro,  qui  a.  1520  prodiil.     F. 

26)  Suscipe]  Seck. :  „  Suspice.  "     F. 

27)  tractares]  Seck. :  tnctaret. 


125 


EPISTOLARUM    LIB.    II.     1519. 


126 


deflexit,  tuae  est  humanitatis  deerrantem  2S)  ad 
rectam  viam  revocare.  Quod  si  pro  tuo  Christia- 
nismo  et  communi  omnium  utilitate  et  in  deum  amo- 
re  feceris,  Luiherum  tuum  ad  hos  commentarios 
accuratius  retractandos,  et  in  reliquas  quoque  d. 
PAULI  epistolas  diligentius  scribendum,  non 
mediocriter  animabis.  Atqui 29)  id  te  in  primis 
velim  spectare,  orationem  veritatis  tanto  esse  me- 
liorem  quanto  simpliciorem.  Tu  in  nomine  Ihe- 
su  Christi  vale,  ac  vita  potius  Christum,  a  quo 
inomen  habes,  quam  verbis  exprime.  Data  in 
Academia  Vuittenbergensi ,  ubi  prudentissimi 
omnium  studiosorum  Moecenatis  Friderici  Prin- 
cipis  et  Electoris  etc.  munificentia  recta  studia  in 
tribus  linguis  Latina ,  Graeca  et  Hebraica  gratis 
docentur.  Iterumque  vale.  Anno  a  30)  natali 
IChristiano  supra  sesquimillesimum  XIX  31). 


No.  52. 


(c.   m.    Septembrein.) 


Theses  de  fide  in  rebus  divinis  etc. 

Theses  Pbilippi,  quae  anno  1521  publice  affixae  fuisse  di- 
cuntur  in  d.  Unschuld.  Nacbrichten  a.  1705.  pjig.  658, 
scriptae  sunt  anno  1519,  et  ad  easdem  referenda  ver- 
ba  Lutheri  in  ep.  ad  Staupitium  d.  3.  Oct.  1519:  „  Phi- 
lippi  positiones  vidisti  aut  nunc  vides  audaculas,  sed  ve- 
rissimas.  lla  respondit"  (in  disputatione  scilicet  publi- 
ca)  „ut  omnibus  nobis  esset  id  quod  est ,  scilicet  miiacu- 
lum:  siChiistus  dignabitur,  multos  ille  Martinos  praesta- 
bit,  diabolo  et  scholasticae  theologiae  potentissimus 
hostis,  novit  illorum  nugas  simui  et  Christi  petram :  ideo 
potens  poterit.  Amen."  *)  —  (Quaeritur,  num  ita  recte 
hae  Philippi  theses  XVIII  ad  a.  15l9  referri  possint. 
De  WetieV.D.  pulat,  Lulheruni  1.  c.  Melanlhonis  defen- 
sionem  contra  Eccium  significare.  Nec  hoc  crediderim. 
Dubitandum  non  est ,  quin  Lulherus  h.  I.  positiones  di- 
cat  Melunthonis  sentenlias  controversas  ct  singulatim 
tunc  editas ,  quae  vero  aetatem  non  tulerunt.  Easdem 
ipse  Melanthon  in  epistola,  quam  /.  Hesso  mense  Fe- 
bruario  a.  1520  misit,  manifesto  intelligendas  esse  voluit. 
Cumque  theses  ibi  expressis  verbis  cominemoratae  ab  hisce 
thesibus  XVIII  omnino  discrepent,  luculenter  apparet,  Lu- 
therum  I.  c.  de  thesibus  XVIII  agere  non  posse.  Eo- 
dem  iure  theses  XVIII  ab  aliquo  ad  a.  1520  referri 
possint,  quum  Lulherus  d.  3.  m.  Aug.  a.  1520  /. 
roigtio  scribat:  „Per  vos  mitlo  reverendo  Palri  Provin- 
ciali"  (Slaupitio)  „et  positiones  Melanchthonis,  mirabiles 

>  valde,  sedveraces."  ap.  de  Wette  I,  475.  —  Theses,  quae 
subsequuntur,  primum  excusae  sunt  in  iibro,  qui  inscribi- 
lur:  „Insignium  theologorum  D.  Martini  Lutheri,  D.An- 
dree  Carolostadii ,  Ph.  Melanchthonis  et  aliorum  con- 
clusiones"  etc.  S.  I.  et  a.  (c.  1520.)  plagg.  3  in  4to. 
Tum  in  libro:  „Christianissimi  Wiltenbergensis  Gymna- 
sii  multarum  Disputalionum  paradoxa   et    plane    enigmata 

28)  deerrantem]   Seck. :    deviantem. 

29)  Atqui]  Seck. :   Atque. 

30)  ,.a"  deest  ap.  Seck.       F. 

31)  Seckendorfius:  decimo  nono. 
*)  ap.  de  Wetle  I,  341.     F. 


in  Papistica  illa  mendaciis  confusissima  Ecclesia :  —  Au- 
ctores  sunt  M.  Lutherus.  And.  Carolostadius.  Ph.  Me- 
lanchthon  &c. "  (In  fine :  „Excusae  Anno  Domini 
M.D.  XXI.  Mense  Septembri.")  plagg.  2  in  4to.  Ex  quo 
libro,  quem  possideo ,  theses  exscripsi.  Inde  etiam  re- 
cusae  sunl  in  ephemeridibus  theolog. :  Unschuld.  Nachrr. 
1.  c.  Denique  theses  insunt  libro  inscripto :  „LVTHERI, 
Melanch.,  Carolostadii  etc:  Propositiones,  Wittember- 
gae  uiua  uoce  tractatae"  eic.  „BASILEAE.  M.D.XXIL" 
plagg.  7  in  8vo.  cf.  Riedereri  commentalionem  „Von 
den  verschiedenen,  sonderlich  altesten  Sammlungen  von 
Disputationen  der  wittenbergischen  Lerer  bey  dem  An- 
fange  d.Reformation"  in  Eiusdem  „Nachrichlen"  P.  IV. 
p.  50  seqq.  et  p.  69.      F.) 

Philippi  Melanchthonis    Themata    cir- 

cularia. 

1.  lustificationis  principium  est  per  fidem. 

2.  Fidei  charitas  opus  est. 

3.  Fictitium  est  de  formata  et  informi  fide  discri- 

men. 

4.  Nam  informis  fides,    quam  vocant,    non    est 

fides,  sed  fallax  opinio. 

5.  Necessario  enim  fidem  charitas  sequilur. 

6.  Dei  opera  sunt,  non  naturae,  Fides  et  Chari- 

tas. 

7.  Siquidem  Sabbatum  et  absoluta  libertas  Chri- 

stianismus  est. 

8.  Consequitur ,  non  esse  poenitentiae  partem  sa- 

tisfactionem. 

9.  Consequitur  item  '),   nullum  esse  in  Christia- 

nismo  externum  sacrificivim. 

10.  Ergo  Missa  non  est  sacrificium. 

11.  Nec  eiusmodi  opus  est  Missa,  cuius  fructus  in 

alterum  vulgari  possit. 

12.  Perinde  atque  baptismus  non  prodest,  nisi  ei, 

qui  lavatur,  nec  missa  prodest,  nisi  vescenti. 
15.  Sicut  enim  baptismus,  ita  et  Missa  sacramen- 
tale  signum  est,    quo  Dominus  testatur  re- 
missionem  peccatorum  donatum  esse. 

14.  Quia  summa  iustificationis  nostrae  fides  est, 
nullum  opus  meritorium  dici  potest. 

15.  Adeoque  omnia  2)  hominum  opera  sunt  vere 

peccata. 

16.  Siquidem  pariter  omnibus  Christianis  claves 

datae  sunt,   non  potest  Petri  primatus  iure 
divino  adseri. 

17.  Quam  finxit  Aristoteles  beatitudinis  formam, 
ea  non  modo  cum  Christiana  doctrina,  sed 
ne  cum  communi  quidem  hominum  sensu 
convenit. 


1)  item]  Unsch.  Nachrr. :   „  idem."     F. 

2)  omnia]     Liber    a.    1521    'excusus    per    eirorem    typogr. : 
_    „ornnio."    Unde  Unsch.  Nachrr. :  „  omnino. "     F. 


127 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1519. 


128 


18.  Satius  ergo  erat,  beatitudinis  et  similium  lo- 
corum  rationem  e  sacris  literis  adeoque  e 
fontibus  petere,  quam  ex  indoctis  vanissimi 
Sophistae  nugis. 


No.  53. 


29.  Noveinbr.   *) 


G.  Spalatino. 

Ex  autograpbo  in  Cod.  Basil.  F.    101.  epist.  58. 

D.  Georgio  Spalatino,   patrono  suo 

S.  Ego,  mi  Spalatine,  anxie  responsum  tuum 
de  Quinctiliani  praelectione  et  de  tota  schola 
expecto.  JNam  nisi  collegia  bene  constitiumtur, 
mihi  crede,  parum  promoverimus  **)  praelectio- 
num  quamvis  magno  numero.  Ego  Plani- 
cium  ***)  non  potui  in  aedes  recipere;  negabat 
enim,  in  turba  et  frequentia  posse  se  intendere 
anirnum  studiis  satis  acriter.  Fecit  pater  potesta- 
tem,  ut  extra  aedes  meas  habitaret;  et  tamen  ille 
iuvenis  habebat  opus  domestico  praeceptore  et  ad- 
siduo.  Nullos  referebat  magis ,  quamtales,  bene 
institui.  Idque  collegio  recte  constituto  facilius 
obtineremus.     Vale.     Pridie  div.  Andreae. 

Philippus. 


<No.  54. 


1 1.   Decemb. 


Ioanni  Schwebelio. 


Ex  Centuria  epistolar.  theologicar.  ad  Ioannem  Schwebelium 
p.  1.  („Ex  typogr.  Bipontina  perCasp.  Wiltelium  1597." 
8vo.     F.) 

Philippus  Melanthon  Ioanni  Schwe- 

belio,     Sacerdoti  sancti  Spiritus  +),    Fratri 

suo  carissimo. 

Salve  frater  in  Domino  carissime.      Mense  Iunio 
hic  vobiscum  nuntius  meus  fuit,  qui  reddideritne 


*)  a.  1519?    F. 

**)  Melanthon  primum  scripserat:  „sedulitatem  praelectio- 
num,"  deinde  verbum  „sedulitatem"  delevit  quidetn,  sed 
genilivum  „praelectionum"  non  mutavit.  Voluit  scribere  : 
„promoverimus  praelectiones."  ( Quod  non  putarim 
quum  Melanthon  aperte  dicat,  se  praelectionurn  numero 
quamvis  magno  parum  promoturum  esse,  nisi  scholae  bene 
constituantur.     F.) 

***)  Fortasse  filium  loannis  von  der  Planitz .   Equitis  etPrae- 
fecli  (Amlshauptmaan)  Grimmensis,    de  quo  cf.  Magazin  d 
Sacbs.  Geschicble  Th.  VI.  p.  103.     F. 

■j-)  I.  Schweblin  tunc  Phorcae,    oppido  patrio,   in  bospitio  S. 
Spiritus,  quo  pauperes  publice  alebantur,  orator  sacer  erat. 


aureos  quatuor,  non  significasti.  Velim  igitur 
certiorem  me  reddas;  id  enim,  si  nondum  perso- 
lutum  est,  persolvetur.  Studiorum  nostrorum 
forte  aliquid  desideras.  Per  aestatem  hanc  inter- 
pretati  sumus  epistolam  ad  Romanos  Pauli, 
omnium  longe  gravissimam  et  ceu  scopi  vice  fun- 
gentem  in  universam  scripturam  sacram,  quam 
vellem  te  exactissime  tenere.  Proinde  in  illam 
Commentarios  meos  missurus  eram  *),  ni  et  te- 
mere  abiisset  nuntius,  et  ego  vererer,  ne  evola- 
rent;  dictavi  ex  tempore  multa.  Idem  nunc  in 
Matthaeum  agimus,  etforte  Gommentariosin7W«/- 
thaeum  publicabimus  *).  Toti  in  sacris  literis 
sumus,  et  huc  te  volo  totum  quoque  accommodes. 
Mirabilis  in  iis  voluptas,  immo  Ambrosia  quae- 
dam  coelestis,  animum  his  occupatum  lactat.  De 
Romanorum  epistola ,  si  sciero',  quid  sentias,  ego 
quoque  mea  ad  te  transmittam.  Video  iam  non 
solum  impura  Maiores  nostros  (de  scholis  lo- 
quor)  docuisse,  sed  etiam  perniciosa.  O  utinam 
liceat  aliquando  coram  colloqui.  Nuntio  meo,  si 
usus  fuerit,  ne  desis.  Saluta  Capnionem  et  ami- 
cos  omnes,  inprimis  saluta  Casparem  ***)  no- 
strum ,  xal  naoafxvSov  *  do§a  yao  /Qioriavwv  6 
oravoog'  toiyaoovv  y.al  avrog  oravoov  aodrco. 
Habet  famulus  meus  ****)  quaedam  in  Romanos, 
quibus  utere;  nam,  ut  spero,  erunt  adminiculo  tibi 
mirum  in  modum.  Witebergae  XI.  Decem:  An- 
no  MDXIX. 


Epistolam  ,  cui  titulus  praescribitur  „(SEm<mUtig  JU  bctt  £LUCs 
ftiotlicrcn"  (S.  1.  el  a.  in  4to.)  Schweblin  Pborcae  die  1. 
m.  Decemb.  a.  1522  ita  inscripsil:  „2)ctt  —  ^crrtt,  ©0  »0tt 
roccjcn  ccr  armcn  t»nb  ©pttakn  cjucft  faUcn  obcr  atmufcn  famlcn, 
2Bunfcf>ct  3oanc6<3cf)mcDttn,  bfcncrbcr  armen  gnab 
t>n  fribcn  gotrcS."  Prodiit  etiam  „@t)n  ©ermon  getr)on  ju 
^^orlhcrimimSpitat,  gcprebtcjct burcf) 3oban@chroe6* 
lin,  (Sccteftaftcn  ju  Smerjn&rucf,  2tm©ontacj  OTfcrkorbia  bos 
mini  1524."  Plag.  1  %  in  4to.  Schweblin  a.  1524  Bipontum 
migrasse  videtur.     F. 

*)  Melantbonis  in  epp.  Pauli  ad  Romanos  et  Corinthios  anno« 
tationes  primum  a.  1522  excusae  sunt.  cf.  Slrobelii  libel- 
lum  :  „Histor.  -  litter.  Nachricht  von  Ph.Melanchtbons  Ver» 
diensten  um  d.  heil.  Scbrift "  (Altdorf  u.  Niirnb.  1773.  8.) 
pag.  96  seqq.     F. 

**)  Qui  quidem  commentarii  primum  a.  1523  prodierunt  ct 
Strobelium  1.  c.  p.  66  seqq.  Pbilippi  praelectiones  de  Mat- 
thaei  evangelio  Lutherus  in  ep.  ad  Langium  die  18.  m.  De» 
cembr.  a.  1519  bis  verbis  laudat:  „doIeo,  me  non  posse 
vel  omnes  fratres  ad  lectionem  theologicam  Philippi  in  Mab 
thaeum  hora  sexta  matutina  mittere.  Superat  iste  Graecu- 
lus  me  quoque  in  ipsa  theologia."    ap.  de  VFette  I,  380.     F, 

***)  Puto  Casp.  Churrerum,  Philippi  discipulum,  de  cuius  vita 
Veesenmeyer  V.  D.  in  suis  collectaneis :    „Sammlung  von 
Aufsatzen"  etc.   (Ulm  1827.   8.)    p.  67  seqq.  quaedam  nar 
rat.      F. 

****)   Ioannes  Koch,   Ilsfelda    prope  Heilbronnam   oriunduj. 
Philippi  famulus  fidelissimus  fuit.     Eius  vitam  enarrat  Stro 
belius  in  Riedereri  „  Abhandlungen"   pag.  424  —  428.     cf. 
eiusdem  Strobelii  Miscell.  IV,  74.     F. 


129 


\ 


EPISTOLARUM    LIB.  II.    1519. 


130 


No.  55. 


a.    1519. 


Friderico  Prdncipi  Electori. 

Ex  apographo  in  Cod.  Dresd.  C.  140.  f.  13*>.  descripsit  Clar. 
Gersdorfiuf.  Spalatinus  epistolam  in  Germanicum  con- 
vertit.  Translatio,  cui  SpaJatinus  haec  inscripsit:  „Ma- 
gister  Philipps  verteulschte  untertbenig  Dancksagung. 
15.20."  *),  inest  tabulariis  Vinar.  Beg.  O.  fol.  156.  litt. 
JJJ. 

Illustrissimo  principi  ac  domino ,  D.  Fr ider i- 

co,  Saxoniae  Duci,  Electori  VII.,  Thuringiae 

Landtgravio ,  Misniae  Marchioni,  Principi  ac 

domino  suo  clementissimo 

Salutem  in  Christo.  Illustrissime  ac  sapientis- 
sime  princeps.  Accepi  Illustrisshnae  Gelsit.  Tuae 
donum,  per  sese  quidem  ut  amplissimum  ita  gra- 
tissimum,  multo  vero  gratius  etiam,  quod  eo  ipso 
ceu  teste  iudicii  sui  Illustrissima  Celsitudo  Tua  vi- 
tae  meae  institutum  candide  probare  videtur;  si 
quidem  hoc  unice  opto ,  Illustrissimae  Ceisit.  Tuae, 
cui  accepta  refero ,  si  qua  omnino  sunt  mea  studia, 
rationes  omnes  vitae  meae  prolixe  probari.  Qua- 
propter  cum  iam  ante  toties,  tamque  gravibus 
exemplis  sim  expertus  Illustrissimae  Celsit.  Tuae 
beneficentiam ,  tamen  hoc  eam  tempore  multo  ma- 
xime  iucundum  fuit  experiri.  Deus  opt.  max.  faxit, 
ut  haec  vitae  meae  conditio  publicis  nobiliss.  Aca- 
demiae  Tuae  studiis  commodet.  Id  quod  opto  tam 
ardenter,  quam  sollicite  cupio  parte  aliqua  animi 
mei  gratitudinem  Illustriss.  Celsitudini  Tuae  decla- 


*)  Fortasse  igitur  epistola  post  d.  25.  m.  Decemb.  a.  1519  et 
ante  diem  1.  m.  Ianuarii  a.  1520  scripta  est.  Constat  enim, 
tunc  primum  ineuntis  anni  diem  fuisse  festum  nati  Christi. 
(Si  Spalatino  a  die  25.  m.  Dec.  1519  usque  ad  1.  Ian.  1520 
scribendum  erat  „a.  1520,"  nonne  et  ipsi  Melanthoni  et 
cuiqueeiusdem  aetatis  idem  mos  observandus  erat?  Equidem 
puto,  epistolam  a.  1520  exaratam  esse,  et  eo  quidem  tempore, 
quo  Melanihon  uxorem  ducturus  erat.  cf.  quae  Lutherus  hac 
de  re  Spalatino  a.  1520  scripsit  ap.  de  Wette  I,  459.471.485. 
Quis  a.  1519  apographo  adscripserit,  nescio.     F.) 


rare.     Valeat  eadem  Illustriss.  Celsit.  Tua  in  Chri- 
sto.     Witebergae  Tuae  1519. 

Illustriss.  Celsitudinis  Tuae 
dediticius 

Phil.  Melanthon  *). 


No.  56.  (hoc  anno.) 

Henrico  Birco  a  Duben. 

Litterae,  quibus  Birco  missa  est  »Luciani  oratio  adversus 
calumniam  mire  elegans.  Vuittembergae. "  s.  a.  8vo". 
(Oratio  graece  in  Melchioris  Lottheri  typographeo  excusa 
est,  ut  Strobelius  in  N.  Beitr._VoI.il.  p.  125  affirmat. 
Translationem  eiusdem  orationis  latinam  Melanthon  a. 
1518  edidit.  cf.  supra  p.  46.  Strobelius  I.  c.  adliircum 
epistolam  recudendam  curavit.     F.) 

Generoso  adulescenti  Henrico  Birco  a  Du- 
ben**)  Phil.  Mel  S.  D. 

Inter  graecae  linguae  scriptores  tum  propter  mul- 
tiiugam  eruditionem,  tum  propter  sermonis  ele- 
gantiam  et  miram  quandam  venerem,  nemo,  ut 
opinor,  Luciano  praeferendus  est.  Quae  nobis 
caussa  est,  cur  aliquot  eius  commentarios  enar- 
rare  videatur.  Ex  quibus  hunc  tui  nominis  auspi- 
cio  in  lucem  edimus,  Henrice,  ut  exemplo  tuo  iu- 
ventutem  ad  graecas  literas  invitemus,  quibus  tu 
hactenus  tam  pertinaciter  et  faves  et  incumbis.  Id- 
que  quanta  cum  laude  facias,  non  sinit  modestia 
tua  dicere.  Perge  vero  gentilicium  decus  litera- 
rum  scientia  augere ,  tanto  maiore  cura  studioque, 
quanto  verius  virtus  bonaeque  artes,  quam  ullae 
imagines,  ulla  stemmata  nobilitant.     Vale. 

*)  Scribendum  est  sine  dubio:  „Melanchthon."     F. 

**)  Fortasse  idem  est,  qui  c.  a.  1522  Lipsiae  una  cum  Cp. 
a  Carlowilz  et  Iulio  a  Pflug  studiis  operam  dedit.  cf.  Pt. 
Albini  Meifsn.  Land  -  Chronik  pag.  368.  Historia  nobilis 
gentis  Birhorurn  von  der  Duba  (s.  von  der  Eiche) ,.  Domi- 
norum  in  Muhlberg ,  quam  autor  anonymus  (J..  G..  B..) 
in  (J.  Ch.  Huschke's)  Magazin  der  Sachs.  Geschichte  P.  IV. 
et  V.  proposuit,  huius  Henrici  mentionem  facit  nullam.    F. 


Melavth.   Oi*er.    Vol.  I. 


131 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1520. 


132 


1520. 


JSo.  57. 


20.  Ian. 


Ulr.  de  Hutten  Melanthoni. 


Epistola  ex  apographo  eiusdem  aetatis  priinuni  edita 
est  in  „1.  Erh.  Kappens  kleiner  Nacblese  einiger 
zur  Erlauterung  der  Reformations- Geschicbte  niitz- 
licher  Urkunden."  P.  II.  (Leipz.  1727.  8.)  pag.  425. 
Inde  recusa  est  in  U.  de  Hutten  opp.  ed.  E.  los.  Hm. 
Miinch.  T.  III.  p.  S37.  In  Germanicum  a  /.  Frickio 
translata  est  in  Lutheri  opp.   ed.  Walch  T.  XV.  p.  1946. 

F. 

Ulr.  Huttenus  Philippo   Melanchtho- 

ni    S.  , 

Fortasse  iam  notum  habes,  ut  vi  sua,  nieoque 
instinctu  liberaverit  a  nebulonibus  barbaris  Ca- 
pnionem  nobis  Franciscus  *),  quem  ita  illi  dimit- 
tent ,  ut  pecuniam  quoque  soluturi  sint.  At  nunc 
scribere  Luthero  ipse  Heros  iubet  **),  si  quid  in 
caussa  sua  patiatur  adversi,    nec  melius  aliunde 


*)  Franc.  a  Sichingen.  Huttenus  hoc  Ioco  de  commodis  agit, 
quae  Reuchlino  orla  sunt  ex  lihello  inscripto :  „Eruorde- 
rung  vnd  verkiindung:  des  Edeln  vn  vesten  Francisco  vo 
Sickingen,  zu  Eberburg,  an  vnd  wider  Provincial  prioren 
vnd  Conuenten  Prediger  ordens  teutscher  nation  vn  sun- 
derlichen  Bruder  Jacoben  von  der  hochstraten ,  auch  pre- 
diger  ordens,  yon  wegen  vnd  namen  des  hochgelerlen  vnd 
weitberumbten  hern  Johann  Reuchlins,  baidcr  Rechten 
doctor,  seiner  erlangten  Executorial  halben  jc.  "  (scr. 
„Freylag  negst  nach  sant  Jacobs,  des  heiligen  Aposlels, 
tag"  i.  e.  die  29.  m.  Iulii,  „Anno  etc.  XIX.")  Plagula  una 
in  4to.  Quae  quidem  expostulatio  recusa  est  in  lac.  Burck- 
hard  de  XJ.  Hutteni  vita  comment.  P.  III.  p.  158  — 163. 
„Quantum  ponderis,"  Burckhard  1.  c.  ait,  „  hoc  fortissimi 
Fr.  Sickingii  Edictum  habuerit,  inde  colligi  potest,  quod 
inilio  insequentis  anni  Fratrum  Praedicatorum  Prouincialis, 
ut  adpellari  solet,  Ingolstadium,  vbi  Reuchlinus  tum  doce- 
bat,  duos  legatos  misit,  qui  pacis  condiliones  huic  offer- 
rent ,  indicarentque  Ordinein  Pi  aedicator.  in  gratiam  deni- 
que  cum  eo  esse  redilurum.  quod  ipse  Sickingius  medio 
anno  Reuchlinum  lilteris  cerliorem  fecit,  opera  sua  ex- 
stinctam  demum  essc  Litem ,  quae  inter  Praedicatores  et 
cum  tam  diuturna  fuerit ;  idtjue  cum  eius  honore  Praedi- 
catorum  expensis  eanue  prorsus  forrna ,  quae  ipsi  ac  ami- 
cis  posset  placere.  quod  denique  anno  noudum  exacto ,  ex 
quo  Edictum  illud  promulgatum  fuerat,  expensarum  Litis 
summa  a  Praedicatoribus  Reuchlino  in  bono  auro  est  per- 
soluta. "     F. 

**)  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  451.  470.  475.  Huttenus 
Lulhero  II.  Non.  Iunii  a.  1520  haec  scribit:  „Iubet"  (Fran- 
ciscus  a  Sickingeri)  „ad  se  venireN."  (i.  e.  Naustallum) 
„te,  si  tutus  istic  satis  non  sis,  habiturus  pro  tua  dignitale 
liberaliter  et  adversus  omnis  generis  inimicos  defensurus 
strenue.  Hoc  ter  aut  quater  iussit  ad  te  scriberem. "  Vid. 
Burckhard  1.  c.  11,  65.  Hutteni  opp.  ed.  Miinch  III,  576. 
Cf.  etiam  quae  Huttenus  Melanthoni  infra  II.  Cal.  Marlii 
1520  scribit.     F. 


remedium  sit,  ad  sc  ut  veniat,  effecturum  pro  eo 
quod  possit,  potest  autem  tantum,  pro  Capnione 
quantum  perfecit.  Id  multis  et  necessariis  de 
causis  non  facio,  tibi  autem  scribo  hoc  nomine, 
illum  ut  ')  moneas  protectorem  suum,  tanta  qui 
se  benignitate  ultro  offert,  scriptis  ut  salutet. 
Grede  mihi,  vix  aliunde  certior  salus  erit.  Uti- 
nam  videres,  quae  scripsit  Monachis.  Nudius 
quartus  ab  illo  descendi  Naustallo>  ubi  agit 
nunc.  Curabo  Erasmi  quoque  negocium  ibi, 
qui  magnas  mihi  tragoedias  de  suis  aemulis  scri- 
bit.  Primum  conciliandus  nobis  Ferdinandus 
est ,  quo  de  Franciscus  mereri  bene  gestit.  Post 
facile  erit  exagitare  improbos.  Lutherum  amat 
Franciscus ,  primum  quia  bonus  sibi,  ut  ceteris 
videtur,  et  ob  id  invisus  illis,  deinde  quia  eum 
ex  Coinitibus  de  Solmis  quidam  *)  commendavit 
literis.  Confestim  mone  ipsum,  ne  ignoret,  et  unde 
spes  sit,  et  unde  salus,  ac  vale.  Ex  Mogunciaco 
XIII.  Calendas  Febr.  Anno  1520. 


No.  58. 


l.Febr. 


Bartholomaeo  Schallero. 


Ex  Epp.  lib.  V.  pag.  528. 

(JBartholomaeo    Schallero    fratri    suo 
Annaebergae.) 

Salve  Barlholomaee.  Ut  vestra  omnia  laeta  sint, 
opto.  Quod  ad  te  attinet,  si  quid  sinistri  acci- 
derit,  animum  concipe  Christianum,  h.  est,  qui 
et  rebus  adversis  gaudeat,  et  occasionem  sibi  ob- 
latam  rei  melius  gerendae  sciat.  Omitto  enim 
nunc  frigidas  consolationes  hominum  Philosopho- 
rum,  utcogitesanimo,  reshumanaeomnesquamin- 
certao,  quam  fluxae,  quam  caducae  sint.  Una  nobis 
eademque  efficacissima  consolatio  ex  Christo  est, 
quem  meditari  te  putabo,  si  hac  parteChristiani  ali- 
quid  dederis,  non  putabo,  si  frangi  te,  si  a  statu  tuo 
deiici,    intellexero.     Passus  est  Telemachus  Ho- 


1)  „ut"  Miinch  praetermisit.     F. 
*)  Fortasse  Phiiippus,  Comes  deSolms,  aulicus  Alberli  Ar- 
chiepiscopi  Moguutini.     cf.  Kappium  1.  c.  p*  424.     F. 


133 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


134 


mericus  mederi  sibi  rb  vr\mv&kg,  quanto  magis 
nos,  qui  praesentem  Christum  habemus,  patia- 
mur  coelestem  Spiritum  medicantem,  cui  si  te 
permiseris,  navta  xalwg  egzai.  Spiritus  gaudii 
est  et  pacis:  Gaudium  et  pacem  animo  inseret, 
nisi  ipse  reiicias.  Matrem,  rem  domesticam  tibi 
commendo ,  neque  quidquam  magis  pium  feceris, 
quam  quod  in  domum  tuam  contuleris.  Mihi 
fratres  hic  tui  *)  curae  erunt,  erudiendi  huic 
nascenti  seculo.  Tu  ipse  scis,  quid  de  me  sen- 
tire  debeas,  ut  pluribus  tibi  non  sit  opus,  stu- 
dium  erga  vos  meum  commendare.  Si  per  nun- 
cios  licebit  scribito ,  vehementer  enim  cupio  scire, 
quid  agatur  tecum,  aut  qua  spe  tu  vivas,  num  in 
literis  acturus  sis  vitam  reliquam,  id  quod  vellem. 
Nam  ut  his  annis  Musas  statim  deseras  J),  ipse  in- 
telligis ,  quam  probari  non  possit.  Vale ,  mi  fra- 
ter.     Calend.  Feb.  Anno  M.D.XX. 

Philippus  tuus. 


No.  59. 


(m.  Febr.) 


Andreae  Camiciano. 


Litlerae,  quibus  Camiciano  missa  est  Melanthonis  „Ad 
Paulinae  doctrinae  studium  adhortatio.  Basil.  ap.  Ad. 
Petri."  1520.  plag.  1-J  in  8vo  **).  Inde  recusae  sunt  in 
Strobelii  Miscell.  V,  145.  Eadem  Melanthonis  adhorta- 
lio  cum  epistola  annexa  est  libro  inscripto :  „EpistoIa 
Pauli  ad  Romanos  D.  Erasmo  interprete,  rerum  theolo- 
gicarum  et  summam  ***)  methodum  continens.  Wit- 
temb."  (s.  a.  plagg.  4  &.)****)  Hinc  Melanthonis  episto- 
lam  Cl.  Muffat  descrip^it.  Quae  Melch.  Lottherus  huic 
libro  praefatus  est,  a.  1520  scripta  sunt.  (Adhortatio  et 
litterae  dedicatoriae  insunt  etiam  libro :  „  Ph.  Melan- 
chthonis  declamatiunculae  duae  in  d.  Pauli  Doctrinam. 
Eiusd.  epistola  ad  Hessum  Theologum.  Argent.  ap.  Her- 
vagium    m.  Decembr.  M.  D.XXH. "  in  8vo.     cf.  No.  61. 


1)  deseras]  Lib.  V.:  „deseres. "  F. 
*)  Casparus  et  Hieronymus ,  qui  medicina  clarus  Noribergae 
vita  excessit.  Hieronymi  fdius,  cui  etiam  Hieronymo  no- 
men  fuit,  Vitebergae  professor  medicinae  erat  et  Zitlaviae 
c.  a.  1586  mortem  occubuit.  Casparis  Peuceri,  Philippi 
Melanthonis  generi ,  filiam  Martham  uxorem  duxit,  ex  qua 
duos  filios  habuit  Hieronymum  et  Casparum ,  quorum  alter 
Heidelbergae  theologiae,  alter  Altdorfii  mcdicinae  operam 
dedit.  Mater  Martha  post  Hieronymi  marili  mortem  1.  Cp. 
Naevio  medico  nupsit.  cf.  Peuceri  epp.  in  Strobelii  Mis- 
cell.  IV,  89  seqq.  et  epp.  XL  ad  Hi.  Schallerum  in  Riede- 
reri  Nacbrr.  I,  232  seqq.  et  361  seqq.     F. 

**)  Liber,  cuiusexemplar  inbibliotheca  ecclesiaeB.MariaeVirg. 
Halensis  est,  inscribitur:  „AD  PAVLINAE  DOCTRINAE 
STVDIVM  ADHORTATIO.  AVCTOR  EST  PHILIFPVS 
MELANCHTHON.  Basileae  apud  Adamum  Petri."  An- 
num,  quo  excusus  sit,  typographus  praetermisit.  Qui  qui- 
dem  liber  sine  dubio  librum  Vitebergae  editum  sequutus 
est,  ita  ut  primum  locum  obtinere  non  possit.     F. 

***)  Fortasse  scribendum  est:  „summam  et."     F. 

****)  Quanam  forma?    F. 


Item  libro:  „  Annotationes  Philippi  Melanchthonis  in 
Epistolam  Pauli  ad  Rhomanos  et  ad  Corinthios  duas,  di- 
ligentissime  recognitae,  adiecto  indice.  Item  Adhorta- 
tio  eiusdem  ad  Paulinae  doctrinae  studium."  s.  1.  1525. 
8.  pag.  154  seqq.  Litteris  dedicatoriis  praetermissis  exhi- 
belur  adhorlatio  in  Melanthonis  Declamatt.  T.  I.  p.  1. ; 
in  ed.  Gerbelii  p.  1.  et  in  ed.  Richardii  T.  III.  p.  28.  Re- 
cusa  est  adhortalio  et  in  Iac.  Sadoleti  libro  de  laudib.  phi- 
losophiae.  Basil.  1541.  p.329  seqq.,  ubi  Melanthon  „Theo- 
philus  Neccomensis"  appellatur.     F.) 

Andreae    Camiciano  *)    suo    Phil. 
Me lanch.    S. 

Jrraefationem  **),  qua  Divi  Pauli  doctrinam  piis 
ac  studiosis  iuvenibus  commendavimus ,  ad  te,  ' 
suavissime  Andrea,  mitto,  non  ut  nostris  te  nu- 
gis  ad  sacras  literas  adhortemur,  ardes  enim  ipse 
et  flagras  optimarum  rerum  studio ,  sed  ut  pignus 
aliquod  amoris  in  £e  mei  et  amici  pectoris  testimo- 
nium  habeas.  Iam  olim  enim  opto,  animum  tibi 
meum  honesto  aliquo  exemplo  testari.  Verum  id 
hac  lege  mitto,  ut  officium  ex  animo  meo  ettml- 
zwg  aestimes:  nam  ita  non  dubito,  amplissimum 
fore  munus.  Sin  ipso  operis  habitu  metiare,  iam 
desperavi  gratiam:  neque  enim  a  me  quicquam 
tale  scribi  potest,  quod  ingenio  iudicioque  tuo  sa- 
tisfaciat.  Vehementerque  vereor  graecum  illud 
vv  IdcpQodfori  ***),  qui  tam  pinguia  delicatissiir  o 
homini  dedico:  quanquam  ita  optarim,  te  prae- 
fationi  meae  succensere,  ut  eam  graviore  oratione 
vinceres  adeoque  nobilitares.  Id  ut  facias  hor- 
tor,  etiam  non  tam  mea,  quam  piarum  littera- 
rum  caussa,  quas  decet  nos,  quanta  maxima  pos- 
sumus  opera  ab  impiis  Sophistarum  scholis  ad- 
serere.  Me  sane  casus  magis  quam  consilium  ad 
hoc  argumentum  tulit.  Quod  in  caussa  fuit,  cur 
brevius,  quam  pro  rei  dignitate,  scripserim.  Vale. 
Vuittembergae. 


*)  Cui  quidem  Andreae  nomen  gentilitium  Franci  erat. 
Camicianus    appellabalur,     quippe    qui    oppido    Camenzia 

i  oriundus  esset.  Tunc  publica  auctoritate  scholas  in  acade- 
mia  Lipsiensi  habebat.     F. 

**)  Ut  ex  Lutheri  epistola  ad  Spalatinum  d.  26.  Ianuarii  in- 
telligitur,  habita  est  oratio  d.  25.  Ianuarii.  (Lulheri  ad  Spa- 
latinum  epistolam  d.  26.  Ian.  a.  1520  scriptam  ignoro. 
Fortasse  haec  referenda  sunt  ad  Lutheri  epistolam,  quam 
/.  Langio  d.  26.  lan.  h.  a.  misit.  cf.  quae  Melanthonis  ad 
Bronnerum  litteris  (No.  61.)  adscripsi.  Cave  autem  putes, 
Lutherum  h.  1.  de  Melanthonis  adhortatione  agere.  Spectant 
enim  ad  Melanthonis  declamatiunculam  in  d.  Pauli  doctri- 
nam  ab  exhortatione  illa  probe  distinguendam,  quam  coram 
Hi.Bronnero,  CaroH  V.  Jegato,  die  Pauli  aposloli  festo, 
i.  e.  die  25.  m.  Ianuarii,  habuit.  Magna  igitur  est  quaestio, 
num  Melanthon  ad  Camicianum  epistolam  mense  Februario 
scripserit.     F^) 

***)  «Suillum  genus  invisum  Veneri  prodideruntPoetae  ob  in- 
terfectum  ab  apro  Adonium,  quem  diligebat  dea  "  elc.  Festus 
in  Suillum.  cf.  Facciolati  et  Forcellini  tot.  latin.  Lexicon 
T.  IV.  p.  296.    F. 

9  * 


135 

No.  60. 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1520. 


136 


(m.  Februario  *).) 


Barthol.  Schallero. 


Ex  EpP.  lib.  V.  pag.  531. 

(Bartholomaeo   Schalle.ro  frairi  suo 
Annaebergae.) 

Salve,  mi  frater.  Occupatior  sum,  quam  ut 
plura  scribere  possim.  Patri  felicem  mortem, 
adeoque  transitum  ad  immortalitatem  ex  animo 
gratulor.  Quid  enim  vel  ille  Christianius  pati 
potuit,  vel  ego  Christianius  optem,  aut  dicam? 
Tuum  erit,  familiae,  ut  res  postulat,  consulere. 
Mire  vellem,  multa  tecum  de  studiis  fratrum, 
quid  censeam,  coram  agere.  Proinde  huc  matu- 
rabis  quam  primum,  transacturus  mecum,  quid- 
quid  hic  superest  negotiorum.  Non  consulo ,  ut 
ad  studia  redeas,  nec  te  a  familiari  cura  avoco, 
sed  hoc  volo,  ut  paucos  dies  non  mihi,  sed  fra- 
tribus  hic  tuis  dones.  Intelliges ,  quae  velim.  De 
fide  mea  ne  dubita.     Vale  Witenbergae.  "' 

Philippus  tuus. 


No.  61.  (m.  Februario.) 

Hieronymo  Bronnero. 

Litterae  dedicatoriae  libelli,  qui  inscribitur:  „DECLAMA- 
TIVNCVLA  1N  D.  PAVLI  DOCTRJNAM.  Epistoba 
ad  Iohannem  Hessum  Theologum."  Hunc  titulum  exci- 
pit  insigne  Electoris  Saxoniae  ligno  incisum  ,  cui  subscri- 
pta  sunt  haecce  :  „Vuittenbergae  apud  Melchiorem  Lottbe- 
rum  iuniorem.  AnnoMD.XX."  Plagg  3^  in  4to.  Ex 
exemplari  declamatiunculae  Vitebergae  primum  editae, 
quod"  in  bibliotheca  academiaelenensis  asservatur,  litteras 
ad  Bronnerum  descripsi.  Libelhis  recusus  est  „BASI- 
LEAE,APVD  ANDREAM  CARTANDRVM  **).  MEN- 
SE  IVNIO,  ANNO  M.D.XX."  plagg  4^  in  4to.  Tum 
oratio  edila  est  in  libro  inscripto:  „DE  D.  PAVLI  THEO- 
LOGIA  ET  CONTRA  PERNICIOSAS  THEOLOGO- 
RVM  AETATIS  NOSTRAE  SCHOLAS  PHILIPPl  ME- 
LANCHTHONIS  DECLAMATIVNCVLA.  ET  QVAE- 
DAM  ALIA  LECTV  DIGMSSIMA."   S.  1.  et  a.  plagg.3f 


*)  Quo  iure  dicatur,  hanc  epistolam  m.  Februario  scriptam 
esse,  nescio.  Equidem  puto,  Melanthonem  epistolam  prius, 
quam  litteras  adSchallerum  d.  1.  m.Febr.  scriptas  (cf.  supra 
p.  132)  exarasse.  Schalleri  enim  pater,  de  cuius  morte  il/e/aH- 
thon  hic  scribit,  iam  ante  m.  Febr.  a.  1520  ex  vita  disces- 
sisse  videtur,  quum  Melanthon  die  1.  m.  Febr.  patris  nul- 
lam  mentionem  faciat,  et  matrem  remque  domesticam,  patre 
mortuo,  Bartholomaeo  commendet.  Epistola  igitur  fortasse 
iam  a.  1519  scripta  est.      F. 

**)  Sic  per  errorem  t)pographicum  pro :  ^Cratandrum^    F. 


in  4to.  Deinde  exstat  in  libro,  cui  praescribitur :  „Ph. 
Melanchthonis  declamatiunculae  duae  in  d.  Pauli  Doctri- 
nam.  Eiusdam  Epistola  ad  Hessum  Theologum.  Argen- 
torati  apud  Ioannem  Hervagium  niense  Decembri 
M.D.XXII. "  8vo.  (Alteram  declamatiunculani  Melan- 
thon  Andreae  Franco  Camiciano  dedicavit.  cf.  No.  59.) 
Denique  Strobelius  Philippi  declamatiunculam  cuni  epU 
stola  ad  Bronnerum  Miscellaneorum  Parti  III.  (p.  233  — 
252)  inseruit.     F. 

D.  HIERONYMO  BRONNER,  Hivi  Ca- 

roli  Caes.  Aug.  a  secrctis,  Philipp.  Melan- 

chthon  S. 

Solennem  divi  Pauli  Apostoli  *)  diem  ,  pro  Aca- 
demiae  nostrae  ritu ,  declamatione  qualicunque 
nuper  dedicavimus.  Quam  ad  te,  Hieronyme, 
mittimus,  cum,  quod  passim  de  literatis  atque 
adeo  de  literis  ita  meritus  praedicaris,  ut  gratiae 
loco,  quicunque  literas  profitemur,  studia  tibi 
nostra  debeamus,  tum,  quod  id  temporis  forte 
fortuna,  quo  diximus,  Vuittenbergae  apud  illu- 
striss.  Principem  D.  Fridericum,  Saxoniae  du- 
cem  Electorem,  heroem  omnium  seculorum  me- 
moria  dignum,  Divi  Caroli  Caes.  Legatum  ege- 
ris  **).  quae  vel  una  ratio  hunc  tibi  sermonem 
adserat.  Nam  cum  publico  more,  et  qui  iam 
prope  iuris  vim  obtinet,  sua  Regum  legatis  studia 
vulgo  professores  literarum  commendent ,  par  est, 
et  nos  officium  tibi  nostrum  honesta  aliqua  ra- 
tione  testari.  Proinde  declamationem ,  in  quam 
casu  incidisti,  tibi,  adeo  literarum  amanti ,  nun- 
cupamus  *):  in  qua  si  nihil  aliud  eruditi  proba- 
turisunt,  studium  tu  certe  nostrum ,  quae  dexte- 
ritas,  qui  candor  tuus  est,  probabis.  Ampliora 
sane  virtus  tua  merebatur.  Sed  boni  consules, 
quod  sors  dedit.  Quod  ad  argumentum  attinet, 
orationi  patrono  opus  est.     diximus  enim  de  Pauli 


*)   i.  e.  diem  25.  m.  Ianuarii ,    quo  d.  Pauli  conversio  celebra- 
tur.     F. 

**)  Spalatinus  in  Annalibus  ap.  Menckenium  II,  599.  de 
Bronnero  haec  narrat:  (Servestam)  „venit  Hieron.  Brun- 
ner ,  a  secretis  et  consiliis  Caroli  V.,  electi  Bo.  Regis  ad 
Principem  nostrum  pientissimum  et  opt.  Ducem  Frideri- 
cum  Sax.  Elect. ,  cum  variis  ipsius  et  optimis  et  iucundissi- 
mis  et  luculenlissimis  graiiae  singularis  regiae  testibus  Inde 
abeuntem"  (principem  Electorem)  „rheda  comitatus  VFi- 
tenbergam:  ubi  diem  conversionis  S.  Pauli  subsistens;  quo 
die  Mag.  Ph.  Melanchthon  de  more  in  omnibus  Divis"  (i. 
e.  in  aedibus  Vitehergae  omnibus  Sanctis  dicatis)  „de  discri- 
mine  verae  et  scholasticae  christianissime  oravit. "  Et  Lu- 
therus  Langio  die  26.  m.  Ian.  a.  1520  scribit:  „liispaniarum 
Legalus"  (Hi.  Bronner)  „apud  Principem  nostrum  est,  cum 
quo  heri  ego  et  Philippus  certavimus"  (pro :  „certavimus" 
sine  dubio  scribendum  est:  co enavimus)  „splendide  in- 
vitati.  Orationem  heri  habitam  a  Philippo  videbis  statim 
excusam."  ap.  de  Wette  I,  396.  F. 
1)  nuncupamus]  Slrobelius:  inscribimus.     F. 


137 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


138 


theologia,  adeoque  contra  perniciosas  Theologo- 
rum  aetatis  nostrae  scholas,  adversum  quas  non 
uno  nobis,  ut  ita  dicam,  Hercule  opus  est. 
Suscipies  igitur  non  modo  orationis  nostrae,  sed 
omnino  sacrarum  literarum,  quarum  caussam 
egimus,  patrocinium,  dignam  profecto  rem  no- 
mine  tuo.  Nam  et  literas  tueri  praeclarum  est, 
et  sacras  vindicare  pium.  Martinum  Lutherum, 
virum  iuxta  pium  atque  eruditum ,  vereque  theo- 
logum,  tibi  commendo.  Vale.  Vuittenbergae 
Saxonum  M.D.XX. 


No.  62. 


(m.  Februario.) 


loanni    Hesso. 


Philippi  ad  Hessum  epistola  una  cum  declamaiiuncula  in  D. 
Pauli  doctrinam  primum  Vuittenb.  ap.  Melch.  Lottherum 
iun.  Anno  M.  D.XX.  forma  quadrupiicala  excusa  est.  (cf. 
ep.  anteced.)  Ex  quo  libro  lilteras  exscripsi.  Melanthon  a. 
l519axiomata  proposuerat,  quibus  probaret,  iudiciurn  dere- 
busdivinisexbibliissacris,  neque  vero  ex  humanarum  tradi- 
tionum  auctoritate  petendum  esse.  Indequeconcluserat,  „ci- 
tra  haereseos  crimen  esse,  non  credi  transsubstantiationem 
aut  characterem  aut  similia.'1''  Eckius,  ut  videtur,  baecre- 
futare  conatus  est.  Melanthon  enim  in  hac  ad  Hessum  epi- 
stola  scribit:  „  Atque  utinarn  cerliusaliquod  hac  de  re  pro- 
ferat  Eckius,  cui  adeo  disciplent  nostra."  Fortasse  haec 
ad  Eckii  libellum  „de  praesentia  corporis  et  sanguinis 
Ckristi"  spectant.  His  iam  respondet  Melanthon ,  cuius 
quidem  axiomata,  de  quibus  h.  1.  agilur,  interiisse  viden- 
tur.     cf.  quae  supra  pag.  125  dicta  sunt.     F. 

D.   10HANNI   HESSO,    NVRENBER- 
GEN.  THEOLOGO    PHIL.  MEL.  S. 

Vide,  mi  Hesse,  quae  tu  nuper  pro  animi  tui 
candore  axiomata  a  nobis  Vuittenbergae  disputa- 
ta  *)  tantopere  probabas,  ea  nunc  censores  qui- 
dam  dogrnatum  Christianorum  ordine  movent. 
In  primis  autem  sententiam  de  transsubstantiatio- 
ne,  quam  inter  articulos  fidei  numerare  posse  non 
puto.  Nam  eo  loco  nostris  temporibus  literae 
Christianae  sunt,  ut  pium  vocare  nemo  ausit, 
nisi  quod  vulgo  receptum  scholae  profitentur. 
Quo  errore  non  facile  perniciosior  alius  fuerit: 
nempe  quo  fieri  videmus,  ut  magis  quid  scholae 
recipiant,  quam  quid  Christus  doceat,  spectetur. 
Mihi  sane,  qui  nolim  Christianas  literas ,  unicum 


*)  Themata  circularia  m.  Septemhri  1519.  (cf.  supra  p.  125. 
Quum  vero  eorum ,  quae  Melanthon  hic  profert,  in  XVIII 
illis  thesibus  mentio  fiat  nulla,  mihi  quidem  probari  viden- 

-  tur,  quae  1.  c.  conieci.    F.)  • 


in  terris  pignus  pacis ,  contentionibus  prophanare, 
nihil  prius  fuerit,  quam  suffragari  scholis,  nisi 
Christo  tot  modis  refragarentur  ipsae.  Proinde 
visum  est,  paucis  tibi  sententiae  meae  rationem 
reddere,  ut  habeas  alicubi  quod  amicis  meo  no- 
mine  respondeas.  Neque  hoc  ago ,  ut  censoribus 
meis  satisfaciam :  quos  morosiores  esse  scio ,  quam 
ut  ulla  omnino  ratione  placari  possint.  Tibi,  ut 
spero ,  paucis  satisfecero ,  homini  et  pure  Chri- 
stianas  literas  erudito  et  iudicii  in  rebus  sacris 
minime  vulgaris.  Primum  vero  admoneo,  sen- 
tentias  me  aliquot  scholis  proposuisse  disputandas, 
de  quibus  consilium  fuit  audire,  quid  optimus 
quisque  ac  doctissimus  sentiret.  Male  affecta  cor- 
pora  quondam  in  publica  exponebantur  compita, 
communiter  ab  omnibus  visenda  civibus,  ut  si 
quis  morbi  vim  compertam  haberet,  aut  reme- 
dium  nosset,  indicaret.  Quid  vetat  idem  in  li- 
teris  fieri?  Non  liceat  sicubi  dubites,  ad  alio- 
rum  iudicium  provocare?  Proposuimus  explo- 
raturi,  de  sententia  nostra  quid  sentiretur  a  do- 
ctioribus  *).  Nobis  sane  non  temere  probabatur : 
sed  si  quis  rectius  aliquid  moneret,  aequo  animo 
calculum  revocaturis.  Scholae  et  certissima  in 
dubium  vocant:  ego  de  incertis  et  de  quibus  iam 
tot  seculis  inter  paucos  adeo  convenit,  non  dispu- 
tem?  Antiquari  scholarum  morem  oportet,  si 
disputare  rebus  dubiis  non  licet,  nisi  solis 
Saxonibus  non  licet,  quod  et  Boiis  et  Ubiis, 
et  omnibus  ubique  scholis  permissum  est.  Et 
proposuimus  quidem ,  ut  disputaremus ,  re- 
tractaturi,  si  quis  rectius  moneret.  At  cen- 
sores  isti,  cum  nihil  moneant,  calumniantur 
tamen,  et  suum  illud  quiritantur,  Haeresis,  im- 
mo  nova  haeresis.  Sed  excutiamus  rem  ipsam 
paulo  accuratius.  In  numero  axiomatum  nostro- 
rum  duo  quaedam  sunt,  e  quibus  tertium  de 
Transsubstantiatione  et  charactere  ceu  e  fonte  de- 
rivatur.  Quod  Catholicum,  praeter  articulos, 
quos  scriptura  probat,  non  sit  necesse  alios  cre- 
dere.  Deinde  conciliorum  autoritatem  scriptu- 
rae  autoritate  vinci.  E  quibus  jit  citra  haeresis 
crimen,  non  credi  Transsubstantiationem  aut 
Characterem,  aut  similia.  Postremum  axioma 
convelli  non  potuit ,  nisi  prioribus  duobus  refuta- 
tis.  Porro ,  neque  ad  Transsubstantiationem  tan- 
tum  aut  Characterem ,  sed  ad  omnia  eius  generis, 


1)  doctioribus]  Ep.  Basil.  ed. :  „Doctoribus."    F. 


139 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


140 


quibus  vulgo  divini  iuris  titulus  praetexitur,  per- 
tinebat  axioma.  Quid  igitur  in  solo  Transsub- 
stantiationis  articulo  quiritantur?  maxime  quan- 
do  et  Sententiarum  commentarii  non  modo  de 
Charactere,  sed  et  Transsubstantiatione  variant. 
Mibi  non  liceat  quod  illis,  qui  ad  sacras  literas 
fortasse  instructior  accedo ,  quam  illorum  vulgus : 
atque  ut  consilium  disputationis  tibi  meae  ape- 
riam ,  videbam  passim  humanis  decretis  autoritati 
sacrarum  literarum  derogari ,  neque  conferri  mo- 
do,  sed  et  anteferri  humana  Jdivinis:  articulos 
fidei  dici  iam ,  non  modo  quae  sanctomm  patrum 
conciliis  decreta  sunt,  aut  Pontifices  sanxerunt, 
sed  et  quidquid  Thomasy  quidquid  Scotus  argu- 
tantur,  et  in  iis  non  modo  incerta  multa  pro  cer- 
tisdefendi,  sed  et  male  Christiana  pro  piis  tradi. 
Ad  haec  cum  tanti  fierent  humanae  fabuke,  iudi-, 
cium  de  sacris  rebus,  non  e  divinis  literis,  sed 
humanis  traditionibus  peti,  neque  tam  spectari, 
quid  Evangelicae  literae  doceant,  quam  quid  ex 
Evangelicis  probent  homines.  Christus  docet  non 
esse  vindicandum.  Probare  hoc  nemo  audebat, 
sed  ad  scholas  ferebatur,  ubi  consilium  esse,  non 
praeceptum,  ne  quis  vindicet,  audiebamus.  O 
impiam  vocem,  Paulus  delinqui  censet,  si  quis 
iudicio  Cbristianus  cum  alio  contendat:  recipere 
hoc  impietas  erat,  quod'hac  parte  Paulum  non 
probabant  neque  Canones,  neque  scholae  Theo- 
logorum.  Et  baculo  Pontificibus  Christus  inter- 
dixit,  Hodie  piaculum  est,  non  armare  duobus, 
quos  vocant  gladiis,  pontificem.  Praetereo  in- 
numera,  adeoque  multo  maxima :  in  quibus, 
magno  procul  dubio  rei  Christianae  malo,  aliud 
homines  atque  Christus  docent.  Denique,  ut 
paucis  dicam,  Ipse  e  iurisconsultis  audivi,  dispu- 
tationes  ad  Theologos  relegari;  caeterum  iudi- 
cium  rerum  Theologicarum  apud  sese  esse,  qui 
ecclesiae  placita  profiteantur.  Scilicet  his  arbi- 
tris  probe  consultum  est  sacris  rebus.  Iam  hac 
ratione,  quot  putas,  Hcsse,  ab  Evangelicis  lite- 
ris  hactenus  avocatos  esse?  qui  sacra  non  e  Chri- 
sto,  sed  ex  commenticiis  hominum  traditionibus 
petenda  esse  viderunt.  Obsecro ,  studiosis  inepte 
commendo  sacras  literas ,  cum  a  traditionibus  hu- 
manis  avoco  ?  cum  admoneo ,  iudicium  rerum  sa- 
crarum  ex  Evangelicis  literis,  non  e  quibusvis 
lacunis  petendum  esse?  Haec  admonebant,  cur 
de  humanis  constitutionibus  proponerem,  vulga- 
ribus  opinionibus  rcfragari  coepi,  argumentum 
a    scriptoribus   aliis   per   incredibiles  labyrinthos 


ductum  duobus  omnino  pronunciatis  absolvi,  Ca- 
tholico  solam  scripturam  credcndam  esse,  et 
conciliis  superiorem  esse  scripturae  autoritatem. 
Quod  genus  scholastica  nugalia  utinam  certatim 
omnes  adniteremur  quam  paucissimis  explicare. 
Dii  boni,  quot  capitula,  quot  leges,  quot  titulos 
conferlim  chartis  illeverunt,  ut  sursum  deorsum 
omnia  versarunt,  qui  hac  de  re  antea  disserue- 
runt.  Factioni  quisque  suae  studuit.  Huic  pon- 
tificia  maiestas,  illi  ius  conciliorum  curae  fuit. 
Sacrarum  literarum,  perinde  ut  Megarensium, 
nulla  habita  est  usquam  ratio.  Quid  multis? 
Ipse  videas  liccbit,  quam  importune  in  negocio 
per  sese  plano  minimeque  scrupuloso  rhetoricen- 
tur:  et  ut  ipso  disputandi  filo  declarent,  quam 
non  hoc  agant,  ut  explicent,  sed  ut  impediant  tri- 
chis  quibusdam  studiosorum  animos.  Ego  con- 
tra  summam  rei  duobus  versibus  perstrinxi.  In 
quibus  si  quid  erratum  est,  cur  non  monent  aman- 
ter  isti?  Humanarum  traditionum  autoritatem 
minuo,  sed  ut  divinarum  literarum  autoritas  ea 
ratione  commendatior  fiat.  Sunt  qui  compendia- 
riam  viam  ad  Theologica  existimant  non  sacros 
libros,  sed  summas  quasdam,  ut  vocant:  e  qui- 
bus  cum  didicerint,  de  quavis  re  vulgo  quid  sen- 
tiatur,  ad  eas,  ceu  ad  regulam,  sacros  libros  exi- 
gunt.  Hos  nonne  retulerit  in  viam  revocari?  ne 
quid  receptum  sit,  sed  quid  recipi  debeat,  obser- 
vent.  Aut  si  apud  alios  minus  promovero ,  certe 
operae  precium  est,  a  vulgari  opinione  ipsum  me 
liberari.  Nam  per  humanas  deuteroses  quid  pro- 
fectum  sit  hactenus,  non  videmus?  per  quas  tam 
multa  e  Christianis  placitis  .  antiquata  sunt. 
Bella,  foenus,  vindiciae  et  alia  id  genus  proban- 
tur ,  quibus  cum  Christo  non  video  quomodo  con- 
veniat.  Sacramentorum  rationes,  quas  isti  pro- 
diderunt,  ludaicas  plane  caerimonias  spirant.  Gra- 
tia  Christi  ignoratur.  Plato  Aegyptiacam  legem 
fuisse  scribit,  ne  quod  in  sacra  novum  carmen  re- 
ciperetur.  Quanto  minus  committendum  erat  a 
nobis,  ut  doctrina  sacrorum  divinitus,  ipsoque 
dei  filio  autore  prodita,  commenticiis  hominum 
traditionibus  mutaretur.  Et  nusquam  non  incul- 
cat  Christus,  nusquam  non  monent  Apostoli,  quo- 
rum  literae  divino  beneficio  ad  nostra  usque 
tempora  propagatae  sunt,  hominum  traditiones 
cavendas.  Horum  autoritas  vide  quam  nihil  istos 
moverit,  qui  tot  sanctionibus  ecclesiam  illaqueant, 
tot  nugis  gerrisque  scholas  Theologicas  innectunt. 
Te    adpello,     Ilesse,    qui    oceanum   infelicium 


141 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


142 


quaestionum  navigasti ,  nimc  autem ,  velut  e  nau- 
fragio  receptus,   divinarum  literarum  deliciis  se- 
curus  frueris,   de  humanis  traditionibus  et  ficti- 
ciis  scholis  quid  sentis?     Nonne  in  alio  nunc  tibi 
mundo  esse  videris?    nonne  aliter  nunc  te  format 
Christi  spiritus,    atque  illae   quondam   scholae? 
Nonne  Ghristianismi   et   sacrarum  literarum,    ut 
ita  dicam,  excidium  doctrinis  humanis  debemus? 
qnanto  magis  iis,  qui  quidvis  malunt,  quam  re- 
dire   nos    ad  Evangelica   studia?      Divinus  vates 
Esaias  futurum  cecinit,  ut  obsignatus  liber  coe- 
lestium  mysteriorum   tradatur   legendas  iis,    qui 
literas  non  didicerunt,  ubi  de  traditionum  huma- 
narum    doctoribus    loquitur:    quod    intelligis  2), 
quam  apte  quadret  ad  nostra   tempora,     quibus, 
cum  humanis  commentis  tantum  tribuitur,  plane 
sacrarum  literarum  autoritas   extincta  est.      Ex- 
plico  nonnihil  ex  traditionibus  humanis  animum, 
ut  vel  mihi  ipsi,  si  in  aliis  minus  profecero,  di- 
inas  literas  efficacius  commendem:  a  quibus  certe 
olim  absterrebat,  quod  videbam  non  tam  probari, 
quod  ipsae  docent,  quam  quod  vulgus  scholarum 
aut  fasciculi  receperunt,  quos  palam  est  plerisque 
locis  a  scriptura  dissentire.       Iam  hoc   ago,    ut 
omnium  rerum  sacrarum  iudicium  e  solis  divinis 
literis,  non  ex  hominum  placitis  petatur.     Sua  sit 
autoritas  traditionibus,    sed  penes  Christum  ea- 
rum  iudicium  esto.       In  quo  si  erro,    nunquam 
erraverim  equidem  honestius.     Sed  iis  tantum  er- 
rarevideor,  qui  praeter  humana  somnia  nihil  di- 
dicerunt,    quibus  divinae   literae  non  hoc  olcnt, 
quod  sunt,   sed   quod  ad  eas  ipsi,  pravis  infecti 
apinionibus,     adferunt.       Iam   quale    est,     quod 
actant,  ad  se  solos  pertinere  scripturae  interpre- 
:ationem,  quasi  vero  haec  ita  prodita  sit,  ne  nisi 
\  Magistris  nostris  intelligatur.    .  Immo  hoc  be- 
nignus  dei  spiritus  agebat,    ut  ab  omnibus   piis 
juanto  minimo  negocio  intelligeretur.     Quaeso  te, 
ie  patiamur  ex  divinis  literis  Aegyptia  hierogly- 
)ha  ficri.     Delapsus  cst  in  carnem  dei  filius,  ne 
gnoraretur,     quanto  magis   per  literas    cognosci 
roluit,    quas  ceu  effigiem  sui  perpetuo  duraturas 
lobis  reliquit.      Quid,    quod  ea  scripturae  enar- 
atio,  qnani  iactant,  intra  annos  primum  quadrin- 
^entos  nata  est,  ante  id  tempus,  quaeso,  hacc  ad 
pios  pertinebat?   ad  omnes  certe  Christianos  com- 
nuniter,    cum   theologica    professio    nondum  ad 


2)  mtellifiis]  Ep.  Basil.  ed.:   „intelligas."     F. 


scenam,    ad  theatra,    ad  factiones  compararetur, 
sed  eadem  omnium  Ghristianorum  esset.      Chri- 
stum    profitemur    quotquot  eius  sanguine    abluti 
sumus,    e  quo  numero,    quae  est  malignitas,   ab 
illius  doctrina  aliquos  arcere?     Proinde  sacras  li- 
teras    et  nobis  tractare  liceat,    qui  qualescunque 
sumus,  certe  hoc  nomine  digni  videmur,  quibus 
hoc  studii  sublimes  isti  Magistri  nostri  permittant, 
quod  Christiani  sumus.      Nusquam   non    sedulo 
Christus  noster  praccipit,  summa  fide  et  cura  dor 
ctrinam  suam  evolgari,  devovet  modis  dictu  hor- 
rendis,    qui  doctrinam   suam  non  sunt  audituri. 
Quae  nos  ratio  non  invitet  ad  Evangelicas  literas? 
Neque  vero  ille  hominum  traditiones,    sed  suam 
doctrinam  propagari  voluit,    quid  igitur  peccati 
est?  sicubi  animos  nostros  nonnihil  a  commenti- 
cia  hominum  deuterosi  avocamus.      Hoc,  Hesse, 
consiiio    axioinata  disputanda  proposui,    admoni- 
turus,    ne  quis  aliunde,  quam  e  sacris  literis  re- 
rum  sacrarum  iudicium  petat.     Multi  pontificum 
constitutiones ,     multi     surnmas,     multi    argutas 
disputationes    Theologorum    evolvunt,     ut    inde 
Christianismi  formam  petant:  neque  in  tam  varia 
expositione ,   quam  solis  istis  3)  nugatoribus  theo- 
logistis  debemus,    sacris    libris    confidere    tutum 
existimant,  hominum  commentis  tantum  tribuunt, 
ut  ad  eas  ceu  ad  regulam  exigant  et  sacras  literas. 
A  quo  errore,  ut  vel  ipse  me  liberem,  censeo  non 
referre,    si  quis  non  credat,    nisi  quod  scriptura 
docet.     Primas  itaque  sacris  literis  damus,  et  ex 
iis  censemus  iudicium  omnium  rerum  ecclesiasti- 
carum  petendum   esse,    vel  Paulo  teste,    qui  ad 
Timotheum  scribens,    Exemplar,    ait,    habeto 
sanorum  sermonum,   quos  a  me  audistij    iubet 
sacram  Doctrinam    exemplaris    et  archetypi  vice 
esse:  id  quod  et  plerisque  locis  admonet.     At  con- 
ciliormn  auctoritas  ita  pcndet  e  divinis  literis,  ut 
contra  eas  non  liceat  quidquam  decernere.      Sic 
enim  Paulus  Ga/atis:  Si  <juis  vobis  evangelisa- 
verit  praeter  id  quod  accepistis,    anathema  sit. 
Deinde,    nisi  quod  decretum  est,    ad   scripturain 
exigi  potest,  in  certis  et  de  quibus  ainbigi  non  de- 
beat,  non  recipio.      Error  est,  quod  contra  scri- 
pturam  decretum  cst;  Ambiguum  est,  quod  scri- 
ptura  non  communiit,  utPeccatum  est,  quod  con- 
tra  legem   fit,    Mcdium,   qnod  praeler  legem  fit. 
Qui   plurimum    tribuunt   conciiiis,     aiunt   eiTarl 


3)  solis  istis)  Ep.  Basil.  ed.:   „istis  solis."     F. 


143 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


144 


non  posse    in  fidei  caussa    ab   iis,    quos  spiritus 
sanctus  convocarit.      Iam  hos,  unde  certum  erit, 
autore  spiritu  sancto  convocatos  esse,  nisi  ea  de- 
cernant  *) ,  quae  certum  est  a  spiritu  sancto  pro- 
dita  esse,  atque  adeo  quae  scriptura  probat:  nisi 
frustra  Paulus  Timotheum  ea  tueri  iubet,    quae 
sciat,  unde  didicerit.     Scimus  spiritus  sancti  do- 
ctrinam  esse,    quae   est   canonicis   libris  prodita. 
Non  scimus  spiritus  sancti  esse,  quod  conciliis  sta- 
tuitur,   nisi  cum  scriptura  conveniat.     si  quidem 
ex  fructibus  arborem  aestimandam  Ghristus  mo- 
net,  maxime  cum  non  constet,  quatenus  se  con- 
ciliis  impertiat  divinus  spiritus,  cum  compertum 
sit  ea  toties  errasse.     Ad  Corinthios  scribit  Apo- 
stolus  deChristiana  doctrina,  Fundamentum  aliud 
poni  non  posse,  praeter  id quod  positum  est,  Cae- 
lerum,  superstrui  posse  aurum,  argentum ,  lapi- 
des  preciosos ,    ligna,  foenum,   stipulam,  quae 
dies  domini  declaraturus  sit.  Qua  sententia  signi- 
ricat,„inter  ambigua,  etquodaiunt,  in  medio  re- 
linquendum    esse,    si   quid  canonicae  doctrinae, 
quae    fundarnentum  est  Christianismi,     addatur, 
nempe  quod  dies  domini  aliquando  declaraturus 
sit.    Non  contemnendi  sunt  spiritus,  aut  prophe- 
tiae,    ut  ad  Thessalonicenses   scriptum  est,   sed 
probandi.     Index  vero  seu  lydius  lapis ,  ad  quem 
exigi  prophetiae   possint,    nonne   scriptura    est? 
Quod  volgo  receptum  est,  concilia  in  fidei  caussa 
errare  non  posse,    non  paulo  liberius  dici   puto, 
nempe  praeter  scripturae  autoritatem,  quanquam 
hoc  ipsum  frivolo  per  Charites  commento,  nunc 
ita  temperant  quidam ,  ut  dicant  concilium  errare 
non  posse,   verum  si  erret,    non  esse  concilium, 
sed  conciliabulum,  quod  quale  sit,    quis  est  qui 
non  intelligat?     Si  errari  vel  per  concilia  vel  per 
conciliabula ,    quae  vocant,   potest,    Certe  iudice 
scriptura  opus  est,  quae  quod  decretum  est,  aut 
confirmet,  aut  refellat.     Alioqui,  quomodo  scire- 
mus,  concilium  fuerit,  an  conciliabulum,  quo  defi- 
nitum  est,  quod  fortefortuna  in  quaestionem  vo- 
catur.     Divus  Augustinus  contra  Donatistas  ait, 
Scripturam  Canonicam  veteris  ac  novi  testamenti 
omnibus  posterioribus  Episcoporum   literis   ita 
praeponi,  ut  de  ea  dubitari  ac  disceptari  non  pos- 
sit,  utrum  verum,  vel  utrum  rectum  sit,  quidquid 
in  ea  scriptum  esse  constiterit.      Et  paulo  post: 
Concilia ,  quae  per  singulas  regiones  vel  provin- 


4)  decernant]  Ep.  Basil.  ed.:  „cernant."     F, 


cias  fiunt ,  plenariorum  Conciliorum  autoritati, 

quaefiunt  ex  universo  orbe  Christiano,  sine  ul- 

lis  ambagibus  cedere,    ipsaque  plenaria  saepe 

priora  posterioribus  emendari.     Vides  quid  scri- 

pturae,   quid  conciliis  tribuat  Augustinus,  haec 

enim  labi  posse  fatetur,  de  illa  vero  dubitare  ne- 

fas   censet.      Nuper  eo  usque   processit  audacia, 

ut  et  Pontificem  labi  negarent.      Sergii  tempori- 

bus  fuisse  feruntur ,  qui  nec  errare ,  nec  damnari 

posse  Poniificem  Max.  voluerunt.      Id  quod  non 

modo  a  scriptura,    sed  et  a  communi  hominum 

sensu  abhorret.     Et  in  Pontificis  s)  legibus   non 

modo  conciliorum  constitutiones  cum  Evangelica 

doctrina  comparantur,  sed  et  Pontificum  Canones. 

Sic  enim  Leo  inquit  verbis  plus  quam  Tragicis: 

Quam  ob  caussam  luculentius  et  magna  vocepro- 

nunciare  non  timeo:  quia  qui  illa,quae  praedixi- 

mus,  S.Patrum  statuta,  quaeCanones  dicuntur, 

sive  sitEpiscopus,  siveClericus ,  siveLaicus  non 

indifferenler  recipere  convincitur,  nec  catholicam, 

nec  Apostolicamfidem,  nec  sancta  quatuor  Evan- 

gelica  utiliter  et  efficaciter  ad  effectum  suum  re- 

tinere  vel  credere  probatur.     Quam  impudentiam 

quis  ferat?     Leges  suas  bene  constitutae  civitates 

aequitate  naturae  metiuntur:  sua  placita  non  exi- 

gat  ad  scripturam  Ecclesia?  si  errari  conciliis  noa 

potest  in  fidei  caussa,  nihil  refert  in  synodos  docti 

an  indocti  evocentur,     Quod  si  refert,  quid  ob- 

stat,  cur  errare  posse  synodos  negemus?     Nonne 

in  dubium  vocat  autoritatem  concilii  Pontifex,  qui 

ab  eo  sedem  Romanam  iudicari  nefas  censet?    In 

morum    disputationibus   in   componendis    litibus 

quoties  erratum  est  a  memorabilibus  synodis,   a 

quibusdam  et  in  fidei  caussis.     Proinde,  cum  er- 

rari  posse  conciliis  usu  compertum  sit,  non  posse 

nondum  probatum  sit,   cur  articulos  fidei  dicam 

hominum  placita?     Quaeso  teHesse  huc  animum 

adcommoda,  et  rem  ipsam  propius  contemplare, 

Divinitus  prodita  est  scriptura,  quae  sit,  ut  Pauli 

verbo  utar,  Hypotyposis  ac  exemplar  fidei,  con* 

tra  quam  Conciliis  nihil  statuere  fas  est.     Neque 

satis  constat  errari  synodis  non  posse.      In  his  si 

quid  decretum  est ,  quod  ad  scripturam  exigi  ne- 

quit,  articulum  fidei  vocari  patieris?     Sane  de» 

miror    quibus   primum   autoribus    vulgatum    sit, 

Concilia  errare  non  posse.     Memorabilibus  vete- 

rum  synodis   citra   scripturae   suffragium,     nihil 


5)  Pontificis]  Ep.  primum  ed.:  „Pontifici."     F. 


145 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


146 


quod  sciam,  decretum  est.      Hodie  transsubstan- 

tiatio  decreta   est,      Decretum  est  et  de  Romani 

Pbntificis  primatu,  quae  inter  opiniones  probabi- 

les  numero,    quoad  scripturis  vincar.  lactabantur 

et    Lipsica    disceptatione     articuli     Constantiae 

damnati ,     neque    plausibiliore    alio    argumento 

Eckius  Martinum  oppugnabat.     Sed  bis  par  est 

tantum  esse   autoritatis,    quantum  per  scripturas 

icet.    Equidem  sententiam  de  transsubstantiatione 

laud  gravatim  amplector,  sed  inter  articulos  fidei 

hon  temere  numeraverim.     Verum  Christi  corpus 

manducari,    fidei  articulus  est:    quocunque    tan- 

dem  modo  sacrosanctum  corpus  figuram  panis  in- 

duat.    Itaque  quam  disputavi  sententiam  de  trans- 

ubstantiatione,  non  patiar  haereticam  dici,  donec 

des  fiat,  concilia  errare  non  posse,  Catbolica  in- 

er  articulos  fidei  habenda  esse,    quae  scripturae 

«lffragiis  probari  nequeant,    Conciliorum  autori- 

atem  parem  esse  scripturae.     Gaeterum  non  igno- 

'o,  quanta  licentia  haereses  vocent  scholae.    Hae- 

•esis  est,  de  translatione  Ro.  Imperii  secus  loqui, 

ttque  Canones.      Haeresis  est,    speciem,  Marci 

^iceronis  exemplo,  vocare  formam.    Haeresis  est, 

lon  tribuere  utrumque  Pontifici  gladium.     Hae- 

|*esis  est,  de  numero  sacramentorum  aliter,  atque 

Longobardus  scribit,  sentire.     Haeresis  est,  bul- 

is  indulgentiarum  refragari.      Tantum  hodie  li- 

et    quibusdam,    ut    quidvis    pro     sua    libidine 

lamnent,  aut  probent.     Paucis  exposui  tibi  con- 

ilium  ac  rationem  sententiae  meae,  quam  nolim 

ta  putes   a   me  arreptam  mordicus,    ut  si  quis 

ectius  moneat,  non  cessurus  sim.     Publica  scho- 

arum   gymnasia    disputari    pleraque    experiundi 

;ratia  permittunt,  in  quo  studio  nonnihil  et  no- 

>is   liceat.      Deinde    disputationis    meae  capita  a 

nultis  scriptoribus  iam  olim  controvertuntur,  ne 

piis  meum  hoc  exemplum  putet.     Atque  utinam 

:ertius    aliquid   hac  de  re   proferat  Eckius ,    cui 

tdeo  displicent  nostra.     Nec  in  his  esse  stomacho 

ocum  convenit,  expendatur  caussa,  ct  conferan- 

ur  sententiae  iudicio  et  cura   quadara.      Nolo  te 

egendis  nostris   diutius  pulchcrrimis  studiis  tuis 

raudare;    pluribus  6),    si   videbitur,    haec    alias 

cturus.      Ab  Eckio  interim  quom  abes,    adver- 

us  nostros  libelli  tres  editi  sunt,  qui  adeo  Eckium 


6)   fraudare;    pluribus,]    Ep.   Basil.  ed. :    „fraudare     plurl- 


)us: 


F. 


referunt,  ut  vel  sine  titulo  autori  vindicari  que- 
ant  De  Martino  calumnias  calumniis  retaliare 
non  videtur,  quare  nihil  hactenus  responsum  est. 
Declamatiunculam  ad  te  mitto  in  D.  Paulum 
dictam  pro  more  Academiarum  in  sacro,  quam 
ne  edem,  monebat  argumenti  difficultas,  tracta- 
vimus  enim  locmn  minime  plausibilem,  in  quo 
explicando,  ne  ipsi  quidem  animo  nostro  satisfe- 
cimus.  Sed  amicorum  voluntati  obsecuti  sumus, 
qui  publicari  iusserunt.  In  eo  si  quid  peccatum 
est,  sarciemus  iacturam,  brevi,  ut  spero,  copio- 
sius  eandem  fabulam  acturi.  Dabis  legendam 
amicis,  si  quorum  aures  ferre  queant.  Quotquot 
hic  sumus  studiosi  tui ,  miramur  tantisper  nihil  ad 
nos  scribi.  Ego  sane  propemodum  adducor,  ut 
verum  putem,  quod  de  Loto  Poetae  finxerunt, 
quando  tu  adeo  amicorum,  quos  hic  reliquisti,  ob- 
litus  videris.  Id  utrum  Slesiae  tuae  deliciis,  an 
amicis,  quibus  illheic  frueris,  imputem,  ignoro. 
certe  conveniebat  et  nostri  rationem  haberi.  Sa- 
lutant  te  omnes  tui,  inprimis  D.  Dominicus 
Schleupner*),  lohannes  Apellus**),  Huldrichus 
Pindarus  ***),  Hermannus  Tulichius  ****). 
Vale  feliciter ,  mi  Hesse.  Mense  Eebruar.  Anno 
M.D.XX. 


*)  Dom.  Schleupner,  Novesio  oriundus,  Canonicus  Vratis- 
laviensis  et  /.  Thurzonis,  Episcopi  Vratislav. ,  consiliarius, 
ab  a.  1519  usque  ad  ni.  Aug.  a.  1520  Vitebergae  studiis 
operam  dedit.  Norirnbergae  deinde  orator  in  sacris  d.  3.  m. 
Febr.  1547  spiritum  extremum  edidit.  De  eius  vita  cf.  G. 
And.  WiU's  Niirnberg.  Gelebrten  -Lexicon.     F. 

**)  I.Apel  (s.  AppeT),  iurisconsullus,  Norinibergae  a.1486  na- 
tus  est.  Iam  a.  1502  Vitebergae  litteiis  studebat.  Eo  tem- 
pore ,  quo  Melanlhon  banc  epistolam  scripsit,  Vitebergae 
scholas  iuridicas  habuit.  Brevi  post  ipsi  /iarnbergae  munus 
Canonici  et  consiliarii  Conradi  a  Thungen,  Episcopi  Bam- 
bergensis,  demandatum  est.  A.  1523  propter  virginem 
monasticam,  quam  in  matrimonium  duteral,  expulsus  Vi- 
tebergam  rediit.  Vitebergae  a.  1524  in  Schwertfegeri,  Pro- 
fessoris  iuris,  locum  successit.  Mense  Octobri  a,  1530  consi- 
liarius  et  cancellarius  Alberti ,  DucLs  Borussiae,  Regiomon- 
tum  abiit.  A.  1534  Norimbergam  reversus  est,  ibique  d.  27. 
m.  Aprilis  a.  1536  mortuus  est.  Eius  soror  Doni.  Schleupnero 
nupsit.  cf.  VFilliurn  1.  c.  et  Strobelii  Miscell.  1,  106.  Lu- 
theri  epp.  ed.  de  Wetle  IV,  180  et  189.     F. 

***)  de  Pindero  cf.  supra  pag.  44.     F. 

**#*)  Herrnannus  Tulichius  cum  Melchiore  Lotthero  iuniore, 
typograpbo,  Lipsia  a.  1519  Vitebergam  niigravit.  cf.  quae 
adversus  Rotermundum  de  Tulichio  scripsi  in  Act.  Htter. 
Lipsiensibus  1829.  Intellig.-Blatt.  No.  242.     F. 


Melaxth.  Oper.  Vol.  I. 


10 


147 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


148 


NoJ53.  28.  Febr.  *) 

Christophoro   Scheurlio. 

Ex  autographo  appendicis  Cod.  Monac.  I. 

Clariss.  viro  D.  Christophoro    Schurlyn 
JYorico,  Doc,  Domino  ac  Patrono  suo 

o.  Vir  humanissime  et  Patrone.  Quaeso  te  per 
fidem  tuam,  has  literas  meas  tradas  Huldenrico 
Pindaro  transmittendas  in  Suevos  diligenter,  aut 
si  ille  nequeat,  in  hoc  amico  dederis  officii,  qui 
te  alias  tam  liberaliter  nobis  indulgare  soles,  id- 
que  nihil  merenti,  sic  enim  est  fortuna  nunc  mea. 
Proinde  gratiam  non  aestimes  ex  fortuna ,  sed  ani- 
mo  tui  inter  paucos  studioso;  Tuus  enim  plane 
sum,  ut  audacter  et  officium  poscere  quearn.  Vale. 
Wittenb.  28.  Februarii. 

Philippus  MelanchthoN. 


No.  64. 


28.  Februar. 


Ulr.  Huttenus  Melanthoni. 


Epistola  ex  apographo  eiusdem  temporis,  quo  exarata 
est,  primum  edita  est  in  /.  Ehrh.  Kappens  kleiner  Nach- 
lese  II.  Th.  pag.  426  —  428.  Excusa  etiam  est  in  Hutteni 
opp.  ed.  Miinch.  T.  III.  p.  338.  In  linguam  Germani- 
cam  translata  exstat  in  Lutheri  opp.  ed.  VFalch  T.  XV. 
pag. 1947.    F. 

Ph  ilippo     JMelanchthoni,     JB rettano, 
iuveni    eruditissimo ,     suo    amico    desiderabili 

Salutem. 

Epistolam  hanc  **)  diu  est  quod  scripsi,  nunc  re- 
mittitur,  male  curata  re  *)  per  eos,  quibus  credi- 


*)  Annus,  quo  epistola  exarata  sit,  non  adscriptus  est. 
Si  quid  video,  Melanthon  Scheurlio  a.  1519  hanc  epistolam 
misit  rogans,  ut  Ulr,  Pinderus  litteras  ad  Suevos  diligen- 
ter  transmittat.     Ulricus  enim  Pinderus  m.Ianuario  a.  1519 

.  Viteberga  Norimbergam  profectus  erat  (cf.  supra  pag.  611 
eumque  ibidem  et  mense  Februario  a.  1519  fuisse,  ex  iis 
coniici  potest,  quae  Melanthon  Pirkheimero  et  Scheurlio 
tunc  scripsit  (cf.  pag.  67  et  68).  Mense  autem  Februario 
a.  1520  Pinderum  Vitebergae  commoratum  essc,  neque  vero 
Norimbergae,  ex  salute,  quam  Melanthon  Pinderi  nomine 
Hesso  hoc  mense  nuntiat  (cf.  pag.  146),  colligi  posse  vide- 
tur.  Melanthonis  ad  amicos  quosdam  in  Suevia  litlerae 
interierunt.     F. 

**)  Quae  quidem  epistola  supra  pag.  131  legitur. 

1)  „re"  Miinch  praelermisit.     F. 


deram.  Quae  de  Francisco  scripsi  Luthero 
significanda,  quaeso  illi  propere  in  aurem  dic,  ita, 
ut  ne  a  me  quispiam  hoc  in  negocio  intercessum 
resciscat.  Causa  est,  quam  non  capit  epistola. 
Si  laborat,  nihil  est  quod  aliorum  querat  subsi- 
dia.  Hic  salus  est.  Hic  agitur,  ut  securissime 
possit  medium  digitum  ostendere  omnibus  suis 
aemulis.  Magnae  mihi  et  perquam  graves  cum 
Francisco*)  rationes  sunt.  Si  adesses,  coram  ali- 
quid  effutirem.  Spero,  male  futurum  Barbaris 
et  Romanum  qui  adferunt  iugum  omnibus.  Mihi 
nunc  Dialogi  excuduntur:  Trias  Romana  et  In- 
spicientes**),  mirifice  iiberi  inPontificem  praeser- 
tim  et  Germaniae  depeculatores.  Credo  probabis 
aut  non  omnino  2)  improbabis.  Lutherum  mone; 
ante  omnia.  Quodsi  vel  in  dubio  negocium  ho- 
minis  est,  tum  iube  statiin,  ac  3)  nulla  interpo- 
sita  mora  ad  Franciscum  se  conferat.  In  via  pos- 
set  videre  me,  sed  ignoro,  an  tunc  futurus  hic 
sim.  Equitandum  est  enim  4)  paucos  post  dies. 
Fulda  iter  faciet ,  ea  tab. s)  hinc  miliaribus  est 6), 
ibi  sciet  an  sim  domi  apud  hospitem  domus  Ursi- 
nae,  3tt>  bcm  S3eren.  Si  me  invenerit,  viatico  do- 
nabo  etiam,  ubi  opus  erit.  Quicquid  fiet,  tu 
mihi  responde  celerrime,  vel  Fuldam  mittens 
quod  scribes,  vel  JMagdeburgum  in  aulam  ad 
Tillmannum  Kreych,  qui  Sacerdos  est  a  Cere- 
moniis  Principis.  Obsignabis  vero  epistolam  ac 
meis  aperiendam  manibus  deputabis.  Vale.  II. 
Calendas  Marcii  in  Arce  Huttenica  Steckel- 
bergk.  7). 

Agit  istic  Balthasar  Facchus  ***),  amicus 
meus  vetus  et  eximie  probus,  hominem 
saluta  amanter  ex  me. 


*)  a  Sichingen.       F. 

**)  Prodierunt  una  cum  Dialogis  Fortuna  et  Febri  secundaMo* 
guntiae  ex  oif.  librar.  Ioannis  Scheffer  Mense  Aprili.  An- 
no  M.  D.  XX.  4to.  cf.  Hutteni  opp.  ed.  Miincb.  T.  III. 
pag.  343  seqq.     F. 

***)  Balthasar  Facchus  s.Phacchus  (zum  Facb  s.  von  Fach) 
Vitebergae  munere  doctoris  academici  fungebatur.  cf.  quae 
Lutherus  „de  Facbo  sacerdotium  resignante"  Spalatino  d. 
13.  m.  lun.  a.  1520  (ap.  de  Wette  I,  454)  scrihit,  et  Hut- 
teni  opp.  ed.  Miinch.  T.  II.  p.  557.     F. 

2)  non  omnino]  M. :    „  omnino  non."     F. 

3)  ac]  M.:  „ut."    F. 

4)  est  enim]  M. :  „  enim  est.  **    F. 

5)  tab.]  Fortassep.:  „tribus,"  ut  M.  coniecit.     F. 

6)  esl]  M. :  „abest."     F. 

7)  M.  addit :  „(1520)."     F. 


149 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


150 


No.  65. 


10.  Mart.  *) 


Bartholomaeo  Schallero. 


Ex  Epp.  Iib.  V.  pag.  530. 

(B artho lomaeo    S cha  llero,   fratri   suo 

Annabergae. ) 

S.  D.  Mi  Bartholomaee.  Frater  Hieronymus 
ex  TieoinvEVfiovla  decumbit,  nos  adhuc  bene  spe- 
ramus,  verum  scis,  adolescentum  annos  in  huius- 
modi  periculis  non  facilius  levari ,  quam  praesen- 
tia  hominum  coniunctissimorum.  Et  cum  te  fra- 
ter  semper  Patris  loco  habuerit  plurimique  fece- 
rit,  te  vehementer  cupit  advolare.  Ego  tuam 
praesentiam  ad  confirmandum  eum  plurimum  mo- 
menti  spero  allaturam.  Propterea  te  rogo  et  per 
fratris  salutem  etmeum  amorem,  ut  properes  huc 
accedere,  et  fratrem  in  valetudine  adversa  erigere 
ac  iuvare.  Nos  quoque  hoc  tempore  parum  belle 
valemus.  Tu  vive  ac  vale  feliciter  cuin  uxore  ac 
fratribus.  Pridie  Dominicae  Oculi.  Qui  si  ipsi 
tibi  venire  non  est  integrum,  mittes  huc  fratrem 
Casparum. 

Philippus. 


No.  66. 


18.   Mart. 


loanni  Reuchlino. 


Lunzius  epislolam  ex  apographo  in  Cod.  Dresd.  140.  fol.  15. 
descripsit.  Apographo  titulus  inscribilur  hicce :  „  Re- 
sponsio  Ph.  Melanthonis  ad  Doctorem  /.  Reuchlinum, 
rogatu  Koiorum  eum  ad  Academiani  Ingolstadinarn  euo- 
cantem." 

(Summo  Kiro  D.  Ioanni  Reuchlin,  luris 
Doctori,    Domino  suo.J 

Salve,  Carissime  Pater.  Ut  omnia  tibi  ex  animi 
sententia  cedant,  tam  opto,  quam  hoc  et  virtus 
tua  et  ista  meretur  aetas.  De  salute  tua  deque 
omnibus  rationibus  vitae  tuae  vix  tandem  certior 
redditus  sum  ex  literis  tuis  **).     Quod  designatus 


*)  Dubito,  quin  epi.stola  a.  1520  scripta  sit,  quum  Melan- 
thon  bic  Rarlholornaei  uxoris  mcntionem  faciat,  quam 
ille  tunc  in  matriuibniuiri  nondum  duxis«e  videtur.     F. 

**)  Quae  quidem  lieuchlini  ad  Melanthonern  litterae  interie- 
runt.     Scriptae  sunt,  ut   videtur,  die  XII.  m.  Ian.  a.  1520. 


es  linguarum  professor  *),  gratulor  tum  literis, 
tum  patriae,  adeoque  tibi,  qui  cum  patriae  com- 
modo  literarumque  dignitate  communem  facis  sor- 
tem  tuam.  Primum  enim  quid  accedat  commu- 
nium  studiorum  aestimationi  magnificentius  aut 
amplius,  quam  te,  maximis  gestis  rebus,  defun- 
ctum  tot  honoribus,  ceu  fasces  literis  submittere? 
Nimirum  peculiari  fato  tuo  hactenus  hoc  illis  de- 
bebas ,  ut ,  quae  te  in  id  culmen  rerum  humana- 
rum  evexissent,  eas  tu  hoc  iam  tempore  pericli- 
tantes  iuvarcs,  erigeres  exornaresque.  Quodcum* 
per  sese  satis  splendidum  sit,  tamen  exemplo 
multo  clarissimum  est.  Quem  enim  non  animes? 
qui  stans  ceu  Camillus  quidam  pro  studiorum 
signis  non  modo  voce,  sed  exemplo  quoque  Ger- 
manicam  iuventutem  comabundam  adhortaris. 
Macte  animo,  mi  Pater!  Ita  suscepta  provincia 
defungere,  ut,  quantus  es  literarum  beneficio, 
tantum  illis  rursus  auctoritatis  per  te  gnaviter 
parare  velis.  Te  professore,  te  duce,  res  nostra, 
hoc  est  literarum,  agetnr.  Fac  ex  te  sentiamus, 
quicunque  literas  profitemur,  auctas  esse  illas 
dignitates.  Sed  quid  hortor  Tyro  tantum  Impe- 
ratorem?  Iam  dici  non  potest,  quantum  gaudeain 
et  patriae  vel  tandem  innotescere  Musas,  quas 
hactenus  illa,  scis,  quo  loco  habuerit.  Iam  nunc 
feliciter  iactam  esse  aleam  ab  optimo  ac  pientissi- 
mo  heroe,  Friderico,  Duce  Saxoniae,  non  ob- 
scure  intelligitur,  qui,  postquam  classicum  lite- 
rarum  studiosis  cecinit,  tantos  habet  pulcherrimi 
instituti  sui  aemulos,  inclytos  Boiorum  Principes, 
quibus  non  dubium  est  cordi  literas  esse,  cum 
ad  eas  instaurandas  tua  opera  consilioque  utantur. 
Quod  me  succenturiari  vis  in  ordines  tuos,  ago 
gratias  et  tibi  et  amicis  aliis,  qui  mri  rationem 
haberi  voluerunt.  Et  ad  te  rationes  quidem  me 
non  contemnendae  vocant;  inprimis  tui,  deinde 
patriae,  quae  non  debet  mihi  non  carissima  esse, 
desiderium ;  ad  haec  frequens  eruditorum  consue- 


Quo  die  Rcuchlinus  Pirkheimero  haecce  scribit:  „Oro  te, 
vt  inclusas  has  litteras  VTittenburgam  mittas  ad  cognatum 
meuin  M.  Philippurn  Melanthona  quantocyus  poteris."  cf 
Pirkheimeri  opp.  pag.  259.,  ubi  non  ita  recte  annus,  quo 
Reuchhm  epislola  exarata  sit,  1519  (pro :  1520)  adscriptus 
est.      F.  r 

*)  Capnio  suadente  Guilirlmo ,  Duce  Bavariae,  m.  No- 
venibri  a.  1519  Stuttgardia  Ingolstadium  migravit  ibique 
inde  a  III.  Non.  Mart.  a.  1520  scholas  publicas  habuit.  cf 
Ilm.  v.  d.  Hnrdt  paraenesis  ad  Doclores  Iudaeos  (Ilelnst* 
1725  4.)  pag.  61.  Val.  Rotmari  et  /.  Engerdi  A.male' 
Ingolsladiensis  Acadennae  ed.  /.  Nepom.  Medcrer  P  I 
(Ingolst.  1782.  4.)  pag.  112.    F.  ' 

10  * 


151 


EPISTOLARUM  ~LIB.   II.     1520. 


152 


tudo,  dlvites  Bibliothecae ;  postremo  et  ratio  va- 
letudinis  meae ,  quam  si  negligam ,  parum  huma- 
nus  videri  possim.       Sed  ut  ad  vos  permigrem, 
primum  per  fidem  non  licet,    quam  Illustrissimo 
ac  Sapientissimo  Principi  datam  violare  communis 
naturae  sensus  non  permittit.     Quidvis  patiar  ci- 
tius,  quam  committam,  ut  vel  fidei  meae,  vel  il- 
lius  de  me  expectationi  non  respondisse   videar. 
Neque  quidquam  in  votis  mihi  prius  est,  quam  ut 
benignissime  de  me  sentientis  Principis  opinionem 
re  ipsa  olim  confirmem.      Deinde  ut  sum  natura 
f.uy.()6ipvx,og ,    toties  novandis  rebus  minime  par 
sum.       In  Saxona^   delatus  sum,    ubi   defungar 
munere  meo,  donec  alio  vacarit  *)  coelestis  spiri- 
tus,    cui  me  plane   commissurus   sum.       Tangor 
equidem  patrii  soli  caritate,    quam  si  inviderunt 
superi,  uiliil  moror.     Magis  enim  per  omnia  spe- 
ctandum  est   mihi,    quo  Christus  trahat,    quam 
quo  vocet  libido  mea.      Feci  aliquam  in  Saxoni- 
hus  valetudinis  meae  iacturam,    sed  cuius  non- 
dum  poeniteat  factae.     Nec  putes  me  ulla  hic  vo- 
luptate   devinctum   teneri,    quali  ferme  iuvenilis 
aetas  capitur.       Nunquam  enim  liberiore   animo 
fuimus,    atque   adeo,   ut,   quocunque  rapiet  for- 
tuna,    secuturi  simus  expedito   liberoque  animo. 
Novare  ideo  non  libet,  quia  licere  nondum  video. 
Principi  optimo  obnoxius,  cur  fallam  fidem  meam? 
Quodsi   sua   ille  ipse   sponte  casu  aliquo  nos  ex- 
auctorarit,   nondum  ita  conclamato  animo  sumus, 
ut  non  supersit  spes  vitae  commode  transigendae. 
Quam  feliciter  enirn  transigam,  referre  non  puto, 
sed  quam  probe,  quam  Christiane.     Immo  sic  ago 
in  Saxonibus,  ut,  si  videam  ex  re  Academiae  esse, 
ipse  libens  cessurus  sim.     Adeo  non  servio  illibe- 
raliter,  ut  magis  ex  illorum,  quam  meo  usu  ra- 
tiones  meas  comparare  velim.     Iam  et  in  eo  stu- 
diorum  genere  versor,  quicum ,  ncscio  quomodo, 
vobis   conveniat;  deinde   et   ab   amicis,    quorum 
consuetudine  hoc  tempore  fruor,  aegre  avelli  me 
patiar,  quos  utinam  scias  iudicio  me,  non  iuve- 
nili  impetu  probare.     Consilii  mei  rationem  tenes, 
quod  tuum  erit  vel  probare,    vel  refellere.       In 
potestatem  tui  futurus  sum:    quidquid  censueris, 
sequar,    ct  ex   decreto   tuo,    SgmQ  ix  xov  Jihg 
diXraov  me  comparabo. 

Aeccio  **)  gratias  ago,  quod  condonavit  in- 
iuriain,  ut  tu  scribis,  illatam,  eamque  condona- 


*)  vacarit]  Scribendum  esse  puto:  „vocarit."     F. 
•*)  Conslat,    Capnionern  Ingolstadii  in  Ioannis   Eccii  aedi- 
bus  babitasse.     F. 


tionem  ratam  volo,  etiamsi  ad  vos  non  commigra- 
turus,  nempe  quae  nulla  conditione,  sed  libera- 
liter  videri  facta  esse  debet.  Verum,  quomodo 
ille  inimicus  esse  ei  potuit,  a  quo  avvnox()lxu)S 
diligitur?  Tantum  abest,  ut  unquam  laedere 
voluerim ;  id  quod  et  libelli  mei  testantur.  Quam 
multa  enim  dissimulo !  quam  multa  benigne  in- 
terpretor,  quae  ab  illo  in  me  amarulentius  scri- 
buntur!  Vale,  mi  Pater:  et  avitis  imaginibus,  et 
virtute  sua  claro,  adeoque  vere  nobili  Domino 
a  TVolfseck  *)  studium  meum  commendabis: 
commendabis  etiam  bonis  omnibus  ac  studiosis 
tui.  Iterum  vale  !  Wittcmbergae  in  Saxonibus, 
XVIII.  Martii,  Anno  MDXX. 

Tuus  Philippus  Mela. 


No.  67. 


(ui.  Martio.) 


loanni  Schwertfegero. 


Lilterae,  quibus  Melantbon  Sclnvertfegero  dedicat  librum 
inscriptum:  „COMPEtNDIARIA  DIALECTJCES  RA- 
TIO.  Wiltenbergae  apud  Melchiorem  Iiottherum  iunio- 
rein.  Anno  M.  D.XX."  in  4to.  cf.  Panzeri  Annal.  ty- 
pogr.  T.  IX.  p.  76.  No.  82.  Liber  eodem  anno  Lipsiae 
apud  MelchioremLoltherum  patrem  recusus  est  (plagg.  8% 
in  4to).  Ex  exeniplari  Lip.siae  edito,  quod  in  biblio- 
theca  mea  exstat,  epistolani  descripsi.  Secundum  Pan- 
zeri  Annales  typograph.  dialectices  ratio  ab  a.  1520  usque 
ad  1536  noviesciecies  excusa  esf.  Librum,  qui  „Hagenoae 
ap.  loh.  Secerium.  Anno  1527.  Mense  Aprili"  (plagg.  11  ' 
in  8vo)  prodiit  iuscriptum :  „Dialectica  Phil.Mel.  ab  au- 
tore  adaucta  et  recognita.  Epitome  Dialectices,  Theo- 
baldo  Billicano  autore.  Scbolia  in  Topica,  autore  Hc- 
gendorphino;  omnia  iam  recens  nata  et  edila"  Panzerus 
praeternuAit.     F» 

D.  IOANNI   SVERTFEGER  **),   lurisX 
consulto,  PHILIPPUS  MELANCHTHON 

S.  * 

Anno  superiore  rhetoricas  quasdam  institutiones 
effudimus  verius,    quam  scripsimus,    quibus,    ut 


*)  Georgio  III.  Dapifero",  Libero  Baroni  a  tValdbwg,  Do- 
mino  in  Vfolfeck ,  qui  tunc  apud  Guilielrnurn  et  Ludo- 
vir.um,  Bavariae  Diices,  bonores  amplissimos  administrabat. 
cf.  Hrn.  Matth.  v.  Pappenheirn  Chronik  d.  Truchsessen  von 
Waldburg  —  durcb  Anmeitungen  —  erlaulert  (von  Fr. 
Gervas.  v.  Seethal ,  tis.  Koberlin  u.  Fr.  Ant.  Graf  zu  Zeil 
u.  Traucliburg).  P.  I.  (Menuningen  1777.  fol )  pag.  172  — 
209.     F. 

**)  i.  Schwcrtfeger  Vitebergae  Professor  iuris  erat.  Spala- 
tinus  in  Annal.  a.  1524  (ap.  Menckeniurn  II,  635)  haec  nar- 
rat:  „Eodem  mense  Maio  die  XI."  (fortasse  scribendum  est 
die  X.  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wctte  II,  510.)  „VP'itlem. 
bergae  obiit  Doct.  Iohannes  Schwertfeger  Misnerus,    iu- 


153 


EPISTOLARUM    LIB.    II.     1620. 


154 


argumenti  ratio  postulabat,  perpauca  de  dialecti- 
cae  orationis  sive  ordine,  sive  compositione  ad- 
iunximus.  Neque  enim  rhetorica  citra  dialecti- 
corum  usum  commode  tractari  absolvique  possunt. 
Non  iam,  quod  omnes  inter  se  cognatae  sunt 
Cyclicae  disciplinae,  quam  quod  illis  proprie 
cum  ratione  dialectica  sic  convenit,  ut  nihil 
ccrti,  riinil  firmi  rhetores  tradituri  sint,  si  tollas 
e  medio  dialectica.  Haec  ut  copiosius  tractarem, 
studiosi  quidam  a  me  contenderunt ,  quod  eo  sint 
loco  nostris  temporibus,  ut  et  magna  professorum 
pars  artis  usum  ignoret.  SufFuratus  igitur  horas 
aliquot  studiis  meis,  disserendi  rationem  descripsi, 


signis  Iurisconsultus.  Cui  successorem  optabant  Lutherus, 
Ionas,  alii  Doct.  lohannem  jfpcllum  Nurnbergen.,y  etc. 
Ex  quo  loco  apparet,  Schwertfegerum  esse  illum  Ioannern 
Misnerurn  (i.  e. ,  ul  mihi  quidem  videtur,  aut  Misnia  aut 
Misena  oriundum),  cuius  Melanthon  in  epp.  ad  Spalatinuin 
a.  m.  Septembri  1518  missis  saepe  mentionem  facit.  cf. 
supra  pag.  44  seqq.      F. 


idque  quam  potui  brevissime.  Primum,  quod 
res  ipsa  per  sese  paucis  tractari  et  queat  et  debeat. 
Deinde,  quod  videam  immensis  nostrorum  homi- 
nuin  commentariis  factum ,  ut,  dum  pleraque  te- 
nuiora  argute  magis,  quam  apte  persequuntur, 
vim  omnem  usumque  dialectices  amiserint.  Nec 
in  hoc  comparatam  disserendi  artem ,  ut  esset  re- 
gula  quaedam  disputandi  de  communibus  caussis, 
sed  ut  esset ,  quod  in  umbra  ipsi  inter  sese  nuga- 
rentur.  Porro,  haec  una  nobis  cura  fuit,  ut  in- 
dicaremus,  quis  rei  maximopere  necessariae  in  li- 
teris  tractandis  usus  sit.  Neque  tam  hoc  egimus^ 
ut  elegantius  quiddam  vulgo  scholarum,  quam 
ut  rectiora  traderemus.  Falli  enim  ,  quibus  per- 
suasum  est,  nihil  deesse  scholis,  praeter  sermonis 
elegantiam,  res  ipsa  palam  arguit.  Hoc  quidquid 
est  operis,  nomini  tuo  nuncupamus,  mi  Ioannes, 
quod  suavitate  morum,  ingeniique  dexteritate  mi- 
rifice  tibi  devinxisti.  Vale,  Vuittenbergae.  Men- 
se  Martio,  Anno  M.D.XX. 


\Philippus  noster  fortasse  exeunte  mense  Martio 
a.  1520  Mansfeldiam  profectus  est ,  ut  Martinum 
Seligmannum ,  Mansfeldiae  oratorem  sacrum  et  popula- 
rem  suum ,  quippe  qui  Heilbronna  oriundus  esset ,  con- 
veniret.      Lutherus  enim  Seligmanno  d.   Annunciat.  Ma- 


riae  (25- Martii)  a.  1520  scribit :  ,,Ex  Philippo  omnia 
accipies. "  ap.  de  Wetie  I,  432.  Initio  m.  Aprilis 
Philippus  Vitebergam  rediit.  Ouuin  yero  Lutheri  verba 
et  ad  Philippi  epistolam  ,  quae  aetatem  non  tulerit ,  referri 
possint ,    rem  integram  relinquo.      F.~\ 


No.  68. 


(13.   April.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.12.  Epistolae,  cuius 
titulus  desideratur,  Spalatinus  adscripsil  baecce :  „D.Me- 
lanchthon  ad  me  Spalatinum ,  M.  D.  XX.  Sine  me  nihit 
potestis facere"  *). 

y 

Georgio  Spalatino. 

JL)e  sententia,  quae  apud  Iohannem  est,  quando- 
quidem  scribet  copiose  D.  Martinus,  nihil  est, 
cur  mea  desiderentur.  Nam  a  me  de  rebus  tan- 
tis,  nescio  an  dici  omnino  alii  quid  possit,  tan- 
tum  abest,  ut  cum  illo  certare  velim.  Adeoque 
cur  agam  gestum  spectante  Roscio?  ut  cum  Ci- 
cerone  loquar.  Quanquam  ne  nihil  dicam,  vide- 
tur  eam  sententiam  sua  sponte  protulisse  Christus,. 
dominus  noster,  confirmationis  seu,  ut  graeci  di- 


*)  Evang.  Ioannis  c.  XV.  v.  5.  cf.  quae  Lutherus  Spalatino 
de  bac  sentenlia  feria  VI.  in  paschali  bebdomade  (i.  e.  die 
13.  April.)  a.  1520  scribit  (ap.  de  Wette  I,  438  —  440.). 


cunt,  rov  v.Qivot,i£vov  loco,  quo  probet,  ita  de- 
mum  fructum  facturos  nos,  si  in  ipso  manserimus, 
sineme,  inquiens,  nihil  potestis  facere,  naturam 
per  sese  nihil  salutare,  nullum  fructum  facere, 
emortuam,  peccatumque  esse.  Id  quod  cum 
praecedentia,  tum  sequentia  declarant^  praece- 
dunt  enim  haec  fere :  sicut  palmes  non  potest  ferre 
fructum  a  semetipso  nisi  manserit  in  vite,  sic  nec 
vos  nisi  in  me  manseritis;  ego  sum  vitis,  vos  pal- 
mites ;  qui  manet  in  me  et  ego  in  eo ,  hic  fert 
fructum  multum ;  qui  locus  totus  significat ,  opor- 
tere  sic  absorberi  nos  a  Christo ,  ut  plane  nos  non 
operemus,  non  vivamus,  sed  vivat  in  nobis  %(>t- 
Gxbg,  iuxta  Pauli  verlmm.  Sicut  enim  natura  di- 
vina  in  Christo  est  conciliata  carni,  ita  carnem  in- 
corporari  Christo  oportet,  id  quod  fide  fit.  Huc 
Pauli  loci  innumeri  pertinent. 

In  hanc  fere   sententiam   cum  Mathematico 
Gallico  *)  disceptatum  esU      Ipse  aiebat,   se    da- 


*)  Quis  fuit  ille  mathematicus  GaHicus?    F. 


155 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


156 


turum  vulgi  affectui,  si  doc.  Marlini  doctrinam 
profiteretur ,   ut  fateretur,  ne  sibi  quidem  omnia 
doc.  Martini  dogmata  probari.      (§u  tootlte  fagett, 
c§  wdrc  ntd?t  atteS  tt>af)r,  tt>a§  £)octor  SftartinuS 
fagte,  futurum  ratus,  ut  aliquos  hac  arte  facilius 
illectos  caperet.     Tum  ego,  improbum  consiiiurn 
hoc  mihi  videri,  et,  quo  nihil  debeat  a  bono  viro 
longius  abesse,  sinistrum.     Decere  bonum  virum 
et  libere  et  fortiter  dicere,  quae  sentit.     Iam  ne- 
que  veritas  fucis  ac  fraude  adulterari  vult.     Fidei 
doctrinae  D.  Martini  derogatum  iri  per  suspicio- 
nem  falsi.       Alienissimam    quidem    persuadendi 
viam  esse,  id  ipsum  in  suspicionem  falsi  vocare, 
a  quo  nihil  tam  in  universum,  quam  omnem  falsi 
suspicionem,  oporteat  abesse.     Iam  docentis  hac 
fraude  auctoritati  derogatum  iri.     Quid  enim  sen- 
sura  plebs  esset  deprehenso  tam  inepto  docentis 
mendacio?   Et  hoc  genus  multa.     Ibi  ille,  ne  non 
elaberetur  commentus  et  cavillans,  ut  graece  dici- 
tur,  xoijOcpvyerby ,  respondit:    minime,  et  si  hac 
fraude  uteretur,  se  mendacem  argui  posse,  si  qui- 
dem  non  omnia  vera  essent,  quae  forte  fortuna  et 
passim,    sive  seria  sive  iocos,    Do.  Martinus  ef- 
funderet,    quandoquidem    oinnis    homo    mendax 
sit. 

Hoc  tu  vides,  mi  suavissime  Spalatine,  quam 
absurdum,  quam  insulsum  sit.  Quaeso  enim, 
quid  ad  doctrinam  pertinent,  quae  forte  fortuna 
cum  amiculis  promiscue  nugatur  Martinus  ?  quan- 
quam  ut  ego,  quod  sentio,  dicam,  nunquam  ille 
sic  nugatur,  ut  non  ducant  eius  nugae  seria.  Quid 
doctrinae  sacrae  cum  iocis?  O  ineptum  et  ridi- 
culum  vereque  Parisiense  caput !  Et  tamen  mor- 
dicus  tuetur  hanc  suarn  sententiam.  Vale  mi 
Spalatine. 

Philippus  tuus. 


No.  69. 


17.   April. 


Ioanni  Hesso. 


Ex  epislolarum  Philippi  libro  III.  ed.  op.  et  slud.  Cp.  Peze- 
lii  (Bremae  1590.  8.)  pag.  213.  (ed.  Lond.  Lib.  III. 
ep.  126.  pag.  573.)  Apograpba  et  in  Cod.  Bavar.  II. 
p.  594.,  et  inCodd.Rehdig.  VratisJav.  Vol.  V.  et  in  Cod. 
Mehn.  III.  pag.  87.  contnlimus.  Melanthon  epistolam, 
quum  tabellarius  inter  scribendum  abiisset,  una  cum  se- 
quenti ,  die  27.  m.  Aprilis  scripta ,  Vratislaviam  mi- 
sit. 


Ioanni  Hesso,   Theologo,   Canonico   JVra- 
tislaviensi^    suo  charissimo  patrono  S.  D. 

Salve  frater  charissime.  Falleris,  Hesse,  si 
quem  putas  J)  te  mihi  chariorem.  Quem  ut  pri- 
mum  agnovi  ita  sum  complexus,  ut  alium  nemi- 
nem.  Neque  enim  modium  illum  philosophorum 
expectandum  censeo  in  Ghristiana  amicitia ,  quem 
illi  ante  exedendum  arbitrantur ,  quam  2)  amicum 
voces  eum,  quicum  familiaritas  aliqua  intercedit 
tibi.  Christianum  pectus  omnia  habet  in  aperto, 
ut  videar  mihi  semel  te  totum  novisse.  Quare  ve- 
lim  sic  sentias  (nihil  enim  QijTooixwg  scribo,  sed 
simpiiciter  ac  vere),  vehementer  amari  te  a  nobis. 
Quod  studium  re  ipsa  olim  declarabimus. 

Aegre  iam  multos  menses  desideravimus  li- 
teras  tuas,  et  tabellio  3),  qui  has  attulit,  non  plus 
uno  die  nobiscum  fuit ,  ut  commentari  *),  de  qui- 
bus  volebam,  cum  homine  non  licuerit.  Nego- 
tium  fecit  eius  festinatio  respondendi  ex  tempcre, 
alienissimo,  ita  credas,  loco.  Ut  valeas  opto, 
magis  vero  optarim,  ut  quocunque  modo  valeas, 
animo  sis  Christiano  vereque  forti.  Rudimentum 
puta  Christianae  militiae ,  si  valetudo  parum  laeta 
sit.  Archetypon  Christum  habes  s)  ,  quem  effm- 
ges  modis  omnibus :  proxime  vero  effinxeris  cruce, 
imo  ut  dicam  dsoXoyixdog ,  implebis  quod  deest 
afflictionibus  Christi  in  Carne  tua. 

Moibano  tam  brevi  spacio  fieri  vix  potuit  no- 
stri  copia,  tamen  commentatus  sum  cum  homine 
quaedam  neol  naidayoyiov ,  vulgaribus  scholis 
mire  cupiens  6)  addi  rationem  condendi  carminis, 
Rhetorica,  usumque  declamandi,  quatenus  res 
permittit.  Et  quia  Philosophicum  quid  poscebat, 
censui  ipsi  sibi 7)  scribendum  de  natura  hominis, 
de  qua  nondum  video  digne  quiddam  scriptum  a 
nostris  hominibus  *).  Animantium,  gemmarum, 
herbarum,  elementorum,  fulminum  ac  vento- 
rum  naturas  Plinius  suppeditat.  De  homine  ne- 
mo,  quod  sciam,  apte  scripsit.      Quidam  mihi  de 


1)  putas]    cod.  Bav.:  pntes. 

2)  quam]  cod.  Bav.  et  Mebn.:  priusquam. 

3)  tabellio]   cod.  Bav. :  tabellarius. 

4)  commentari]  cod.  Rehdig. :   commimicare. 

5)  habes]  c.  B.  et  c.  M. :  habeas. 

6)  vulg.  scliol.  mire  cupiens]  c.  M. :   Scbotae  vestrae  cunio. 

7)  „sibi"  deest  codd. 

*)  Me  quidem  fugit,  Ambr .  Moibanum  Vratislaviensem , 
qui  tunc  Vitebergam  se  contulerat,  JiJ>rum  de  natura  honii- 
nis  scripsisse.     F. 


157 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


158 


anima  Cassiodorum  impense  laudavit,  quem  non- 
dum  vidimus,  brevi  ut  spero  visuri.  Is  si  quid 
habebit  dignum  studio ,  mittam.  Ego  in  obeliscis 
sententiarum  ostendam,  quibus  locis  in  natura 
hominis  hallucinati  sint  magisterculi  illi  tqio- 
(3o?>oi. 

Gratias  ago  pro  muneribus ,  magis  autem 
pro  tam  amico  animo,  a  quo  haec  proficiscuntur. 
Mi  Hesse,  nolim  putes  auctorari  animum  meum 
muneribus.  Quare  parcius  donatum  velim,  et 
posthac  hoc  genus  nugas  8)  omitte.  Aspernarer 
donum,  nisi  scirem  a  candido  pectore  profectum, 
nec  in  hoc  missum,  ut  nos  tibi  obstringas  iure 
avrtdojQWV ,  ut  cum  lureconsultis  loquar,  sed  ut 
testeris  studium  tuum  in  nos,  qui  certe  ex  animo 
tibi  bene  volumus. 

Callimachum  excusum  typis  vidimus  ac  le- 
gimus,  Pulchre  placet  *).  Placet  et  Sannasarii 
carmen  **),  quanquam  alicubi  sui  dissimilis  sit. 
Nec  credas,  quantum  gestierim  his  mihi  versibus 
decantatis : 

Sopor  suus  humida   miscet 


Aequora,  sopito  connivent  sidera  coelo. 

Atque  haec  quidem  erant,  quibus  ad  Episto- 
lam  tuam  responderemus,  nunc  ad  tuum  tuvf]jLi6~ 
Gvvov  responsuri.  Libellus  de  paupertate  Evan- 
gelica  nondum  est  typis  expressus  9).  Epistolam 
Erasmi  ad  Cardinalem  Moguntinum  ***)  probe 
descriptam  et  a  me  recognitam  mitto  10).  Mitto 
item  Hussum  ****)  et  contra  Colonienses  et  Lo- 
vanienses  t).     Et  declamationem  meam  in  Pau- 


8)  nugas]    codd.  Bav.  et  Rehdig. :  nugarum. 

9)  nondum  —  expressus]   codd.  B.  et  M. :   non  est  Ivxvno- 
Qtts, 

10)  recogn.  niitto]  cod.  B. :  recognitam  remitlo. 

*)  Panzeri  annales  typogr.  Callimachi  hymnorum  tunc  ex- 
cusorum  mentionein  faciunt  nullam.     F. 

**)  Fortasse  „  Actii  Sjnceri  Sannazarii  elegantissima  ecloga" 
intelligenda  est,  quae  Vitebergae  prodiit.  cf.  Panzerum 
1.  c.  Vol.  IX.  p.  102.  No.  341.    F. 

***)  Quae  xjuidem  Erasmi  epistola  (scr.  Lovanii  Cal.  Novemb. 
a.  1519)  a.  1520  saepius-  excusa  est.  Epistola,  quam  Pan- 
zerus  in  Annal.  typogr.  T.  IX.  p.  123.  No.  159.  affert,  ex 
officina  Melch.  Lottheri  iun.  Vilebergae  prodiit.     F. 

****)  i.  e.  /.  Hussi  librum  de  unitate  ecclesiae,  queni  a.  1520 
Huttenus  edidisse  dicitur  in  Panzer's  U.  v.  Hutten  etc. 
p.  209  seqq.  Ex  Lutheri  ad  Spalatinum  epistola  scr.  d.  19. 
m.  Martii  a.  1520  (ap.  de  Wette  1,428.)  apparet,  librum  e 
Thomae  AnshelmiBadensis  prelo  prodiisse.  Forlasse  librum 
primum  edidit  aut  Paulus  Geraeander  Constantiensis,  aut 
Paulus  Constantin  Phrjgio.  In  libri  enim  fronte  „  Paulus 
Constantius"  quaedam  scripsit.    cf.  Panzerum  1.  c.  p.211.    F. 

f)  i.  e.  Iibrum,  qui  inscribitur:  „  Condemnatio  doctrinalis 
Hbrorum   Mart.    Lulheri,    per   quosdam  Magistros    nostros 


lum    una   cum   longa  Epistola    in   eodem  libello 
tibi  inscripta  "). 

Orationem  tibi  dedicaveramus.  Sed  officii 
gratiam  legatus  quidam  Caesareanus  *)  interce- 
pit  l2) ,  cui  inscribenda  fuit  oratio ,  aulae  studio, 
hoc  est,  assentandi  gratia.  Sic  enim  sensim  et 
nos  Theologi  assentari  discimus  13).  Oratio  du- 
riuscula  est  et  infeliciter  excusa.  Politiorem  spero 
videbis  aliam,  eamque  solius  tuam.  Argumen- 
tum  iustificationis ,  in  quo  uno  14)  versatur  sedulo 
Paulus ,  nondum  digne  tractavimus,  quanquam 
nec  isto  modo  quisquam  veterum  scriptorum  tra- 
ctaverit. 

Doctor  Martinus  hoc  tempore  occupatior 
est,  quam  ut  possit  enarrare  Prophetam  aliquem, 
quanquam  futurum  sperem,  ut  parte  laborumab- 
soluta,  nisi  eum  nobis  Deus  eripiat,  impulsus 
scribatCommentarios  vel  inGenesin  velinEsaiam. 
Nam  non  paulo  difficilior  Genesis  est  Esaia.  Id 
quod  iam  experimur,  qui  in  ea  fere  toti  sumus. 
Ac  nesc.io  an  hoc  tempore  aliquid  assecvtturi.  In- 
fidi  codices  Latini  Hebraicis  male  respondent. 
Interpretes  ita  frigent,  ut  me  propemodum  pudeat 
ignaviae  nostrae,  qui  omnibus  artibus  expolitis 
et  pervestigatis  in  iis  literis  cessamus,  quibus  ni- 
hil  salutarius,  nihil  verius,  nihil  elegantius,  ni- 
hil  sublimius  fmgi  potest.  Neque  enim  in  eorum 
sum  sententia,  qui  crassulas  13)  et  idioticas  putant 
sacras  literas.'  Cre4e,  Hesse,  maius  aliquid  et 
sublimius  esse ,  quam  sit  hominum  philosophia. 

JMatthaeum  nondum  absolvi.  Nec  est  quod 
annotationes  seu  scholia  nostra  desideres.  Bre- 
vius  aequo  tractavimus  Evangelistam ,  magis  noo- 
oii,uaC,6fjievoL  ac  praeludentes  iustae1  enarrationi. 
Iam  ad  obeliscos  ac  Pauli  Piomanos  accingor. 
Obeliscorum  opus  crescit  mire.  Nam  non  ut  coe- 
peram  annotationes,  sed  locos  communes  scriptu- 
rus  sum  de  Legibus,  de  Peccato,  de  Gratia,  de 
Sacramentis,  deque  aliis  mysteriis.     Secutus  sum 


Lovanien.    et   Colonien.    facta.      Responsio  Lutheriana  ad 
eandem  condemnationem."   (Vuittenbergae,  apud  Melchio- 
rem  Lotlherum  Juniorem.  Anno  M.  D.XX.)  plagg.  4  in  4to. 
cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  437.       F. 
*)  Hieron.  Bronner.      cf.  supra  pag.  135.     F. 

11)  iuscripta]  codd.  M.  et  R.  et  Libcr  III.:  inscriptam. 

12)  Caesar.  intercep.]  cod.  R. :  Caesarianus  intercipit. 

13)  et  nosTheoIogi  assent.  discim.]  Lib.  III.:  „ut  nobisTheo- 
logis  faciendum  uidetur  iuvandae  publicae  causae  studio," 

14)  „uno"  deest  Lib.  III. 

15)  crassulas]  cod.  Bav.  t  crassicas. 


159 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1520. 


160 


Rhetorum  consilium ,  qui  locis  communibus  com- 
prehendere  artes  iubent.  Gommentarium  in  Ro- 
manos  sive  excudere  placuerit,  sive  non,  ad  te 
mittam  diligenter  descriplum,  in  quO  philoso- 
pheris. 

Mire  vellem  de  studiis  tuis  aliquid  scripsis- 
ses.  In  Veteri  Testamento  multum  negotii  fieri 
tibi  facile  credo.  Quin  tu  in  Novo  versare  pri- 
mum  diligenter  excutiendo  ac  meditando.  Ha- 
bes  Marlini  Galatas  *),  qui  sint  16)  Thesei  fili 
vice,  quod  in  labyrinthis  harum  literarum  tuto 
sequi  possis.  Habes  et  quosdam  Augustini  libel- 
los.  Et  praeter  haec  nihil.  Nolo  nimium  tri- 
huas  Origeni,  aut  qui  hunc  secuti  sunt  in  enar- 
ratione  sacrorum. 

Nondum  certum  est  meditari  Erasmum  cen- 
suram  in  Augustinum.  Scripsit  in  eum  futilis 
quidam  Anglus  Edvardus  **),  multa  odiose  in- 
sectatus,  in  quibusdam  etiaiu  foedissime  lapsus. 
Tamen  gaudebunt  sophisticarum  literarum  patro- 
ni,  ansarn  sibi  datam  calumniandi  bonarum  1?)  li- 
terarum  principem,  Martini  conciones  conabor 
singulis  festis  dictas  1S)  adornare  sic,  ut  excudi 
possint 19).  Insignem  interim  ,  dum  abes ,  locum 
tractavit  de  sacramento  Eucharistiae ,  quem  mitto, 
coactum  in  capita.  Eaciet  enim  ad  institutum 
tuum.  Ipse  eundem  tractabit  copiose  Germani- 
ca  20)  oratione  ***).  Interim  nolui  te  carere. 
Praeter  hunc  Emmanuelem  et  Melchisedeck  et 
Sabbathum  tractavit.  Emmanuelem  ex  versicu- 
lis  meis  intelligis,  Nobiscum  Deus,  tollens  pec- 
catum,  et  confirmans  per  gratiam.  Melchisedeck 
Rex  iustitiae  est.  Iustitiae  Rex  autor  gratiae  est. 
Sabbathum  est,  quo  natura  operari  cessat,  Sed  in 
nobis  Christus  operatur.  Haec  cogitatione  se- 
queris. 


16)  qui  sint]   cod.  Bav. :   „quae  sunt;"   cod.  Mehn*:   „quae 
sint." 

17)  bonarum]  cod.  B. :  sacrarum. 

18)  dictas]  cod.  Bebd. :  diebus. 

19)  excudi  possint]  cod.B. :   excudantur. 

20)  „Germanica"  codd.  deest. 

*)  i.  e.  Martini  Lutheri  commentarium  in  ep.  Pauli  ad  Gala- 
tas.     cf.  supra  pag.  120.     F. 

**)  Ed.  Leeus ,  qui  h.  a.  adnotationes  in  Erasmi  N.  T.  edi- 
dit.     F. 

***)  Forlasse  explicatio  intelligenda  est,  quam  Lulberus  in- 
scripsit:  „9Sorctcrung  S)octovi5  9J? q r 1 1 n i  Suthcr  ctUchcr 
llrttctet.  t>n  fcrme  ©crmon  t>on  bcm  f)ct)tictcn  ©acramcnt."  S. 
1.  et  a.  (Viteb.  1520.)  plagg.  4  in  4to.  Quod  quidem  exem- 
plar  in  Panzer's  Zusatzen  p.  175  praetermissum  est.     F. 


Novi  quod  sciam  nihil  est.  Rumore  21)  vul- 
gi,  et  probabili  22)  quidem,  iactantur  hic  dirae 
Pontificiae,  quibus  Martinus  dicitur  devoveri. 
Nos  omnia  ingenti  animo  expectamus.  Tu  pro 
nobis  ora.  Emori  malim,  quam  ab  hoc  viro 
avelli ,  tamen  si  ita  fuerit  visum  Opt.  Maxim.  fe- 
rendum  est,  olaxsov  ut  Graecus  poeta  ait.  Er- 
phordiani  de  Lipsica  disputatione  non  iudica- 
bunt,  absterriti,  ut  credo,  exemplo  Coloniensium 
et  Lovaniensium.  Parrhisii  quid  facturi  sint, 
nescimus.  Ante  paucos  dies  Parrhisiis  accepi- 
mus ,  esse  ibi  quendam  primi  nominis  Theologum, 
qui  nostras  partes  etiam  scripto  2i)  tueatur.  Cuius 
si  qua  ad  nos  venerint  exempla ,  et  tu  videbis. 

Eccius  liomam  profectus  est  *).  Pontifici 
Maximo  suum  librum  de  Romana  Tyrannide  **) 
iudicandum  oblaturus  est.  Vide  hominis  glorias. 
Scripsit  et  Lypsiae  quidam  Minorita  ***)  contra 
Martinum  de  Petri  24)  potestate  ,  opinor  Lipsen- 
siurn  suffragiis  adiutus,  quem  librum  nondum  vi- 
dirnus,  nempe  quem  nondum  absolverint  Chal- 
cotypi.  Iam  excuditur  hic  Martini  de  bonis  ope- 
ribus  nondum  absolutus  libellus  ****).  Item, 
Feltkirchii  Licentiati  contra  Colonienses  et  Lo- 
vanienses  f). 

Crotus  f  f )  nihil  ex  Italia  respondet.  Sa- 
lutabis  hominem  per  me  amice.  Extemporalita- 
tem  excusabit  tabellio.  Vereor  ut  legere  quaedam 
in  hac  Epistola  possis ,  verum  sarciemus  alio  tem- 


21)  Bumore]  cod.  B. :   rumorer. 

22)  probabili]  c.  B. :  probabiles. 

23)  etiam  scripto]    c.  B. :  et  scripta. 

24)  Petri]  c.  B. :  Episcoporum. 

*)  De  Eckii  itinere  Bomano  cf.  Riederer's  Beyfrag  zu  d.  Be- 
format.  -Urkunden  etc.  pag.  3  seqq.     F. 

**)  i.  e.  /.  Eccii  de  Primatu  Petri  adversus  Ludderum  Iib.  III., 
qui  primum  Ingolstadii  a.  1520  excusi  sunt.     F. 

***)  ^lugustinus  Alvcndensis ,  qui  h.  a.  lihrum  „  super  apo- 
stolica  seile"    Lipsiae  edidit.       Exstat.   et  germanice:    „  (3r.n 

gar  tm|bar  onb  fruc^t&avticf)  6uch(r.n  »o  ic  babptic^cn  ftufe  — 
burch  2C u g u ft  liluclit  ju  Scr^gt:  1520.  ©t.  ©corqen  SLaa." 
(23.  Aprii.)  in  4to.     F. 

**#*)  Lutheri  libellus  „von  den  gulen  Werken"  m.  Maio  h. 
a.  prodiit  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  434.     F. 

f)  Qui  quidem  liber  inscribitur :  „  Contra  doctrinalem  Ma- 
gistrorum  nostrorum  damnationem  Lovaniensis  et  Colonien- 
sis  studii  Ioannis  Doelschii  Veltkirchensis  e  sacris  litteris 
petita  Defensio  pro  Christianissimo  praeceptore  suo  Mart. 
Luthero.  Wittenb. "  (ex  off.  Melch.  Lottheri  iun.  1520.)  in 
4to.     F. 

-j-f )  /.  Crolus  Rubeanus ,  qui  non  ita  multo  posl  Erfordiam 
rediit.     F. 


161 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1520. 


162 


pore,  si  qua  haec  iactura  est.  Adrianus  *),  qui 
Lovani  docuit  Hebraicas  literas,  conductus  est  a 
Principe  Vriderico.  En  eius  Epistolam  ad 
Crautvaldum  **)  et  Vittigertim  Hebraicam. 
Multis  ad  vos  linguis  scribimus,  quantumvis  oc- 
ctipati  bomines  25).  Vale  animae  dimidium  meae 
et  saepe  scribe.     Die  17.  Aprilis  26),  Anno  1520. 


No.  70. 


27.    April. 


Ioanni  Hesso. 


Ex   Epp.    lib.   VI.     pag.  324.       Aulographuin,    quod    Codd 
Rebdig.   Vol.  V.  inest,  contulit  Scliulzius  S.  V.     Apogra- 
phiiui  exstat  in  Cod.  Bayar.  II.  p.  C02. 

(Ioanni  He sso ,  Theologo ,  Canonico  JVra- 
tislaviensi ',  suo  charissimo  patrono  S.  D.) 

Salve  animae  dimidium  meae.  Irascor  ci- 
vibus  tuis,  per  quos  non  licuit  plura  scribcre. 
Tabellioni  properandum  fuit,  et  priusquam  ego 
omnia,  quae  dcstinavernrn,  apparassein,  iam 
Wittenberga  discedebat.  Noii  nobis  imputare, 
si  quid  officio  deesse  videbitur.  Gaptabo  occasio- 
nem  scribendi  alio  ad  vos  tempore  copiosissime. 
Excusabis  nos  apud  amicos ,  inprimis  apud  Domi- 
num  Saurum,  quod  eloquentissimo  viro  pro 
dignitate  non  respondeo.  Vale,  vale  atque  ite- 
rum  vale  felicissime.     Anno  XX.    27.  Aprilis. 


No.  71. 


m. 


Aprili. 


Michaeli  JViitigero. 


Ex  autographo  in  Cod.  Rehdig.  Vratislaviae  descripsit  S.  V. 
Schutzius.  Epistola  legilur  etiam  in  Epp.  Philippi  lih.VI. 
pag.  S54.  (Epistola  sine  dubio  una  cum  Melanlhonis  ad 
Hessum  litleris  Vratislaviam  nrissa  est.     l'\) 

Tol  OviTTiyeQcn   tw  d-eucpiXearaTfo  ev  nQcir- 

ieiv. 

Oi  fj.lv  ovv  nahuol  dQ%))v  cpiliag  tov  enatvov 
tnoirjGav,    oti  ttjq  evvoiag  ocpQayig   rtg  1'naivog 

25)  Extemporalitatem    excus.    tah.    —    quanlumvis   occupati 
homines]   in  cod.  Bav.  non  leguntur. 

26)  d.  17.  Apr.]  Ita  Codd.  et  Lib.  III.  Londini  editus.     Peze- 
lius:  d.  27.  Aprilis. 

*)  Matthaeus  Adrianus ,  E.pies  auratns.     cf.  Lutheri  eon    ed 
de  VFttte  I,  36<±    366.  573.  420.  442.  eic.      Vitam  Adriani 
hreviter  narrat  /.  F.  Khhler  in  „Bcytr';igcn  z.  GrsanzUDg  d. 
deiitschen   Litteratur-  u.  Kunstgeschichte."    P.  II     p    14_! 
18.     F.  '    n 

**)   Puto    infelligendum    esse    Valenlinum    Krautwaldium 
Schwenckfeldii  asseclam.     F.  ' 

Melakth.   Oper.   Vol.  I. 


eOTi.  (Jio  y.al  Ov  r)jLidg  dtucTQiojg  Inatveig.  eyv\ 
(Je  ocpQayida  uvvnoy.Qixov  evvoiag  cof.iat  ov 
tovg  S-eaTQixovg  enaivovg  y.al  evioyiag,  dlld 
y.aodiav  XotOTiavrjv  y.al  dneQneQov.  c'OneQ  yd.Q 
6  /Livjuog  ijjSovleTO  ts&UQcofitvag  etvai  tvjv  dv- 
O-Qvmwv  y.u.Qdiag,  ov  doy.tfiaC.vj.  ov  yd.Q  olov  re 
XQiGT.iavv)  vot  neQneQeveofrat ,  i}  dllo  ev  cpQeolv, 
culo  ev  ylvjTTn  eyetv.  fidllov  yctQ  vrjg  nQog  ue 
evvoiag  ('Jdoavog  eoriv  6  obg  TQonog  rj  enatvog. 
ctQ  ovv  Tavrag  evloyiag,  vj  hngT.e,  naQaycoQti 
dnioToig  cpiliaig.  rjueig  y.ai  oe  y.al  tov  Fqu-. 
(JovalcJ ov  *)  dvvnoy.QiTVjg  cptlovftev.  e.QQOJOo. 
dno  OvLTTeftfieQyag  ftrjvi  c/.nQtlic»,  avToGyjdiojg. 
(1520.) 

^ihnnog  b  Oog. 


No.  72. 


(m.   Aprili.) 


Ioanni  Langio. 


Et  autographo  in  Cod.  Monac.  I.  p.  337.  Apographum  in- 
est  Cod.  Goth.  399.  fol.  195 b.  Epistola  legitur  et  in  Eni». 
libro  VI.  p.  415.  • 

Reverendo    Pairi,     I).    Iohanni    Langio, 
Theologo,   patrono  suo. 

Salve  optime  Pater.  Nae  ego  odiosus  cessator 
sum,  qui  tot  iam  menses  non  scribo,  idque  ad 
bominem  tam  dextrum,  tam  amicum.  Sec\ 
ignosces  nonnibil  etiam  occupato ,  mnxime  cum 
non  dubitem  felicius  te  occupari,  qiiam  ut  vaces 
nQog  Ta.g  /liov  cplva.Qiag  y.al  payftvQw  pXrrrvol '). 
Professionem  litterarum  Graecarum  gratulor  non 
tibi,  sed  scbolae  tuae.  Atque  utinam  crebriora 
boc  genus  exempla  in  Germaniac  scbolis  cernere- 
mus!  Gratulor  et  ipsis  literis,  quibus  procul  du- 
bio  ornamento  es  futurus,  vir  tam  gravis,  tantar- 
que  autoritate,  sive  quis  entditionem  multiiugam, 
sivc  iudicii  acrimoniam,  sive  vitae  sanctimoniarn 
contempletur.     Eh  instituium  tuum,  si  qua  *)  no- 


*)   Krauttualdium.       F. 

1)  ft).r]TUQt  scrtptum  est  a  Melanthone,  puto  pro  filr\xr\n{.  Io 
libro  VI.  legitur  pkuTvni ,  quod  quid  sibi  velit,  nonvideo. 
Apograplrum  in  cod.  Goth.  habet  nXyiOQa.  [„BXrjTupi  est 
Xopdtj;  /liurjjita,  tft  ex  luba  refert  Suidas,  quem  vide.  Ile- 
siodus  h<ibet  JD.itvqi.  Zonar.:  jR).Ctr\Qi'  opyavov  uou~ 
aixbv ,  (f-qa)v'/6jia  •  axtvSaxjiov  St ,  /iCuj]ua  xoQdrjg."  cf. 
H.  Stephani  thesaur.  graecae  linguae.  (Ed.  Lond.  1816.) 
Vol.  I.  P.  CCCXCVI.    F.]  ■  ' 

2)  Liber  VI.  addit:  ex. 

11 


163 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


164 


r>  ir 


stra  parte  mvare  potenmus,  atua  tnog,  atua 
toyov ,  ut  Graeci  dicunt,  non  deerimus.  Est 
apud  nos  Lottherus  Tvnoyoaopog  *),  per  quem 
prophanos  et  sacros.  3)  scriptores  excudemus, 
quos  voles.  Nos  dabimus  Nubes  Arisiopha- 
nis  **),  argumentum  splendidum,  quo  Philoso- 
phastros  insectemur.  Philosophastros  aio  ,  nam 
Philosophis  optime  volo,  modo  quis  modice,  cau- 
tijra  et  ut  cum  Platone  dicam,  /LiETQicog  tv  %f\ 
fjXiziq  (piXoGocprjGfl.  Speramus  brevi  te  huc  ad- 
venturum,  ubi  de  reliquis  commentabimur.  Tres 
aureos  accepisti,  ut  arbitror,  pro  Bibliis  Hebrai- 
cis  a  Georgio  ***)  nostro.  Iactantur  hic  nec 
apud  vulgum  tantum  multa  de  diris  Pontificiis  in 
Martinum  ****).  Deus  bene  vortat.  Is  nisi 
opem  tulerit  periclitantibus  nobis,  perimus.  Sa- 
luta  JEobanum,  Cordum,  Adamum  f),  et  qui- 
cunque  tui  sunt  alii.  Vale  feliciter.  Salutavit  te 
Hessus  noster  Norimbergensis ,  Canonicus  Wra- 
tislaviensis  in  literis  ad  me  scriptis.  Conductus 
est  Hadrianus  -J-j-)  Lovaniensis  Professor,  qui 
apud  nos  Hebraica  doceat.  Iterum  vale.  Wit- 
tembergae. 

Philippus  tuus. 


No.  73. 


(in.  Maio.) 


Wolfg.  Fabricius  Capito  Melanthoni. 

Fragmentum,  quod  ex  autographo  Abrah.  Scultetus  Annal. 
Evangelii  Sec.  XVI.  renovati  (Heidelb.  1618.  8vo)  inseruit 
(in  Hm.  v.  d.  Hardt  hist.  litt.  reform.  V,  35.),  hic  recu- 
dendiim  curavi.  Capito  concionalor  anlicus  m.  Aprili 
a.  1520  Hutteno  intercedente  ab  Alberto  Archiepiscopo 
Moguntiam  vocatus  est.     F. 

(TVolfgangus   Fabricius  Capito  Phi- 
lippo  Melanchthoni.) 

Oecolampadius  noster  ad  vitam  monasticam  se- 
cessit    ad    monasterium  Divi   Altonis ,    quod   ab 


*)  cf.  supra  pag.  108.     F. 

**)  Prodierunt  hoc  anno  cura  Melanthonis ,    cjui  librum  Nic. 

Amsdorfio  dedicavit.     cf.  infra  m.  Decemb.  h.  a.     F. 
***)  Spalatino,  ut  mihi  quidem  videtur.     F. 
****)  cf.  qnae  Lutherus  hac  de  re  Spulatino  d.  16.  xn.  April. 

h.  a.  scribit  ap.  de  Wette  I,  441.    F. 
f)  Adarnum  Cratonem  Fuldensem,   qui  a.  1519   cum  lo. 

Camerario  Lipsiam  profectus  est,  ut  disputalioni  interesset ; 

ibique  in  Melantbonis  familiaritatem  venit.     cf.  supra  p.  85. 

Eius  vita  narratur  in  F,  JY.  Strieder's  Grundlage  zu  einer 

Hessischen  Gelehrten-  u.  Schriftsteller- Geschichte  11,878 

sequ.       F. 
tf)  ct.  supra  pag.  161.     F. 
3)  Lib.  VI.:    sacros  el  prophanos. 
J 


Augusta  tertium  lapidem  distat  *).  Fecit  incon- 
sulte  vir  alioquin  cautus  et  prudens ,  qui  animum 
per  se  parum  alacrem  insueto  iugo  oneravit 
causa  religionis,  quasi  Christus  nostra  moestitu- 
dine  fruatur  et  cultus  sit  ingenue  Christianus  re- 
fugisse  hominum  conspectum.  Quamlibet  infir- 
mum  corpus  afflictet  obstinato  silentio ,  vigiliis, 
inedia :  vitae  tamen  exemplo  pluribus  inter  homi- 
nes  agens  profuisset.  Totus  paret  iam  pauculis 
mulierculis,  quibus  anxie  desudabit,  se  illis  prae- 
bens  promptum  ad  omnia ,  ceu  discipulum  prae- 
ceptoribus,  quibus,  mi  Philippe,  opus  est  prae- 
ceptore:  et  quas  iustius  fcrre,  quam  exercere  im- 
perium  dixeris:  ut  nihil  aliud  certe  propter  sexus 
imbecillitatern.  Est  enim  monasterium,  cui  se 
mancipant  instituti,  D.  Brigiddae^  ubi  mulieres 
viris  in  caput  habentur,  ordine  praepostero.  At 
ferendum  est,  quando  mutari  nequeat. 


No.  74. 


(in.  Maio.) 


Ioanni    Hesso. 


S.  V.  Schuhius  epistolam,  quae  et  in  Epp.  Melanthonis  Li- 
bro  VI.  pag.  327.  legitur,  ex  autographo  in  Codd.  Rehdig. 
Vol.  V.  descripsit.  Apographum  inest  Cod.  Bav.  II. 
pag.  600. 

(loanni  He sso,  Thcologo ,  Canonico  IT^ra- 
tislavicnsi^  suo  charissimo  pairono  S.  D.) 

Salve  mi  Hesse ,  mi  frater.  Nimiutn  properamus, 
ut  fert  occasio.  Boni  consules,  qnod  scripsimus.' 
Excusabis  nos  apud  omnes  amicos,  quod  non  sa- 
tisfactum  est  illorum,  ut  arbitror,  voluntati,  quan- 
quam  non  sunt  eiusmodi  literae  meae,  quas  illos 
desiderare  putem,  hominis  adeo  ayooixov,  ut 
plane  mei  me  pudeat.      Habes  concionem  de  Eu- 


*)  Quod  die  27.  m.  Aprilis  a.  1520  factnm  est.  Ita  enim  Bhd. 
Adelmann  de  Adelmannsfelden,  Canonirus  Augustanus, 
Bilibaldo  Pirhheimero  die  XXVHI.  m.  Aprilis  a.  1520  scri- 
bit:  „Scribo  tibi  rem  nouam  ac  forsan  prius  non  audilam: 
Theologus  noster"  (i.  e.  Oecolampadius)  „pridie  quam  has 
ad  te  darem ,  ingressus  est  monasterium  ordinis  S.  Salua- 
toris  nomine  Alten  Munsler,  distans  per  tria  miliaria  a  no- 
bis,  parentibus  ac  omnibus,  ut  mihi  constat,  amicis  suis  in- 
consultis.  Vtinam  sibi  in  uitam  aeternam  proficiat  ruona- 
sterium!"  cf.  Documenta  literaria  varii  argumenti  cura 
/.  Heumanni  (Altorfii  1758.  8  )  pag.  192.  Strobelius  L  c. 
pag.  115  seqq.  Sane  mirandum,  quod  Strobelius  p.  119  lo- 
cum,  ubi  Oecolampadiua  satis  aperte  de  uxore,  quam  duxe- 
rit,  loquitur,  ad  Oetolampadii  abitum  in  monaslerium  re- 
tulerit.     F. 


165 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1520. 


!66 


dharistia  *).        Habes   Erasmicam    ad   Cardiua- 
lem  **)  Epistolatn. 

Saluta  D.  Meizler  ***),  cui  per  ocium  scri- 
hemus.  Scripsit  Adrianus  Gradualdo  ****)  et 
Viitigero  Hebraice,  ego  Gracce,  inepte  forsitan, 
sed  tamen  ofiiciose.  Omnia  avTOOftediwg,  hoc 
est,  ex  tempore.  Vale  mi  frater,  et  saepe  scribe, 
quo  nos  excitabis ,  ut  saepe  multa  mittamus. 
Nunquam  adeo  inopes  sumus ,  quin  habearcus, 
quod  aspernari  tu  non  debeas.  Vale  mi  frater 
iterum.  Commenda  me  amicis  omnibus,  inpri- 
misD. Sauro.  Salutant  te  paterPrior  -f-)>  Iohan- 
nes  Islc&en,  Bacchus  tt)  noster.    Anno  XX  ttt). 


No.  75. 


(m.  Maio.) 


Ioannes  FeldJdrch  Augustino  Alveldio. 

• 

Prodiit  advcrsus  Lutberum  Augustini  Alveldii ,  Franciscani 
Lipsiensis,  „  libellus,  quo  ostendere  conatur,  divino  iure 
hoc  instilutum  esse,  ut  tolius  ecclesiae  caput  sit  romanus 
pontifex. "  ff  ff)  Quem  refutaf I.  Feldkirchii  ad  Alvel- 
dium  epistola  inscripta:   „  Confutatio  iuepli  et  impii  libelli 


*)  sc.  Lutheri,  quae  inscribilur:  „,(£»)«  ©crntOtt  t)0tl 
bcm  4?ochruirbigen  ©acramcnt  bcg  fjetjttgen  woteri 
eemfjnamf;  Sfjtfftt.  ttnb  t>on  bcn  Srubcrfcfjafften  3>.  9JL  8.  7(. 
Tfnbermctit  gecorrtgtrt."  („<3ebrucft  ju  aSStttcntcrgt; 
burcf)  3of)anncm  ©riinenbcrgE  9iacl)  Sljrift  ge&urt  Saufeub 
funfffjunbcrt  Pnb  3wan§tgften  iar.")  plagg.  3  in  4to.     F. 

**)  Alberturn ,  Archiepiscopum  Moguntinum,  cuius  supra 
mentio  facta  est.     F. 

***)  Doctor  Mctzler  adolescens  una  currf  Petro  Mosellano 
Coloniae  Agrippinae  studiis  operam  dedit.  Eius  impensis 
Richardus  Cror.us  Colonia  Lipsiam  migravit.  Laudalur 
„hoino  admirabili  quadam  ingenii  pro.bitale  ptaeditus"  a 
Ioanne.  Muslero  in  „oratione  funebri  in  laudem  Moseilani" 
s.  J.  et  a.  (1525.)  8vo.     F. 

****)  i.  e.  Kraulwaldo.     F. 

f)  Ioannes  Heltus  Norirnbergensis ,  Prior  Augustinianorum 
Vitebergensium  ,  Hessi  popularis.     F. 

ff)  „  Bacchus"  Melanlhon  fortasse  per  iocum  scripsit  pro: 
,Vacchus"  s.  „Phacchus,"  de  quo  cf.  quae  supra  pag.  148 
dixi.     F.     . 

i   fff)  Verba :    „Salutant  le  —  Anno  XX"  Melanthon  ipse  non 
scripsit.    Desunt  etiam  in  Cod.  Bav. 

f f  ff)  Walchius  quidem  in  iis,  quae  Lulheri  opp.  T.  XVIII. 
p.73.  praefalus  est,  hunc  libri  titulum  profert.  At  sequutus 
est,  ut  mihi  videtur,  Hm.  v.  d.Hardt  autogr.  Lutheri  T,  III. 
p.41.,  uhiAlveldiiWhtr,  quem  v.  d.Hardt  uaa  cum  Feldkirchii 
refutationeVitebergae  a.  1520  in4to  excusum  esse  dicit,  ila  in- 
scribitur.  Equidem  puto,  ipsum  Hm.  v.  d.  Hardt,  ut  alias 
saepe,  et  Iiuuc  Iibrum  sine  ulla  fule  sic  inscripsisse.  Acce- 
dil,  quod  bic  Alveldii  liber  nusquam  alibi,  quantum  scio, 
ne  in  Panzeri  quidern  Annaiib.  typogr.,  commemoratur. 
Quae  quum  ita  se  habeant,  vix  dubitandum  est,  quin  Feld- 
kirchii  epislola  refulet  Alveldii  librum ,  cui  titulus  praescri- 
bilur  hicce  :  „Super  aposiolica  sede,  An  videlicet  divino  sit 
iure  nec  ne,   anque  ponlifex ,  qui  Papa  dici  coeptus  est,  iure 


F.  Augustini  Alveld.  Franciscani  Lipsici  pro  D.  M.  Lu- 

thero.   Vifeb.  1520."  4.      (Vid.  v.  d.  Hardt  Autograpba 

Lutberi  T.  I.    p.  111.)      Recusa    est  in   Lutheri   opp.    lat. 

Viteb.   edd.   T.  II.    p.  203.  —     /.  Feldkirch  Melanthonis 

discipulus   erat,   ut  ipse  Melanlhon  in  epistoJa  ad  Hessum 

d.  8.  m.  Iunii  a.  1520  scribit  *).     Quare  non  dubito,  quin 

Melanfhon    ipse,      neque    vero    Feldkirchius ,     epistolam 

scripserit.      Melanthon   enim  discipulis  epistolas  praescri- 

bere  solebat  et  tunc  saepe  alioruui  nomine  in  deiendendo 

Lutbero  usus  est.     Sic  discipulo  cuidam  epistolam  de  tri- 

bus   vofis  ad   monachum  Franciscanum   praescripsit,    sic 

Apologiam  pro  Bartholomaeo  Feldkirchio  scripsit  **);    sic 

el  hanc  ad  Alveldium  epistolam  exaravit  ***).     Quam  igi- 


diuino  in  ea  ipsa  praesideat,  non  parum  laudanda  es  sacro 
Bibliorum  canorie  declaralio.  aedita  per  F.  Augustinum 
Alvcldensem  Franciscanum,  regularis  (ut  dicitur)  obser- 
vantiae  sacerdotem,  Provincias  Saxoniae,  sanctae  crucis,  sa- 
crique  Bibliorum  canonis  publicum  lectocem  in  conventu 
Lipsico.  ad  —  cum  Adolphum  principem  lllust.  in  Anhaldt 
Qrc.  Mersenburgensem."  (In  fine:  „Excusum  Lipsiae  in  of- 
ficina  Melcbioris  Lottheri.  Anno  diii  etc.  XX.'")  in  4to. 
cf.  Panzerum  I.  c.  Vol.  VII.  p.  213.  No.  746.  Liber  eo- 
dem  anno,  ut  videtur,  Lipsiae  per  "Woifg.  Monaceusem 
excusus  est.  cf.  Panzerum  i.  c.  Vol.  IX.  p.  502.  No.  944 *>. 
Quum  Hm.  v.  d.  Hardt  I.  c.  dicat,  Alveldii  librum  Adolfo, 
Principi  Anhaltino,  dedicaium  esse,  videsLector,  quan- 
tum  et  lioc  ad  sententiam  meam  probandam  faciat.  Alvel- 
diuin   priinum   m.  Maio  a.   1520  refutavit  Jiber    inscriptus  : 

„  GontraJKomanifram  fratrcm  ?(ugufrtnu  Tffuelbcn  grancifcas 
nu  Stpftcu  GEanomS  23i6ftq  puoltcu  fictore  tortore  ciuSbcm. 
#.  3oTxnc6  SonucruS  KugufrintanuS.  WITTENKER- 
GAE  APVD  COLLEGIVM  NOvVM,  ANNO,  M,D,XX." 
plagg.  5%  in  4to.  (cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wetle  I,  447.) 
Lonicerus  librum  dedicavit  „  Gaspero  Guttell  Eximio  sa- 
crorum  literarum  professoi  i  Eremitanum  diui  Augustini  Vi- 
cario  ac  optimo  priori  suo"  d.  d.  „ex  Vuittenbergensi  Au- 
gustinianorum  Coenobio,  Anno  diii  M.  D.  XX.  quarto 
Idus  lilaij."     Tum  eodem  mense  prodiit  Ioannis  Veltkirchii 

„(£onfutatto  tncpti  ct  impij  liOellt  #.  tfuguft.  2f  fucfb.  ^raus 
dfcattt  Sipftci  pro  b.  93cart.  Suthcro.  Vuiftenbergae  apud 
Melchiorem  Lottherum  iuniorem  Anno  dili  M.  D.  XX. " 
(plagg.  2/£  in  4to.)  Denique  Lulherus  ipse  adversus  AlveU 
dii  librum  germanice  editum  „<Siin  gar  nufjbar  Onb  frttcfifj 
barficf)  f3ucf)lmt  »o  be  babftftcf)cn  ftufe  —  burcf)  2fugu(r. 
2C(ucfbt  ju  Sctipp  1520.  <St.  ©corgcn  Sag."  (23.  April.) 
in  4to  scripsit  libellum  „tlon  bcilt  $apfttf)Um6  ^U  SKome : 
tvifccr  bcn  fjocfioctumpfen  JHolnaniftcn  ^u  Cc«p|tg"  cf.  Panzer's 
Zusiitze  S.  185  et  186.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  451  et 
453.       F.  ' 

*)  Quum  Melanthon  1.  c.  Feldkirchium  dical  fpatrem  Bar- 
tholomaei  Gimeracensis  ParocJii,  apparet,  nomen  eius  gen- 
tilitium  fuisse  Bernhardi.  Bartholomaeus  enim  Bernfiardi, 
Feldkircha  oriundus,  qui  olirn  professor  in  Academia  Vite- 
bergensi  fuerat,  tunc  praepositi  munere  Kembergii  (Came- 
raci)  prope  Vitebergam  fungebatur.  Probe  aulem  distin- 
guendi  sunt  tres  iliius  aetatis  viri,  quorum  saepissime  nomine 
Feldkirchiorum  s.  Vettkirchiorum  mentio  fit.  Ita  enim 
appellabalur  et  Bartholomaeus  ille  et  frater  Joannes,  Phi- 

'  lippi  discipulus  el  non  ila  multo  post  professor  philosophiae 
Viiebergae,  qui  a.  1531  ibidem  Academiae  Rector  fuit,  et 
Ioannes  Dolscius  Veltkirchius ,  Vilebergae  Canonicus 
Ecclesiae  collegiatae  Omnium  Sanctorum  et  Professor,  qui 
d.  29.  m.  Iulii  a.  1523  mortuus  est.  cf.  /.  Bm.  Riederer^s 
Beytrag  zu  d.I^eformafionsurkunden  etc.  (Altdoi f  1762.  4to) 
pag.  9.  et  p.  19  — 24.     F. 

**)  Cave  putes,  Bartholornaeum  fuisse  Melanthonis  discipu- 
lum  et  Melanthonem  eiusdem  apologiam  scripsisse.  Apolo- 
giam,  quam  ipse  Barlholomaeus  germanice  scripsisse  videtur, 
Melanlhon  in  Iialinum  transtulil.     F. 

***)  Non  video,  quae  tandem  caussa  iusfa  fuerit,  cur  Philip- 
pus  ne  intimis  quidern  amicis,  ut  Schwebelio  et  Hesso,  quo- 
11    * 


167 


EPISTOLARUM    LIB.    II.     f520. 


168 


lur  recle  Lic  recudendam  curavimus.  (Equidem  et  epi- 
stolam  ex  libro  priinum  edilo  diligenler  descripsi  et  scri- 
plurae  discrepanliatn  addidi.     F.) 

IOHANNES  VELTKIRCH  fratri  Au- 
gusiino  Alveldensi,  Fraruiscano,   Sonam 

mcnteni  optat. 

Incidimus  hodie  frater  in  libellnm,  quem  dePon- 
tificia  potestate  edidisti,  planc  Mavortium,  utiii 
sane  consilio.  Nam  cum  oralione  Pontificis  au- 
ctoritatem  vindicare  non  posses,  gladiis  agendum 
eensuisti,  quibus  passim  armatus  libellus  prodiit. 
Et  quis  non  videat,  ad  tantam  rein  tuendarn  tihi 
vel  multis  Delphicis  gladiis  optis  esse.  Primurn, 
ut  fatear,  miratus  sum,  quid  liomini  Franciscano 
et  ex  illa  semideum  observantia  cum  gladiis,  quid 
cum  ultrice  hipenni  Tenedia  '),  ut  scribis,  ho- 
mini  tam  reiigioso ,  nisi  fallit  titulus,  donec  pro- 
pius  aciem  contemplatus,  nec  Mavortios  gla.dios, 
nec  severissirni  regis  hipenues  vidimus.  sed  nescio 
quae  j,ijg  diafiolrjg,  noslin  quae  sit?  venenata 
spicula.  ncquc  enim  tu  Christiano  illo  gladio 
usus  es,  quem  iactas,  qui  tam  multa  inhumani- 
ter,  plura  inciviiiter,  innumera  impie  scripsisti. 
Lihere  tccum  acturus  sum,  nec  fraudein  fraude, 
sed  virtute  oppugnaho.  Quare  ct  vere  et  lihere 
aio,  multa  a  t.c  inliumaniter,  inciviliter  et  impie 
scripta  esse  2).  Omitto  iam  orationis  ineptias, 
nam  hoc  fortasse  cum  tua  commune  hahet  ofatio 
nostra,  o/j)hov  oQovoa ,  ov  Xv/vov.  Omitto 
quod  in  caussa  pietatis  optimi  ac  pientiss.  princi- 
pis,  Pontificis  Mersburgensis  *),  nomine  incre- 
dihili  temeritate  ahusus  es.  Omitto  hoc  genus 
pleraque.  Sed  hoc  vide,  quam  humanum,  quam 
civile  factum  sit,  quod ,  cuin  lotus  lihcllus  contra 
jMarlinurn  Eutherurn  scriptus  sit,  egregie  rem 
dissimulas,  idque  ita ,  ut  nemo  tamen  sit,  qui 
non  intelligat  omnia  ad  Lutherurn  pertinere. 
Scilicet  iste  candor,  ista  dexteritas  ac  simplicitas 
vestra  est,  quam  splendidiss.  titulis  profitemini. 
Nam  si  nolehas  tihi  cum  homine  rem  esse,  quid 
erat,   cur  loties  haereticos,   blasphemos,    impro- 


rum  utrique  de  boc  Feldhirchii  libello  m.  Iunio  scribit, 
planum  fecerit ,  se  libelli  esse  auciorem.  Neque  ex  episto- 
Jae  dictioue  Pitilippi  stiius  ubique  niibi  redolel.     F. 

*)  Atlolfi,  Principis  Anballini  et  Episcopi  Mersburg. ,   cui  Al- 
veldius  librum  suum  dedicavit.     F. 

1)  Tenedia]  Ep.  primuni  edila:  „Tinedia."     F. 

2)  scripta  essc]   Lutb.  opp. :  „scripla  sunt."     F, 


hos,  lympbaticos  exclamares?  Iam  quis  ignorat 
ad  Martinurn  J)  pertinere,  quod  scribis,  esse  qui 
repudiant  doctores,  non  rnodo  Scholicos,  sed 
et  vetenun  aliquos.  Atque  hic,  quam  Tragice 
omnia  agis,  stolida,  erronea ,  haeresihus  involuta 
esse  illorum  dogmata,  quibus  tecum  non  conve- 
nit.  Obsecro  frater,  ista  est,  quam  promitlis 
principio  libelii,  modestia?  Equidern  te,  ut 
dignus  es,  Sycophanta  tractarem,  nisi  dehortare- 
tur  Christiana  verecundia.  Quale  enim  hoc  ge- 
nus  est  calumniandi,  praetextu  disputationis  bo- 
num  virum  insectari?  Cur,  cum  disputares,  rei 
non  serviisti?  Quod  toties  ad  convitia  expatia- 
ris?  Sed  ut  haec  missa  faciam,  quorurn  te,  si 
bonus  vir  esses,  certe  puderet.  Primum,  quam 
frivolis,  deiude,  quam  impiis  argumentis  caus 
sam  tuam  munias,  paucis  perslringam.  Idqu 
mihi  operae  sumpsi,  quod  optirnus  ac  doctiss.  vi 
Martinus  Lutherus  foelicius  occupatus  sit,  quam 
ut  vel  Ecciis,  vel  Emseris,  vel  Ochsafardis,  ve 
tihi  rcspondere  debeat.  maxime,  cum  nihi 
hacienus  productum  sit  pro  Pontificia  caussa, 
cjuod  ilie  non  ante  excusserit  in  Ptesolutione  pro 
positionis  XIII.  de  potestate  Papae  ),  et  expecte 
tur  ille  Elephantinus  Eccii  partus  de  Petri  pri- 
matu  **).,  ubi  universa  haec  caussa  pluribus ,  si 
videbitur  res  postularc,  agetur.  Interim  tecum 
mihi  res  est,  nec  est  ut  quaeras,  cur  ego  id  au- 
sim.  Nam  et  te  miror,  quid  ausus  sis  scribere, 
non  modo  quod  ad  te  caussa  non  pertinebat,  sed 
etiam  quod  tantae  rei  sustinendae  piane  impar  sis, 
homo  sacrarum  literarum  imperitior,  quam  Mu- 
sicae  Marsva.  Utinanr  intellig;is  frater,  quantum 
Ftomanae  sedis  auctoritati  derogetur  iioc  generc 
scripti,  et  huiusmodi  patronis.  Ego  sane  vicem 
nostram  q)  ipse  doleo,  in  tam  ineptos  yhestrus, 
Caietanos,  Eccios,  Ernseros,  Ochsafardos,  Al- 
veldenses  rem  Fiomanam  incidisse.  Nonne  plus 
tribuit  Pontifici  Ptomano,  qui  hoc  tribuit,  quod 
sacrae  literae  concedunt,  quam  qui  quidvis, 
nullo  discrimine,  ex  Ponhfice  facit,  iam  tep- 
restrem  deum,  iam  Imperatorem,  iam  regem  re- 
gum,  et  dominum  dominantium.  O  dedecus. 
An  non  videmus ,  ut  ex  augusto  Pontificum  mrni- 
sterio  plus  quam  Barbaricam  tyrannidem  fecerint, 


*)  cf.  supra  pag.  104.     F. 

**)   Ect.ii  iiber  eodem  anno  Ingolsladii  excusus,  est.     F. 

3)  Martinumj  Lutb.  opp.  :  „Lutherunu"     Et  sic  ubiqne.      F. 

4)  nostrani]  L.  opp. :  ^vestram."     F. 


169 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1520. 


170 


Decretorum,  Decrctallum,  et  hoc  genus  Bulla- 
rnm  auctores?  Agnoscit  Pontificem  Maximum 
Martinus ,  tribuit  Sedi  Romanae,  quantum  per 
Christiana  oracula  licet,  id  quod  toties  testatus 
est,  et  religiosius  quidem  veneratur  Ponlifici.sm 
maiestatem  5),  qui  eatenus  veneratur,  quatenus 
divinae  voces  iubent,  quam,  qui  iuxta  einentita 
nebulonum  quorundam  Decreta,  nihil  illi  non 
tribuit.  Neque  dvibito,  quin,  quae  est  optimi 
Principis  Leonis  X.  tum  bonitas,  tum  sapienlia, 
nihil  aeque  atque  hoc  genus  impostorcs  aversetur, 
quorum  impudentia  videt  pristinam  Romanne 
sedis  auctoritatem  elevari.  Quo  sacrilegio  quid 
magis  impium  excogitari  potest?  Et  in  iis  sane, 
quae  de  potestate  Pontificia  scripta  sunt,  quod 
sciam,  vix  aliud  prodiit  tuo  opere  ineptius,  in 
quo  te  non  nihil  insumpsisse  temporis  faterls ,  ni- 
mirum  quo  congcreres  operls  materiem  ex  Em- 
sero  tuo  aut  Eccio.  Nam  nihil  opinor  submi- 
nistrasse  tibiOchsafardum  illum,  vere  Thomisti- 
cum,  quod  nondum  easEpistolas  evulgaverit,  quas 
de  caussa  Pontificia  ad  Lutherum  scripsit,  incre- 
dibili,  ut  omnia,  acrimonia  *).  Nos  tibi,  ne  in 
re  frivola  diutius  immoremur,  hoc  ipso  responde- 
bimus  die,  atque  ita,  ut  nihil  dubiiein  satisfactu- 
ros  emditis  et  bene  de  re  Christiana  sentientibus. 
Quid  recepturi  sint,  qui  contra  pias  literas  pr;  e- 
fractis  animis  coniurarunt,  non  laboro  satis 
sciens,  haec  esse  tempora  tenebrarum. 

DILUTIO   PRIMI   ARGUMENTI. 

Nolo  pluribus  ineptias  tuas  revellerc,  ne  bo- 
nas  chartas  male  perdamus.  Quid  est  enim  a  te 
producturn,  quod  constet  sibi.  Nae  tu  garrulum 
Monachum  belle  expressisti,  in  quo  D.  Hierony- 
mus  desyderat  diaUy.Tixi]V.  Colligis  inepte, 
comparas  ineptius,  multos  scripturae  locos  pas- 
sim  ad  caussam  tuam  impie  detorques.  Scilicet 
hoc  lectoris  Biblici  munus  est.  Itnrno,  quid  dia- 
lectica   culpo,    ne    grammaticae  quidcm   pensum 


♦)  Hi.  Dungersheim  Ochscnfurtensis  liflerae  ad  Lutherum 
de  auctorilate  pontificia  missae  primurn  excusse  sunt  in 
Aliq.  Opusc.  Mag.  Hi.  Dungersheim  cx  Ostrofrapciae 
Bosphoro,  vulgo  Ochsenfort,  conlra  M.  Ltitheruiri.  L':ps. 
1531.  4-.  Recusne  sunt  in  Loschcri  vollstand  Reformat.  - 
Act.  u.  Docum.  T.  III.  p.  27  seqq.  In  Geimanicum  trans- 
l;itae  sunt  in  Lulheri  opp.  ed.  Walc.li  T.  XVUI.  p.  581  seqtj. 
cf.  quae  Lutherus  respondit  ap.  de  VVcUc  1,  l^05.  218.  221 
e<  280.       F. 

5)   uiaiestatein]   Lutli.  opp. :  «diguitalem."     P. 


absolutum  est,  quando  pleraque  ita  dicta  sunt, 
ut  ne  Delius  quidem  natator  adsequatur.  Ius  di- 
vinum  probas,  cum  sic  argumentaris,  iiullam 
politeian  6)  esse,  cui  suus  JSIonarcha'  non  sit, 
esse  igilur  Papam  Monarcham  Ecclesiae  iure 
diiino.  In  hoc  argumento,  si  velim  diutius  ver- 
sari,  primum  convelli  queat,  quod  colligis  '), 
omnem  politeian  6)  Monarchis  gubernari ,  oblitus 
Laconicae,  item  Pvomanae  oligarchiae,  oblitus 
item  Atheniensis  Democratiae.  Et  cum  tisqI  no- 
Xitsuov  a  philosophis  multa  sint  «'isputata,  non-* 
dum  convenit,  Monarchiam  praeferendam  esse. 
Scd  ut  haec  omittainus,  certe  Monarcha  8)  Eccle- 
siae  suaeChristus  est,  utPaulusait  ad  Colo.,  Ipse 
est  caput  corporis  Ecclesiae  etc.  atque  hoc  ipse 
fateris.  Atpergis,  non  satis  esse,  quod  in  coelo 
regnatChristus,  sed  etiam  oportere  illius  vicarium 
in  terris  esse.  Alioqui  nec  oporleret  ullos  esse  re- 
ges  terrae,  cum  deus  vere  regnet  perpetuo  in  coe- 
lis.  Quaeso  te,  bonefrater,  quid  convenit  regno 
spiritus  cum  regno  mundi?  ut  non  consequatur, 
(]uia  in  regno  mundi  necesse  sit  in  terris  esse 
principes  praeter  deum,  oportere  idem  et  in  regno 
spiritus.  Vides  quam  apte  compares.  Neque 
cnim  esse  ecclesiam  aliud,  nisi  regnum  spiritus, 
vel  ipse  Christus  noster  indicat,  cum  maximum 
iu  ecclesia  facit  eum,  qui  sit  humillim»  spiritu, 
inquieiis:  Quicuntjue  humiliaverit  se  sicut  par- 
vulus  iste,  hic  est  maior  in  regno  coelorum.  Hic 
non  audis  frater,  ne  syllabam  quidem  de  Petri 
primatu,  patrlmonio ,  de  occidentis  imperio,  de 
donanda  Roma,  sed  verbum  spiritus  audls,  quo 
regnum  quoddam  spiritale  9)  conditur.  Nec  est 
S|)iritale  regnum,  nisi  spirituum  consensio  in 
Christum.  Obsecro ,  hanc  consenslonem  Papa 
tuetur?  Piursum  ex  argumento  tuo  vide  quid 
effici  posslt,  Praeler  deum  necesse  est  esse  in 
mundo  potestates,  ergo  praeter  Christum  necesse 
est  esse  Ecclesiae  potestates.  neque  enim  conclu- 
dere  potes  de  rnonarcha,  perinde  atque  haec  falsa 
est,  quod  praeter  dcum  necesse  sit  in  terris 
monarcham  esse,  ita  et  haec  absurda,  Quod  prae- 
ter  Christum  necesse  sit  monarcham  Ecclcslae  esse. 
Quando  enlrn  unquam  fuit  Monarcliia  mundi 
regnum?  repete  velerum  historias,  quae  forma 
fuerit     imperiorum     ante     Assyriorum     regnum, 


6)  politeian]   L.  opp. :    „poliliam."     F. 

1)  colligis]  L.  opp. :  „colligitis.  "     F. 

8)  Monarcha]  £p.  primuni  edita:  „MonarcIiia. "     F. 

9}  spiritale]  L.  opp.  ubique  :  „spirituale. "     F. 


171 


EPISTOLARUM     LIB,   II.     1520. 


172 


delnde,  quam  late  ii  imperitaverint ,  qui  omnium 
regum  ,0)  latissime  propagarunt  fmes.  Ouae  item 
post  Assyriorum  et  Persarum  imperium  regna 
fuerint,  cum  iam  Alexander  magnus  orientem 
aperuisset,  ut  illum  Pioma ,  tum  florens  adeo  non 
agnovit,  ut  designato  iam  tum  duce  fuerit  eum 
bello  exceptura  ,  si  Italiam  ferociens  iuvenis  inva- 
sisset.  Post  Alexandrum  quot  reges  imperita- 
runt?  Piomani  imperii  quantumvis  ferrei,  fatalis 
limes  Ctesiphon  fuit.  Obsecro  te  frater,  intelli- 
gis,  ut  praeter  deum  Monarcha  in  terris  nullus 
est,  ita  praeter  Christum  nulium  esse  in  Ecclesia 
Monarchen.  Sed  ut  multi  reguli  sunt ,  ita  ut- 
cunque  consequitur,  multos  esse  debere  Episco- 
pos.  Iam  si  expenderimus  ex  Monarchia  mun- 
dana,  quas  clades  orbis  terrarum  acceperit,  neu- 
tiquam  favere  rebus  Ecclesiae  videbitur,  qui  af- 
fectarit  ad  illius  exemplum  ecclesiasticam  monar- 
chian.  Et  videntur  mihi  Fiomani  Pontifices  non 
minorib.  (quod  ad  spiritum  attinet)  malis  Monar- 
chiam  asserere,  quam  iilae  quondam  gentes  suam 
constituere.  Non  terret  te  Nemrothi  exemplum? 
qui  scis,  quomodo  in  scripturis  audiat,  non  aliam 
ob  caussam,  nisi  quia  regna  invasit.  Et  ut  obi- 
ter  respondeam  ad  id  quod  toties  iactas,  tot  an- 
norum  Romanorum  Pontificum  Monarchiam 
esse.  Nimirum  a  praescriptione  ius  divinum 
probas.  Quaeso  te  ex  quo  tempore  vires  accepit 
Monarchia,  nonne  ")  Ecclesiae  integritas  iabe- 
factari  coepit?  Et  nulla  re,  quam  opibus  aucta 
est.  At  non  alia  res  certius  exitio  fuit  Ecclesiae, 
quam  opes.  Vere  Christianae  opes  sunt  Chri- 
stiana  doctrina,  pictas,  fides,  Charitas,  dic  illis 
quid  accreverit  per  Ptomanam  Monarchiam.  Le- 
ges  accreverunt  et  cerimoniae,  quas  omnes  fere 
Romae  debemus.  At  Christianam  doctrinam 
ma°iia>ex  parte  leges  illae  extinxerunt.  ut  plane 
iam  sit  vinum  nostrum  iuxta  Mosen  fel  draconum 
etvenenum  aspidum,  hoc  est,  Piomanae  leges,  ex 
cerimoniis  ortn  est  superstitio,  quo  malo  nullum 
est  in  Christiana  republica  atrocius. 

Iam  ut  philosophicum ,  utOchsafardicum  est, 
(juod  dicis,  ubi  manebit  honestum  et  utile  de- 
lectabileque  bonum.  Quaeso  te,  quae  est  hone- 
stas  regnare?  quid  iucundi,  quid  cominodi,  nisi 
Romanorum  Pontificum  gioriam,  prodigiosas  libi- 


10)  regum]   Luth.  oj>p. :  „  regnum. 

11)  nonnej  L.  opp. :   „nonne  quo. 


F. 
F. 


dines  ac  luxum  probas.  Sed  in  hoc  inquies  est 
honestas,  est  utilitas,  ut  illa  omittam,  ut  sit  unus 
aliquis  ad  quem  omnium  gentium  disceptationes 
referantur.  Quae  vero?  Sacerdotiorumne  12) 
et  redituum?  Nequaquam,  nam  hae  lites  pro- 
prie  ad  saecularia  iudicia,  ad  principes,  ad  Re- 
ges  mundi  pertinent.  De  fidei  caussis  loquor,  ais. 
At  vero  fides  tuenda  est  non  auctoritate,  sed 
scripturae  armis.  vel  unam  haeresin  doce  a  con- 
dita  Ecclesia ,  Piomanorum  Pontificum  auctoritate 
extinctam  esse.  Hoc  unicum  est  maxime  populare 
argumentum,  et  quod  tu  in  ipso  libelli  capite 
maxime  iactas,  oportere  esse  unum  Pontificem, 
ad  quem  referantur  fidei  quaestiones.  quasi  vero 
haereses  auctoritate,  non  scripturis  vincantur. 
Nonne  omnium  Episcoporum  est,  pari  diligentia 
confluere,  obsistere  haeresi,  non  igni,  non  ferro, 
sed  doctrina?  Atque  ita  soliti  sunt  passim 
nascentis  Ecclesiae  Episcopi,  irnmo  etiam  iam 
adultae  in  Aphrica.  Nam  ad  quem  referetur 
quaestio  fidei,  si  R.o.  Episcopus  haeresin  doceat? 
lam  Episcopis  contantibus  13),  si  Fiomanorum 
Pontificum  auctoritas  expectetur,  latius  proserpet 
virus,  quam  ut  revocari  possit  error.  cuius  rei 
exempla  nostra  aetas  habet,  quae  nihil  nisi  ex 
praescripto  Ptomani  Monarchae  potest. 

Omitto  ineptias,  quod  censes  unitatem  Ec- 
clesiae  in  ritibus  consistere  ac  cerimoniis.  Quot- 
quotEvangelio,  quibuscunque  rilibus,  sive  Ama- 
xobiorum,  sive  Graecorum,  sive  R.omanorum, 
vivunt,  Christiane  vivunt.  Quotquot  sacramen- 
tis  ita  utuntur,  utEvangelica  ratio  postulat,  recte 
utuntur.  Nam  si  similes  vis  cerimonias,  cur  a 
nobis  saecularibus  vos  Monachi,  Piomanorum 
Pontificum  inventum,  variatis?  Ineptior  es  per 
omnia,  quam  ut  responderi  tibi  a  sano  homine 
debeat.  Iam  ut  omnia  superiora  valeant,  non 
probas  hoc  argumento  ius  divinum.  Siquidem 
ius  divinum  est,  quod  sacris  literis  scriptum  est. 
At  hunc  Syllogismum  tuum  non  esse  e  sacris  lite- 
ris  petitum,  satis  constat.  Omnes  respublicae 
Monarchis  rcgi  debent,  crgo  Ecciesiae  Monarcha 
est  Papa.  Quid  enim  multis  modis  potuit  absur- 
dius  fingi,  cum  nec  omnes  respublicae  habeant 
Monarchas,  nec  apte  colligi  de  Papa,  ut  dixi,  pos- 
sit?     Omitto  Comica  u)  illa  ,  Quomodo  potuit  vel 


12)  Sacerdoliorumne]  L.  ojip. :  „Sacerclotumne.  "     F. 

13)  conlantibus]   L.  opp. :  «contentiiius.  "     F. 

14)  Comica]  L.  opp. :   «conuitia. "      F. 


175 


EPISTGLARUM     LIB.  II.     1520. 


174 


debuit  Christus  Iesus  et  crudeliter  et  insipienter 
agere?  Nam  habet  Ecclesia  caput  ipsummet 
Christum.  Unicum  argumentum  populare,  quo 
niteris,  nihil  efficit,  quo  censes,  oportere  esse 
unum  aliquem,  ad  quem  quaestiones  fidei  referan- 
tur.  Quid  enim  si  ipse  Pontifex,  si  ipsa  Romana 
Ecclesia,  utsaepe,  haeretica  doceat?  Nonne  alio- 
rum  episroporum  consentientib.  studiis  et  com- 
muni  opera  corrigetur?  Idem  fieri  de  omnib. 
episcopis  in  ecclesia  quondam  solebat.  Omitto 
plusquam  ineptum ,  quod  de  festo  Cathedrae  Petri 
producis  15). 

Negas  a  Caesarib. ,  a  Conciliis  primas  datas 
ecclesiae  Pvomanae,  et  Sylvestrum  nullo  auctore 
scribis,  praesedisse  Niceno  concilio.  Adeo  licet 
tibi  impostor  confingere  quidvis,  et  in  re  seria 
rragas  agere,  ut  simplici  te  plebeculae  vendites. 
Quin  tuhistorias  relege,  quot  synodis,  ac  quibus 
Caesarib.  res  haec  ,6)  gesta  sit.  Et  Niceni  conci- 
lii  canonem  Eusebius  citat,  quo  occidentales  ec- 
clesiae  Romani  praesulis  curae  commendantur. 

Non  possum  praeterire  haereticam  ac  blas- 
phemam  sententiam,  qua  licere  Pont.  Max.  scri- 
his,  constituere,  instituere,  ordinare,  regere,  de- 
ponere,  immutare  in  iis,  quae  moris,  quae  ho- 
nestatis,  quae  fidei  sunt.  Heus  tuBlaspheme,  li- 
cetne  pontifici  immutare  aliquid  eorum  quae  fidei 
sunt?  Hunc  tu  Leo  X.  patronum  feres?  Hunc 
tu  Adulphe  Princeps  opt.  admittes  in  consilium, 
ubi  de  fidei  negocio  agitur,  qui  ius  facit  pontifici, 
iramutare  quae  fidei  sunt?  cum  Paulus  dicat:  Si 
quis  vobis  evangelizaverit  praeter  id  quod  ac- 
cepistisy  anathema  sit.  Multo  ineptius  est, 
quod  idem  confirmat,  impiis  ac  blasphemis  de- 
cretalibus. 

SECUNDI    ARGUMENTI    DILUTIO. 

Ferri  poterant,  fratercule  gigantum,  convi- 
caa%  ineptiae,  calumniae  tuae,  verum  ad  impia 
ista  quae  scribis,  quis  bonus  vir  connivere  queat? 
Et  in  hoc  potissimum  argumento  tuo,  ita  sunt 
ornnia  Blasphemiarum  et  impietatis  plena,  ut  et 
Celsos,  et  Porphyrios  "),  et  Iulianos  superes. 
jSaro.   ut  summa  Christianismi   inde  pendet,     ut 


15)  producis]  Ln  opp.:  „adducis."     F. 

16)  res  haec]  L.  opp. :  „  haec  res."     F. 

17)  Porphyrios]    L.  opp.j    r,Porpyrios."      Ep.  pri 
„Porphirios."      F, 


mum  ed.: 


quam    rectiss.  Christi    sacerdotium*  intelligamus, 
non   potest   non   impiissimus   censeri ,     qui   illud 
quovis  modo  obscurat,  quod  tu  non  solum  obscu- 
ras,    sed  plane  in  universum  obliteras.      Christi 
vicem  in   terris  Episcopi  gerunt,  quos  in  primis 
conveniebat  in  hoc  incumbere ,  ut  Christiana  do- 
ctrina,    quam    puriss.    doceretur.       Episcoporum 
vices   demandatae   sunt   tum  Academiis   commu- 
nium  studiorum,    tum  Monachis.       Itaque  vehe- 
menter  miror,   tantum  licere  tibi  per  Episcopos, 
per  patres  tuos,  ac  potissimum  per  Lipsicae  Aca- 
demiae  Theologos,  quos  maxime  cavere  decebat, 
ne  quid  tale  a  suis  scriberetur,  nisi  in  iis  etiam 
sunt,  quorum  tu  fabulam  agis.     Scripturam  pol- 
liceris,  cum  figuris  impie  detortis  ad  humanascu- 
piditates    agis.     Quanto  tolerabiliws  erat,  Poeta- 
rum  tum  /Liv&ovg,    tum  anoloyovg  ad  pietatem 
per  ludum  deflectere,  quam  contra  sacra,  divinam 
scripturam.     Sed  has  tenebras  nostrorum  teinpo-  ' 
rum  praedixerunt   iam   olim   Apostoli.       Vestris 
deuterosibus ,    mendacibus  doctrinis   et  commen- 
ticiis  traditionibus    fas  versum   est  atque  nephas. 
Quid  superest  piis  mentibus,    nisi,   cum  niutare 
nequeant,     publicum    malum     sedulo    deplorent. 
Et  ut  summatim  argumentum  secundum ,    in  quo 
tam   operose,     incredibili    quadam    fiaxxoXoyia, 
nusquam  non  eadem  ingeminans,   versaris,  per- 
stringam.      Sic  colligis:    Figuratus  est  Pontifex 
in  lege,  ergo  necesse  est  in  Ecclesia  esse  Pontifi- 
cem.      Ad  id  argumenti  plaerisque  scripturae  lo- 
cis  foede  abuteris,    quibus  commonstras ,    opor- 
tuisse   figuras  impleri,     importune   productis  his 
sententiis :    Nolite  putare ,  quod  vmerim  solvere 
lcgem,    aut  prophefas,    Non  veni  solvere,    sed 
implere.     Item,  lotaunum,  aut  apex  unus  non 
transibit  a  lege,  donec  omnia  fiant.      Item,  le- 
gem  Mosaicam  literam  mortis  auclorem  fuisse, 
Evangelium    spiritum    et    vitam    esse.       Legerti 
umbram  fuisse,  Evangelium  gratiam  et  verita- 
tem.       Vetus    testamentum  noctem,    Novum s  ■'") 
lucem.     Legem  Paedagogum ,  Evangelium  gra- 
tiam,    Synagogen    ancillam.      Ecclesiam   libs- 
ram.       Legem    sanctum  saeculare.       Evangi- 
lium  sanctum  spiritale.     Consequi,  quod  multo 
magis  debeat  in  Ecclesia  esse  summus  aliquis 
sacerdos,    quam   in  Synagoga.       Atque   eodem 
fere  argumento  usi  sunt  ante  Aegoceros  tuus  *), 


*)  i.  e.  Hi.  Emser.    F. 
18)  Novum]  L.  opp.:  „uouam."     F. 


175 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


176 


et  hoc  multo  ineptior  Eccius.     Erit  ergo  res  mihi 
non  tecnm  modo ,    sed  et  cum  Aegocerote ,    cum 
Eccio,    breviter   cum    oir.nibus    huius  impietatis 
auctoribus.     Et  in  eo  res  omnis  sita  est,  ut  Levi- 
ticum   sacerdotium  a  Christi  sacerdotio,    et  Petri 
ministerio  rectc  discernatur,  in  quo  video  misere 
teque  tuosque  hallucinari.     Atque  utinam  vel  hic 
teOchsafardus  tuus  monuisset,  ut  de  tantis  rehus, 
si  non  aptius,  at  cautius  dissereres.     Censes  figu- 
ratuin  Moshe  Christum,  Aharone  Petrum.    Quod 
cum  confutavero,    nihil  per   ementitam  collatio- 
nem  tuam  effeetum  intelliges.      Proinde  omnium 
primum  censeo ,    propius  Aharone ,    quam  Mose 
Christum  figurari,  quod  Moses  proprie  legislato- 
rem,    Aharon  vero  placatorem,    adeoque  gratiae 
typum  agat.       neque  Christus  legislator  sit,    sed 
gratiae  et  salutis   auctor.       Et    ut    hic    omittam, 
quatenus  Mosi  cum  Christo   conveniat    (Nam  ea 
disputatio  prolixior  cst,  quam  ut  hic  tractari  de- 
beat),     Nonne  Christi    saccrdotium  cum  Aharo- 
nis  sacerdotio  D.  Paulus  in  Epistola  ad  Hebraeos 
comparat,    et   sic  comparat ,    ut  impictas  sit  re- 
ferre  ad  Petrum    ea,    quae   Aharonis  sacerdotio 
significata  sunt?     Quae  quo  minus  vulgo  intelli- 
gantur,  impiae  ac  blasphemae  quaestionum  Theo- 
logiae    debemus.        Sacerdotium    Leviticum    per 
omnia  cerimoniale  erat,     erant  immunditiae  ex- 
ternac,     erant  et  illarum  gratia  sacrificia,    quae, 
ut  Paulus   ait,   non   poterant  iuxta   conscientiam 
perfectos  facere,  servientes  solum  in  cibis  et  poti- 
bus,    et   variis  baptismatibus    et  iusticiis   carnis, 
usque   ad   tempus    correctionis    impositis.       Erat 
ergo  sacerdos  leviticus  placator  dei,  quod  ad  iu- 
sticias   carnis  attinebat,    erant   sacrificia,    quibus 
deus  19)  placabatur,  quod  ad  iusficias  carnis  adti- 
nebat.      Contra,   Christi  sacerdotium  per  omnia 
spiritale  est.       Sunt  immunditiae  internae  et  le- 
thales,  est  et  illarum  gratia  sacrificium.     Quaeso 
quod?     Christus  ipse,  quo  perfecti  redduntur  se- 
cundum  conscientiam ,    qui   sanctificantur.       Sa- 
cerdos  Christus  placator  dei  est,    quod  ad  iusti- 
ciam    spiritus  adtinet.      sacrificium  ipse  Christus 
est,    quo  deus  placatur,     quod  item  ad   spiritum 
adtinet.     Iam  quia  quotannis  iisdem  hostiis  lita- 
batur,  significatum  est,  imperfectum  esse  sacrifi- 
cium,    et  fore  aliquod  perfectum  aliquando,   quo 
semel  tantum  litaretur.     Illud  perfectum,  neccsse 


est  ut  dicas,    iuxta  Pauli  sententiam,    Christum 
esse.      quod   si  Aharonis   sacerdolio    ac  sacrificio 
significatum  est  sacerdotium   ac   sacrificium.  eius, 
qui  placaret  deum,  quodad  spiritum  adtinet,  qui  es 
semel  offerret,  et  unica  oblatione  consummaret  20) 
eos,  qui  sanctificantnr,  cur  negas,  Aharona  Chri- 
sti  typum  fuisse?     Nihil  comininiscor,  nihil  fingo, 
Pauli  ad  Hebraeos  omnia  sunt,  quae  tracto.    Qui- 
bus,    nisi  iinpius  es,    refragari  neutiquam  pbtes. 
Non  figuravit  lex,  nisi  eum  Pontificem,  qui  pec- 
catum  aboleret ,  qui  legem  absolveret  ac  impleret, 
breviter,  qui  iustificaret  ac  salvaret.     Haec  tu  ad 
Petrum  impie   frater  referes?      Nam  ut  Petri  ty- 
pum  Aharona  facis,    ita  nccesse  est,    ut  Petruin 
iustificatorem    ac    salvatorem    amplectaris.      Qua 
impictate    quae   maior    excogitari  potest?      Nihii 
hic  attollo ,    omnia   simplicissime  colligo ,   ut  res 
ipsa  postulat.       Nihil   maliciose,    nihil    per    ca- 
lumniam  longius  duco,    quam    ipsa   res   patiatur. 
placabilius  fuerit,  cum  haereticis  quibusdain  uni- 
versum  Mosen  negare,  quam  Aharona  21)  ad  Pe- 
trum  detorquere.    Tale  cst,  quod  Romanum  sacer- 
dotium  confingis  esse  sacerdotium  secundum  ordi- 
nem  Malchizedek 22).    Quaeso  Sycophanta,  nullane 
te  religio  tenet  in  rebus  tam  seriis  nugandi?  Nonne 
secundum  ordinemMalchizedeck  sacerdos  est,  qui 
rcx  est  pacis,  rex  iusticiae,  qui  perpetuo  sine  succes- 
soribus,  sine  vicariisregnat?  Atpacemaciusticiam, 
praeter  Christum  ,  nemo  nobis  absolvit,  sine  suc- 
cessoribus,    sine  vicariis  solus  Christus  apud  pa- 
trem   pro   nobis  interpellat.       Haec  tu  Christum 
cum  Petro  finges  23)  habere  communia  ?     O  insa- 
nias  falsas. 

Ut  Christum,  inquies,  Aharon  significat, 
ila  et  Christi  ministrum  Romanum  sacerdotem. 
Primum,  ut  temere  donein,  et  Christum  et  Chri- 
sti  ministrum  significari,  non  efficies  tamen,  unum 
quempiam  et  summum  significari.  At  hoc  agi- 
mus,  neminem  Pontificem  Aharone  significari, 
praeter  Christum,  et  impiuwn  esse,  qui  Aharona 
adPetrum  proprie  24)  detorqucri  contendit.  Cuius 
sententiae  auctorem  habemusPaulum  adllebraeos, 
et  ipsae  ddcent  figurae,  si  levis  testis  Epistola  ad 
Hebraeos  sit. 


19)  deus    L.  opp. :   „  deo."     F. 


20)  consummaret]     Ep.    primum    ed.    per  errorem    typogr. : 

„consmumaret."     F. 
2t)   Aharona]  Luth.  opp.  ubique :  „Aaron."      F. 

22)  Malcbizedek]  Luth.  opp.  ubitjue :  „  Melcbizedek."     F. 

23)  fuiges]  L    opp.:  „(ingis."     F. 

24)  ad  Petruni  propr.]  L.  opp. :  „proprie  ad  Petrum."     F. 


177 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


178 


Porro  Christum,  non  repraesentari  ab  Aha- 
rone  sic  colligis :  Pariter  Christus  est  tum 
Synagogae ,  tum  Ecclesiae  caput.  Synagoga 
habuit  Pontificem  praeter  Christum ,  Igitur  et 
Ecclesiam  necesse  est  habere  Pontificem  prae- 
ter  Christum.  Non  obscure  arbitror  tibi  patere, 
candide  Lector,  quam  non  intellegat  neque  Leviti- 
cum,  nequeChristi  sacerdotium,  qui  sic  argumenta- 
tur.  Atqui  hanc  rem  non  modo  Monachos,  aut 
Theologos,  aut  sacerdotes,  sed  omninoChristianos 
omnes  oportebat  vulgo  meditatissimam  habere. 
nempe  in  qua  rationes  omnes  Christianismi  pro- 
prie  2S)  positae  sunt.  Sed  vide,  quam  nihil  efficiat, 
qui  sic  colligit,  Christum  esse  caput  tamSynago- 
gae,  quam  Ecclesiae.  Synagogam  habuisse 
summum  Pontificem ,  consequi,  ut  et  Ecclesia 
habeat  summum  Pontificem.  Quia  enim  Chri- 
stus  est  caput  tam  Synagogae,  quam  Ecclesiae,  ne- 
cesse  erat  eum,  nempe  nondum  revelatum,  in 
synagoga  repraesentari  per  summum  sacerdotem. 
Neque  enim  Leviticus  Pontifex  erat  aliud,  quam 
typus  futuri  vcri  pontificis.  Is  posteaquam  reve- 
latus  est,  quid  opus  est  typis  figurantibus?  Nisi 
revelatus  esset  Christus,  opus  haberemus  typo, 
qui  illum  repraesentaret.  Adeo  quia  verumPon- 
tificem  figurari  oportuit  antea  quam  revelaretur, 
opus  erat  Aharonis  pontificatu.  Rursum  quia 
verus  Pontifex  revelatus  est,  qui  hunc  repraesen- 
tet,  opus  non  habemus.  Quin  tu  sic  argumen- 
tare,  Christum  verum  sacerdotem  esse  expiantem 
Synagogen  26)  etEcclesiam,  cuius  cum  Synagogae 
nondum  revelatus  esset,  Ecclesiae  vero  postea  re- 
velarelur,  oportuisse  in  Synagoga  typum  esse,  in 
Ecclesia  non  oportere.  Ut  concesserim,  idque 
libenter,  Synagoges26)  etEcclesiae  caput  Christum  ' 
esse,  ita  non  permiserim,  Synagogen  26)  habuisse 
sacerdotem,  sed  sacerdotis  figuram  ac  typum, 
cuius  figurae  seu  simulachri  corpus  Ecclesiae  re- 
velatum  est  27). 

Sed  ita  convenit  Aharoni ,  Christo  et  Petro, 
ut  Aharon  sit  Christi  typus,  inferiores  Levitae 
typi  Apostolorum,  Episcoporum  etc.  Iam  ut  sub 
Aharone  non  fuit,  qui  post  eum  dignitate  alios 
anteiret,    sed  omnes  sacerdotes  sub  Aharone  pa- 


25)  proprie]  Ltilb.  opp. :  „propriae."     F. 

26)  Synagogen   —   Synagoges]    L.  opp.:     ..Synagogam" 
„  Synagogae. "     F. 

27)  revelatum  est]  L.  opp. :  Msimulachrum  est."     F. 
Melavth.  Oper.  Vot„  I. 


res  erant,  Ita  sub  Christo  non  queat  anteire  Pe- 
trus  reliquos  Apostolos,  aut  Episcopos,  sed  pares 
esse  decet  omnes  sub  Christo  Episcopos.  Ut  in 
sancta  sanctorum  ingredi  non  licebat,  nisi  summo 
Pontifici,  Ita  in  sancta  aeterna  ad  patrem  solus 
Christus  ingreditur,  et  victima  et  sacerdos  expur- 
gans  animos  nostros.  Item  ut  Levitae  in  summi 
sacerdotis  ministerio  varie  2S)  erant,  ita  Episcopi 
in  Christi  ministerio  esse  debent.  Mactabant  illi 
pecudes,  adservabant  vasa,  mactent  hi  Evangelio 
animos  sontium,  consolentur  adflictos,  tueantur 
doctrinam  Evangelicam.  Nam  ad  hoc  ministe- 
rium  non  modo  Petrus,  sed  omnes  Apostoli  pa- 
riter  vocati  sunt.  Intelligis  lector,  quorsum  per- 
tineant  Aharonis  typi.  Nam  vere  sacerdos  Chri- 
stus  est,  Ministri  sacerdotis  pares  Apostoli.  Chri- 
sti  figura  Aharon,  reliqui  Levitae  Episcoporum. 

Omitto  hic,  quam  inepte  detorqueas  senten- 
tiam.  Non  veni  solvere  legem,  sed  implere.  item 
quam  inepte  confingas  novam  legem,  item  legem 
gratiae.  Quaeso  te  fratercule,  quae  est  nova  illa 
lex?  Num  ignoras,  quod  Paulus  ait  Christum 
sine  lege  apparuisse?  et  a  Iohanne  dictum  esse, 
Lex  perMosen,  gratia  et  veritas  porlesum  Chri- 
stum.  Et  non  veni  iudicare,  sed  salvare.  Fe- 
cit  nobis  magno  Christianae  reipublicae  malo 
iam  isthaec  vestra  Theologia  e  Christo  vere  Mo- 
sen  quendam,  ex  Evangelio  plus  quam  lapideas 
legis  tabulas.  Sed  haec  modo  non  est  locus  ex- 
cutiendi.  Te  vero  miror,  qui  rerum  sacrarum 
tam  rudis  ausus  sis,  optimum  et  doctiss.  virum 
incessere  scripto,  nisi  satis  foeliciter  te  functum 
officio  putas,  si  non  caussa,  sed  conviciis  et  ca- 
lumniis  superior  evadas.  de  qua  palma  libenter 
concesserim  tibi.  nimirum  pulchre  referenti 
Thersiten  illum  Homericum,  cui  voluptas  fuit, 
optimis  quibusque  male  dicendo  negotium  facere. 
Atqui  bibliaci  Lectoris  erat  et  prudentius  et,  ut 
Graeri  dicunt,  svoro/ojrfoov  scripturas  citare, 
quam  ut  ex  Aharone,  ex  Malchizedek  Sergii,- 
Adriani,  Bonifacii,  Alexandri,  Iulii  ct  hoc  ge- 
nus  immania  monstra  fingerentur.  Nec  est,  quod 
dicas,  permittere  te,  ut  per  Aharona  Christus 
significetur,  immo  hoc  te  maxime  velle,  ut  re- 
praesentet  Christum  Aharon,  sed  perinde  atque 
Aharon  repraesentarit  Christum  in  synagoga,  ita 
Petrum  in  Ecclesia  repraesentare  Christum,    Nam 


28)  varie]  L.  opp. :  „  rarii."     F. 

12 


179 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


180 


in  synagoga  opus  fuissc  typo  Christi  aio,  in  Eccle- 
sia  non  esse  ~9)  opus  ullo  summo  Pontifice  Christi 
typo,  quod  Christus  iam  ipse  revelatus  sit,  quem 
oportuit  Synagogae  praefigurari. 

Ohliquis   et  Sycophanticis    strophis  seditio- 
nem  Dathan  et  Abiron    nescio    cui  factioni  con- 
fers.  idque  tuo  more,  ne  quando  non  agas  Syco- 
phantam.       Agc   vero ,    quanto    aptius   seditiosis 
Dathan  et  Ahiron  comparaverimus  tum  eos  Pon- 
tificcs,  qui  ceu  de  Sede  deturbato  Christo  regnum 
invaserunt,     tum  te  tuique  similes  patronos  Ro- 
manae  tyranuidos  i0).     Iain  ut  elegans  est  aucta- 
rium,  quod  argumento  31)  de  Aharonis  Ponlificatu 
addidisti,  Summum  sacerdotium  ludaico  populo 
sernper  rnire  commodasse.     Tu  vero,    si  ius  di- 
vinum  Piomani  primatus    ex   ullius  beneficiis  in 
Ecclesiam  collatis   aestimas,    cur  non  Paulo  pri- 
mas  tribuis?     Aut  quae  beneficia  contulere  in  Ec- 
clesiam  Piomani  Pontifices,   ex  quo  tempore  Pri- 
mas  affectarunt?     Et  a  temporib.  Adriani  secun- 
di,  quid  agunt  aliud,  quam  ut  occidentem  bellis 
civilibus,   ncphariis  caedibus,  parricidiis,  tyran- 
nicis    legibus    et    decretis,    facticiis    religionibus, 
exactionibus,     compilationibus,    nundinationibus 
omnium  sacrarum  et  prophanarum  rerum ,  censu- 
ris,  anathematis,  interdiclis,  pailiis,  annatis,  in- 
dulgentiis,  dispensationib.  evertant ,    nisi  obscu- 
rum  est ,  qu.inta  contentione  cum  graecis  de  pri- 
matu   dimicarint,    aut    quam  tyrannice    prirnum 
Romandiolam,  deinde  et  Siciliam  invaserint,  aut 
quae   in  Henricos   et  Fridericos,    ut  alios   prae- 
teream ,    perfidi  et  sacrilegi  Pontifices  ausi   sint. 
Aut  quis  nescit,    quanturn  ecclesiis  damni  dede- 
rint    Pontificiae     constitutiones     pleraeque     plus 
quam  itnpiae.     Item   qviod  dicis  Pontifices  ludai- 
cos  non  dedisse  aliqua  publica  damna,    quis  fe- 
rat?      Nempe    qui    toties   a   prophetis,    ab    ipso 
etiam  Christo  obiurgantur.     Sed  haec  ad  nos  non 
attinent,    quare   missa  facio.      Nunc  vide  Lector 
Comicam    Harpen,    Comica    vulnera,    Comicum 
gladium,     quae  ille   sycophanta  pro   veris  iactat. 
Quid    superest,    nisi    ut    meliorcm    ei    mentem 
optemus? 


29)  esse  opus]  L.  opp. :  „est  opus."     F. 

30)  tyraunidoj.]  L.  opp. :  „  tyrannidis."     F. 

31)  argumento]  L.  opp. :  „argumenlum."     F. 


AD    SIGNA. 

Inter  poenas,  quas  nobis  coelestis  spiritus 
per  prophetas  interminatur,  quod  sciam,  non  est 
atrocior  alia,  quam  cum  veneno  mutandum  esse 
vinum  praedicit.  et  argcntum  esse  versum  in 
scoriam,  et  hoc  genus  mnlta,  quibus  significa- 
tur,  sacrosancta  divinae  Maiestatis  oracula  no- 
stris  nugis  incestanda  esse,  et  doctrinam  spiritus 
dcgencraturam  in  affectus  ct  sensum  carnis.  Id 
quod  planc  fit  cum  alias  a  nostrorum  temporum 
doctoribus,  tum  maxime  in  caussa  Pontificia,  ad 
quam  tu  primum  Aharona  et  Malchizedecum, 
modo  plerasque  Evangelicae  historiae  sententias 
impie  detorques.  Nam  quis  intellegat,  aut  Chri- 
stum,  aut  Christi  beneficium  gratiam,  si  sacerdo- 
tium  Aharonis  ad  Pelrum  referas?  et  quaeso  te, 
quibus  sacrificiis  Aharoni  cum  Petro  convenit? 
Signa  vero,  quibus  probas  caussam  tuam,  iam 
antc  a  Martino  Luthero  graviss.  tractata  sunt, 
partim  in  libello  contra  malignum  Eccii  iudicium 
de  quibusdam  articulis  *),  partim  in  Resolutione 
propositionis  de  potestate  Papae.  Quae  si  volue- 
rit  expendere  et  cum  tuis  conferre  pius  lector,  fa- 
cile  intclliget,  ut  insanias.  Nos  ne  quid  vntQ 
tt]V  *A&i]vag  yjijtpov  adferamus,  paucis  tantum 
perstringemus  quaedam  ex  tuis,  e  quibus  aesti- 
mari  deinde  reliqua  possint. 

I.  Pelrum,  primum  omnium  scribis  voca- 
tum  esse,  forsan  quia  a  Matthaeo  prius  nomina- 
tur  Andrea.  Alioqui  scis,  apud  Iohannem  pri- 
mum  vocatum  esse  Andream.  Et  nihil  referre, 
quo  ordine  numerentur  Apostoli,  vel  hoc  argu- 
mento  est,  quod  non  rccensentur  eodem  ordiue 
ab  Evangelistis,  ct  Paulus  IacobumPet.ro  in  Ga- 
latis  praeponit.  Iam  ut  frivolum  sit  probare, 
Petri  ampliorem  fuisse,  quam  aliorum  potcsta- 
tevn  ex  nominum  recensione ,  D.  Martinus  Lu- 
therus  satis  ostcndit  in  libcllo  contra  malignum 
Ecii  iudicium. 

II.  Ex  mutatione  nominis  argumentaris, 
quasi  vero  potestatem  nomen  mutatum  arguat. 
Quid  enim  accessit  potcstatis  praeter  reliquos 
Apostolos  Iacobo  Zebedei    et  Iohanni,    quod  eis 


*)  Titulus  libro  praescribitur  liicce:  „CONTRA  MALfGNVM 
lOHANNIS  ECCIl  IVDICIVM,  SVPER  ALIQVOT  AR- 
TICVLIS,  A  FRATRIHVS  QVIRVSDAM  El  SVPPO- 
SITIS,  MARTINI  LVTHERI  DEFENSIO.  ERRORES 
1TEM  HAERETICI.  XXIII.  EX  ECCII  FRATRVMQVE 
DOGMATIBVS  CONSKC/rANEI."  s.  1.  et  a.  (Lipsiae  ex 
off.  Melcb.  Loltberi  a.  1519.)   plagg.  3^  in  4to.     F. 


181 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     15£0. 


182 


nomen  filiorum  lonitrul  inditum?  Aut  si  hoc 
tiexp-rjQiov  principatus  est,  cur  Mosi,  Aharoni 
aliisque  multis  nomina  non  sunt  mutata?  Vides 
Lector,  qnam  efficacibus  elenchis,  quibus  gladiis, 
qnibus  telis  potestatem  Pontificiam  vindicet  frater- 
culus.  Nimirum  nisi  his,  ceu  Herculis  3i)  telis 
Troia,  non  potuit  ex[mgnari  3Tartinus. 

III.  Egregie  ius  divinum  probas  per  para- 
bolam,  una  navi  significari  unam  Gathedram 
Petri,  ut  colligi  hinc  possit,  Christum  vicarium 
esse  Petri.  Neque  enirn  Petrum  in  Christi  cathe- 
dra,  sed  in  Petri  cathedra  fingis  Christum  sedere. 
O  Morphea !  Atquc  hic  intolerabile  est ,  quod 
comminisceris,  sedem  Romanam  avaimQxijiov 
nec  erraturam,  nec  unquam  errasse.  Quaeso  te, 
foedius  errasse  censes,  qui  divinos  honores  lovi 
Capitolino  tribuerunt,  quam  errant,  qui  Roma- 
nos  Pontifices  errare  negant?  Age,  vel  unam 
profere  e  scripturis  syllabam,  quae  testetur,  er- 
rari  a  sede  Romana  non  posse.  Nam  Petrum  ne- 
cesse  est  ut  fatearis  errasse,  quem  PauluS  simu- 
lationis  arguit  et  reprehendit  wg  ovz  oqO-otzo- 
dovvxa  3i),  TiQog  %r\v  aXr\d-eiav  xov  evayyeliov. 
Agnoscis  maiestatem  Paulini  sermonis?  Quid 
quod  ex  factione  Arriana  habuit  Roma  Pontifi- 
cem?  Quid  quod  legibus  Romanae  sedis  contra 
piiritatem  Evangelii  innumera  statuuntur?  Quid 
quod  Romana  Ecclesia  iam  tot  saecula  ad  Pelagia- 
nam  haeresin  connivet,  quam  docuerunt  genera- 
lium  studiorum,  ut  vocant,  Academiae?  Nec 
probat  Evangelica  sententia,  Ecce  vobiscum  sum 
usqut  adfinem  sacculi,  id  quod  hinc  vis  colligi, 
nimirum  pro  tua  dialectica.  Est  cnim  ea  sen- 
tentia  pollicitatio  quaedam,  ut  sunt  pleraeque 
in  scripturis ,  cui  innixae  Christianae  mentes ,  ne- 
que  mundi,  neque  Satanae  insultus  formident. 
atque  in  hoc  pollicitationum  genere  summa  Chri- 
stianismi  posita  est,  quas  vos  insanis  et  carnalibus 
glossematis  ad  vestras  nugas  detorquetis.  Porro 
quomodo  ad  auctoritatem  cathedrae  Petri  pertinet, 
quod  ad  omnes  Apostolos  communiter  dictum  est? 
Et  quod  subiicis,  ad  Petrum  dictum  est  JSroii  ti- 
mere,  ex  hoc  iam  homines  capies ,  mcmineris  et 
ad  alios  dictum  Faciam  vos  piscatores  hominum, 
hoc  est,  doctores,  nisi  summam  potcstatem  col- 


32)  Herculis]  L.  opp.:  „  Herculeis."     F. 

33)  ws  oiix  ooOonodovVTCt]    Luth.  opp.:    „on  ovx  on&ono- 
3ov<H."     b\ 


latam  censesPetro,  quia  singulariter  ad  eum  di- 
ctum  est  eris  homines  capic.ns.  Atqui  bac  ra- 
tione  et  Paulo  argumentabimur  summam  potesta- 
tem  collatam  esse.  de  quo  quanto  m.ignificen- 
tius  et  singulariter  quidem  a  domino  dictum 
est  Jas  electionis  est  mihi  iste,  ut  portet  nomen 
meum  coram  gentibus  et  regibus^  etfiliis  Israel. 
Quid  si  tale  aliquid  de  Pelro  dixisset  scriptura? 
Verurn  ut  ad  caput  argumenti,  parabolen 
redeam,  Si  una  navi  Ecclesiac  unitatem  arguis, 
Quaeso  quae  erit  altera  navicula,  quae  venit  auxi- 
lio  ruptis  iam  Petri  retibus?  Sed  eam  historiae 
partem  duxisti  praetereundam,  quod  ad  rem  tuarn 
non  satis  quadrabat.  Scilicet  hac  fide  decerpis 
e  scriptura  sententiae  tuae  argumenta. 

Martinus  Lutherus  sententiam ,  Tu  es  Pe- 
trus,  et  super  hanc  petram  aedificabo  ecclesiam 
meam,  copiose  tractavit,  ut  non  dubitem  bonis 
ac  doctis  satisfactum.  Quare  non  est,  ut  a  me 
pluribus  agatur.  Tamen  quia  et  hic  locus  in 
sensum  carnis  inepte  detortus  est,  cum  plane  spi- 
ritalis  aedificii  rationem  contineat,  visum  est  pau- 
cis  commonere  lectorem,  ut  observet,  quam  apte 
scripturas  tractes.  VoluitChristus  noster  his  ver- 
bis  declarare,  quid  in  sese  praesidii  positum  esset 
fidelibus.  significans  portas  inferi,  hoc  est 
regnum  diaboli,  nihil  valiturura  contra  vereChri- 
stianas  mentes,  adeoque  qnae  confiderent,  se 
Chrisli  praesidio  tutas  esse.  Id  est,  cur  primum 
constantem  de  se  sententiam  explorat  humanis 
opinionibus  reiectis.  Nam  homines  alii  Iohan- 
nem,  alii  Heliam,  alii  Hieremiam,  aut  alium 
quendam  ex  prophetis  filiuin  hoininis  esse  opina- 
bantur.  At  Apostoii,  neque  vero  solus  Pelrus, 
sed  universi,  filium  hominis  fatentur  esse  Chri- 
sturn  salvatorem,  Deinde  hac  fide  collaudata 
cura  Petrus  omnium  vice  respondisset,  ait  domi- 
nusr  Tu  es  Petrus.  Et  rursum  ostendens,  ex 
hac  una  confessione  fidei  penderesalutem  nostram, 
addidit:  Et  super  hanc  petram  aedificabo  ec- 
clesiam  meam,  et  portae  inferi  non  praevalebunt 
adversus  eam.  primum  aedificium  Ecclesiae  spi- 
ritale  est  pcr  gratiam  fundamcntum,  quae  itn- 
pietas  fuerit  Petrum  fingere?  deinde  ne  portae  in- 
feri,  hoc  est,  ne  peccatum  ac  mors  praevaleant 
contra  ecclesiam.  Pctro  non  deberi,  qnis  non  in- 
telllgat?  Quae  est  igitur  dementia,  Petrum  ec- 
clcsiae  fundamentum  vocarc?  Quaeso  te,  pro- 
pius  contuere  ordinem  historiae,  nonne  in  hoc 
Christus  sese  super  petram  ait  ecclesiam  aedifica- 
12  * 


183 


EPISTGLARUM     LIB.  II.     1520. 


184 


turum,  ne  portae  inferi,  hoc  est,  peccatum  ac 
mbrs  praevaleant  contra  eam?  Porro  necesse 
est  fundamentum  buiusmodi  esse,  quod  contra 
peccati,  contra  mortis  tyrannidem  immotum  hu- 
manis  mentibus  sit  solatio.  Quid  adbuc  dubi- 
bitamus,  quod  ecclesiae  fundamentum  sit?  Ne- 
que  enim  Petrus,  sed  Christus  adserit  suos  a  pec- 
cati  ac  mortis  saevitia.  Adversus  satanae  insidias, 
adversus  peccati,  Item  conscientiae  insultus  quae- 
so  num  inPetro  praesidium  est?  Neutiquam,  sed 
in  Christo.  Quo  fit,  ut  fidei  confessionem ,  qua 
in  Christum  piae  mentes  transformantur,  fnnda- 
mentum  ecclesiae  censeas.  Siquidem  fundamen- 
tum  est,  quod  cohtra  inferorum  portas,  hoc  est, 
contra  regnum  satanae,  peccati  et  mortisfideles  tue- 
tur.  Hoc  vero  uni  Christo  debetur.  Fundamen- 
tum  igitur  ecclesiae  non  potest  esse  Petrus.  Vi- 
des,  candide  lector,  Sententiam  super  hanc  Pe- 
tram  etc.  pertinere  non  adRegnum,  sed  ad  con- 
solandos  confirmandosque  hominum  animos,  ut 
sciant,  quid  sibi  sit  in  Cbristo  praesidii.  Atque 
haec  inculcari  Christiano  populo  debebant,  et  sic 
Evangelicum  locum  tractare  conveniebat,  ut  usui 
esset  animandis  erigendisque  adflictis  mentib., 
cum  impii  scriptores  sacrosanctam  doctrinam  ad 
vestras  nugas  impie  detorquetis.  Qui  observave- 
rit  de  quo  aedificio,  de  quo  fundamento  loqua- 
tur  dominus,  Quae  item  sint  inferorum  portae, 
nisi  quis  grammaticam  figuram  non  intelligat, 
videbit,  non  alium  locum  minus  adPetrum  quadra- 
re,  quam  hunc  ipsum.  aedificium  enim  ecclesiae 
spiritale  est  per  gratiam,  cuius  unus  Christus  ba- 
sis  est,  Fundamentum  eiusmodi  esse  necesse  est, 
quod  contra  Satanam,  Christianam  mentem  tuea- 
tur.  Neque  enim  inferorum  portae  aliud  sunt, 
quam  Satanae  regnum.  At  Christum  non  esse 
fundamentum,  primum  ex  eo  colligis,  quod  di- 
ctum  sit  futuro  verbo,  aedijicabo.  Nam  cum 
Christus  sempera  condito  mundo  fundamentum  et 
caput  ecclesiae  sit,  quomodo  ait  se  aedificaturum 
ecclesiam  iam  olim  aedificatam?  ut  argute,  ut 
scite  omnia  !  Age  Ecclesiam  quid  vocas?  nonne 
hominum  conventum?  Atqui  nondum  convo- 
catum  erat  genus  hominum,  quid  igitur  verbo 
futuro  offenderis?  Ecclesia,  inquies,  iam  olim 
erat  aedificata  in  Christum,  nunc  vero  aedifican- 
da  in  Petrum.  Vide,  lector,  quain  absurdum  com- 
mentum.  Nam  et  modo  aedificandi  erant  in  Chri- 
stum,  qui  restabant  vocandi. 


Num  offenderis  sermone  prophetico?  sicubi 
de  gratia,  de  spiritu  Christiano  verbis  futuris  fit 
mentib,  cum  tamen  et  ante  incarnatum  Christum 
fuerit  gratia.  Non  erat  in  cordibus  iustorum  ac 
salvandorum  lex  ante  incarnatum  Christum  ?  eo 
quodPropheta  ait,  Post  dies  illos,  dicit  dominus, 
dabo  legem  meam  in  visceribus  eorum,  et  in 
corde  eorum  scribam  eam ,  et  ero  eis  in  deum ,  et 
ipsi  erunt  mihi  in  populum.  Nonne  et  anteChri- 
stum  incarnatum  erant,  quorum  cordibus  divi- 
nitus  insculpta  lex  fuit?  Sed  quid  haec  nugalia 
persequor,  cum  satis  constet,  hac  loquendi  figura, 
qua  dicitur,  Ecclesia  in  Christum  aedificari,  ni- 
hil  aliud  significari,  quam  subinde  alios  atque 
alios  ad  Christum  advocari  ac  salvari  Christi  be- 
neficio  ,  id  quod  praesente  verbo  non  potuit  com- 
mode  efferri. 

Sic  rhetoricaris  frater,  ut  ne  adsequi  quidem  i 
possim,  quid  velis,  ubi  longa  disputatione  pro- 
bas,  portas  inferi  adversus  Christum  praevaluisse 
ac  propterea  Christum  Ecclesiae  fundamentum 
esse  non  posse.  Nam  si  alienum  sermonem  reci- 
tas,  mircr  insanire  ita  posse  hominem,  ut  dicat, 
praevaluisse  contra  Christum  potestates  inferorum. 
Non  enim  subegerunt  Christum  inferi,  non  ex- 
pugnarunt,  quamvis  oppugnaverint.  Aut  si  tuus 
serrno  est,  nonne  licebit  et  nobis  in  eundem  ratio- 
cinari  modum  ?  Adversum  Petrum  praevaluerunt 
portae  inferorum,  cum  passus  est  pro  Christo, 
non  est  igitur  petra.  Quin  tu,  lector,  animum  ad- 
verte  propius  ad  divinam  historiam  et  intelliges, 
nullo  minus  loco  probari  posse  primatum  Roma- 
num,  quam  hoc  ipso,  quem  fere  solum  iactant. 
Nam  cum  loquatur  Christus  in  hanc  sententiam, 
Superiorem  Satana  peccato  3*)  ac  morte  fore, 
quisquis  crederet,  putasne  hac  sententia  Petro 
primas  Ecclesiae  parteis  datas  esse?  Neque  Chri- 
stus  (inquit  frater)  neque  Christi  fides,  quae  est 
in  corde  Petri \  fundamentum  est  Ecclesiae.  Ego 
vero  et  Christum  et  fidem  non  eam  proprie, 
quae  in  Petri  pectore  est,  sed  plane  generaliter 
fidem,  qua  quisque  Christum  complectituiv  esse 
Petram,  esse  fundamentum  aio,  qua  velut  arce 
contra  Satana  munitus  est  quisque  fidelis. 

Piget  me  et  ad  reliquas  ineptias  tuas  respon- 
dere,  maxime  cum  locum  tibi  dabo  claves ,  item 
de  didrachma,  de  confirmatione  iam  ante  excus- 


3t)  pecealo]  L.  opp.  p.  errorem  hpogr. :   j.peceata."     F. 


185 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


186 


serit  Martinus.  Nam  ut  Petro  ait,  Tibi  dabo 
tlaves ,  ita  postea  omnibus  nullo  discrimine, 
Quaecunque  alligaveritis  super  terram  etc.  et 
quorum  remiseritis  etc.  Et  tu  fateris  omnibus 
datum ,  quod  Petro  promissum  erat.  Si  omnibus 
datum  est,  quodPetro  promissum  est,  non  video, 
quomodo  superiorem  reliquis  Petrum  facias.  Im- 
mo  hoc  velim  excutere  vos,  qui  Petri  prima- 
tum  adseritis,  num  ligandi  ac  solvendi  potestas 
amplior  sit  Petro,  quam  reliquis  Apostolis.  hoc 
est,  num  condonare  aliquid  ppssit  summus  Pon- 
tifex,  quod  non  possit  quivis  sacerdos  iure  divino. 
Nescio  enim,  num  hoc  ipsum  velis  in  hac  longa 
et  verbosa  disputatione  tua. 

Palam  est  notari  Martinum,  ubi  lupum  quen- 
dam  fingis  saevientem  etc.  et  torquentem  scriptu- 
ras  etc.  Hic  ego  nihil  aliud  dicam,  quam  te  et 
tui  et  Christiani  candoris  oblitum  esse.  Illum 
male  detortae  scripturae  arguis  tu,  qui  nusquam 
non  sacris  literis  abuteris ,  idque  in  sensum  car- 
nis  deflexis,  ut  cum  ex  Aharone,  Malchizedeco 
facis  Romanos  Pontifices,  cum  e  \ocoTu  esPetrus 
etc.  colligis  Pontificiam  potestatem,  qui  totus  pro- 
missio  quaedam  est,  e  qua  propriissime  cognosci 
potest,  quid  beneficiorum  orbis  terrarum  a  Chri- 
sto  acceperit,  ut  Christum  plane  ignores,  nisi 
per  hanc  promissionem  et  similes  cognoscas. 
Omitto  pleraque,  quae  nemo  non  intelligit  male 
detorta  esse.  Deinde  hoccine  candoris  Christia- 
ni  est,  obliqua  sycophantia  tetrum  et  saevien*- 
tem  lupum  vocare,  quem  nisi  scires  boniim  virum 
esse,  nominares  certe.  At  nunc  cum  illius  tibi 
nc«n  obscure  spectata  sit  integritas,  contentus  ita 
notasse,  ut  stomacho  tuo  satisfactum  videri  possit, 
nomen  dissimulas,  ne  quis  te  manifesti  mendacii 
reum  agat. 

Et  qnod  attinet  ad  expositionem  sententiae: 
Quorum  remiseritis  peccata ,  vel  e  sententiis 
Longobardi  scis,  a  veteribus  Theologis  remissio- 
nem  peccatorum ,  quatenus  sacerdotum  est,  de- 
clarationem  condonati  delicti  haberi.  Deinde 
quae  recentiores  commenti  sunt,  ut  plus  tribue- 
rent  Christiano  sacerdoti  quam  declarationem,  ea 
adeo  sunt  absurda,  ut  et  Alcinoi  apologos  et 
Pamphili  illius  fabulam  apud  Platonem  superenf. 
Et  fateri  te  necesse  est,  nisi  scripturae  refragari 
velis,  condonationem  delicti  solius  divinae  mi- 
sericordiae  opus  esse.  ut  apud  Esaiam  legitur, 
Egosum,  ego  sum  ipse,  qui  deleo  iniquitates  tuas 
propter  me.      Neque   praeter  declarationem  con- 


donati  delicti,  auctore  scriptura,  quidquam  tri- 
buere  sacerdoti  potes.  Neque  consequens  est, 
tolli  confessionem  sacramentalem ,  id  quod  ca- 
lumniaris  Marlinum  moliri.  Aut  quam  vocas  tu 
confessionem  sacramentnlem ,  aut  ubi  Martinus 
de  confessione,  de  clavibus  impie  senserit,  osten- 
de.  Nimium  indulges,  frater,  stomacho,  sic  ut 
semel  omnia  Martini  dogmata  velis  antiquata, 
quia  parum  tibi  probatur,  quod  de  caussa  Ponti- 
ficia  ab  eo  scriptum  est.  Quo  palam  ostendis, 
quaesisse  te  argumentnm  calumniandi  Martini, 
non  disputandi,  adeoque  hanc  totam  disputatio- 
nem  susceptam  tibi  esse,  ut  copia  fieret  alicubi  de- 
clarandae  maligrtitatis  tuae. 

Ad  fmem  in  tractando  loco  Pasce  oves  meas 
multis  conviciis  in  haereticos  quosdam  et  haere- 
sium  fautores  debaccharis,  ad  quae  respondere 
non  est  instituti  mei.  Breviter  locum  ipsum 
Pasce  oves  meas  attingemus,  antea  copiose  tra- 
ctatum  a  Martino,  ac  primum  quidem  locis  supe- 
rioribus:  Super  hanc  pelram  aedificabo  eccle- 
siam  meam,  et  tibi  dabo  claves.  Petrum  non 
esse  praefectum  omnibus,  vel  hoc  arguit,  quod 
de  primatu  disceptarunt  Apostoli ,  cum  alias  sae- 
pe,  tum  in  coena  paschatos  ultimi,  quod  in  ter- 
ris  peregit  Christus.  Nam  si  Petrus  praefectus 
erat  reliquo  Apostolorum  senatui  verbis  his  3S), 
Tibi  dabo  clavcs,  quid  disceptabatur  de  primatu 
tum,  cum  didrachmen  36)  dominus  pro  se  ac  Pe- 
tro  penderet?  Quid  contendebatur  in  coena?  aut 
si  qua  promissio  primatus  facta  est  illis  ipsis  ver- 
bis,  num  adeo  non  intellexerunt  Christum  Apo- 
stoli,  ut  cui  promisisset  is  primatum ,  ignorarent? 
Quod  cum  non  videatur,  confici  potest,  prima- 
tum  illis  ipsis  verbis  Petro  ne  promissuin  quidem 
esse.  Iam  si  his  locis  nihil  efficis,  quaeso,  cur 
tam  pleno  ore  iactas  locum,  Pasce  oves  meas,  ubi 
nihil  est  mandatum  Petro,  idque  singulariter,  nisi 
ut  doceat.  Atqui  et  PauJo  singulariter  est  de- 
mandata  docendi  cura,  cum  dicitur,  Portabit 
nomen  meum  coram  regihus  et  gentibus  et  filiis 
Israel.  Undelicebit  colligere  tuo  exemplo,  Pau- 
lo  primatum  Ecclesiae  deberi,  siquidern  t.u  pri- 
matum  vel  hoc  potissimo  loco  munis,  quod  Petro 
singulariter  demandata  est  docendi  cura.  Neqne 
enim  aliud,  quam  docendi  munus,  pascendi  verbo 


35)  verbis  bis]  L.  opp.:  „bis  verbis. "     ¥. 

36)  didracbn  en]  L.  opp.:  „drachmaiT>."     F. 


187 


EPISTOLARUM 


patlar  significari,  sive  id  extulerint  graeci  verbo 
fiodxsiv,  sive  verbo  noif.ia'ivsiv ,  nam  et  hoc  ab 
ovilibus  v.ocabulum  est.  Quodsi  refragaris  et 
verbo  noiiiaivsiv  mavis  boc  loco  regnum  signifi- 
cari,  vel  unum  profer  locum,  ubi  Cbristus  sacer- 
dotium  regnum  vocarit.  Nam  plane  ministe- 
rium  et  vocari  et  esse  voluit  Cbristus,  cum  ait, 
se  venisse,  ut  ministret  aliis-,  non  uti  sibi  rnini- 
stretur.  Vides  lector,  ut  adseruerit  Pontificiam 
caussam  noster  Alveldensis.  Signa  deseruit,  gla- 
dii  e  manibus  extorti  sunt.  Breviter  exarmavjt 
eum  deus  aliquis  panoplia  sua  universa,  ut  illum, 
nescio  quis,  apud  Homerum.  Piurimum  effici 
putat  primo  argumento,  oportere  aliquem  in  ter- 
ris  Monarcbam  Ecclesiae  esse.  Nam  id  quidem 
populare  admodum  est,  quod  videatur  e  re  Cbri- 
stiana  esse,  ut  sit  unus  aliquis,  ad  quem  referan- 
tur  fidei  quaestiones,  qui  de  haeresibus  iudicet. 
Verum  bistoriae  et  patrum  exempla,  et  ipsa  rei 
conditio  docet,  non  auctoritate  unius  vincendas 
esse  haereses,  sed  si  quae  alicubi  pullulent,  a  vi- 
cinis  Episcopis  doctrina  potius  quam  potestate 
cohibendas  esse.  Alioqui  quomodo  Piomanae 
sedi,  si  quando  Ro.  Episcopus  haeresin  doceret, 
consuli  posset,  nisi  vicinorum  Episcoporum  stu- 
dio,  cura  et  vigilantia  arceretur  error.  Aphri- 
cana  exempla,  auctoribus  Cypriano  et  Augustino, 
habemus,  ubi  in  exstirpandis  haeresibus,  quae 
fuerit  Ftomani  Pontificis  opera,  non  video. 

Deindc  Aharona  frustra  iactavit  figuram 
Petri  fuisse,  idque  contra  Paulum  inHebraeis,  et 
figuris  nondum  video  ius  divinum  probari.  Anti- 
quavit  Christus  Abaronis  sacerdotium,  ipse  sacer- 
dos  novi  testamenti  et  hostia.  ut  plane  impium 
sit  ex  Aharone  non  Christum,  sed  Petrum  fa- 
cere.  Atque  hi  duo  syllogismi  sunt ,  quibus  caus- 
sam  munit,  et  per  gratias  plus  quam  Chrysippei. 

Et  talibus  Syllogismis  Rbetorica  slxora  adie- 
cit,  petita  ex  mutatione  nominis,  ex  allegoria  na- 
vicuiae  Petri ,  TEXtur]Oia,  ita  me  bene  ament  Mu- 
sae,  efficaciora  quibusvis  epodis,  Item  locos  evan- 
gelicos,  Tu  es  Petrus,  et  super  hanc  petram 
aedificabo  Ecclesiam  mearn.  quae  plane  in  hoc 
a  domino  dicta  sunt,  ut  declararet  peccatum, 
mortem,  adeoque  S^tanam  triumphatnros,  quot- 
quot  Christum  amplexi  sumus.  Huic  loco  certior 
alius  additus  est,  Tibi  dabo  claves.  sed  hunc, 
ne  quid  efficiat  in  caussa  Pontificia ,  dominus  in- 
terprctatus  est,    cum  claves  Ecclesiae  donat  uni- 


LIB.  II.     1520.  188 

versae,  cum  omnibus  Apostolis  clavium  facit  co- 
piam  dicens,  Quorum  remiseritis  peccata  etc» 
Atque  bos  locos  non  pertinere  ad  Petri  primatum 
indicium  est,  quod  saepenumero  disceptatum  est 
inter  Apostolos  de  primatu ,  curn  iam  ant.ea  audis- 
sent  e  domino  Petro  dictum,  Tibi  dabo  claves. 
Locus,  Pasce  oves  meas,  non  aliter  Petrum  no- 
bis,  quam  Paulum  ille  in  Actis  commendat,  IpSM 
portabit  nomen  meurn  coram  regibus  etc. 

Absolvimus  argumentorum  capita.  Nunc 
vide  figuras  et  ornamenta  orationis,  quam  haec 
sit  clegantibus  emblematis,  ut  ille  ait,  vermicu- 
lata.  Quam  opporlunae  exclamationes,  quam 
commodi  excursus,  quibus  iam  inHussum,  iam 
in  J^uiclejjum  haereticos  exspatiatur  3T) ,  quos  uti- 
nam  tam  vinceret  argumentis,  quam  criminatio- 
nibus  vicit.  iam  debacchatur  in  Lutherum^  in 
Academiam  Vuittenburgensem ,  quam  vocat  no- 
vam  palaestram,  exhorrentem  omnium  doctorum 
ct  sapientum  doctrinam.  Iam  hortatur  caveri 
perniciosa  Lutheri  dogmata,  atque  his  quidem 
tam  variis  orationis  figuris  me  propemodum. 
ipsum  cepisset,  nisi  Ulysseo  moly  *)  antea  prae- 
muniissem  animum,  quam  libellum  introspexi. 
Quem  enim  haec  tragica  vel  Stoicum  non  adfi- 
ciant?  O  proles  viperea,  o  blasphemia  insana, 
igne  digna.  Quid  blasphemas  Ecclesiae  sponsum 
Christum?  cur  stupras  sponsam  Christi  Eccle- 
siam?  Iam  haec  quanto  plus  valent  cum  ab  ipso 
auctore  dicuntur,  quam  cum  a  me  repetuntur, 
neque  enim  nihil  addit  virium  orationi  t6  nosnov, 
sive  decorum,  cuius  iste  adeo  observans  fuit,  ut 
cum  vetere  Comoedia  vrideatur  certasse.  Nam 
ubi  non  inepte  ratiocinatur  ?  ubi  non  abutitur  scri- 
pturis?  ubi  non  calumniatur?  ubi  non  criminatui 
adversarium,  sed  avujvvuov,  id  quod  ad  sycophan- 
tiam  aptius  visum  est.  ubi  non  agit  mendacem,  fu- 
tilem  male  feriatum  impostorem?  Porro  quae  gra- 
tia  est  in  elegantiae  floribus ,  in  mctaphoris,  festi- 
vis  epithetis,  et  nescio  quid  Ochsofardicum  olenti- 
bus.  quam  scite  enim  Hussum  vocat  virulentum 
diaboli  caculam,  quam  apta  compositio  est  in  legt 
gratiae>  perinde  atque  si  dicas  in  aestate  hyemis. 
quam  sonorum  est,  quod  ait  garris  tartareo  flatu. 
Sed  quid  haec  commemoro.  Quin  vide,  quam 
fortiter  confodiat  erroneum  quendam  ac  primum, 


*)  cf.  supra  pag.  65.     F. 

37)  exspatiatur]    In  ep.   primum  edita  scribitur:    „ecspacia- 
tur."    F.  r 


189 


EPISTOLAIiUM    LIB,  IL     1520. 


190 


ubi  ratiocinatur,  non  Ecclesiae,  sed  Petro  datas  I  nimia  videanlur,   tum    quod  in  hac  caussa   a    te 

« *  1  I  *  "  1  1*  i  *         •  1    *  l  •  i  • 


es$e  claves,  quod  non  possiut  singulorum  homi- 
num  gratia  quotidie  synodi  aut  concilia  congre- 
gari,  sed  oportere  rem  unius  arbitrio  permitti. 
Et  recte  quidem.  nam  et  nos  volumus  Episcopos 
claves  ab  Ecclesia  accipere,  non  autem  (quod  ille 
insanus  frater  censct)  Ecclesiam  ab  Episcopis.  si- 
quidern  dicuntur  Ecclesiae  non  Episcoporum 
claves.  demandatis  clavibus  utantur  Episcopi,  ut 
res  Ecclesiae  postulant,  alias  privatim,  alias  3S) 
publice.  Nam  quod  ad  publicam  correptionem 
adtinet,  quod  caussatur,  non  posse  semper  con- 
cilia  coire,  cur  non  Ecclcsiaslicam  veterum  con- 
sueludinem  consyderat?  Solebant  enim  publica 
crimina  publice  vindicari.  Pauli  vero  locos  in 
Gorinthiorum  Epistola  a])posite  tractat,  conlen- 
disse  Corinthios  de  baplismo,  non  de  Petro. 
quaeso,  nonne  baptismus  baptismo  praelatus  est 
propter  eius,  qui  laverat  auctoritatem?  Hanc  ille 
auctoritatem  personarum  eievat.  Quin  idem  ma- 
nifeste  in  Galatis  indicat,  alios  Apostolos  vulgo 
aliis  praelatos  esse,  cum  ait  Iacobus,  Cephas 
etlohannes,  qui  videbantur  columnae  esse.  atqui 
et  istheic  illorum  elevat  auctoritatem.  Postremo 
quam  candide  interpretatur  argumentum  de  misso 
Petro  ab  Apostolis?  quod  malitiose  ac  per  ca- 
lumniam  ad  Arianam  haeresin  transfert.  Age 
vero,  non  modo  ab  aliis  Apostolis  missus  est  Pe- 
trus,  sed  rediens  a  Gornelio,  iussus  etiam  red- 
dere  rerum  gestarum  rationem.  Quo  palam  fit, 
Petrurn  non  fuisse  maiorem  Apostolis  reliquis. 
Porro  quod  colligis  in  hunc  modum,  et  spiri- 
tus  sanctus  missus  est  a  patre,  est  igiturpatre  mi- 
rwr>  non  consequitur  ex  priori  enthymemate. 
iNam  si  voles  hac  ratione  humana  omnia  ad  divina 
comparare,  quae  monstra  confinxeris?  Nos  in 
comparatione  Apostolorum  versamur,  ubi,  quia 
Petrus  ornnia  communia  cum  reliquis  Apostolis 
ihabet,  praeferre  eum  aliis  non  possumus.  Mitti- 
tur  enim  perinde  atque  Iohannes,  Paulus,  Bar- 
nabas  etc.  parem  aliisApostolis  esse  volumus,  non 
superiorem.  Ita  et  comparatio  tua  valebit,  non 
esse  spiritum  sanctum  patre  maiorem,  quandoqui- 
dem  a.patre  missus  est. 

Breviter  confutavimus,  Augustine,  libellum 
tuum,  omissis  quae  ad  rem  non  admodum  visa 
snnt  attinere.  Nisi  parcendum  fuisset  chartis, 
pluribus  tecum  egissemus.     quanquam  haec  prope 


S8)  alias]  Ep.  primum  ed. :  „aiia."     F. 


produci  nihil  possit,  quod  non  ante  sit  excussum, 
tum  quod  eiusmodi  tua  sint  omnia,  quae  et  a 
mediocri  lectore  tum  iudicari,  tum  dilui  queant. 
Et  quod  in  universum  Pontificia  caussa  indigna 
sit,  in  qua  multum  ponant  operae,  nisi  qui  taedia 
melioribus  studiis  fallcre  nesciunt.  Nos  hostem 
repudimus,  gladios  tuos  aegide  Palladia  retudi- 
mus,  sed  triumphare  ius  non  permittit.  Nam 
neque  iustum  hostem,  neque  iustas  copias  stravi- 
mus,  sed  sycophantias  eonfodimus.  Quodsr 
perges  insanire  et  instaurare  pugnam  successus 
sperans  meliorcs,  iuxta  proverbium  cJevteqcov 
cxueivuvcov  ,  furori  tuo  favebimus.  Verum  te 
decct  meminisse  tuv  39)  Kcovcovi  tiuXejlluv  *).  Vale. 
Vuittembergae,  Mense  Maio,  Anno  M.D.XX.  ") 


No.  76.  (m.   Maio.) 

Ioanni  Schwebelio. 

Ex  Cenluria  epislolar.  theologicar.  ad  I.  Schwebelium  p.  6. 

Philippus Melanchthon  loanniSchwe- 

belio. 

oalve  mi  frater.  Vehementer  miratus  sum,  cur 
ad  me  non  scripseris,  et  quidem  per  tam  fidum  ac 
certuin  nuntium,  fratrem  tuumj  nisi  vcrba  tibi 
desunt,  scilicet  lusciniae  cantio,  adeo  elinguis  est 
amor,  ut  ne  tu  %cuqe,  to  c/ilov  yoaipEG&al  oe, 
cum  non  queas  ulla  re  grstiore  mihi  inservire, 
quam  epistolari  officio.  Nos  sane,  quominus  quo- 
tidie  scribamus  ad  te,  occupant  Acroamata  nostra, 
quibus  ex  debito  vacandum  est.  Beali  vos,  qui- 
bus  et  otium  et  literae  contigerunt!  Nobis  vix 
axouiq  dazTvluis  licuit  dclibare  literas,  et  otii  ni- 
hil  unquam  fere  contigit.  Et  nunc  seriae  ac  ne- 
cessariae  magis  sunt  occupationes  nostrae,  quarn 
fuerunt  illae  in  Suevis  olim,  cum  adhuc  evevvievu- 
fiEV.  Martinus  noster  spirat,  atque  utinam  diu. 
Omnia  moliuntur  Ilomulidum  Sycophantae,  quod 
spero,  parurn  profecturi,  ut  optimum  ac  doclussi- 


*)  De  proverhio  noUfxog^Kwviovi  fidr](ni  (i.  e.  Curahil  proe- 
lia  Conon)  cf.  Adagiorum  Chiliades  Des.  Erasmi  Jiot.  (Ba- 
sil.  1536.  fol.)  pag.  702.     F. 

39)  rov]  L.  opp. :    ,,t(5v."    F. 

40)  M.D.XX.j  Luih.  opp.:  „M.D.XXI."    F. 


191 


EPISTOLARUM     LIB.  II.      1520. 


192 


mum  virum  enecent.  Edidit  quidam  ex  meis  *) 
libellum  Apologeticum,  sed  breviorem  rov  diov- 
tog.  Lege,  ut  rideas.  Sic  insaniunt  Fiwtricelli, 
tyranni  Ecclesiae.  Calet  adhuc  liber  anb  axQoapv- 
oiwv,  quare  recognosci  non  potuit.  Gerbel- 
lium  **)  salutabis  per  opportunitatem.  Totus 
enim  vester  sum  iam  olim.  Vale  mi  frater,  et  sa- 
luta  amicos  omnes.     Anno  M.  D.XX. 


No.  77. 


2.  Iuiiii. 


Monacho  Carthusiano. 


Epistola  legitur  in  Melanthonis  opp.  Basileae  edd.  T.  III. 
p.  338.  Exemplo  aequali,  quod  in  Cod,  Golh.  20.  exstat, 
adscripta  sunt  verba:  „  Haec  Philippus  Mel.  Carlusiano, 
non  suo  tamen  nomine,  sed  discipuli,  qui  a  monacho  ad 
Cartusiam  impiis  non  minus  quam  importunis  rationihus 
vocabalur. "  Translatio  epistolae  germanica  inscrihitur: 
„Phil.  Mel.  Sendhrief  an  eyn  Karthaeuser  von  den  dreyen 
Clostergeliibden,  von  der  Keuscheyt,  von  der  Armuih  und 
von  dem  Gehorsam.  Wittemb.  1524."  4lo.  [Epistola, 
quae  primum  singulatim  editaest,  insciibitur:  ,DE  Tiil- 
BVS  VOTIS  MONASTICIS  PHIL.  MEL.  EPISTOLA. 
De  Castitate.  De  Obedientia.  De  Paupertate."  S.  I.  et  a. 
(Hag.  p.  I.  Secerium  1520.)  plag.  \V2  in  8vo.  Neque 
Strobelius,  neque  Panzerus,  neque  alius,  quantum  scio, 
epistolae  singulatim  editae  mentionem  fecit.  Ex  boc 
exemplari  (ed.  a  1510),  quod  ipse  possideo,  epistolam  de- 
scripsi.     -P.] 

Phil.   JMelanchlhonis    de   tribus   votis   ad 
Carihusianum  quendam  Epistola. 

Salve  charissime  pater.  Multa  alias  exempla  be- 
nevolentiae  erga  me  tuae  edidisti.  Sed  hoc 
omnium  longe  et  pulcherrimum  et  gratissimum, 
quod  proxima  epistola  tanta  copia,  tanta  vi  ora- 
tionis  primum  errorem  meum  convellis,  deinde  a 
seculari,  quam  vocatis,  religlosi  scilicet  homines, 
vita  ad  studium  vestrae  illius  solitudinis  avocas. 
Fateor  enim  ingenue,  quiddam  a  me  liberius  scri- 
ptum  in  genus  vitae  monasticae  quam  pro  dccoro; 
tantum  abest,  ut  excusem  culpam,  ut  deprecer 
etiam,  si  quid  offensus  es.  Quanquam  non  du- 
bitem,  qui  est  animi  tni  candor,  quae  facilitas, 
quin  benignius  interpreteris,  quod  a  me  per  im- 
prudentiam  peccatum  est.  Nam  cum  ad  fratrem 
scriberem,  non  putabam  nihil  mihi  licere,  prae- 
sertim  familiari  epistola,  cui  si  libertatem  adimas 


nihil  gratiae  reliquum  facies  *)-,  et  quam  ego  ma- 
gis  in  hoc  scripsi,  ut  fratris  animum  et  consilium 
explorarem,  quo  ad  hoc  vitae  genus  vocaretur, 
quod  iam  fama  ferebat  illum  amplexum  esse,  quam 
ut  aliquem  omnino  mortalium  offenderem.  Alio- 
qui  etiam  2)  pium  est,  ut  cum  fratre  nihil  aman- 
tius  habeain,  optare,  monere,  ut  tale  vitae  genus 
instituat  cui  par  sit,  ne  quid  temere,  ne  quid  hac 
aetate  maius  conetur.  Neque  enim  ignoro  ,  quam 
multis  huiusmodi  conatus  infoeliciter  cesserint, 
immo  eo  lfberius  3)  scripsi,  neglecto  omni  fuco 
orafionis,  ut  vel  irritatum  4)  explorarem ,  quid  s) 
moliretur,  ita  me  ament  superi,  ut  nihil  maligne, 
nihil  animi  libidine  a  me  scriptum  est;  impru- 
dentiae  notain  non  omnino  recuso.  Proinde  ex 
officio  fecisti,  quod  errantem  monuisti,  quan- 
quam,  ut  dicam  quod  res  est,  paulo  durius  etiam 
mones  (nam  amarulentiusmihi  religio  erat  dicere). 
Haec  enim  qualia  sunt,  quae  tu  scribis,  et  ami- 
cus  amico,  et  annis  gravis  adulescenti  et  non  pes- 
sime  senticnti?  Unde  iste  furor  tam  barbarus  et 
immanis?  Item  debaccharis ;  item  tuae  perditio- 
nis,  ut  reliqua  praeteream.  Agnoscis  (opinor) 
verba  tua,  quae  mentiar  nisi  plus  quam  letali  vul- 
nere  sauciarunt  animum  meum.  Me  tibi  vel 
abuti  licet,  nempe  amico;  alioqui  nescio,  Chri- 
stianum  exemplum  vocarem,  nec  ne,  tam  acer- 
bam  obiurgationem.  Pater  es,  paterne  monere 
potuisti,  atque  adeo  eum,  cuius  ingenium,  cuius 
mores,  cuius  studia  non  ignoras  prorsus.  Nonne 
Paulus  repudiat  Episcopum  TilrjzzrjV,  quod  nos 
percussorem  exponimus,  hoc  est,  qui  paulo  in- 
clementius  corripiat?  Agevero,  quod  exemplum 
furiosi,  quod  barbari,  quod  immanis  hominis 
edidimus  unquam?  Nam  hic  si  quid  est  pecca- 
tum,  per  imprudentiam  peccavimus,  idque  iuve-' 
niliter,  vel,  ut  graece  dicam, veavizag.  Iam  quale 
est,  quod  bilem  motam  tibi  scribis,  idque  homini 
tam  ana&ei,  nisi  fallit  professionis  nomenclatura? 
et  animum  iratum  arguunt  binae  literae,  quarum 
alteras  tuo  nomine,  alteras  fratris,  eodem  utran- 
que  elencho  scripsisti.     Atque  haec  omnia  quidem 


ItMi 


*)  Ioannfs  Bernhnrdt  Veltkirchius  cf.  ep.  anteced.     JF. 
**)  Nie.  Gerhelium  Phorcensem.     F. 


1)  epistola,   cui    —  facies]    Cod.    Goth. :    „ epistola,   in  qt 
nihil  est  graliae  nisi  libera  sit." 

2)  „  Alioqui  etiam"  desunt  cod.  Goth. 

3)  liberius]  cod.  Gotb. :  „Iiberius  ac  clarius."    Epistolae  trans- 
latio^boc  additamentum  non  habel. 

4)  vel  irritatum]  cod.  Goth.:  „certius."     Versio  germ»  :  dn~ 
mit  ich  auch  von  dem  bewegten  erfahren  mbchti. 

5)  quid]  cod.  Gotb. :    „  quid  i*." 


193 


EPISTOLARUM     LIB.   II.     1520. 


peramice,  sic  enim  interpretor,  liberius  te  scri- 
psisse,  nempe  praeceptorem ,  ut  hic  error  dcin- 
ceps  prudentiorem  rne  redderct.  Atque  lioc  tibi 
nomine  gratias  ago,  ne  putes  officium  te  perdi- 
disse. 

Porro  quod  tantopere  mitii  studium  solitudl- 
nis  commendas,  ut  ne  in  numcrum  quideni  Chri- 
stiani  populi  recipere  videaris,  nisi  sordidatos, 
patere  nos  dissentire  a  te,  qui  cum  libenter  per 
amnia  slmus  ouoi/njcpoi,  nisi  alio  vocet  rerum 
conditio  et  ratio,  adeoque  veritas.  Neque  enim 
non  probare  potes,  quod  apud  Platonem  est:  r.m 
fisv  JEcoxQarsi  avuls%dijvat,  sgslvai,  tfj  yay 
akr\dsici  ov.  Sic  enim  noslrum  vivendi  genus 
probo,  ut  ad  vitia  nostra  non  conniveam ,  nihil 
nobis  indulgeam,  breviter,  ut  non  probem  eam 
peccandi  licentiam,  quae  sine  temporum  fato,  sine 
incuria  eorum,  qui  praefecti  sunt  ecclesiae,  pas- 
sim  in  nos  regnum  suum  exercet.  Nam  tu,  cum 
monasticam  adseris,  nihil  plane  nobis  tribuis,  et 
sic  agis,  ut  continuo  terrestrem  quendam  Deum 
ex  eo  facias ,  qui  semel  in  verba  vcstra  iuraverit. 
Ego  contra  optimam  Christianismi  formam ,  qua 
liberi  vivimus,  cum  optima  conditione  Monacho- 
rum  comparabo,  ita,  ut  multa  vobis  largiar,  non- 
nihil  adimam,  nostra  adseram,  si  qua  ficri  polest 
parte. 

Nolo  putes,  haec  a  me  scribi,  ut  praetexam 
aliquid  cupiditatibus  meis,  sed  sincero  nos  animo 
tecum  vel  nugari,  ut  cum  amico  existimes.  Nem- 
pe  qui  ita  vivimus,  ut  nihil  prius  sit  in  votis, 
nihil  ardentius  optemus,  quam  effigiari  quam 
proxime  archetypum  illmn  CHFJSTUM,  ad  quein 
qualicunque  vitae  genere  proxime  perveniri  posse 
intellexero ;  hoc  ipsum,  abdicatis  ornnium  rerum 
studiis,  animus  est  capessere.  Hoc  enim  tem- 
pore  ut  politico  par  non  sim,  ita  cum  monastico 
nondum  per  omnia  mihi  convenit.  Omitto,  quae 
a  veteribus  tum  graecis  tum  latinis  de  utroque  ge- 
nere  disputata  sunt,  quorum,  quod  sciarn,  per- 
pauci  SOLITUDINEM  probaverunt,  plurimi  ii- 
demque  6)  optimi  7)  politicon. 

Verum  de  Christianis  moribus  nunc  agitur; 
cpio  compendio  quam  prirnum  ad  Christum  per- 
veniri  possit,  non  utrum  genus  apud  homines 
plus  laudis   mereatur,    aut  utrum   sit  iucundius. 


W?T 


6)  plurhni,  iidemque]  cod.  Goth. :  „pJurimum  idemque.* 

7)  optimi]  Epistola  primum  edita:  „optime." 
Melamth.   Oier.   Vol.  I. 


Nam  haec  8)  Philosoplii  sequebantur.  Christianis 
argumentis  confercnda  sunt  inter  sese  vivendi  ge- 
nera,  ac  ornnium  prirnum,  quid  intersit  inter  Mo- 
nasticam  et  Communem  vitam ,  spectandum  est, 
ex  quo  facile  9),  utra  praestet:  deindc  licebit  col- 
ligere,  communia  esse  utrique  debent,  quae  legi- 
bus  divinis  sancita  sunt,  de  amore  Dei  ac  proxi- 
mi,  veste,  preculis  ct  hoc  genus  caerimonialiis  9  b) 
hominum  ingenio  confictis  interest,  quas  ipsas 
opinor  te,  nisi  nihil  sapis,  contemnere.  Nam 
QtPaulus  damnavit  alicuhi  huius  genus  l&elo&Qrr 
OXEiag  10);  atque  hae,  quam  nihil  ad  animum  fa- 
ciant,  satis  vel  graecum  proverbium  arguit,  quo 
dici  solet  vay&ijxocpoQoi  nollol,  Jiorvooi  navgoi, 
ut  praeteream  plerosque  locos  evangelicos,  quibus 
eadem  monet  CHRISTUS  noster. 

Interest  idem  votis  quibusdam ,  quae  vos  vo- 
catis,  castitatis,  paupertatis  et  obedientiae,  dc 
quibus  hoc  loco  potissimum  disserendum  est. 
Nam  si  quid  iis  votis  in  Christianismo  proficituv, 
libenter  concesserirn,  praeferendum  vestrum  vi- 
vendi  genus.  Sin  ea  parum  conferunt  ad  Chri- 
stianismi  rationem,  quaeso  te,  permitte  et  nos 
Christianos  vocari,  qui  communi  vita  Christum 
avvnoxQirws  profitemur. 

Ac  primum  quidcm  satis  scio  controversurn 
superiore  seculo  a  docto  quodam  et  probe  pio  ho- 
mine,  num  voto  ulio  astringi  christianus  possil, 
cuius  argumenta  modo  non  est  iocus  tractaiv, 
praesertim  curn  ego  plane  in  eo  sim,  ut  putem  li- 
cere,  ut  voto  se  quis  obnoxium  faciat,  modo  pru- 
denter  ct  caute  voveat.  Nam  quod  hodie  vulgo 
se  devovent  religionibus  pueri  "),  quis  est,  qui 
probare  possit?  In  lege  mosaica  solvebatur  voto 
nuilicrcui;),  quae  citra  palris  aut  mariti  autorita- 
tcm  quippiam  vel  in  pauculos  dies  vovisset. 
Fuerunt  item  Nazareorum  destinata  tempora,  ne 
ternere  humana  imbecillitas  necessitati  cuipiau) 
sese  obstringeret.  Et  olim,  qui  primi  Monasti- 
cam  vitain  egerunt,  certe  sua  sponte,  nullis  vinrli 


8)  haec]   cod.  Golh.:  „ hoc." 

9)  ex  tpio  facile]  excidit:  „colligendum  est,"  vel  simile  quid. 
(Quod  non.putarim.  Membra  orationis  sic  distinguend.i 
sunt:  „ex  quo  facile,  utra  praestet,  deinde  licebit  colligere. 
Communia  esse  utrique  debent-"  etc.     F.) 

9b)  caerimonialiis]  Scribendum  est:  „caerimoniis."     F. 

10)  lVeloOf)rlay.tiag']  text.  impr.  mendose  :  „tido)lr,Uorjay.t(ai'" 
cod.  Goth.  addit:  „hoc  est  nostro  Marle  confictas  cere- 
nionias."  Etiam  interprei  gerin.  legil  iltiiololJQ. ,  Iranstu- 
lit  enim :  Gotzcndienst. 

1J)  pueri]  cod.  Goth.:   „etiam  pueri." 

13 


195 


EPISTOLARUM     LIB.    II.     1520. 


196 


religionibus,  vixerunt.  At  hodie  votis  nihil  vnl- 
garius  est,  ut  nullum  fere  vitae  genus  sacrum  aut 
Christianum  vocemus,  nisi  captivum. 

Intelliges,  me  non  patrocinari  nostrae  licen- 
tiae,  si  intellexeris,  cur  a  vulgari  vovendi  temc- 
ritate  tantum  abhorream.  Ac  primum  quidem 
addicitur  castitas ,  quam  si  negem  tum  honestam 
tum  splendidam  esse,  plane  a  communi  sensu  vi- 
dear  alienus.  At  rursus  non  permittam  12)  tanti 
fieri,  ut  in  ea  sola  ,3)  summam  Christianismi  po- 
sitam  censeam.  Non  continuo  Christianus  est, 
qui  sibi  quocunque  tandem  modo  a  Venere  tem- 
perat:  alioqui  quid  magis  pium  vel  cogitari  posset 
Messanis,  Thebanis,  item  Milesiis  virginibus, 
quac  incrcdibili  animi  magnitudine  mori,  quam 
pudicitiae  laudem  amittere  maluerunt.  Immensa 
res  Christianismus  est,  et  quam  adsequi  hominum 
captus  neqnit.  Castitas  vero  inter  Christianas 
virtutes  vel  postremo  loco.  Nolim  14)  putes,  de- 
rogare  me  quicquam  tam  gratiosae  virtuti.  No- 
lim  Iovinianos  aut  Christianos  Epicureos,  ut  cum 
Jfieronymo  loquar,  exclames.  In  ordinem  cogo 
castitatem,  ita  ut  censeam  christianae  menti  ne- 
cessariam,  deinde  et  pulcherrimum  esse  adu- 
lescentiae  rudimentum.  Verum  maius  quiddam 
Christianismum  voco ,  quam  ut  tam  angustis  fini- 
hus  comprehendi  velit.  Nec  putes  me  conferre 
cum  vulgari  luxu  castitatem,  sed  cum  coniugio 
coelibatum.  Nam  vulgatam  illam  libidinem  et 
nos  abominamur. 

Porro  hoc  in  quaestionem  vocatnr:  satins  sit 
coelibem  vitam  an  coniugium  amplecti?  De  pie- 
tate  disceptamus,  quare  quae  de  hac  rc  Philosophi 
disputarunt,  quae  humanae  leges  sanxerunt,  omit- 
to.  Omitto  item  ipsum  naturae  sensum ,  et  non 
invitus  dcderim,  ampliorem  et  splendidiorem  coe- 
libatum  esse ,  nempe  cuius  gravissima  hahemus 
exempla,  CHPJSTUM,  IOANNEM,  MAPJAM, 
ut  innumeros  alios  praeteream.  Dabis  et  tu  mihi, 
consuli,  non  praecipi  coelibatum.  Siquidem  a 
Christo  dictum  est,  ut,  qui  possit  capere^  capiai. 
Iam  quod  divinus  Spiritus  15)  consulere  maluit, 
quam  praecipere  coelibatum,  satis  declaravit,  rem 
ancipitem  esse,  nec  ita  positam  in  medio,  ut  te- 


12)  permittam]    Mel.   opp. :    „  permiltant.  "       (Ita  et  ep.  pri- 
Tiium  edita.     F.) 

13)  sola]  cod.  Gotb.:  „prope  sola." 

14)  Nolim]  cod.  Goth.:  „et  nolim." 

15)  Spiritus]  cod.  Goth.. :  „Spiritus  Christi." 


mere  quivis  arripiat.  Divinum  donum  coelebs 
animus  est,  quod  quam  paucis  vere  contingat, 
magno  malo  nostro  proh  multi  experiuntur  1G). 
Quo  diligentius  explorandae  sunt  vires  nostrae, 
nc  nostra  nos  temeritas  frustretur.  Egregia  qui- 
dem  res  coelibatus  est,  sed  plena  periculi.  Atqui 
nobis  potius  hoc  vitae  genus  amplectendum  est, 
quo  certius  ad  Christum  pervenitur.  Permitto, 
ampliorem  esse  coelibatum,  permittes  et  *')  mihi, 
periculosiorem  illum  esse  coniugio.  Iam  nos  hoc 
vitae  genus  sectari  convenit,  non  in  quo  plus  pe- 
riculi  sit,  sed  quo  certius  ad  scopum  eniti  possi- 
mus,  maxime  quoin  huiusmodi  pericula  sint,  quae 
deflcctant  prorsus  a  scopo,  ad  qucm  utrique  con- 
tcndirnus.  Sunt  enim  plane,  si  rcm  ipsam  pro- 
pius  contempleris ,  quaedam  in  coelibatu  pericula, 
quae  non  queas,  ut  est  humana  imbecillitas,  vi- 
tare;  quae  (nisi  fallor)  significabat  Paulus,  cum 
diceret:  MELIUS  EST  NUBERE  QUAM  UPJ. 
Nam  et  significantius  graece  dictum  est,  XQUxrov 
eivca  yafirjGcu  i)  7ivoovo&cu. 

Multa  hic  relinquo  tibi  ipsi,  quac  18)  est 
acrimonia  iudicii  tui,  cogitanda.  Non  potes  enim 
non  admittere,  vero  verius  esse,  quod  dico,  hu- 
iusmodi  pericula  esse,  eaque  innumera  fere,  quae 
vitare  non  queant  ullae  hominum  vires.  Atque 
utinam  expenderent  huius  generis  pericula  ii,  qui 
sese  religionibus  addicunt.  At  hodie  quotusquis- 
que  vel  illa  intelligit.  O  utinam  hic  animi  mei 
cogitationes  introspicere  tibi  oculis  tuis  penitus  li- 
ceat,  cognituro,  quam  nbn  temere  praeferam 
coelibatui  coniugium.  Non  attinet  dicere,  quid 
horum  nos  experti  simus;  nec  enim  exemplis  ca- 
rere  monasteria  puto.  Atque  utinam  non  esset 
coelibatus  latius  et  ad  Sacrificos  nostros  propaga- 
tus.  Nam  hic  cum  aliud  non  liceat  et  publicum 
malum  mutare  non  possimus,  tantum  voto  locus 
est.  Onerarunt  nescio  qui  Tyranni  coelibatu  sa- 
cerdotia,  ut  prodigioso  luxui  via  fieret.  Pit  enim, 
ut  interdictis  nuptiis  omnia  sibi  putent  licere  non 
modo  sacerdotes,  sed  et  nos,  qui  hac  spe  educa- 
mur,  ut  sacris  nomina  demus.  Nam  postquam 
adulescentium  animos  haec  semel  occupavit  opi- 
nio,  interdictas  sibi  nuptias  esse,  applicatur  con- 


16)  quod   quam  —   experiuntur]    cod.   Goth. :    „quod  paucti 
contingere   videmus." 

17)  et]  cod.  Goth. :   „et  tu." 

18)  quae]  Mel.  opp.  Basil.  edd. :  „  qua."     (Ita  et  ep.  primom 
edila.     F.) 


197 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


198 


tinuo  animus  ad  scortandum.  Nolim  te  verbo 
paruin  pudico  offendi;  quin  tu  rei  magnitudincm 
aestirna  et  cogita  hic,  quid  dici  possit,  quae 
persuasiones  hominum  animos  vulgo  teneant. 
Quae  ego  quoties  cogito,  cogito  autem  fere  sem- 
per,  eo  adducor,  ut  putem  in  Republica  Chri- 
stiana  nullum  miserabilius  malum  esse  vulgato  IU) 
coelibatu.  Et  doleo  et  videor  mihi  iustam  ha- 
bere  doloris  caus.un,  nec  habeo  quid  agam,  quam 
ut  inter  gemitus  et  suspiria  singultiens  et  lachry- 
mans  exclamem:  RESPICE  DOMINE  OPPPtO- 
BRIUM  NOSTPiUM.  Non  erant  apud  Iudaeos 
fornices,  non  prostibula,  iaxta  Moisi  legem;  at 
in  tempore  elocabantur  adulescentes.  Nos  forni- 
ces  fovemus,  ut  ab  honestis  nuptiis  avocemus, 
quos  in  hanc  spem  alimus,  ut  consecrentur.  Haec- 
cine  sunt  Christiana  instituta?  Et  unde  sit  pro- 
fectus  hic  coelibatus,  non  videmus? 

Sed  haec  quid  ego  tecmn?  paulo  longius 
me  dolor  ab  instituto  avocavit.  Vel  unus  Paulus 
admonere  queat,  de  vulgato  coelibatu  quid  sit 
sentiendum,  quum  inter  novissimorum  teinporum 
errores  et  hunc  numeret  ad  T imotheum  scribens: 
Spiritum  manifeste  praedicere,  quod  in  novissi- 
mis  temporibus  quidam  afide  defeciuri  sint ,  at- 
tendentes  spiritibus  erroris  ei  doctrinis  daemonio- 
rum,  in  hypocrisi  loquentium  mendacium,  et  cau- 
terialam  habentium  conscienfiam,  prohibentium 
nubere.  Obsecro  quid  aliud  monet  Apostolus, 
quam  fore  ,  ut  per  humanas  traditiones,  per  vota, 
per  coelibatum ,  quae  speciem  pietatis  habent,  no- 
bis  a  Satana  illudatur?  Neque  enim  ignorat  in- 
sidiator,  quantum  periculi  sit  in  coelibatu.  Pro- 
inde  quom  optimum  vivendi  genus  sit,  quo  quam 
expeditissimc  ad  Christum  pervenitur,  nolo  prae- 
ferri  nostro  vestrum  illud  tam  certis  ac  variis  pe- 
riculis  obnoxium.  Permitto  tibi,  caelesti  auxilio 
nihil  non  effici;  sed  expende,  qui  astus  daemonis 
sint,  quam  variae  insidiae,  quae  hominis  irnbe- 
cillitas,  ut  in  medio  foelicissime  institutae  vitae 
cursu  ex  clarissimis  plurimi  defecerint.  Expende 
rationem  temporum,  quae  omnia  monent  20),  pru- 
denter  deligcndum  esse  vitae  genus,  nec  statim 
quod  splendidissimum  est  arripi  deberc,  sed  quod 
optimum  et  aptissimum,  maxime  cum  nulluin  sit 
▼itae  genus,    quod  suis  careat  21)  periculis.      Est 


19)  vulgalo]  Mel.  opp.  Basileae  edd.:   «vulgo.'*     F. 

20)  monent]  Mel.  opp.  Basil. :  „uiouent." 

21)  careat]  cod.  Gotb. :  r.vacet." 


ubivis  ubi  dimices,  sed  negare  non  potes,  prae- 
sentius  esse  periculum  inMonastico.  TENENDA 
CASTITAS  EST  non  votis,  non  iure  iurando, 
sed  sacrarum  literarum  usu  ac  meditatione,  piis 
precibus.  Num  uspiam  docent  divinae  literae, 
morbum  animi  iure  iurando  vinci?  Aut  quomo- 
do  credibile  est,  nihil  in  vos  licere  Daemoni,  apud 
quos  divinarum  literarum ,  quibus  ignea  Satanae 
tela,  ut  S.  Paulus  ait,  depelli  debent,  fere  nul- 
lus  2!)  est  usus? 

De  paupertatis  voto  non  attinet  multa  di^ 
cere;  palain  est  enim,  non  Evangelicam  esse 
eam  23),  quam  vos  profitemini.  Verum  unde  sit 
haec  vestra  paupertas  profecta,  excutiamus. 

Circiter  Augustini  tempora  coenobia24)  fuis- 
se,  vel  ipse  Augustinus  testis  est,  ubi  coniuncti 
aliquot  contulere  in  commune  copias  familiares, 
sumptuum  quisque  tantum  25)  pendebat,  quantum 
facultates  domesticae  ferre  poterant;  convictores 
suis  ipsorum  impensis,  sed  in  communi  collata 
pecunia  vivebant.  Votum  nullum  erat,  titulus 
paupertatis  nullus,  sed  in  hoc  huiusmodi  ratio  2G) 
inibatur,  ut  ipsi  inter  sese,  alter  alterius  exempio, 
ad  pietatem  accenderentur.  Nullius  rei  quam  sa- 
crarum  literarum  maior  cura  erat.  Tentabat  hoc 
vitae  genus  quisquam,  cum  suae  cum  publicae  ra- 
tiones  postulabant.  Hunc  convictum  quis  putet 
illos  paupertatem  vocasse?  Post  Augustini  tem- 
pora,  quom  iam  Monachi  frequentiores  essent, 
donarunt  pii  quaedam  Coenobia  agris,  censu,  un- 
de  viveretur.  Laus  omnis  erat  apud  eos,  qui  do- 
nabant  27);  qui  donabantur,  illorum  beneficen- 
tiam  grato  pectore  amplectebantur.  Atque  hoc 
genus  reliqui  sunt  adhuc  Benedictini  Bernardi- 
nique,  item  Chartusiani. 

Quaeso  te,  paupertatem  vocas,  ubi  omnium 
rcrum  abunde  satis  est,  idque  aliena  beneficentia? 
Quin  tu  magis  eorum  paupertatem  lauda  28)  Evan- 
gelicam,  qui  donarunt;  ne  iacta  tuam  pauperta- 
tem,     qui  frueris   illorum    bcneficio   liberalitatis. 


22)  nullus]  Mel.  opp.:    „nullius." 

23)  eam]  cod.  Goth. :   „paupertatem." 

24)  coenobia]  c.  G. :  „passim  coenobia." 

25)  tantum]  Mel.  opp. :  „tamen." 

26)  ratio]  c.  G. :  ..virendi  ratio." 

27)  Laus  omnis  —  donabant]  Ita  c.  G.  (Desunt  Iiaecce  et 
epistolae  primum  editae  et  Mel.  opp.  INeque  in  Germa- 
nicuni  translata  sunt.     F.) 

28)  lauda]  Mel.  opp. :  „  laudas. "  (Ita  et  epistola  primum 
edita.     F.) 

13  * 


199 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1520. 


200 


Est  enim  (ne  sublimem  illam  spiritus  r.anuvo- 
u,^oOvvr\v  modo  attingam)  vere  Evangelica  pau- 
pertas  non  in  accipiendo  sed  in  dando.  Mea,  in- 
quies,  reliqui  20):  at  malim,  tuis  te,  quam  alie- 
nis  uti.  Idque  non  videmus,  quanto  rectius 
fieret  30).  Mendicitas  vero  num  ad  Evangelicum 
institutionem  quadret,  aliis  cxcutiendum  relin- 
quo. 

Porro  obedientiae  votum  non  displicet.  Sed 
quaeso,  cur  non  et  politicis  magistratibus  paretis, 
iuxta  txun  Pdrl  tum  Pauli  Tzafjayyeliiar.a?  Et 
quod  ad  obedientiam  privatam  pertinet ,  quod 
Fratres  vestri  Prioribus  debent,  boc  nos  divino 
iure  parentibus,  praeceptoribus,  publicis  magi- 
stratibus,  quibus  31).  multo  rectius  quam  vos  solis 
Prioribus  adstricti  32)  sumus.  Ex  bis  opinoi  non 
inepte  coliigi  posse,  monasticam  vivendi  rationem 
non  esse  optimam.  Quem  enim  non  absterreant 
a  coelibatu  certa  et  praesentia  pericula?  Pauper- 
tas  fictitia  est,  obedientia  eadcm,  quam  nos  no- 
stris  debemus  tum  pareniibus,  tum  praeceptori- 
bus,  tum  magistratibus.  Quid  igitur  tantopere 
vota  praedicatis?  Cur  ineptus  ille  Frater  Tho- 
mas  ab  Acjuino  tanti  fccit  professionem,  ut  qui  in 
verba  vestra  iuraverit,  ei  condonata  esse  orania  de- 
licta  censeat?  Tantumne  professionis  meritum 
est?     At  scriptura  nulla  est,  quae  id  doceat. 

Vide  quae  Monacborum  ratio  quondara  fue- 
rit.  Primis  enim  Christianorum  temporibus  qui- 
dam,  ut  ndmlolArqmv  consuetudinem  vitarent, 
maluerunt  33)  in  desertis,  quarn  domi,  quam  in 
civitatibus  degere.  -  Suis  illi  manibus  victum  quae- 
rebant.  Conveniebatur  frequenter,  dissereba- 
tur  34)  de  sacris  mysteriis,  fiebant  supplicationes 
pro  Ecclesia,  pro  rerum  bumanarum  tranquilli- 
tate,  nec  tum  ulla  erant  vota.  Secuta  sunt  inde 
Collegia  eorum,  qui  collatis  in  commune  pecuniis 
vixerunt.  Quae  consuetudo  proprie  incepit  3S) 
discendarum  sacrarum  literarum  gratia.  Deinde 
coeperunt  condi  3G)  Monasteria,  in  quae  ceu  in 
portum   profugerunt    emeriti,    qui  Ecclesiae  gu- 


29)  reliqui]  Mel.  opp. :  „reliqua."     (Jlaiamin  epistola,  quae 
sitigulatim  prodiit.     F.) 

30)  fieret]  cod.  Goth. :  „fiet." 
81)  quibus]  c.  G. :  „quibus  nos." 
32)  adstricti]   c.  G.  :  „  obstricti." 

3S)  malueruut]  Ep.  primum  edita:  „maluerint."     F. 

34)  disserebatur]  Mel.   opp.  (et  cod.  Goth.):    „  et  dissereba- 
tur."     F. 

35)  incepit]  c.  G. :  ,,incoepta  est." 

56)  coeperunt  concli]  c.  G. :  „sunt  condita." 


bernandae  onus  sustinere  porro  non  poierant. 
Apud  bos  iuvcnes  educabantur,  nullis  voiis  oh- 
noxii,  qui  eruditi  sacris  literis  praeficiebantur 
Rebus  publicis.  Ac  nescio,  an  in  borum  locum 
successerint  postea  Academiae  generalium,  ut  vo- 
cant,  studiorum.  Quaeso  nostro  Monacborura 
generi  quid  illorum  simile?  Postremis  tempori- 
bus  plures  sectae  monachorum  factac  sunt,  quara 
ut  recenseri  possint,  addita  vota,  atque  adeo  chri- 
stiana  libertas  extincta. 

Non  dico  iam,  quo  consilio  profitcamur  vul- 
go,  qui  ventris,  qui  superstitionis  gratia  profite- 
mur.  Sed,  ut  ante  dixi,  dc  rebus  ipsis,  non  de 
hominum  vitiis  disputo.  Ipsum  per  sese  coeliba- 
tum  ita  probo,  ut  non  paliar  pracfcrri  matrimo- 
nio.  Piectius  nos  pauperes  sumus,  quotquot  no- 
stra  cum  egenis  communia  habemus.  Par  est 
obedientiae  laus  apud  nos,  qui  parentibus,  qui 
bonis  praeceptoribus  ac  rnagistratibus  obterapera- 
mus.      Quid  igitur  tanti  facimus  Monasticen? 

Non  erat  ocinra  plura  scribendi,  alioqui 
acturus ,  quam  temere  tu  quoque  nostrae  vitae  ra- 
tionem  perditionem  voces.  De  me  nibil  dico,  qui 
non  negem,  me  neutiquam  respondere  Christiani 
norainis  titulo.  Verum  de  toto  nostro  genere  lo- 
quor,  non  minus  Christiane  vivi  37)  posse  extra 
Momsteria,  quam  apud  vos.  Versamur  non 
pauci  extra  Monasleria  in  studiis  sncrarum  litera- 
rum  multo  maiore  negocio,  quam  religiosi  ulli; 
quae  sane  probabilis  coniectura  est,  esse  aliquid 
christianitatis  etiam  apud  ncs.  Non  omnia  vobis 
arrogate:  et  qui  manducatis,  ne  contemnite  non 
manducantes.     Plura  alias. 

lam  et  tu,  si  poteris  moveri,  quid  sxT(jay(th<> 
dttg  in  optimum  et  doctissimura  pracceptorem  no- 
strum  Lutherum?  Non  arguara  te  mendacii, 
sed  scio  tamen,  nec  apostatam  illum  esse,  et  coe- 
lebare  *)  et  ieiunare  et  orare,  ita  ut  cum  Char- 
tusiis  quoque  conferri  posset.  Ilic  zelus  vester 
est,  quo  oportet  bonos  viros  falso  criminnri,  non 
arguere  vitia.  Ostende  quid  ille  erret;  doctri- 
nam  damna ;  mores  non  potes.  Vale  et  rescribe 
per  otium.  Nobis  hoc  tempore  plura  non  licebant. 
Dat.  Wittenburgae  4to  Nonas  lunii  anno  XX  3S). 


*)  i.  e.  coelibem  esse. 

37)  vivi]  Bretschneiderus  V.  S. ,  qui  cod.  Golb.  sequutus  est, 
scripsit:  „vivere."    F. 

38)  Iam  et  tu ,  si  poteris  —  4to  Non.  Iun.  a.XX.]  Haechabet 
c.  Goth.  Desunt  et  Mel.  opp.  et  translationi.  (Neque  in 
epislola  primum  edila  exhibenlur.     F.) 


£01 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1520. 


202 


No.  78. 


8.  Tnnii. 


loanni    Ilesso. 


Ex  autograpbo  in  Codd.  Rehdig.  Vol.  V.  curante  S.  V. 
Schulz/o.  Apographum  inest  Cod.  Bav.  II.  pag.  601. 
Episiola  et  in  Libro  Vl.  pag.  324.  exstat. 

(I  oanni  II e  sso   Vra tisla via e.) 

Salve  mi  Ilesse,  frater  carissime.  Cum  alias 
multis  excausis,  tam  hac  omnium  prima  iucun- 
dissimae  milii  literae  tuae  fueruiil,  quod  signincas, 
adversum  te  quoque  Sadducacos  furere.  Seilicet 
suum  negolium  agant.  miseri  homines  ')  dcplorandi 
magis,  quam  insectandi.  Tu  vide,  ne  non  gratus 
sis  Deo  Opt.  Max.,  qui  te  tam  suaviter  exercet. 
Professionis  tuae  nomen  tuere.  Christianus  es 
enim,  Christi  doctrinam  fac  adseras  vel  portis 
inferorum  repugnantibus.  Nos,  quoad  Dominns 
gpiritum  suum  suppcditarit  nobis,  pro  virili  Chri- 
stianas  literas  adseremus.  Nondum  devota  diris 
est 2)  Witlenberga,  et  res  ex  urhe  Roma  quietae 
nunciantur,  nisi  quod  Sylvcster  Prierias  contra 
'jyjartihiim  edidit  suae  dispntationis  Indicem  *), 
ni  fallor,  ut  hominem  iptvdonvQoig  terreat.  \  i- 
debis  cum  hic  excusus  fuerit  libellus  **).  Invitat 
nltro  JMartinum  Franciscus  dcSic/cingen,  Equi- 
tum  Germaniae  rarum  decus.  Huttcnus  ad  Fer- 
dinandum,  Caroli  fratrem,  proficiscitur,  viam 
facturus  libertati  3)  per  maximos  Principes.  Quid 
non  speremus  igitur? 

Mitto  Apologiam,  qua  Franciscano  Monacho 
rcsponsum  est  a  Feldkirchio  meo,  fratre  Hariho- 
lomaei  Cameracensis  Parochi  ***).  Eam  dahis 
legendam  amicis.  Mitto  et  optimum  Martini 
Opusculum  de  Fide  et  bonis  operibus  ****),  quod 
leges,  ut  illius  omnia  soles,  cum  voluptate. 


1)  homines]   Lib.  V[. :   „hones." 

2)  diiis  esl]  Lib.  VI.:  „  est  diris." 
S)  libertali]  cod.Bav. :  „veriiali. " 

*)  Prieratis  liber  „Epitorna  responsionis  ad  Lutherurn"  pri- 
mum  prodiit  Perusiae  a.  1519  in  foiio.  Recusus  esl  m.  iu- 
nio  a.  1520  Lutheri  adnotalione  illuslralus  „Vuitlenbergae, 
ad  laudem  et  gloriani  omnium  hostium  Cbristianae  veritatis. 
Anno,  M.  D. XX."  Plagg.  %%  in  4to.  (cf.  Lutheri  epp.  ed. 
dc  VFette  I,  454.)  Libri  folium  secundum  inscribitur:  „De 
iuridica  et  irrefragahili  veritate  Romanae  Ecclesiae  Roma- 
niq.  Ponlificis  Liber  tertius:  Index  quidem  longissimus ; 
sed  breuissimum  Epitoma."    (sici)       F. 

**)  Cf.  quae  Huttenus  Melanthoni  scribit  supra  pag.  131  et 
p.  191  seqq.     F. 

***)  cf.  supra  p.  147.     F. 

****)  Lutheri  opusculum  primum  edilum  inscribitur:  „  SSon 
bcn  gutcn  tvcrcfen :  £>.  93?,  £.   9Su'tfcm&crg."    (In  fine:  „($}c: 


Crotus  huc  ad  te  scripsit,  item  ad  JMarti- 
num  4).  Nostrae  ad  illum  literae  in  Italiam  rnit- 
tuntur,  cum  ipse  iam  iter  in  Germaniam  inten- 
disset.  De  loco  apud  Paulum  JVIartinus  respon- 
det  *).  Quis  enim  JMartino  aptius  respondeat? 
quo  adPauli  spiritum  nemo,  quod  sciam,  omnium 
scriptorum  Graecorum  et  Latinorum  propiiis  ac- 
cessit.  Sed  breviter.  Properabat  enim  Nuncius. 
De  Matthaei  loco  uterque  sic  sentimus,  %qi- 
gtov  5)  secundum  humanitatem  ignorasse  diem 
extremum,  sicut  pleraque.  Neque  permittimus 
Theologis,  quod  agunt,  omnia  Christum  secun- 
dum  humanitatem  scisse,  quae  sciret  verbum. 
Qua  de  re  suo  loco  agemus.  Ago  gratiam  pro 
Callimachi  disceptatione.  Amoena  est  enim. 
Clarissimo  Yiro  D.  Sauro  me  unice  commenda- 
bis,  salutabisque  optimum  ac  doctissimum  virum 
meo  nomine.  '  Item  Qradualdum,  Item  ViU- 
gcrum.  Nos  tui  sumus.  Vale  mi  frater.  Plura 
non  licebat  per  nuncium  scribere.  Octava  lunii, 
MDXX. 

Dominus  tecuirrsit6)  operaturo  sacris. 


No.  79. 


(c.  25.  Innii.) 


G.  Spalatino. 


Ex  aulographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  14. 

Optimo  viro  U.  Georgio   Spalatino,    Pa- 
trono  suo  cariss. 

Salve  Georgi  optime.  Enarrandi  Plinii  provin- 
ciam  **)  utinam  Illustriss.  et  Sapientiss.  Princeps 
nostcr  demandet  alicui,  qui  rem  tantam  iuxta 
auctoritate  atque  variarum  rerum  coguitione  usu- 


frucJf  j«  SEtttcntHTcj  Ux)  bcm*  juttcjen  93?cW)tor  Sottfjcr,  3m 
Soutfcnt  funfffjunbcrt  tmnb  |ttoet)nj?j)tften  iar.")  Plagg.  14 % 
in  4to  cf.  Luliieri  epp.  ed.  de  Wetle  I,  434.  Melanlhon 
a.  1521.  Lutheri  librum  nescio  a  quo  in  latinum  sermonem 
translaluni  edidit.     F. 

*)  Quae  quidem  Lutheri  erplicatio  inleriisse  videlur.     F. 

**)  Vid.  Lutheri  ep.  ad  Spalatinum  d.  25.  Iunii  a.  1520.  (ap. 
dc  Wettc  1,458.  cf.  etiam,  quae  Lutherus  hac  de  re  Spa- 
latino  d.  15.  m.  Iunii  scribit  ap.  de  Wette  I,  454.     F.) 

4)  Melanthon  ad  marginem  h.  I.  scripsit:  „Mitlo  festivam 
Croti  epistolam  ad  Martinum.  Recognosci  a  me  non  po- 
tuit  hoc  tempore."  (Liher  Vi.  haec  vcrba  in  fine  epis(t).. 
lae  exhibet.     F.) 

5)  xqigtqv~\  Lib.  VI.:  „Christum." 

6)  „  sit "  deest  Lib.  VI. 


203 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


204 


que  tueatur.  Nam  utriusque  habenda  est  ratio. 
Emiidem  quam  bene  volo  reipublicae  iiterariae 
nostrae,  tam  non  censeo  consultum,  mihi  rem 
committi.  Primum  enim  non  arrogo  mihi  tan- 
tum,  nec  possim  quidem  sine  insigni  nota,  ut 
pollicear  Plinio  me  satisfacturum ;  deinde,  ut 
non  omnino  nihil  possivn,  sic  enim  vos  putatis, 
scholae  doctorem  requirunt,  qui  auctoritate  tan- 
tam  rem  sustineat  non  minus,  quam  doctrina. 
Nolui  ergo  Plinium  mihi  demandari,  in  quo  iieri 
non  potest,  quin  desiderent  scholae  auctoritatem. 
Intra  meos  finos  consisto,  rem  graecam,  aut  si  quid 
aliud  possum,  adiuturus.  Utinam  possem  et  hac 
parte  nosiro  Illustriss.  Principi  tam  benigne  de  me 
sentienti,  Acadevniae,  item  tibi  sic  rnerito  ob- 
sequi!  Cerle  nihil  contarer,  nihil  caussarer. 
Satis  nosti  ingenium  meum;  ambiri  mc  non  pa- 
terer,  nisi  conscius  essem  mihi  inscitiae  meae. 
Quid  enim  dissimulem?  Censeo  autem  vel  vo- 
candum  aliquem  ex  eruditis,  quorum  tu  pleros- 
que  familiariter  nosli.  Multis  placet  qui  Colo- 
niae  degit  Caesareus  *),  vel  nostrorum  fVittem- 
bergae  habendam  rationem.  Sunt  enim ,  qui  in 
hac  re  non  parum  possunt.  Inter  praecipuos 
Vacchus  **),  lohannes  Hessus  ***),  homo  meo 


*)  loannes  Caesarius  luliacensis,   Philosophus,    quem    ipse 

Spalatinus  m.  Septembri  a.  1520  Coloniae  Agrippinae  cogno- 

vit.     Ita  in  Annalib.  ap.  Menckenium  II,  602  scribit:    „  Fe- 

ria  VI.  S.  Venceslai  (28.  Sepemb.).     Hic  dies  mihi  peperil  ami- 

cum Ioh,  Caesarium ,  virum  tanta  integritate,  ut  ipsam  dixe- 

ris  probilatem"  (ipsum  dixeris  probitalisl)   „et  priscae  in- 

tegritatis  exemplum."    Erasrnus  Caesarium  utriusque  liltera- 

turae  vindicem  appellat  (cf.  Erasmi  epp.  ed.  Lond.  p.  1711.).  F. 

**)  Magister   Balthasar  Phacchus  s.  Vacchus,    qui  iam  per 

aestatem  a.  1507  Virgilii  Aencida,  Valeriurn  Maximum  et  Sa- 

lustii  bellum   lugurthinum  Vitebergae  inlerpretalus   est.     cf. 

Strobel's  N.  Beytrage  III,  2.  p.  58.'  et  supra  p.  148.     F. 

*W)  Postea  Vratislaviensis   [i.  e.  Ioannes   ille  Hessus  No- 

rimbergensis,  Theologus.     Qui  quum   die  19.  m.  Septembr. 

a.  1519  Ferrariae  summos  in  theologia  honores  adeptus  es- 

set     iam  m.  Ianuario  a.  1520  Viteberga  Vratislaviam  abiit, 

ut   Caitonici    munus    ibidem    administraret.       Id     quod    ex 

Melanthonis  carmine  abeunti  amico  m.  Ianuario  1520  scri- 

pto,  quod  suo  loco  ex  autographo  in  Cod.  Rehdig.  Vratislav. 

exbibebitur,  apparet.  —   Melanthon  autem  h.  1.  de  suisVite- 

bergensibus ,    neque   vero   de  externis  magistris  agit.     Prae- 

terea  Lutherus  Spalatino  d.  25.  Iunii  h.  a.  (ap.  de  FFette  1, 

459.)  scribit:    „  Magistro  Iohanni  Nesso ,    si  omnino  legen- 

dus  est  PHnius,  imponendum  putant."      Hessum  vero  Vra- 

tislaviensem ,   theologiae  doctorem,    Lutherus   philosophiae 

maaistruni  appellare  non  poterat.    Quare,  si  quid  video,  intelli- 

eendus  est  loannes  ille  Ferreus  Hcssus,   qui  a.  15|^  Aca- 

demiae  Vilebergensis  Reclor  erat.     cf.  And.  Sennerti  Athe- 

nas  itemq.  inscriptt.  Witlebergg.  (\yitteb;  1678.  4to)  p.  59. 

Cui  quidem  Hesso  quoque  nomen  fuit  et  Fcrreomonlano  et 

Ferrario.    Nomeneiusgenlilitiiim  fmtEisermann.  A.l558d. 

25.  m.  Iunii  Marburgi  Acadeniiae  Procancellarius  mortuus  est. 

cf.  F.  VF.  Strieder's  Grundlage  zu  e,  Hesstschen  Gelehrten- 

n.  SchriftstcHer-GesdTTcbte,  TV.  Bd.  p.  52  saqq.     F.] 


quidem  iudicio  cilra  ostentalionem  eruditus,  et 
qui  cum  quibusvis,  ni  fallor,  externis  certare 
possit. 

Ecce  chartam  philosophicarum  lectionum,  et 
simul  iudicium  meum  in  iis  mutari  quid  possit, 
ant  quomodo.  Optime  vale  mi  Qeorgi,  et  nos 
tibi  commendatos  habe.     Wittembergae. 

Philippus  tuus. 


No.  80.  (in.  Iuiiio,  ut  vidrtnr.) 

Erasmus  Melanthoni. 

Ex  apographo  antiquissimo  iri  Cod.  Goth.  20.  p.  25b.  (Ex 
altero  apograplio  epislolam  edidit  Strobelius  in  „Magazin 
f.  Religionsphiloso|>hie  ,  Exegese  und  Kirchengeschichle, 
herausg.  \.He.nkt"  II.  Bds  2.  St.  pag.  204.  Erasmus 
Spalatino  Eovanii  prid.  Non.  lul.  a.  1520  narrat:  „Scripsi 
nuper  Philippo  Me/anchthoni,  sed  sic,  ut  eadem  opera 
putarim  me  scripsisse  Luthero"  etc.  cf.  Erasnii  epp.  edd. 
Lond.  pap.  643.  Quae  ad  hanc  subsequenlem  epistolam 
referenda  videnlur.     F.) 

Erasmus  Philippo  JSlelanchthoni 

S.  P.  Sanctis  tuis  studiis,  mi  Philippe,  semper 
in  melius  gliscentibus  J)  magnopere  gratulor.  II- 
lud  unum  etiam  atque  etiam  admoneo,  ut  valetu- 
dinis  tuae  rationem  habeas.  Hic  2)  conspiratio 
sceleratorum  adversus  veram  3)  christianam  do- 
ctrinam  ac  bonas  literas  non  cessat.  Exoriuntur 
subinde  nova  monstra.  Proxime  Leus  *),  ut 
omnium  indoctissimus  ita  virulentissimus,  natus 
ad  malefaciendum  ac  maledicendum  omnibus. 
Habeo  in  Anglia  duos  stolidos  Abbates  et  mi- 
noritam  Staudicium  **),  nunc  episcopum,  cuius 
mentio  fit  in  studiis  4)  raeis;  hi  subornarunt  Car- 
tusiensem  quendarn  3),    iuvenem    simpliciter   in- 


*)  cf.  I.H.  aSeelen  „Controversiae  deN.  T.  inter Desid.  Eras* 
mum  atque  Eduard.  Leum  agitatae  consideratio"  in  eiusdem 
Stromat.  Luther.  (Lubecae  17<±0.  8.)  p.  268— 285.     F. 

**)  Si  quid  video,  scribendum  est  „Standicium,"  quod  nomen 
et  Strobclius  edidit.  De  Ioannis  Slandicii  (Standish),  Epis- 
copiS.  Assaph.,  sermone  Londini  adversus  Erasmurn  habito 
cf.  Erasmi  ad  Buschium  epistolam  scr.  Lovanii  prid.  Cal. 
Aug.  a.  1520  in  eiusdem  Epp.  edd.  Lond.  pap.  596  et  quae 
Erasmus  de  Standicio  („lVIinorita  Theologo,  Episcopo  a 
sancto  Asino")  Thomae  Moro  scribit  ibidem  p.  724.     F. 

1)  in  melius  gliscent.]  Strobelius:  „in  me  et  gliscentibus."  F. 

2)  Ilic]  Strobelius:  „Haec."     F. 

3)  verum]   Strobelius:   „vere."     F. 

4)  studiis]  Strobelius,  ut  mihi  quidem  videtur,  rectius:  „pro- 
uerbiis. "     F. 

5)  Cartus.  quendam]  Strobelius:  „quendam  Carthus."     F. 


205 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


206 


docturn,  scd  diabolicvrm  hypocritam,  et  prorsus 
altcrum  Lcum.  Is  *)  scribit  i$  a.jna^div  e)  in  me, 
in  Fabrum.  Insaniora  Horestratcnsis  petit 
non  ob  aliud,  nisi  quod  impar  esset  huic  tragoe- 
diae  7).  Praecipua  pars  huius  mali  fuit  Iacob. 
Latomus  et  adhuc  est,  qui  decrevit  hic  **) 
regnare. 

De  Lut/iero  varia  nunciantur.  Homini  fa- 
veo  quoad  licet,  etiamsi  ubique  meam  causam  cum 
illius  causa  coniungunt.  Plane  futurum  erat,  ut 
iliius  libri  exurercntur  in  Anglia  ***).  Hoc 
certe  prohibui  scriptis  ad  Cardinalem  Eboracen- 
sem  **f*)  Hteris,  qui  idem  a  me  monitus  silen- 
tium  imposuit  publica  sua  voce  clamoribus  stoli- 
dis  apud  populum,  et  nominatim  Sendicco  s) 
praesenti  favet  bonis  studiis  9).  Illum  nihii  of- 
ienderat  in  Lulhcro,  nisi  quod  negaret,  prima- 
tum  summi  pontificis  csse  iuris  divini.  Qui  fa- 
\entLuthero,  favent  vero  ferme  boni  omnes  I0), 


*)  Cui  quiclem  iuveni  Ioanncs  Batmanson  nomen  erat.  Vid. 
Erasmi  ad  Iiichardurn  ,  Episcopum  Wintoniensem  ,  lilleras 
scr\  Loyanii  III.  Non.  Maias  a.  1520  1.  c.  p.  606:  „Suborna- 
vit "  (Ed.  Leus)  „Londini  Carlusienscm  quendam ,  opinor 
nomme  loannernBalrnanson,  iuvenem,  ut  e  scriptis  appa- 
ret,  prorsus  indoctum,  sed  ad  insaniam  usuue  clorio- 
sum."     F.  * 

**)  i.  e.  Lovanii.     F. 

***)  Idem  Erasmus  Oecolampadio  XVIII.  Cal.  Iunias  1520 
scribit:  „Lutheri  libros  paene  arserant  in  Britannia.  Nec 
erat  remedium.  Attulit  remedium  amiculus  quidam  humilis, 
sed  in  tempore  vigilans."   L.  c.  p.  628.     F. 

****)  Thornam  VFolsey.      F. 

6)  Verba  „&?  upcc^div"  Strobelio  desunt.     F. 

7)  in  me  —  huic  tragoediae]  Strobelius  hunc  locum  ita  exhi- 
bet:  „in  me  et  Fabrum  insaniora  Horeste.  Atensis  periit 
non  ob  aliud,  nisi  quod  nuper  esset  ...  Trapecida  "  (i.  e. 
trapezita).  Neque  dubium  est,  quin  verba  apud  Stro- 
belium  maximam  partem  praeferenda  sint.  Atensis  enim 
est  Ioannes  ille  Briardus  Atensis,  theologus  Lovaniensis, 
qui  d.  5.  m.  lan.  1520  vita  defunctus  est.  In  epislola  de 
Magislris  nostris  Lovaniensibus  scr.  Lovanii  m.  Aprili  a. 
1518  de  Atensi  haec  narrantur:  „IIuius  fabulae  praeci- 
puas  agunt  partes  loann.  Briardus  Alensis,  homo  vix 
bipedalis,  sed  idem  fucatissimus  siinul  et  virulenlissimus, 
demque  Galliculus,  et  ob  boc  offensior  est  nostrae  Ger- 
maniae.     Hic  cum  sit  seneculus  et  semper  abundet  pessi- 

mis  hiimoribus  —   habet  medicum  loan.   VTinckel  ni- 

hilominus  lingua  sycophantica,  quam  sit  Atensis  ipse,  qui 
mhil  est  nisi  venenum  merum.  Is  hominem  ex  insano  fa- 
cit  insaniorem."  cf.  (/.  G.  Schelhornii)  Amoenilatt.  lit- 
ter.  1.  I.  p.  248.  Quid  sibi  velit  vqx  „  Horestratensis" 
mtelligere  piane  non  possum.  Fortasse  scribendum  erat: 
„Hogestralensis."     Sed  nec  hoc  ferri  potest.     F. 

8)  Sendicco]  Perspicuum  est  nibil  praeter  litleras:  „Se... 
aic.o         (Slrobelius  recte :  „Standicio."     F.) 

9)  praesenti  favet  bonis  studiis]  Strobelius  reclius:  „prae- 
sent..  Favet  bonis  studiis."  Quaequidem  banc  ferimt  sen- 
sentennam:  ..Cardin.  Eboracensis  —  nominatim  Standi- 
cw  silentium  imposuit.  Card.  Eboracensis  favet  bonis  stu- 
dns"  etc.      F. 

10)  boni  omnes]  Strobelius:  „omnes  boni."     F. 


vellent  illum  quaedam  civilius  ac  moderatius  scri- 
psisse.  Sed  id  nunc  admonere  serum  est.  Video 
rem  ad  seditionem  tendere.  Precor ,  ut  res  cedat 
in  gloriam  Christi.  Fortasse  necesse  est,  ut  ve- 
niant  scandala.  At  ego  nolim  esse  scandali  au- 
thor.  Istorum  conatus  plane  video  diabolicos, 
nec  alio  spectare,  quam  ut  oppresso  Christo 
regnent  sub  praetextu  Christi.  Commendabis  me 
D.  Luthero,  ut  n)  amicis  tuis  omnibus.  Ilaec 
scripsi  repente  oblato  nuncio  et  valetudinarius  la). 
Lovanii. 

Erasmus  tuus. 

Mire  placuit  haec  responsio  Luihcri  adver- 
sus  condemnationem  Colon,  et  Lovan.  *) 
Tandem  coepit  eos  pudere  suae  praepro- 
perae  ")  pronunciationis.  Nolueram  no- 
men  meum  adiunctum  14)  fuisse  **).  Nam  ea 
res  me  gravat  et  Lutherum  non  sublevat. 
Hultcnus  hic  adest,  mox  aulam  Caroli  pe- 
titurus;  sed  nulla  est  aula,  quam  non  occu- 
parint  ls)  isti  nvyanvQavvoi  ,6).  Rursum 
vale  mi  charissime  Philippc. 


No.  81.  (m.  Iulio.) 

G.  Spalatino. 

Es  autogr.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  15. 

Optimo   viro  Georgio  Spalatino,   patrono 

suo. 

Salve  Gcorgi  carissime.     Quod  de  me  ab  univer- 
sitate  ad  Illustr.  Principem  scribi  vis,  officium  et 


*)  „CONDEMNATIO  DOCTRINALIS  librorii  Martini  Lu- 
theri,  per  quosdam  Magistros  nostros  Louanien,  &  Colo- 
nieTi,  facta.  RESPONSIO  Lutheriana  ad  eandt  con- 
demnalionc.  Vuittenbergae,  apnd  Melchiorem  Lotlherum 
luniorem,  Anno  M.D.XX."  Plagg.  4  in  4to  cf.  Lutheri 
epp.  ed.  de  Wette  I,  437.     F. 

**)  Lutherus  I.  c.  plag.  B.  4^.  haec  scribit :  „Omitto  hic 
Vuesaliarn  Fabrurn  Stapulen. ,  et  arietern  illum  liaeren- 
tem  cornibus  in  veperibus  Erasmurn."     F. 

11)  ut]  Strobelius  rectius :  „et."     F. 

12)  et  valetud.]  Strobelius:  „valetud."     F. 

13)  praeproperae]  Strobelius:  „praeposterae."     F. 

14)  adiunctum]  Strobelius:    „admiitum."     F. 

15)  occuparint]  Strohelius:  „occuparunt."     F. 

16)  7Tx>y(i)ivr>civvoi~\  Apographum  Goth.  mendose  „7iv/oriocty- 
vot."  Ad  marginem  scriptum  est:  „pauperes  tyranni, 
Pette/fiirsten."  Puto  igitur,  scribendum  esse  „nvyw- 
tvntivvoi"  \.  e.  domini  cubitales  s.  rninuti.  [Strobelius 
fortasse  rectius  cxbibet  „ 7no)%otvncCvvoi"  i.  e.  Bettelfiir- 
sten.     /'YJ 


207 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1520. 


208 


benevolentiam  tuam  lautlo  ac  probo ;  consilium 
non  item.  Destinavi  enim  apud  mc,  non  abuti 
lUustrissimo  Principe  per  sese  in  me  benigniore, 
quam  pro  merito.  Nolo  itaque  quidquam  scribi 
earum ,  quae  vel  Pv.  P.  Doctor  Martinus  nuper  *), 
vel  tu  nunc  vis.  Stipendio  donatus  sum  ab  II- 
lustr.  Principe  certe  magnifico,  ut  sunt  Germani- 
cae  res.  Neque  enim  ignoro,  pendi"quid  soleat 
aliis  passim  professoribus.  Mitto  ad  te  Langii 
Erphordiani  literas  de  Petreio  **) ,  quem  si  non 
nosti,  et  Marlinus  et  ipsius  ad  me  literae  testan- 
tur,  ingenio  singulari  et  rara  eruditione  praedi- 
tum  esse,  planeque  talem,  qui  futurus  sit  orna- 
mento  nobis.  Idco,  si  quid  videtur,  age  ut  do- 
ctorem  Plinianum  ***)  babeat  Academia.  Vale 
fclicissime.     Wittembergae. 

Pbilippus  tuus. 


No.  82. 


22.  Iulii. 


G.  Spalatino. 

Ex  autogr.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  52. 

Optirno  viro,  D.  Georgio  Spalatino,    suo 

pairono 

S.  Vides  mei  consilii  summam  ****),  mi  Spa- 
latine,  quod  probari  vobis  vebementer  optarim. 
Nam  ego  aliud  nibil  sequor ,  quara  quod  ex  re  li- 
terarum  esse  iudico,  quas  nisi  fideliter  pruden- 
terque  tuebimur,  rursus  obruet  barbaries.  Est 
novis  exemplis  invitanda  accendendaque  iuventus, 
ut  admiratione  iiterarum  capiatur,  easque  gratis 
etiam  amet.  ,  Nam  ita  nunc  sunt  mores,  ut  gratis 
discendum  sit,  cum  fere,  qui  rectissime  docti  sunt, 
algeant.  Non  ignoras  tu,  quae  rerum  omnium 
bonarum  vastitas  literarum  ruinam  sequatur.  Re- 
ligionem,  mores,  bumana  divinaque  omnia  la- 
befactat  literarum  inscitia.  Propterea,  si  quid 
potes,  te  adbortor  in  hanc  incumbas  curam,  de- 
liberesque,    qua  possit  ratione  rectissime  consuli 


*)  cf.  quae  Lulherus  Spalatino  d.  25.  m.  Iunii  1520  bac  de  re 

scribit  (ap.  de  Wette  I,  549).     F. 
**)   De  Petreio  Aperbacho  Er/ordiensi.     F. 
***)   cf.  supra  pag.  203.     F. 
****)   Melanthonis    consilium   hisce  litteris   inclusum    interiif. 

Fortasse  ad  bonas  leges  et  histituta  spectabat,  quibus  Acade- 

rnia  Vitebergensis  teinperaretur.     F. 


rebus.  Meum  studium  nulla  in  re  vobis  defutu~ 
rum  est.  Et  ut  quisque  optimus  est,  ita  vebe- 
mentissime  cupit,  salvas  esse  literas ,  quod  videt, 
nullam  esse  inscitia  capitaliorem  pestem.  Sed 
quid  ego  baec  tam  multis?      Vale.     Die  Magda- 


qui« 
lenae. 


Pbilippus, 


No.  83. 


1.  A 


ug- 


loanni  Hesso. 


Ex  autographo    in   Codd.  Relidig.    Vo!.  V.    descripsit   S.    R. 
Schulzius.       Epistola    primum    edita  est  in  epp.  Lib.  VI. 

pag.  32G. 

(lo anni   He s s o.) 

Salve  Ilssse  lucundissime.  Perpetuum  silentium 
tuum  ut  ferant  alii,  forsan  cx  ipso  Dominico  *), 
exque  D.  Marlini  literis  **)  intelliges.  Ego,  nc 
dubita,  amice,  boc  est,  aegerrime  fero.  Quan- 
quam  si  feiicius  sis  occupatus,  quam  ut  ad  ami- 
corum  nugas  ')  vaces,  nolitn  nugando  infeliciter 
bonas  boras  te  perdere.  Nibil  enim  est,  quod  ve- 
reamur  ne  iuxta  Aristotelicum  2)  illud  Xvorj  (piliav 
dnoodriyoota.  Aristotelica  ea  est  amicitia,  quae 
nibili 3)  rebus,  cbartis  scilicct,  alenda  est,  non 
Cbristiana,  quam  idem  semper  dmojieosvvcog 
conciliat  spiritus.  liabes,  credo,  quae  respondi- 
mus  cumD.  Martinus  tum  ego  ad  proxirnas  literas, 
quas  per  sacerdotem  tu  miseras  ***).  Ego  per 
quem  relata  sint  ad  te  rd  dvTiyeygajLif.uva  ignoro. 
Fefellit  enim  sacerdos  nos.  Copiose  credo  de 
omnibus  tum  scriptum  ,  de  quibus  tu  volebas. 

Novi  quod  sciam  nunc  nibil  est:  adbuc,  Deo 
gratia,  spirat  Martinus ,  et  tu  ora,  ut  quam  diu- 
tissime  spiret,  ille  unicus  ^eoloyov  didaGxahiaq 
vindex.  Ante  paucos  dies  scripsit  ad  Illustrissi- 
mum  Principem  Fridericum  Cardinalis  S.  Geor- 
gi  -j-),  agens  4)  prece  ac  minis,  ut  coerceatur  Mar- 


*)  Schleupnero.    F. 

**)  Lutheri  Jitterae  ad  Ilessum  tunc  missae  interierunt.     F. 

***)  cf.  supra  pag.  202.      F. 

-J-)  Die  VI.  ni.  Iulii.  Spalatinus  in  Annalib.  1.  c.  p.  601.  De 
hac  re  ita  scribit:  „Eodem  die"  (Feria  VI.  Octava  SS.  Apo» 
stolor.  Petri  et  Pauli)  „Princeps  meus  Fridericus  accepit 
literas  ex  Vrbe,  ut  D.  Raphaelis  Cardin.  S.  Georgii,  ita 
Doc.  Valentini  a  Tetleben  Iv  noayaaTt  rtt  Mctor  tvs 
^litxrrjQa.        JC. 

1)  ad  amic.  nug.]  Lib.  VI.:  „amicorum  nugis." 

2)  „  Aristotelicum"   deest  Lib.  VI. 

3)  nihilij  Lib.  :   „  nihil." 

4)  agem]  Lib.  VI.:  „agit." 


209 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


210 


iinus  *),  Respondit  illi  Princeps  acute,  pro  iri- 
genio  suo.  Nosti  zbv  netd-ovs  ^OdvGOea.  Exem- 
pla  nunc  non  erant  ad  manum;  describenlur  si 
petiveris.  Vides  quam  callide  abs  te  literas  ex- 
torquere  coner.  Nos  egregie  cessamus,  quam- 
quam  semper  occupatissimi ,  sed  nugando,  potan- 
do.  Mitto  propositiones  nostras  **).  Crotus  quo- 
que  conticescit.  Noster  Isleben  ***)  uxorem 
duxit  Elsam,  si  nosti,  eam  s)  cuius  sororem  ha- 
het  Scriba  civitatis  Wittenberg.  ****)  Ductu- 
rire  nos  quoque  vulgo  aiunt,  cum  nunquam  ma- 
gis  frixerimus.  Illi  tu  bene  ominabere.  Vale  et 
ride,  nisi  flagitium  putas.  Wittembergae  6)  Ga- 
lcndis  Augusti, 


No.  84. 


1.  Au 


&• 


Ioanni  Episcopo  f). 


Ex  autographo  in  Codd.  Rehd.  Vol.  V.  cura  S.  V.  Schulzii. 
Melanthonis  epistola  primura  in  Abr.  Sculteti  Annalib. 
pag.  61.  -f-f)  prodiit,  deinde  excusa  est  in  Abr.  G.  Rosen- 
berg^s  Schlesischer  Reformationsgesch.  (Bresl.  1767.    8.) 

Eag.  463.     (Legitur  etiam   in  Dn.  Gerdesii  inlroduct.  in 
Lst.  evang.  Sec.XVI.  renovati  T. II.  monum.  pag.7.     F.) 

Reverendissimo  et  amplissimo  patri  ac  domino 

D.    Iohanni,     FVratislaviensium     ecclcsiae 

Episcopo,  Domino  suo  ac  patrono. 

Salve  Revendiss.  praesul,  optime  pr.  f +t)  Quam 
grato  pectore  acceperim,  quae  de  me  ad  Domini- 
cum  +++t)  nostrum  Reverendiss.  Paternitas  tua 
scripsit,  multo  iam  tempore  iusto  aliquo  et  ar- 
gumentoso  opere  testari  gestio.     Sive  enim  ita  de 


*)  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  460.  464.  465  et  466.    F. 
**)  cf.  Lulheri  epp.  ed.  de  Welte  I,  475.  et  quae  supra  p.  125 
dixi.     F. 

*♦*)  Ioannes  Agricolalslebius  cf. Lutheri  epp.  ed.  deWette 
I.  p.  471  et  p.  482.  Hoc  loco  de  sponsalibus  rite  factis, 
neque  vero  de  nupliis  sermonem  esse ,  non  est,  quod  mo- 
neam.  Ita  et  dubitatio,  quam  Kordesius  in  Agricolae  vita 
pag.  83.  protulit,  toliitur.     F. 

*♦.**)_  Bartholomaeus  Dragstadt  cf.  Kordesium  I.  c.  p.  146. 

F. 
f)  sc  Vratislaviensi,  cui  nomen  gentilitium  Thurzo  erat.     F. 
ff)  in  Hm.  v.  d.  Hardt  hist.  ht.  rtform.  P.V.  p3g.  34.      F. 
+ft)  »Pr'"  '•  e*  princeps, 

+  tf+)  Schleupnerum.  cf.  Lutheri  ad  Tiiurzonern  enislolan» 
*cr.  3.  Cal.  Aug.  1520  ap.  de  Wetle  I,  472.     F. 

5)  Elsam  —  eam]  Lib.VL:  „etsane,  si  nosti,  Elsam."     F. 

6)  Lib.  VI.  addit:  „AnnoXX."     F. 

BIeLANTII.     OfER.     VOL.  I. 


nobis  in  iis  literis  iudicabas,  $ive  pro  benignitate 
tua  nos  istiusmodi  laudatiuncula  ad  recta  studia 
currentes  l)  incitabas,  iucundissimum  fuit  his  vo- 
cibus  a  tanto  principe  vel  probari  vel  animari. 
Verum  dum  cesso  interim  et  contor  ')  hunc  talem 
animum  R.  P.  tuae  declarare,  Dominicus  noster 
pro  officio  ad  R.  P.  T.  profecturus  adhortatur  3), 
ut  brevi  me  epistoliolo  R.  P.  tuae  commendem  *). 
Ego  vero  ut  intelligebam  ct  quid  deberem  et  qua- 
lia  decerent  R.  P.  tuam:  ita  parum  civile  arbitra- 
bar,  putida  tantum  epistola,  ac  non  potius  gra- 
viore  aliquo  argumento  R.  P.  tuam  interpellare: 
tamen  victus  hominis  amici  consilio  hoc  quic- 
quid  est  literarum  scribo,  ac  Pi.  P.  tuae  simul  mea 
studia  et  hunc  animum  laudibus  tuis  impcnse  fa- 
ventem  addico.  Quis  enim  ei  non  faveat,  qui 
unus  nobis,  quod  sciam  equidcm,  in  Germania 
episcopi  paradeigma  absolvisti  auctoritate,  lite- 
teris,  pietate?  Quod  *)  si  haberet  christiana  res- 
publica,  ut  ille  rex  Homericus  ait,  decem  tui  si- 
miles  GVjLMpQdd/Lioveg ,  non  dubitarem  renasci  ali- 
quando  Christum.  Sed  haec  alias.  Gaetera  Do- 
minicus  coram.  Huius  officium,  qui  te  visurus 
abit,  R.  P.  tua  probabit,  cuius  salute  ne  suam 
quidem,  quae  est  hominis  dexteritas,  qui  candor, 
antiquiorem  habet.  Studia  eius  pro  benignitate 
tua  R.  P.  T.  adiuvabit  ac  provehet.  Dignus  est, 
et  quia  bonns  et  quia  tuus  est,  quem  Pi.  P.  T. 
tueatur.  Feliciter  valeat  eadem  P.  T.  Wittem- 
bergae,  Cal.  Aug.  1520. 

R.  P.  T. 
dedititius 

Philippus  Melanchthon. 


No.  85. 


(c.  d   18.  in.  Aug.  **)) 


Ioanni  Langio. 


Ex  autoprapho  in  Cod.  Monac.  I.  p.  336.  Apographum  in- 
est  Cod.  Goth.  399.  pag.  167  b.  Epislola  et  m  libro  VI. 
p.  413.  legitur. 


1)  j, cuirentes"  non  babent  S.  et  R, 

2)  conlor]   R. :  „conor. " 

S)  adhortatur]  R.  et  S.:  „horlatur." 
4)  quodj  S. :  „qui;"  R. :    „quia." 
*)  Thurzo  Episcopus  ante  Schleupneri  adventum  die  secundo 

m.  Augusti  a.  1520  vita  excessit.     F. 
**)  Equidem  puto,  epistolain ,  quae  alias  ad  ni.  Novenilnvrn  a, 
1520  referiur,  hoc  tempore  exaratam  esse.  Nam  priinum  Lutke* 
ri  epistola  ad  germanicain  nobilitatem  scripla,  cuius  Melan- 
thon  h.  i.  mentionem  facil,   mense  Auguslo  a.  1520  prodiit. 

14 


211 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


212 


Reverendo  Patri  D.  Iohanni  Lango,   Theo- 

logo    vere   christiano,     Auguslinianorum  My- 

siae  *)  V^icario,  D.  ac  patrono  suo. 

Salve  optirne  ac  doctissime  Pater.  Consilium  de 
scribenda  ad  germanicam  nobilitatem  epistola  **) 
principio  mngis  non  improbavi,  quam  probavi. 
Animabatur  enim  Noster  ad  eam  rem  perscriben- 
dam  )  a  quibusdam,  quibus  utrique  multum  tri- 
buimus.  Deinde  res  per  sese  taiis  est,  quam, 
quia  divinitus  agi  puto,  morari  nolui.  Spiritum 
JMartini  nolirn  temere  in  hac  causa ,  ad  quam 
destinatus  vnb  nqovoiag  videtur,  interpellare. 
Porro  libellus  iam  editus  est  et  evulgatus,  ut  re- 
vocari  e  luce  in  tenebras  nulla  ratione  possit.  Nisi 
fallit  faber,  habebis  brevi  ")  T/ijV  ocpqayida.  Alio- 
qui  ipse  non  ignoras ,  quod  est  in  graecis  fabulis, 
intrisse  Mercurium  ipevdojv  pultem  omnibus  opi- 
ficibus.  Quare  si  spe  tua  serius  misero,  non  est 
quod  nos  accuscs  3). 

Venturus  eram  una  cum  nostro  Priore  ***) 
Islebiam.  Sed  incidit  res  uxoria ,  quae  me  nunc 
sibi  suo  iure  vindicat.  Uxor  enim  datur  mihi 
AtxaTeqivr\  4)  KqanTi  ****^?  non  dico,  quam 
non  sperata ,    aut   quam  frigenti,    sed  iis  puella 


Tum  Melanlhon  Lutherum  apud  Langium  excusat,  quod 
epistolam  ad  nobiles  ediderat.  Langii  autem  epistola,  qua 
Lutherutn  rogavit,  ne  libellum  ederet,  die  18.  m.  Aug.  Vite- 
bergam  venit.  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  477  et  479. 
Deiude  et  Melanthonis  sponsalia,  quae  Langio  hic  nunliat, 
circiter  diem  18.  m.  Aug.  rite  facta  sunt.  cf.  quae  Lutherus 
boc  die  Langio  scribit  ap.  de  Welte  I,  478.  Denique,  si 
quid  video  ,  Melanthonis  epistola  una  cum  Lutberi  ad  Lan- 
giuai  litteris  scr.  die  S.  Agapiti  (18.  Aug.)  Erfordiam  missa 
est.     F. 

*)  i.  e.  Misniae.     F. 

**)  Inlelligenda   est    Lutheri  epistola,  quae  inscribifur :    „  2£n 

bcn  (Sfjrijtlufjcn  "Kf.el  bcutfcf)cr  9?arton:  »on  bc5  Sbnftitcljcn 
ftanbcS  beffcrung:  ®.  SDcartinuS  Suthct.  SSutttcnibcrcj." 
plagg.  llf  in  4to  cf.  Panzer's  Zusatze  etc.  p.  180.,  ubi  epi- 
stola  primum  edita  praetermissa  est.  Quae  Lulherus  epi- 
stolae  praefatus  est ,  rlie  23.  m.  Iunii  a.  1520  exaravit.  cf. 
Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  457.  Epistolam  m.  Augusto 
excusam  esse  Lutherus  ipse  narrat  in  epp.  ap.  de  Wette  I, 
475  et  479.     F. 

***)  Ioannc  Hclto.        F. 

****)  Catliarina ,    Philippi   uxor    et  Hieronymi  Crappii  Con- 

sulis  Vitebergensis  filia,  Vitehergae  anno  Pbilippi  natali  1497 

nata  est.       Anno    1557  die   XI.   m.  Octobris   mortem   obiit. 

cf.  quae  de  Calharina    eiusque  liberis    in   theol.  Studien  u. 

Kritiken  1830.   1.  Heft.  p.  128  seqq.  dixi.      Pro  Koccnzi  sine 

dubio  scribendum  est  „Koktiti."     F. 

1)  perscribendam]  Lib.  VI.:  „praebendam." 

2)  „brevi"  deest  Lib.  VI. 

3)  accuses]  Lib.  VI.:  „excuses." 

4)  AtxctiSQCvr)]  Lib.  VI.  j   „  aixaTSQivt].'"      (Fortasse  scriben- 

dum  est  ?}  KaOccnvj].      F.)  • 


moribus,  ea  animi  indole,  qualem  a  diis  immor- 
talibus  optare  debueram,  dt^ia  6  &tbg  Texfiae- 
qoito.  Equidem  expendi  argumenta,  quae  m 
hanc  rem  incidere  possunt,  nisi  fallor,  omnia, 
ut  satis  sciam ,  quid  probandum  fuerit.  Verum 
secutus  sum  amicorum  consilium ,  qui  me  ad  rem 
uxoriam  hortati  sunt,  Jia  tov  ez  Trjg  aG&svdas 
Gaqxbg  y.ivdvyov  y.al  Gaqxixfjg  ilev&eqiag  novrf- 
qlav.  Neque  enim  vere  Ghristiana  libertas  fuit, 
in  qua  degimus,  sed  huiusmodi  quaedam  condi- 
tio,  per  quam  tranquille  viveremus ,  et  literis  no- 
stris  frueremur.  Atqui  ea  Gaqxixi]  libido  fuit  5), 
qua  literas  deamavimus  plus  aequo.  Et  caven- 
dum  nobis  fuit,  quod  monet  Paulus,  Lir)  tt)v 
{■lev&eqiav  a<poQfir)v  t/]  Gaqxi.  Ne  tu  improbes 
coeptum  opto.  Maius  voto  fuerit,  si  probaveris. 
Cordum  nostrum  admone  promissi  eni&aXaiiiov. 
Saluta  amicos  omnes,  inprimis  D.  Ionam,  Pe- 
ireium,  Hessum,  Cordum  delicias  Musarum. 
Pteverendo  Patri  D.  Vicario  *)  nos  diligenter  com- 
menda.     Bene  vale,  opt.  Pater  6). 

Philippus  tuus. 


No.  86. 


rn 


.  Aug. 


Thomae  Bhadini  Todischi  Placentini 
irt  Lutherum  Oratio. 

Prodiit  Romae  „THOMAE  RIIADINI.  TODISCHI. 
PLACENTINI.  Or.  PRAE.  Ad  Uhistriss.  &  Inuiclis». 
Principes  &  Populos  Germaniae,  In  Martiun  Luterum 
Vuitteinbergensem  Or.  Here.  Nationis  gloria  uiolantem 
Oratio."  (ln  fine  :  „Romae.  M.  D.XX.  Mensae  (sic)  Au- 
gusto,  Iacobus  Mazochius  excudebat.")  Plagg.  10^  in  4to. 
Quae  quidem  oratio,  quam  Philippus  Melanthon  non 
ita  multo  post  nomine  Dicijmi  Fauentini  refutavit 
(cf.  infra  No.  102.),  hic  praetermittenda  non  est.  Acce- 
dit,  quod  et  lihadini  el  Melanthonis  oraiio  nunquam  ha- 
bita  sit,  quanquam  utraque  orafionis  quiclem  inscriptio- 
nem  et  formam  prae  se  fert.  Uterque  auctor  de  Lutliero 
sentenliam  fert,  ita  ut  propositurn  nostrum  probe  tenea- 
mus,  si  quae  Rhadinus  et  Melanthon  in  uUamque  partem 


*)  Aut  Staupitio,  aut  quod  veri  propius  est,  fVenceslao 
Linckio  qui  in  Staupitii  locnm  hoc  anno  successit.  cf. 
Lutheri  epp.  ed.  de  Welte  I,  447  et  483.      F. 

5)  „in  qua  degimus  —  libido  fuit"  desunt  Lib.  VI. 

6)  Lib.  VI.  addit:  „22.  Novemb.  1520.",  quae  vero  in  auto- 
grapho  non  leguntur.  (Qui  epistolam  in  Lib.VI.  primum 
edidit,  iisforlasse,  quae  Melanrhon  de  -uxore  narrat,  in 
errorem  induclus  diem  adscripsit.  Constat  enim,  Me- 
lanlbonem  die  XXVI.  m.  Novembr.  uxorem  diixisse. 
Quum  vero  Melanthon  in  bis  litteris  de  sponsalibus,  ne- 
que  vero  de  nuptiis  verba  faciat,  additamentum  perspicue 
falsum  est.     F.) 


213 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


214 


scripserunt,  hic  inseruntur.  Rhadini  oratio  recusa  est 
Lipsiae  apud  Melch.  Loltherum  sen.  M.  D.XX.  Mense 
Octobris,  in  4to.  Eamque  eadem  fornia  et  „Coloniae 
M.  D,XX.  niense  Novembri  Petrus  Quentel  excudebat." 
Versus  aiiquot,  quos  Ortwinus  Gratius  in  orationeCoIoniae 
edila  praescripsit,  I.G.J^Valchius  inLutheri  opp.T.  XVIII. 
histor.  Einleit.  pag.  90.  recudendos  curavit.  Vitebergam 
Hhadiui  oralio  pervenit  initio  mensis  Novembris  cf.  Lu- 
theri  epp.  ed.  de  Wette  1,  522.  et  Melanlhonis  epistolam, 
quae  infra  legitur.  Constat,  et  Lutherum  et  IVielan- 
thonem  tunc  quidem  credidisse,  Hi.Emserum  orationis  au- 
clorem  esse.  Utrumque  errasse,  non  est,  quod  moneamus. 
cf.  quae  de  oratione  Seckendorfius  in  hist.  Luther.  Lib.  I. 
p.  107.,  Walchius  I.  c.  et  Slrobelius  in  litler.  Museum 
P.  I.  p.  155  seqq.  scripserunt.  Oratio  hic  recusa  est  ex 
libro  ttoniae  primum  edito ,  cuius  exemplum  ex  bibliothe- 
ca  Cizensi,  olim  episcopali,  Gst.  Kiejslingius  V.  D.  be- 
nigne  mecum  communicavit.      F. 


T^homae  Rhadini  T odischi  Placentini 
Ord.  Prae.  Ad  Illustris.  et  Invictiss.  Principes 
et  Populos  Germaniae:  In  Martinum  Lu- 
terum  Vuittembergensem  Or.  Here.  Nationis 
gloriam  violantem  Oratio. 

Primum  omnium  a  Deo  Patre  Opt.  Max.  et  aeter- 
no  eius  filio  Servatore  nostro  Christo  Iesu  votis 
omnibus  precor,  Illustrissimi  Principes  et  Po- 
puli  Germani,  ut  quae  in  praesentia  pro  vestrae 
salutis  et  Religionis  conservatione  dicturus  sum, 
illa  vos  in  bonam  partem  et  eo  animo  accipiatis, 
quo  a  me  dicentur:  atque  etiam  tantum  mibi 
amoris  et  benevolentiae  in  bac  causa  praestetis, 
quantum  ego  semper  erga  banc  nostram  com- 
munem  patriam  et  matrem  Germaniam  babui: 
quam  familiae  meae  antiquum  et  nobile  semina- 
rium  veneror  et  observo.  Quanquam  enim  in 
multis  Italiae  celeberrimis  Urbibus  complures  fa- 
miliae  Illustres  claram  ex  Germania  originem  du- 
xerint,  ut  Mediolani  Vicecomitum ,  Mantuae 
Gonsagarum,  Manfredorum  Faventiae ,  Foro- 
livii  Ordelapborum,  nulla  tamen  aeque  ac  mea 
Placentiae  lihadinorum  cognomentum  illud  Go- 
mitum  (ut  vulgo  dicitur)  Todischorum  sibi  reti- 
nuit:  quo  sic  arctiori  vinculo  et  vere  Germana 
propinquitate  se  Germaniae  obstrictam  cognosce- 
ret.  Hinc  natus  est  mecum  affectus  quidam  in 
Germanos  propensissimus,  quo  illorum  gloria  et 
laudibus  me  plurimum  gaudere  et  laetari  sentio. 
At  contra  si  nationem  banc  maculari  et  falsis  in- 
quinari  vituperationibus  audiam,  non  secus  atque 
idem  ipse  laccsserer  doleo  et  excrucior  vebemen- 
tissime.  Superioribus  igitur  diebus  quam  pluri- 
mos  esse  intellexi,  quos  maximum  nationis  vestrae 
immo  nostrae  odium  tenet,  qui  ad  Germanici 
nominis  turpitudinem  et  ignominiam  dictitabant 


palam,  quotidie  apud  vos  nasci,  enutriri,  cresce- 
re  atque  regnare  homines,  qui  Sospitatoris  nostri 
Christi  Iesu  tunicam  inconsutilem  rescindere  mo- 
liantur.      Atque  id  quidem  in  praesentia  magno 
ingenio  (ut  vulgi  de  eo  opinio  est)  uberrimis  arti- 
bus  compositoque  sermone  Martinum  Luterum 
attemptare,  qui  VuittembergcnseGymnasium  mo- 
deretur.     Hunc  virnm  asserebant  novarum  rerum 
et  opinionum  quam  maxime  cupidum,  neque  hoc 
satis  in  eo  mirari  poterant ,  nullum  illi  Theologo- 
rum,  quos  nostra  saecula  venerantur,  idoneum  vi- 
deri,  quem  imitetur,  conarique  superiores  cons.ilio 
et  sapientia  vincere,    ut  posterioribus  exemplum 
authoritaternque  relinquat.     His  machinis  aiebant 
atque  inde  maxime  laetabantur,  facile  fieri  posse, 
ut  apud  vos  Idolum  aliquod  erigatur,  quandoqui- 
dem  istis  occultioribus  insidiis,  quae  in  simulatione 
officii,    doctrinae   atque  vitae    opinione  latitant, 
simpliciorum  animi  saepius  decipiantur.     Audie- 
ram  et  eruditissimos  viros  illi  verbo  et  libris  resti- 
tisse,  quos  tamen  ipse  tanti  faceret,  quanti  (ut  in 
proverbio   est)   culicum  morsus   barri.       Talibus 
ego  vehementer  permotus,  qui  mecum  alioqui  li- 
benter  habito    atque  in  evolvendis  veterum  ma- 
gis    quam    recentiorum    monumentis    distringor, 
incoepi  istos,  quos  necdum  quidem  videram  Mar- 
tini  Jibellos,  quaerere  atque  inventos  percurrere. 
Bone  Iesu,  quam  calidum  et  vehemens  ingenium. 
Offenderunt  me  tamen  multa ,   quae  pietati  Chri- 
stianae  minus  convenire  arbitratus  sum,  quae  ini- 
micis  vestris  obloquendi   ansam  praebent ,    quae 
amicis  vestris  et  mihi  in  primis ,  qui  caro  et  san- 
guis    vester   sum,     dolorem     maximum    afferunt. 
Equidem,    quod  ad  me  attinet,    quo  me  vertam, 
nescio.       Hinc  me  cogit    patriae  cbaritas    atque 
Sanctissimae    religionis   amor   impellit,     vestram 
fidem   vestrumque    auxilium    implorare,    ne    has 
errorum  scintillas  ad  incendium  crescere  permit- 
tatis:     Illinc  viri  de  quo   dicendum  est  compositi 
mores,     versatile    ingenium     novaque     doctrina 
quae  iam  opinionem  vestram  occupasse  videntur 
me  deterrent,   quo  minus  hanc  flammam  a  vobis 
restinctum   iri   sperare   ausim.       Verumenimvero 
si  Deus  omnipotens,  in  cuius  manu  sunt  etRegum 
et  populorum  corda,  qui  quocumque  voluerit,  illa 
flectere  potens  est,    quique  novit,   me  hoc  neque 
rogatu  facere  cuiusquam ,  neque  quo  mihi  ex  ali~ 
cuius  amplitudine  adiumenta  honoribus  quaeram, 
sed  pietatis  vestrae  solum  et  reipub.  Christianae 
causa:  SiDeus,  inquam,  noster  excelsus  vestram  ad 

14  * 


215 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


216 


me  audiendum  benignitatem  conciliarit  et  gratiam 
diffuderit  in  labiis  meis,  efficiam  spero,  ut  pri- 
mum  intelligatis  JSIarlinum  Luterum,  tametsi  a 
nonnulis  vir  forte  talis  habeatur,  qui  bonus  sit 
et  bene  vivat,  nequaquam  tamen  bene  scripsisse, 
neque  ut  nobilitatem  Germanicam  decuit,  neque 
utPhilosophum,  neque  ut  in  sacris  literis  eruditum : 
deinde  ostendam  Luteriana  ista  inter  se  pugnare 
atque  nescio  quo  fato  (crediderim  tamen  errorum 
suorum  poenis)  hominem  hunc  agitari  et  sic  a 
mente  consilioque  deduci,  ut  minime  sibi  constet. 
Sed  antequam  de  ipsa  causa  dicere  incipiam,  hoc 
a  vobis  viri  Germani  (quod  aequissimum  est)  po- 
stulo,  ut  si  quas  forte  vestris  iam  mentibus  isto 
inserente  opiuiones  comprehendistis ,  si  eas  ratio 
convellet,  si  pietas  labefactabit,  si  denique  veri- 
tas  extorquebit,  non  repugnetis:  sed  ipsis  dimis- 
sis  vera  ab  illo  sensa  in  animis  vestris  poni  sinatis, 
qui  Lux  mundi  est,  via,  veritas  et  vita:  atque 
omnemhominem,  qui  spiritui  sancto  non  restilerit, 
illuminat,  omnia  quoque  utilia  edocet  ad  salutem. 
AETHIOPAS  libycos,  quos  primos  e  terra  fuisse 
genitos  fabulantur,  tantae  in  Deos  pietatis  atque 
religionis  extitisse  fama  est,  ut  apud  omnes  gentes 
Aethiopum  sacra  Diis  admodum  grata  esse  vulga- 
tissimum  fuerit.  Quamobrem  antiquissimi  et  ex- 
cellentissimi  Graecorum  Poetae  lovem  reliquos- 
que  una  Deos  introducunt  in  Aethiopiam  tum  ad 
sacra,  quae  eis  de  more  fiebant,  tum  ad  odorum 
suavitatem  commigrantes.  Cuius  quidem  insignis 
et  rarissirnae  erga  Deos  pietatis  praemium  illud  tu- 
lisse  eos  asserunt,  quod  nunquam  ab  externis 
Regibus  subacti  semper  liberi  pcrmansere.  Cam- 
byses  namque  maximis  viribus  illos  aggressus  et 
exercitum  amisit  et  ipse  periculum  subiit  vitae. 
Semiramis  etiam,  quae  et  consilii  magnitudine  et  re- 
rum  gestarum  fama  excellebat,  quum  Aethiopiam 
intrasset,  desperatione  rerum  subito  abscessit. 
Hercules  quoque  ac  Dionysius  universo  per- 
agrato  orbe  solos  Aethiopas,  quum  propter  eorum 
in  Deos  cultum,  tum  quia  inexpugnabiles  vide- 
bantur,  intactos  reliquere.  At  vos,  religiosissimi 
et  invictissimi  Germani,  audite,  quomodo  in  omni- 
bus  Aethiopas  vei  superastis  vel  aequastis.  Nam 
quod  ad  religionem  attinet,  longe  in  vobis  maior, 
longe  sanctior  semper  fuit.  Historias  veteres  et 
antiqua  illa  tempora  recolatis,  quando  verbum  suum 
DeusOpt.  ad  sanandos  mortales  nondum  miserat, 
nondum  coelestes  orbes  divinum  ilium  rorem 
sparserant,    nondum    terra    nostra  germinaverat 


Servatorem.  Tunc  Aethiopes  evanuerunt  in  co- 
gitationibus  suis  et  obscuratum  est  insipiens  cor 
eorum.  Dicentes  enim,  se  esse  sapientes  et  rcligio- 
sos,  stulti  atque  superstitiosi  facti  sunt  et  muta- 
verunt  gloriam  incorruptibilis  Dei  in  similitudb- 
nem  imaginis  corruptibilis  hominis  et  volucrum 
et  quadrupedum  et  serpentium.  Vos  aut  invisi- 
bilia  Dei  per  ea,  quae  facta  sunt,  ita  conspexisti^ 
ut  sempiternam  atque  infinitam  eius  virtutem  at 
Divinitatem  purioribus  mentis  vestrae  oculis  in- 
tueremini.  Nam  etsi  aliquorum  apud  vosDeoruni 
simulachra  viderentur,  semper  tamen  nec  cohibere 
parietibus  Deum,  neque  in  ullam  liumani  ori» 
speciemassimilare  ex  magnitudine  coelestium  arbi- 
trabamini.  Hanc  ob  vestram  de  Divinis  religio- 
sissimam  opinionem  crediderim  ego  munus  illud 
vobis  a  Deo  Max.  concessum ,  ut  externi  Reges  et 
peregrina  arma  vel  nunquam  Germaniam  invase- 
rint,  vel  si  eam  aggredi  libuisset,  nunquam  vi- 
ctoriam  reportaverint.  Atque  ut  non  paucos 
omittam  Barbaros  Rcges  potentissimos,  qui  quuin 
alia  Regna  et  Imperia  subegissent,  Germanos 
attingere  non  sunt  ausi,  Pvomani  tantum  Princi- 
pes  testes  erunt.  Nonne  Iulius  Caesar,  Tiberius 
et  Vespasianus  nationem  Germanicam  tanquam 
humanis  viribus  insuperabilem  reformidarunt  ? 
Nonne  Octaviani  fortissimae  legiones,  quae  reli- 
quum  orbem  ad  ortum  usque  Solis  perdomuerant, 
a  maioribus  nostris  funditus  deletae  sunt?  Hoc 
illis  suae  in  Deum  caerimoniae  atque  religiosi  ri- 
tus  praestitere,  quibus  profecto  et  in  ipso  armorum 
strepitu  ita  pie  usi  sunt,  ut  neque  Ducibus,  ne- 
que  Regibus  animadvertere,  aut  vincire  quen- 
quam,  sed  nec  verberare  quidem  licuerit,  verum 
hoc  ipsis  solum  Sacerdotibus  permissum  sit,  non 
quasi  in  poenam ,  nec  Ducis  iussu ,  sed  velut  Deo 
imperante,  quem  adesse  bellantibus  crediderunt. 
Adde  quod,  ubi  de  maioribus  rebus  consultare 
operae  precium  duxissent,  convenientibus  omni- 
bus  atque,  ut  armatae  turbae  placuisset  considen- 
tibus,  astante  etiam  Principe  vel  Piege  silentium 
per  Sacerdotes,  quibus  tuin  et  coercendi  ius  erat, 
imperahatur.  Hi  fuerunt  antiqui  Germaniae  mo- 
res,  hae  sanctissimae  leges,  haec  ingenita  piis 
mentibus  in  Deum  et  sacerdotes  revercntia.  Quae 
quum  bene  et  laudabiliter  a  maioribus  insti- 
tuta  atque  observata  fuerint,  cur  non  privatim 
smguli  et  publice  universi  ea  attendere  (sicut  ta- 
men  fecistis  semper)  atque  imitari  debeatis?  Irn-' 
mo  cur  non  pro  excellentioribus  liberalitatis  divi- 


£17 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


218 


itae  in  vos  beneficiis  religiosum  cultum  et  sacros 
ritus  augeatis?  Christus  enim  Deus  noster,  quide- 
bito  Adae  soluto  captivum  redemit  genus  huma- 
Dum,  illo  vos  ampliori  et  gloriosiori  manere  il- 
lustrare  voluit ,  ut  Barbariem  exueret  et  Roma- 
norum  ad  vos  transferret  imperium.  Christum 
igitur  et  eius  Christos  sacerdotes  honorari  a  vohis 
oportet  et  pientissime  et  religiosissime,  quippe 
qui  per  ipsum  sacerdotem  summum  Iesum  illu- 
strissimi  atque  potentissimi  effecti  estis,  tantoque 
progenitoribus  nostris  (qui  sacerdotes  quam  maxi- 
me  reverebantur)  clariores,  quanto  illi  caeteras 
nationes  fortitudine,  victorils  triumphisque  su- 
perarunt.  Quodsi  apud  ipsos  illos  maiores  no- 
6tros  in  tantam  audaciam  ac  temeritatem  aliquis 
prorupisset,  i.t  sacerdotes  censeret  coercendi  al- 
que  silentium  indicendi  authoritate  privandos,  et 
sic  illos  inhonorabiles  et  contemptibiles  reddere 
sluduisset  (vos  alloquor,  o  viri  Germani),  nonne 
istum  tanquam  patriarum  legum  transgressorem., 
pacisque  et  religionis  eversorem,  statim  (quae 
lunc  erant  in  impios  supplicia  constituta)  coeno  ac 
palude  iniecta  insuper  crate  mersissent,  vel  arbore 
suspendissent?  Atqui  nolo  ego  vos  tantopere  cle- 
saevire,  tametsi  immanius  hominis  scelus  vobis 
proponam,  Marlinum  Ltuterum  videlicet:  ad- 
derem  ipsius  insignes  titulos,  nisi  eum  satis  no- 
tum  ubique  gentium  scirem.  Sed  tamen  hunc 
hominem  video  libris  quibusdam  editis  manu, 
pede,  lingua,  omnique  potentia  conari,  Sacer- 
dotalem  ordinem  omnibus  quidem  invisum  et 
ignominiosum  facere,  Vosautem,  Principes  Ger- 
manos  Regali  Sacerdotio  infensos  rcddere:  ut 
quum  ipse  Sacerdotii  existimationem  et  autho- 
ritatem  in  praesenti  minuerit  suamque  (id  quod 
maxime  affectat)  auxerit,  tum  vos  filiosque  ve- 
stros  per  omne  tempus  perpetua  gloria  spoliet 
Quapropter  ohsecro  vos  per  Iesum  Christum,  So- 
spitatorem  nostrum,  sic  paulo  familiarius  JSLarii- 
num  interrogetis:  Utrum  te  Germanum  et  ami- 
cum,  an  exterum  et  hostem  existimare  debemns? 
Germanum  et  amicum  videlicet,  Cur  ergo  an- 
tiquos  Germaniae  mores,  cur  patrias  leges,  cur 
maiorum  instituta  labefactare  contendis?  Cur 
antiquam  observantiam,  quamGermana  natio  erga 
falsos  Deos  eorumque  DeorumSacerdotes  olim  ha- 
huit,  tu  nos  erga  Deum  verum  eiusquc  Dei  Vi- 
carios  Petri  successores  habere  non  sinis?  Utrum 
hoc  amici  an  hostilis  animi  est?  Vidc  potius,  ne 
exterus    et  hostis  sis,   Germanum   vero   et  ami- 


cum  te  fingas.  Dicet  fortassc  (ut  est  vir  solertis- 
simus)  quod,  quando  iniiiatus  Heremitarum  vi- 
tam  professus  est  et  Christum  pauperem  est  se- 
cutus,  illum  tunc  Evangelicum  Ensem  accepit, 
quo  pro  veritate  adversus  parentes  et  patriam 
inimicos  domesticos  dimicaret.  Atque  ita,  dum 
Principum  et  Populorum  favoribus  contra  verita- 
tem  se  tutabitur,  idemque  ipse  transfuga  et  ho~ 
stis  Patriae  adversus  nationem  Germanicam  solo 
Veritatis  nomine  se  armabit,  amicum  et  inimicum 
se  (ut  libuerit)  faciet,  neqiie  vos  ultra  loqui  per- 
mittens  spiritali  gladio  verbi  Dei  terrebit  omnes, 
et  effugabit.  Praedico  tamen  vobis  ego,  viri  Ger- 
mani,  si  istis  vos  captiuncnlis  irretiri  sinatis  at- 
que  illum,  ut  suo  capiti  sederit,  sacrarum  literarum 
sensa  trahentem  audiatis,  praedico,  inquam,  iterum 
flens  ac  dolens,  [tariturn  intra  vestros  fines  exsu- 
scitandum  incendium,  ut  saeviente  framea  divinae 
irae  in  detrimentum  quidein  certissimum  vestrae 
gloriae,  sed  et  in  maximum  universae  salutis  peri- 
culum  sitis  venturi,  sententiamque  illam  compro- 
baturi:  Omrra  prospera  evenire  Deum  ac  Divina 
sequentibus,  adversa  spernentibus.  Tunc  de- 
raum  amorem  erga  hanc  rempublicam  meum 
aperte  cognoscetis:  3fartinumqxie  nullam  Ger- 
manicae  nobilitatis  rationem  habuisse,  nullam  di- 
gnitatis  maiorum,  nullam  futurae  apud  posteros 
gloriae  intelligetis.  Sed  quoniam  (ut  aiunt)  ge- 
nu  surae  propinquius  est,  videte  quo  amore,  qua 
obser%antia  suum  proprium  municipium  Vuittem- 
bergam  et  Principem  Fredcricum  prosequatur  et 
quantum  postea  totam  provinciam  diligat  pendi- 
tote.  Pieligiosissimus  nanque  hic  Princeps  cele- 
berrimum  Vuittemdergae  templum  exstruxit,  in 
quo  non  paucas  beatorum  reliquias  ex  multis 
quaesitas  regionibus  honestissime  collocavit  *); 
Quas  ut  maiori  cum  laetitia  et  gratulatione  invi- 
serent  omnes  atque  venerarentur,  egit  Dux  Pien- 
tissimus,  quo  spiritalibus  largitionihus  (quae  in- 
dulgentiae  nuncupantur)  a  Romani  Pontificis  le- 
gato  liberalissime  concessis  incitati  populi  tertia 
luce  Solis,  quamDominicam  vocant,  a  gloriosissi- 


*)  cf.  „£hie  s^gung  bc6  ^ocfirofcvuirbigcn  f)aitiQth,\xxni  lct  Siifft 
^ivciicn  allcr  fiaiticjcn  311  auttcnburcj.  ©(fbrudtt  in  bcr  cfjuvfiir» 
ticficn  ©tat  aBittcnberaf  anno  taufcnb  fiinffdunbcrt  »nb  ncun." 
in  4!o.  Cuius  quidem  liljri  rarissimi  exemplar  spltnditlutn 
et  tnenibrause  inipressum  in  iiibliollieca  K.'gii  Seiuinarii  Vi- 
tebergensis  inverii.  De  Fridcriei  Piinr.  Elect.  Saxon.  sla- 
dio,  quo  oliin  in  reliquii»  lcgendis  flagrabat ,  cf.  Secken- 
dorfium  I.  c.  p.  2*22.     F. 


219 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


220 


mo  resurreetionis  Christi  triurapho  ad  hoc  tem- 
plum  sanctis  omnibus  dicatum  concurrerent.  Vi- 
dens  autem  prudentissimus  ille  Antistes  propen- 
sissimam  in  divinum  cultum  Principis  mentem, 
singulari  quadam  benignitate  centum  dies  horum 
coelestium  munerum  illis  omnibus  elargitus  est, 
qui  pro  tali  ac  tanto  Duce  conservando  ad  Opt. 
Deum  preces  elTunderent.  At  Martinus ,  dum 
spiritalia  haec  dona  vilissima  quaepiam,  neque 
(ut  suo  verbo  utar)  meritoria ,  neque  utilia ,  sed 
plerumque  nocentissima  esse  contendit,  et  patriae 
religionem  extinguit,  et  Principis  incolumitatem 
invisam  habet.  Neque  enim  fieri  potest,  ut  popu- 
lus,  qui  huiusmodi  praemiis  allectus  et  sacrum 
Phanum  invisere  et  a  Deo  Maximo  Duci  bona 
precari  consueverat,  ex  his  novis  opinionibus  non 
conturbetur,  tantumque  procul  dubio  a  caerimoniis 
et  suppl^cationibus  abstinebit,  quantum  sibi  minus 
bene  consultum  iri  aut  credet,  aut  haesitabit. 
Ouae  omnia  quum  acute Luterus  praeviderit,  non 
est  quo  se  ullo  unquam  pacto  excusare  queat,  quin 
propriam  laudem  et  gloriam ,  quam  ex  his  novi- 
tatibus  aucupari  videtur,  patriae  et  Principis  cha- 
ritati  praeposuerit.  Goniicere  hinc  itaque  potestis, 
quod  is ,  qui  charissimam  patriam  et  Religiosissi- 
mum  Ducem  (quorum  alteram  natura  omnibus 
hominirus,  alterum  lex  cuique  patria  et  civilis 
coniunctio  conciliat)  prae  sua  cupiditate  novae 
o-loriae  in  spiritales  iacturas  ac  turpem  infamiam 
vocat  nunquam  vos  remotiores  pluris  aestimabit. 
Nam  si  in  proprio  municipio  ingratus  est  et  malus, 
quomodo  in  provincia  gratus  et  bonus  esse  poterit? 
Multa  hic  praetereo  consulto,  quae,  quoniam  ad 
vestram  laudem  et  gloriam  pertinere  videntur,  alio 
loco  a  me  dicenda  sunt,  nunc  ad  magis  necessaria 
festinat  oratio.  Quod  igitur  haec,  quae  scripsit 
Luterus,  nobilitatem  Germanicam  minime  de- 
ceant,  satis  in  praesentia  vos  intellexisse  arbitror, 
nunc  quantvim  a  philosopho  aliena  sint,  audiatis. 
Difficillimam  hanc  nobis  partem  futuram ,  Princi- 
pes,  apertissime  video,  quandoquidem  sive  de  phi- 
losophia,  quae  de  vita  et  moribus  tractat,  sive  quae 
in  contemplatione  rerum  cognitioneque  consistit, 
loqui  volucro,  reclamantem  semper  Martinum 
aiidiam.  Quid  mihi  cum  philosophia?  Nonne 
Aristotelem  in  scriptis  meis  philosophum  insipien- 
tem  appellavi,  in  ethicis  fabulantem,  et  Philoso- 
phiam  ipsam  Theologiae  pestem?  Quid  igitur 
mihi  cum  Philosophia?  Nihil,  Martine  mi  (ut 
arbitror),  quiita  immoderate  et  inverecunde  scri- 


bas,  ut  Philosophiam  ipsam  ideo  sprevisse  videa- 
ris,  quasi  vehementem  hanc  tuam  ac  ferocem 
naturam  ab  hac  morum  magistra  corrigi  unquam 
posse  desperares.  Sed  satis  puer  ego  legeram  im- 
positam  nobis  a  natura  personam  magna  cum  ex- 
cellentia  praestantiaque  animantium  reliquorum, 
datasque  constantiae,  moderationis,  temperantiae, 
verecundiae  partes,  ita  quod  decorum  quoddam 
in  vita  elucere  debeat,  quod  moveat  approbatio- 
nem  eorum,  quibuscum  vivitur  moderatione  di- 
ctorum  omnium  atque  factorum.  Horum  autem 
omnium  disciplina  ab  indagatrice  virtutum  atque 
vitiorum  expultrice  Philosophia  petenda  est. 
Quam  qui  neglexerit,  illud  etiam  decorum  omni- 
no  contemnet,  quo  homo  a  caeteris  animantibus 
differt:  sicque  hominem  exulus  hrutum  evadat 
animal  necesse  est.  Videte  igilur,  viri  Germani, 
si  Luterus  Ethicen  spernit,  quid  vobis  sit  de  illp 
sentiendum.  At  si  se  illius  cultorem  faciat  inter- 
rogetis,  quam  sectam  potissimum  delegerit:  Aca- 
demicamne,  an  Peripateticam,  an  Stoicam,  an 
Cyrenaicam,  an  Eliacam,  an  Megaricam,  an 
quancunque*  aliam.  Sed  qui  Peripateticos  ridet 
Christianumque  se  dicit  esse  non  Pythagoricum, 
omnes  (credo)  alias  scholas  nihili  pendet:  nisi 
forte  Cynicus  malit  haberi,  qui  omnes,  et  parvos 
etmagnos,  latratu  terreat,  morsu  dilaniet  ac  pep 
totam  iam  Fiomam  atque  Italiam  dentibus  am- 
bulet.  Opinor  ego  illum  eapropter  non  Canem 
modo,  sed  et  magnum  Canem,  immo  et  Cerbe- 
rum  facile  videri  posse ,  cui  non  satis  fuerit  in  vi- 
vos  genuinum  exercere,  nisi  et  mortuis  etiam  ad- 
latraret.  Voluissem  ego  potius,  voluissent  et  me- 
cum  boni  omnes  te  magis  Pythagoricum  exhibuis- 
.ses,  Martine,  et  per  silentium  loqui  et  scribere 
didicisses.  Sic  nanque  in  silentio  et  spe,  teste 
Esaia ,  Fortitudo  tua  nunc  esset.  Sic  te  in  litte- 
rario  ocio  tranquillam  ducentem  vitam,  nemo  ac- 
cusaret,  nemo  damnaret.  Sic  Pythagoricus  et 
Christianus  melior  videreris  et  esses.  Nunc 
vero  quoniam,  ut  alter  Heliu  Buzites  apud  San- 
ctissimum  Iob,  Antiquiores  floccifaciens  novam 
tuam  scientiam  ostendere  voluisti  ac  tanquam  ser- 
monibus  plenus  esses  et  te  uteri  tui  Spiritus 
coartaret,  venterque  tuus,  quasi  mustum  esset 
absque  spiraculo,  quod  lagunculas  novas  dirrum- 
pit,  eloquentiae  tuae  miraculo  terrere  homines 
credidisti,  quoniam,  inquam,  non  potuisti  in  lo- 
quendo  spiritum  tuum  cohibere  (ut  Solomon  di- 
cit),  iccirco  sicut  Urbs  patens  et  absque  murorum 


221 


EPISTOLARUM     LIB.  II.      1520. 


222 


ambitu  factus  es,  iccirco  accusatus  et  merito  con- 
demnatus  quietem  non  invenis,   iccirco  neque  Py- 
thagoricus   neque   bonus  Christianus   habitus  es, 
nec  unquam  nisi  taceas  et    resipiscas    habeberis. 
Vidistis,  Principes,  quantum  isti  audaculo  homini, 
cui  certe  plus  potentiae  aut  minns  animi  debuerat 
contigisse,    obfuerit,  philosophiae  moralis  et  Py- 
thagoricae  modestiae  contemptus:  nunc  quam  in- 
grate   reliquam  philosophiarn  Theologiae  pcstem 
appellet,  intendite.     Atque  ut  cognoscatis,  quam 
pie  et  amice  cum  illo  agere  velim,  Divum  Augnsti- 
num,  a  quo  se  Augustininnum  vocat,  sciscitabor, 
inficiatne     an    reficiat     philosophia    Theologum. 
Et   quoniam   Sanctissimus  et   eruditissimus  Pon- 
tifex  omnes  scientias  noverat  atque  fere  de  omni- 
bus  scripsit,  nolo  ex  eis  mihi  opusculis  respondeat, 
in  quibus  fortassis  philosophiae   morem   gessisse 
videatur:  sed  ex  illis  ipsis,  quae,  ut  sacrae  litterae 
intelligantur,  composuit,  quo  sic  nullus  calumniae 
locus    detur.        Ex    secundo    igitur    de  Doctrina 
Christiana  respondet,  naturalium  rerum  ignoran- 
tiam,  ut  animantium ,  herbarum  et  lapidum ,    di- 
vinorum  librorum  cognitionem   quam  plurimum 
impedire.      Nam  qui  serpentis  naturam  ignorat, 
quomodo  sensum,  quo  Dominus  iubet  prudentcs 
nos  esse  sicut  serpentes,  intelliget?    Multa  ibidem 
alia  exempla  leguntur,  quibus  Doctor  beatissimus 
probat    naturalem    philosophiam    mathematicam- 
que  Theologis  quam  maxime  necessariam.     Et  ut 
clariora    ista    reddamus,     quisnam    Astronomiae 
expers  tantum  sibi  arroget,  ut  illud  patientissimi 
Iob  se  posse  explicare  contendat:     Qui  facit  Ar- 
cturum,  etOriona,  et  Hyadas  et  interioraAusiri. 
Magnus  Gregorius  in  moralibus  praemonstratos 
lis  stellis  martjrres  bonis  rationibus  docuit,    sed 
prius  coelestes  motus  vigilantissimus  pastor  con  - 
templatus  est:    Amos  prophetam  imitatus,  qui  et 
pse  pastor  licet  et  rusticus,  cum  Deo  loqui  me- 
ruit:  tamen  dum  gregi  invigilat,  coelum  aliquando 
ntuetur,    armatumque  auro  circuraspicit  Oriona. 
Quid  numerandi  scientiam   advocem?     Oinittam 
iPlatonem  in  Epinomide,  -qui  hominem  illum  cen- 
>et  optimum  atque  sapientissimum ,   qui  numeros 
noscet.     Non  adducam  Babylonios,  qui  eum  dice- 
bant  omnia  scire,  qui  numerare  didicisset.     Istius 
aiim  artis  finem  statuebant  ad  occultorum  omnium 
*c    divinorum    maxime   cognitionem    pertingere. 
Vd  nostra  veniam  et  uno  tantum  Christianae  le- 
jis  exemplo  ostendam ,  quod  dico.     Quo  namque 
>acto  sine  Arithmetica  magnum  illud   sapientiae 


divinae  secretum  quis  advertere  poterit,  quod  in 
quinquagenario  Pentecostes  numero  absconditum 
neque  Arius,    neque  Macedonius,    neque  Nesto- 
rius,    neque    ineonstantes  Graeci    adhuc    perspi- 
cere  potuerunt?     Id  vero  est:  Spiritum  sanctum 
Deum   iccirco  quinqungesimo  die  missum,    ut  a 
Patre  et  Filio  illum  procedere,   claris  agnoscere» 
mus  indiciis.    Divinas  enim  personas  circulis  com- 
parari  AriopagitaDionysius  testabatur,  quom  sic  de 
Spiritus  sancti  roaiestate  in  amatoriis  decantaret: 
Divinus  amor  circulus  est  bonus  a  bono  in  bonum 
perpetuo  revolulus,      Sic  etiam  Xenophanes,    sic 
Sarraceni,    sic   alii    ex  nostris    propter  infinitio- 
nis    similitudinem    Deum    circulum    appellarunt. 
Arithmetici     autem     viginti    quinque    circularem 
numerum  ideo  censent,  quod  ex  quinario  in  cir- 
culi    morem  multiplicetur ,    quum  ab  eodem  per 
idemmet  redeatur  ad  idem,  dum  quinquies  quin- 
que  viginti  quinque  parturiunt.     Unus  ergo  quin- 
quagenarius  dum  ex  bis  viginti  quinque  conficitur, 
duos  in  se  circulos  continet:   et  Spiritus  sanctus 
quinquagesimo  die  missus   est,    quasi   ex  duobus 
circulis,  ut  suam  aeternarn  processionem,  quae  in 
hac  missione  clauditur  ex  duabus  personis  divinis, 
et  patre  et  filio,  tanquam  ab  uno  taraen  principio, 
non  duobus,    esse  perpenderes.       Auxilio   itaque 
ArithraeticaeSpiritum  sanctum  infinitum  circulum 
ex  duobus  immensis  et  incomprehensibilibus  cir- 
culis  emanare  cognovi.     Vultis  autem  de  natura- 
libus  nonnihil  breviter  afferamus?     Quis  per  vlil- 
pes,  quas  inCanticis  sponsa  capi  iubet,  quod  vineas 
demoliantur,  et  ad  quarum  iunctas  caudas  alliga- 
tis  facibus  Sanson  Philistinorum   segetes  concre- 
mavit,  quis,  inquam,  per  haec  animalia  praesignari 
hereticos   diceret,    nisi  qui  apud  Philosophos  in- 
geniosas  quidem,   sed  fraudulentas  et  recta  nun- 
quam   via   incedentes   vulpes   legisset?      Quis   in 
Leone  de  tribu  Iuda  Christum,    at  in  Leone  ru- 
giente  Cacodaemonem  videat,   nisi  qui  contrarias 
in  Leone  affectiones    inspexerit     et    aliquando    a 
Philosophis    distinguere    didicerit?      Quis    apud 
Prophetam  Danielem   Persarum   Piegem    Darium 
per  arietem,    Alexandrum    vero  Macedonem  per 
hircum  monstrari  nesciat?      Qua  taraen  ratione, 
qua  similitudine,  si  cognovisse  libeat,  horum  na- 
turam  Animalium  curn  Philosophis  rimari  neccsse 
est:    atque  tunc  maxime  (licct  Marlinus  succen- 
seat)  Peripateticis  uti  distinctionibus,  quurn  apud 
Mosen  hircus  ille  peccata  populi  portans  in  solitu- 
dincm  Christum    ostenderit,     qui   peccatum   non 


225 


EPISTOLAIVUM    LIB.  II.     1520. 


224 


fecit,  et  in  cuius  ore  nunquam  dolus  inventus  est:  j 

hic     vero     apud     Danielem      et     superbissimum 

et    violentissimum    tyrannum     praemonstraverit. 

Sed  quoniam  Danielis  Prophetae  mentio  facta  est, 

tmum  dicam,    ne   memoria   excidat,    religiosum 

istum  et  sanctum  hominem  JMartinum,  omnis  glo- 

riae  conteinptorem,   non  parvam  apud  modestos 

viros  maculam  contraxisse,  dum  in  fronte  opuscu- 

lorum  suorum  excudi  Epistolam  passus  est  incerli 

jfuthoris  *),  in  qua  se  velut  Danielem  quendam  a 

Christo   missum   a   plerisque    existimari    et  legit 

et  non  eruhuit,    non  ahradi,   non   tolli  eam  pa- 

pyrum  tantae  (ut  isti  dicunt)  vanitatis,  tantae  in- 

verecundiae,  tantae  arrogantiae  iussit.     Ego  au- 

tem,  qui  Luterum  magnifacio,  ut  omnino  esse  ali- 

quid  illi  cum  Daniele  concedam,  offerrem  ipsi  et 

asscclis  suis,  an  forte  Danicl  Marlinum  suum  in 

ariete  illo  praecognoverit.      Nam  si  teste  Augu- 

stino  varia  nominum  significalio    pro   linguarum 

varietate  sanctarum  iitterarum  cognilionem  aperit, 

cur  non  Luteri  sectatores,  si  non  ipsum  Danielem 

quendam  facere  possunt,    saltem  a  Daniele  prae- 

visum  ohtineant,  quandoquidem  Itali  lingua  ver- 

nacula  arietes  JMartinos  appellent  ?     Gratulentur 

itaque  Marlino,    JMartino   applaudant,    Marti- 

num  exaltent  et ,  ut  his  proximis  ludis  agonalibus 

Romae  vidimus,  arietem  triumphali  curru  impo- 

nant  et  euge  io,    Io  euge    conclament.       Unum 

tamen  ([credo)  Martinali  huic  triumpho  obstahit, 

quod  licet  Martinus  Martis  decus   opinationum 

suarum  cornibus    feriat    et   a  verme  illo   capitis 

excitetur  ad  pugnam,  licet,  inquam,  magnificus  et 

sublimis  appareat,    veniet  hircus  et  eius  cornua 

confringet,  ad  terram  prosternet,  conculcabitque: 

immo  iam  vicit  hircus,  vicitChristus  et  per  suum 

vicarium  istius  dogmata  expiosit  atque  damnavit. 

Verum,  unde  discessit  oratio,  revertatur.     Nonne 

exhis,  quae  adduximus,  apertissime  constat,  etPhi- 

losophiam   et   Mathematicam    multis  modis    esse 

illis  necessariam,  quiadveram  divinarum  littera- 

rum  scientiam  pervenire  desyderant?      Cur  ergo 

illam  Martinus  Theologiae  pestem  vocat?    Quid 

si  et  ipsa  ex  his  irritata  sic  responderet?     Tu,  Tu 

Martine,   Tu  vere  Theologiae  pestis:    Tu  fami- 

liae  Augustinianae  labes:    Tu  Germaniae  clades: 

Tn  Christianae  reipubiicae  venenum.       Tu    non 


*)  Conradi  Pellicani.      cf.   jF.  Ghf.  Fre/tagii  Adparat.  litter. 
T.  11!.  p.  189.     t. 


modo  morbida  ovis,  verum  et  morbosus  aries  toti 

gregi  tabificum  virus  instiilas.       Cur  sine  meae 

cimbae  auxilio  immensum  divinae  sapientiae  pe~ 

lagus  ingredi ,  aut  in  coelum  sine  pennis  evolare 

praesumis?      An  te  fortassis   arietem  illum  coe- 

lestem  facies,   qui  Hellen  et  Phryxum   per  mare 

vectavit    ac   demum   per    poetas   illatus  Coelo   et 

Martis  domus  effectus  maximum  aequinoctii  cir- 

culum  pingit:  atque  ideo  tu  etiam  quam  audacis- 

sime  et  liberrime  per  sacra  volumina  evagari  ve- 

lis  sine  ductore,  sine  magistro,  tuis  tantum  cor- 

nibus,  tuo  capite  fisus?    Non  sic  decet,  non.     Ad 

haec  profecto  nescirem  ego  \>vo  Lutcro  respondere. 

Sed  quo  sibi  non   solum  Philosophos,   verum  et 

omnes  sectas,  omnes  ordines,  omnes  familias  in» 

fensas  reddat,  quo  terram  et  coelum  contra  se  ac- 

cendat,  attendite  (quaeso),  qua  moderatione  unus 

contra  omnes  iste  loquatur.     Omnes,  inquit,  scho- 

lastici  Theologi  in  errorem  lapsi  sunt  atque  aliis 

vertiginum   ac  turbinum  causa  fuere,    quod    pia 

quadam  simplicitate  (ut  erant  humiles  sensu)  Ari- 

stotelem  sequi  volucrint,  quoniam  illum  videbant 

ab   indoctis    et  Cliristum    ignorantibus    in   tanta 

authoritatis   veneratione  haberi,    et    sic    quando 

scholastica   Theoiogia  incepit,    Theologia  crucis 

evacuata    est    atque    omnia  plane  perversa.      At 

indignatiPhilosophi  bene  inquiunt;  JMarlinus,  ne 

errores   sui  deprehendantur,    aliisque  caliginem 

opacam    ac    tenebricosissimas    tenebras   offundat, 

impia  quadam  duplicitate  (ut  est  superbus  et  altus 

sensu)  Aristotelem  irridet  et  contemnit,  quoniam 

eum  videt  et  invidet   a  Doctissimis  viris  et  Chri- 

stum  vere  scientibus  ut  Ingens  ac  Illustre  Dei  et 

naturae  donum  in  honore  haberi,  et  sic  Theolo- 

giam  scholasticam  novus  iste  Gorgias  eversurus 

Theologiam  quidem  crucis    et  Paulinam  promit- 

tit,   mox  tamen  Martinianam,  nescio  ne  Chronl- 

cam  an  fabulam  exhibiturus,    cuius   actum  ulti- 

mum  decepti  spectatores  exsibilent.     Interim  ta- 

men  dum  Mimi  saltant  et  scena  ridet,    gloriosus 

hic  vir,  qui  plausum  exspectat,  insolenter  fastidit 

omnes,  Thomam,   Bonaventuram,  Magnum  Al- 

bertum ,   Alexandrum  Alesanum ,  Scotum ,  Aegi- 

dium,  Franciscum  Mayronensem ,    Thomam  Ar- 

gentinensem,     Augustinum  Anconitanum,     An- 

toninum,   Capreolum,    atque  etiam  sexcentos  ta* 

les    Illusores,  Scholasticos,   Christum  nescientes, 

mundum  sapientes,    Thcologiae  crucis  evacuato- 

res,    errorum   seminatores   appcliat.      O  coelum, 

O  Divi,    O  coelestes  mentes,   cur  tamdiu  homi- 


225 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


226 


nes  in  tanto  errore  versari  estis  passi?     Cur  no- 

vum  hunc  Heliu  Buzitem  non  multo  antea  nobis 

tribuistis,    qui  seniorum   ignorantiam  detegeret? 

O  stultos  nobiscum  una  patres,  avos  maioresque 

nostros,    qui  Thomae  probare   modestiam,    lau- 

dare  pietatem   nunquam   defatigati   sunt.      Falso 

ergo  ille  nostrae  Theologiae  splendor  ab  ingenio- 

sissimis  et  eruditissimis  viris  nuncupatur.     Falso 

Paulinam  sapientiam  vel  Pauli  ipsius  testimonio 

quantum   mortali   homini    datur   abundantissime 

creditur  hausisse.     Falso  illum  Ghristus  de  rebus 

divinis  bene  scripsisse  testabatur.     Quem  qui  se- 

cutus  est  (ecclesia  teste)  nunquam  a  veritatis  calle 

deviavit,  at  qui  impugnavit ,   semper  fuit  de  veri- 

tate  suspectus.     Quem :   sed  ne  in  meos  propen- 

sior  videar,  transeamus  ad  suos.     Aegidium  Ro- 

manum,    Augustinum  Anchonitanum ,    Thomam 

Argentinensem ,    Augustiniani  ordinis  columnas, 

cur  non  reverebatur?     Cur  et  illos  pari  impuden- 

tia,    sed   maiori   crudelitate    contemnit?     Annon 

saltem  domesticos,    carnem   propriam,    parentes 

pientissimos  amare,  fovere  et  venerari  debuerat? 

Sed  forsan  omne  illorum  nomen  exstinctum  vellet, 

ut  ipse  primas  honoris    et  gloriae  partes  furari 

posset  et  rapere.     Hinc  etiam  factum  est,  utSolem 

Germaniae  Albertum  Magnum ,  cuius  monumentis 

non  minus  quam  Caesarum  triumphis  patria  no- 

stra  superbit,  et  clarum  illuxisse  et  suos  per  to- 

tum  orbem   radios    expandisse   ingratum  habeat. 

:  Hos    omnes   dum  impatientissime    sibi   praeferri 

;  dolet  ,     impudentissimis     verbis       vaferrimisque 

( commentis  nititur  illorum   decus  et  gloriam  ma- 

j  culare.     Erraverunt,  inquit,  omnes,  at  non  ego. 

[Decepti    sunt    omnes,    at    non    ego.       Veritatem 

:  ignoraverunt,  at  non  ego.    Tu  ergo,3i«r///jg,Divo 

f  Thoma  doctior,  firmior  atque  solidior  ?  Tu  subtilior 

et  vivaciorScoto?  Tu  Aegidio  tuo  (immo  non  tuo, 

qui  nullum  tuum  habeas)  tersior  et  exactior?     Tu 

I  JYancisco  acrior  et  acutior?   Tu  eruditior,  amplior 

et  grandiorAlberto?  TutotmillibusTheologorum, 

|  qui  a  trecentis  annis  floruere  istosque  Duccs  secuti 

I  sunt,  ingeniosioretprudentior?  Timeoego  neSolo- 

mon  haec  audiens  de  te  dicat:     Sapientior   sibi 

stultus  videtur  septem  viris  loquentibus  sententias. 

Nec  indignaberis  (credo),  si  stultus  aliquando  a 

Solomone  voceris,  qui  te  ipsum  stultum  in  tuis  li- 

bris  nominasti.     Advertile,  quaeso,  quam  elumbi 

et  insulsa  ratione  Illustres  illos  viros  in  errorem 

lapsos  probet,    quod  Aristotelem    secuti  sint   at- 

que  ideo,  quoniam  ab  indoctis  etChristumnescien- 

Melanth.  Oper.  Vor,.  I. 


tibus  tanti  eum  fieri  cernerent.  Quasi  non  magis, 
immo  certissime  eas  solas  ob  causas  id  egerint, 
ut  invisibilia  Dei  per  ea,  quae  facta  sunt,  intellecta 
conspicerent,  ut  naturalium  rerum  vires  edocti 
divina  mysteria  et  secretissima  symbola  penetra- 
rent,  ut  illa,  quae  fidei  nostrae  sunt  et  humani  ro- 
bur  ingenii  superant,  neque  impossibilia  esse,  ne- 
que  rationi  et  lumini  intellectus  repugnare  mon- 
strarent,  ut  non  indoctos,  sed  doctissimos  et  acu- 
tissimos  viros,  divinae  sapientiae  contradicentes, 
Philosophiae  ministerio  et  eorum  proprio  mucro- 
ne  confoderent.  Possem  nunc  mille  modis  hoc 
ostendere,  sed  ut  vestris  auribus  parcam,  sat"sit 
rerum  capita  tetigisse.  Verum  esto ,  res  ambigua 
sit,  vosque,  Germani  Principes,  in  hac  causa  Iudi- 
ces  constituamini.  Putetis  autem  hic  ante  Vos 
stare  amplissimos  istos  viros,  qui  integerrimae  vi- 
tae  exemplis  et  gravissimis  doctrinarum  monu- 
mentis  maxima  Christianis  populis  beneficia  con- 
tulere,  sicque  illos  contra  Martini  audaciam  re- 
sistentes  audiatis.  Nos,  oPrincipes,  qui  iam  tre- 
centos  annos  Philosophiam  Theologiae  ancillari 
coegimus ,  quique  omnem  humanum  intellectum 
in  obsequium  Christi  captivum  facere  laboravimns 
et  sacrarum  litlerarum  et  antiquorum  patrum  au- 
thoritatem  sectati  sumus ,  sensum  Christi  credi- 
mus  nos  habere.  Testis  est  eorum ,  quae  scripsi- 
mus,  pietas  et  religio,  quae  ad  nutriendam  inter 
Christianos  pacem  valuere  quamplurimum.  Te- 
stis  est  omnium  nostrum  tam  ingens  et  ex  tam 
variis  ordinibus  multitudo  in  hac  una  re  concors. 
Testis  est  Romanorum  Pontificum  authoritas, 
quae  nostrum  hnnc  scribendi  morem  et  laudavit 
et  approbavit,  nullusque  ex  nobis  eam  ob  causam 
aut  maiestatis  unquam ,  aut  heresis  accersitus  est. 
Testis  est  postremo  Christus  ipse,  qui  laborum  no- 
strorum  praemia  in  terris,  multiplices  honorum  ti- 
tulos  et  lauduminsignia  elargitus  est,  at  in  coelo 
triumphum  statuit  sempiternum.  Vos  modo,  ut 
iustum  et  aequum  postulare  videbitur,  decernatis. 
Insurgat  Martinus  contra  ac  tota  voce  totoque 
pectore,  quam  validum  est  clamet,  plusne  iste  solus, 
quam  decem  millia  poterit?  Plusne  uni  contentioso 
credetis,  quam  totpacificis?  Plusimpudenti,  quam 
verecundis?  Plus  superbo,  quam  mansuctis?  Plus 
praecipiti,  quam  solidissimis?  Plusstulto,  quamsa- 
pientissimis?  Plus  prophano,  quam  sanctissimis? 
Plusne  serpenti,  qui  nunc  exllussitanarum  heresum 
latibulis  emergit,  oculis  eminentibus,  inflato  collo, 
tumidis  cervicibus,  totum  genus  humanum  (ut  quon- 
15 


227 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


228 


dam  Evam)  paratus  inficere,  quam  mitissimls  et 
placidissimis  columbis,  quaeadarchamNoe,  adEc- 
clesiam  Christi  oleam  Minervae  sacram  et  pacem 
et  omnem  sapientiam  detulerunt,  pennisque  Phi- 
losophiae  argenteis  ad  aureum  illum  pallorem,  quo 
Dei  Maximi  posteriora  conspicimus,  evolarunt? 
Absit  hoc  a  vobis,  absit,  religiosissimi  Principes. 
Sed  quo  magis  insolentissimam  istius  audaciam, 
ne  dicam  stultitiam  cognoscatis,  audite,  quo  pacto 
Aristotelem  vilipendere  ausus  est.  Insipientem 
Philosophum  illum  appellat  Doctrinaeque  pessi- 
mae  atque,  ut  et  ipso  superior  videretur,  polliceri 
non  timuit,  quodsi  aetas  et  otium  superesset,  non 
eum  cum  Platone ,  ut  Ioannes  Picus  Mirandulanus 
promiserat,  concordaret,  sed  coloribus  illum  suis 
pingeret,  ut  dignus  est  pingi.  Deus  bone,  quos 
cachinos  haec  verba  omnibus  excusserunt  et  non 
modo  Italis  (quos  nec  ridere  quidem  Luterus  pa- 
titur),  sed  et  Graecis  et  sapientibus  etinsipientibus, 
et  senibus  efc  pueris.  Audissetis  omnes  risu  maxi- 
mo  et  summis  plausibus  (quibus  Martini  plus- 
quam  Stoica  severitas  ignoscet)  excepisse  no- 
vam  hanc  artem  pingendi  homines,  cuius  tamen 
exemplar  et  archetypum  liceret  iam  intueri  Mar- 
tinum  ipsum,  qui  humano  capiti  aspidis  aures, 
arietis  cornua  taurique  cervicem  inunxerit,  pa- 
vonis  quoque  pennas  et  vulpis  pedes  et  caudam 
induxerit  basilisci.  Nam  qui  aliquam  eius  excu- 
sationem  recipere  conantur,  bona  illum  forte  cau- 
sa  permotum  iudicant  atque  sic  ab  humano  capite 
coepisse.  Verum  dum  prae  nimia  superbia  ne- 
que  pietatis,  neque  religionis,  neque  modestiae, 
neque  verecundiae ,  neque  periculi  communis  ra- 
tionem  habet,  neque  in  eo,  quod  monetur  verita- 
tem,  neque  in  eo,  quod  accusatur  iudicii  severi- 
tatem,  pertinaciae  suae  anteponendam  censet,  sed 
nullum  audire,  omnes  lacessere,  se  invincibilem 
credere,  sibi  de  scientia  et  eloquentia  blandiri, 
vaframentis  omnibus  uti,  Christi  sponsam  vene- 
natis  oculis  intueri  satius  ducit,  quin  septiforme 
et  ingens  monstrum  cvaserit,  negare  non  possunt. 
Cur  non  igitur  optimus  iste  sit  aliorum  pictor,  qui 
se  ita  beile,  ita  artificiose  pinxerit,  ut  nunquam 
Zeuxis  aut  Apelles  tam  mirabilem,  tam  mon- 
struosam  imaginem  effinxerit.  Hinc  (obsecro)  iu- 
dicent  omnes,  quanta  Martino  fides  adhibenda  sit 
in  his,  quae  Christiana  tantum  pietas  et  fides  iubet, 
quae  siquidem  ab  impio  et  perfido  ingenio ,  mul- 
tiplici  sensu  perverse  accipi  possunt,  quando  in 
hac  tanta  luce,  in  tanto  ac  tam  patenti  Aristoteleae 


scientiae  campo,  ubi  apertissimis  rationibus  et 
necessariis  rerum  notis  humanus  convincitur  in- 
tellectus,  usque  adeo  procaciter  insolescat,  ut  mor- 
tales  omneis  aut  caecos  existimet,  aut  verborum 
suorum  radiis  excaecare  posse  confidat.  Excla- 
marem  nunc  o  unicum  Philosophum,  nisi  ipse  et 
nomen  et  inventorem  nominis  aspernaretur. 
Quis  vero  non  credat  Martinum ,  ideo  Philosophi 
nomen  renuere,  quod  videlicet  humile  sibi  nimium 
videatur,  nec  Pythagorae  verecundam  modestiam 
probet  iste,  qui  se  vere  sapientem,  immo  et  solum 
sapientem  putat,  ita  ut,  si  nuncmensamauream  aut 
expiscari  aut  coelo  demitti  contingeret,  illi  divino 
oraculo  dandam,  qui  sapientia  caeteros  praestaret, 
non  tanta,  ut  olim  inter  septem  Graeciae  sapientes, 
disquisitione  opus  esset.  Quo  itidem  factum  est, 
ut  libros  suos,  quos  modestissimis  verbis  propriae 
laudis  et  alienae  vituperationis  tanquam  preciosis 
lapillis  distinxit,  ea  diligentia  typis  aeneis  excudi 
fecit,  ut  pulcherrimis  glossematibus  et  indicibus 
manuum  notulis  fastidioso  lectori  consuleret  at- 
que  ea  tantum  praemonstraret,  quae  toti  mundo 
ipsius  possent  indicare  stultitiam.  Nam  sic  sem- 
per  ibi  legere  est:  Modestia  Luteri,  Luteri 
magnus  et  Christianus  animus,  quam  candide  lo- 
quitur  Luterus ,  et  multa  de  se  his  similia.  At 
de  aliis:  Errant  Theologi.  O  nebulones.  Opi- 
niosi  Sophistae.  Beati  Thomae  temeritas.  Fra- 
ternalia  sunt  haec.  Eloquentia  Italica,  ac  talia 
mille,  quasi  j.arum  sit,  dum  Paulinam  sapien- 
tiam  et  Evangclicam  Iustitiam  profitetur,  stul- 
tissime  se  laudare  atque  aliis  iniustissime  male- 
dicere,  nisi  etiam  hanc  solam  ob  causam  se  scri- 
psisse  omnibus  inculcaret,  ut  se  (id  quod  anxie 
factitat)  in  vulgi  vendicet  opinionem,  caeterorum 
vero  famae  detrahat.  Illud  autem  non  possum 
quam  maxime  non  mirari ,  cur  tantopere  a  Philo- 
sophia  Martinus  abhorreat,  qui  paulo  apertius, 
quam  ars  peteret,  se  Ciceronianum  insinuare  con- 
tendit.  An  forte  "quoniam  legit  Hieronymum  va- 
pulasse,  quia  Philosophus  esset  non  Ciceronia- 
nus?  Scd  facillimum  ei  fuerit  hoc,  tametsi  fal- 
sum ,  amabilissimis  illis  suis  rationibus  ostendisse. 
Dum  itaque  gladium  Spiritus,  quod  est  verbum 
Dei,  dextra  tenere  arbitraturet  sinistra  gladium 
carnis,  qui  est  Ciceronis  lepos,  tanquam  Bellonae 
sacerdos  in  quoscunque  passim  irruit  punctimque 
et  caesim  versans  debacchatur  et  furit:  Petrum 
vero  apostolum,  quocum  omnino  pugnare  statuit, 
gladios  duos  habere  non  patitur,  non  quod  Malchi 


229 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


230 


exemplo  auribus  suis ,  quas  penitus  obstruxit,  sed 
quod  linguae  procaci  et  immodicae  timeat.    Quod- 
si    saluberrima    Philosophiae    praecepta    sectatus 
aut  tacere  didicisset,  aut  bene  loqui,  omni  timore 
vacuus  hunc  nunquam  Labyrinthum  intrasset,  in 
quo   nunc    inextricabiles   penitus  errores   errans, 
quam  longe  a  sanctarum  legum  filo  incedat,  dein- 
ceps  ostendemus.      Venio  nunc  ad  splendidissi- 
mam  illam  sacraram  litterarum  maiestatem ,  cuius 
Martinus  iste    scrutator  effectus  dum  malesanos 
temerariae  mentis  oculos    aemulationisque  et  su- 
perbiae,  lippitudinibus  hebetatos  in  lucidissimum 
globum  defigere  non  reformidat,  a  tanta  gloria  op- 
pressus  et  obcaecatus  est.     In  magnis  nanque  et 
mirabilibus  super  se  ambulans  atque  plus  sapere 
volens  quam  oporteat,    neque    loquendi  tempus 
cognovit,    neque  verbis  suis  temperamentum  ali- 
quod  potuit  adhibere.     Sed  antequam  manifestis- 
simis  id  rationibus  probem,  obsecro  vos,  Illustris- 
simi  Principes,  ne  illud  a  me  exigatxs,   ut  singilla- 
tim  omnia  istius  vesane  dicta  percenseam,  quum 
neque  memoria   consequi,    neque  oratione  com- 
plecti  possim,    sed  satis  sit  genera  ipsa  breviter 
attigisse,  ut  ex  paucis,  quae  dicam,  infinita  alia, 
quae  subticebo  crimina  perpendatis.     Age  vero  id 
primum  videamus,   qua  modestia  Ptomam  veram 
Babylonem    appellet    primosque    in    ecclesia     et 
pueros  et  effoeminatos  atque  tyrannos.      An  hoc 
forte  docuit  sapientia  illa,  quae  divinitus  data  (teste 
Iacobo  Apostolo),     primum   quidem  pudica    est, 
deinde  pacifica  et  modesta:  an  magis  altera,  quae 
apud  eundem  non  descendens  a  patre  luminum, 
sed  terrena,  animalis,  diabolica  nuncupatur?    Sed 
mihi  haec  dicenti  novi  quippiam  illucet,  Romam 
fortassis  Babylonem  ab  illo  dici,  quoniam,  quum  se 
alterum  Danielem  existimari  velit,  convenientissi^- 
mum  fore  arbitratur,  ut  Seniores  ipse  et  presby- 
teros  aliquando  iudicet,    qui  populum  regere  vi- 
debantur.     Verum  si  noster  hic  Daniel  a  Deo  mis- 
sus  instauraturus  est  omnia ,  cur  non  Piomain  Ba- 
bylonem  alteram  accedit,  ut  iam  iam  pientissimo 
operi  se  accingat?     Principem  (dicet)  timeo.     At 
Piegem  Daniel  alter  ille  non  timuit.     Ignem  for- 
mido.      At  fornacem  ardentem  innocens  ille  non 
formidavit.      Leonis  potentia  terreor.     At  cur  tu 
Leonis    benignissimi     et    clementissimi    mansue- 
tudine    lerrearis,     quando   Leonum    ille    multo- 
rum  rabie  dentibusque  terreri  non  potuit?     Vi- 
detis  itaque  non  eam  ob  rem  Danielis  nomen  isti 
placere,  quod  ab  illo  res  optime  gestas  imitari  ve- 


lit,  sed  quia  titulo  Prophetae  gaudeat,  quo  sic  il- 
lam  Hieronymi  sententiam  ei  aptissime  convenire 
non  dubitemus.     Veteres  (inquit)  scrutans  histo- 
rias  invenire  non  possum  aliquos  alios  scidisse  ec- 
clesiam    et   de   domo  Domini    populos    seduxisse 
praeter  eos,  qui  sacerdotes  a  Deo  positi  fuerant  et 
Prophetae,  id  est  speculatores.     Isti  ergo  vertun- 
tur  in  laqueum  tortuosum  in  omnibus  locis  ponen- 
tes  scandalum.    Ne  igitur  obiicere  quis  posset,  Lu- 
terum  ab  antiqua  schismaticorum  nobilitate  et  glo- 
ria    degenerasse     et    sacerdotem    et     prophetam 
omnino  sic  se  voluit  exhibere.    Dum  tamen  admi- 
rabilem  illam  Danielis  modestiam  et  mansuetudi- 
nem  erga  Nabuchdonosora  superbissimum  et  sce- 
leratissimum  tyrannum  intuentur  multi,  quanta- 
que  prudentia  ex  belua  facturus  hominem  usus  sit, 
quanta  lenitate,  quanta  reverentia,  etsi  ei  Divina 
authoritas  deesset,    non  tamen  possent  eum  non 
a  Deo  missum  existimare.     At  contra  quum  Mar- 
tini  immodestiam  petulantiamque  adversus  regale 
Sacerdotium  attendunt ,  non  in  eam  quidem  sen- 
tentiam  adduci  non  possunt,  qua  illum  firmissime 
teneant  sub  ovis  veste  truculentissimam  feram  vi- 
vere,    quae  cornibus  arietans,    dentibus  saeviens 
et  mactare  quaerat  et  perdere  atque  etiam  falsum 
Prophetam  (et  quanquam  totus  reclamaret  orbis) 
diaboli  nuncium  et  antichristum.      Esto    nanque 
Sacerdotes  ab  illo  antiquo  clarissimarum  virtutum 
morumque  sanctissimorum  tenore  defecerint.  Esto 
(licet  Solomon  non  consentiat)  hoc  sit  sub  Sole 
novum  vivendi  genus  prioraque  tempora  meliora 
fuerint,  ut  morosi  senes  et  stultus  quisque  causa- 
tur.     Esio  nunc  primum  iuxta  Prophetam  Domi- 
nus  de  coelo  prospiciat,  ut  videat,  si  est  intelli- 
gens  aut  requirens  Deum,    omnesque  declinave- 
rint,    simul  inutiles  facti  sint,    nec  sit  qui  faciat 
bonum,  nec  usque  ad  unum.     Esto,  inquam,  tan- 
dem  sit  Pioma  peccatrix,  sit  misera,  sit  adultera. 
Non  tamen  debuerat  Martinus  primus  in  eam  la- 
pidemmittere,  nisi  forte  fortuna  se  innocentem  et 
sine    peccato   dicat  atque  seipsum  seducens  men- 
dacem  faciat  Deum.      Quod  tametsi  fuerit  ausus, 
ut  multa  alia  nova  superbe  nimis  et  intemperan- 
ter  invexit,     inclinatum    tamen   Servatorem   no- 
strum  asj[)iciat,    qui  digito  scribens   in  terra,    in 
terra,  inquam,  bona  et  molli,  non  in  durissimis  la- 
pidibus  Mosis,  fraternae  illum  charitatis  admonet 
atque  illud  Hieremiae  suggerit:    Audivimis  super- 
biam  istius ;  superbus  est  valde.  Sublimitatem  eius  et 
arrogantiam  et  superbiam  et  altitudinem  cordis  eius 
15  * 


231 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1520. 


232 


ego  scio,  dicit  Dominus.  Quod  si  Pharisaeis 
omnibus  durior  iste  et  obstinatior,  nec  peccato- 
rum  suorum  memoria',  nec  futuri  supplicii  com- 
minatione  terretur,  vos  saltem,  Principes  et  populi 
Germani,  quibus  iusta  semper  et  aequa  placuere 
sicut  boni  arcbitectores  faciatis  (rogo),  qui  quum 
discernere  volunt,  rectum  sit  aliquid  nec  ne, 
amussi  utuntur,  ita  et  vos  decrelis  et  legibus,  quae 
in  his  causis  regula  sunt;  perpendite  (quaeso)  scri- 
pseritne  Luterus  ut  vir,  qui  Divinis  litteris  et 
maiorum  institutis  obtemperaret,  an  potius  ut 
monstrum  aliquod  virtuti  obtrectans,  quod  homi- 
nes  atque  Deum  pro  nihilo  haberet.  Rem  vero 
sic  esse  ex  ipsis  sanctissimis  Decretis  intelligite, 
quae  filios,  discipulos  et  omnino  inferiores  docent, 
quonam  pacto  spiritales  patres,  magistros  atque 
superiores  corrigere  debeant.  Recita  nobis  De- 
creta.  DECRETA.  Audistis  nullo  modo  inferio- 
ribus  concedi,  ut  allqua  temeritate  ad  superio- 
rum  vitam  non  tantum  diiudicandam,  sed  nec 
saltem  tenuiter  reprehendendam  prosiliant.  Qua- 
re  ne  charitatem  forte  Martinus  in  causam  ad- 
ducat,  memineritis  docuisse  Paulum ,  charitatem 
patientem  esse,  benignam,  non  ambitiosam  et 
quae  minime  irritetur.  Legatis  igitur  Martini 
libellos  et  quum  luce  meridiana  clarius  videbitis 
illum  ex  his,  quae  (ut  ipse  fatetur)  ad  eum  nulla 
ratione  pertinebant,  irapatientissime  irritatum 
et  subinde  ambitiosissime  locutum  atque  incle- 
mentissime,  iinmo  et  furiosissime  agitatum,  iudi- 
cetis  tandem  non  charitatis  ardore ,  sed  ignita  su- 
perbissimae  cuiusdam  temeritatis  face  succensum 
in  has  reprehensiones  et  convitia  et  vesaniam  pro- 
rupisse.  Quodsi  delicatissimum  illius  cerebrum 
eousque  calore  et  siccitate  fervescat,  ut  eam  (quam 
obiicit)  nominis  Romani  graveolentiam  (nescio 
an  vuitur  factus)  ferre  non  possit,  cur  non  potius 
orationum  sanctarum  suavissimis  odoribus  eam 
propellere  contendebat?  Sic  nanque  in  aurea 
cordis  sui  acerra  thus  masculum  et  odoratissima 
aromata  vivis  dedisset  charitatis  fraternae  carbo- 
nibus  adolenda:  quorum  suave  spirans  fumus  de 
manu  Angeli  ante  conspectum  Domini  conscen- 
disset.  Sic  Religiosissimorum  virorum  probatis- 
sima  sequens  vestigia  sanctissimo  (quod  audietis) 
decreto  paruisset.  Dic  Decretum.  DECRETUM. 
Cur  non  igitur  assiduis  precibus  meliora  omnia 
Pontifici  Maximo,  quem  nullus  mortalium  redar- 
guere  debet,  a  Deo  Opt.  precabatur,  si  (ut  ipse 
scribit)  in  tot  ac  tantis  veniat  admonendus?    In- 


victi  tamen  et  Christiani  ac  prorsus  Luteriani  ani- 
mi  quispiam  diceret  pessum  deiectis  Christianis 
legibus  Christi  vicarium  taxare  atque  mordere,  ut 
nil  inausum  audentissimus  relinquere  videretur. 
At  quo  se  etiam  prudentem  et  cautum  Martinus 
ostenderet  atque  scire  (ut  aiunt)  lapidem  iacere 
et  brachium  abscondere,  totum  onus  iam  expro- 
brati  criminis  in  tantam  praesentium  temporum 
confusionem  reiicit:  Leonem  Decimum  inte- 
grum,  eruditum  ac  bonorum  delitias  appellans 
dignumque  ut  melioribus  saeculis  Pontificatum 
gereret:  quum  Alexandros  Sextos,  Iulios  Secun- 
dos  in  praesentia  rerum  potiri  convenientissime 
deceret.  O  te  admirabilem,  Martine,  quem  et  no- 
lentem  veritas  sequitur.  Hanc  profecto  solam  ob 
causam,  in  qua  nunc  versor,  temperantiae  et  mo- 
derationis  tuae  gratia  Alexandri  Sexti  severitate 
opus  esset,  ut  qui  olim  Hieronymum  Savonaro- 
lam,  te  procul  dubio  meliorem,  doctiorem  et 
eloquentiorem  atque  de  fide  optime  sentientem, 
quod  paulo  aerius  in  Pontificiam  Maiestatem  in- 
veheretur  dirasque  et  execrationes  parvipenderet, 
igni  addixit:  te  itidem  Leonis  Decimi  patientia 
et  mansuetudine  abutentem  et,  quae  religionis, 
quae  pietatis,  quae  reipublicae  Christianae  sunt, 
evertentem,  opportunioribus  remediis  coerceret. 
Te  autem,  o  vir  provide,  satis  miror,  cuius  facta 
imiteris,  immo  et  vincas,  eius  exitum  non  per- 
horrescere.  Sed  ut  Abdias  dicebat,  Superbia  cor- 
dis  tui  extulit  te  ac  veluti  in  montibus  inaccessis 
solium  tuum  exaltasses,  ita  saepius  in  corde  tuo 
dictitas:  quis  me  trahet  ad  terram?  At  si  exal- 
tatus  fueris  ut  aquila  atque  nidum  tuum  inter  sy- 
dera  collocaris  inde  te  detraham,  dicit  Dominus. 
Nam  propter  iniquitatem  hanc  in  fratrem  tuum 
operiet  te  confusio  et  peribis  in  aeternum.  Credo 
equidem  vatis  istius  verba  deiiciendis  Martini 
cornibus  accommodata ,  quandoquidem  scuto  quo- 
dam  adamantino  se  obtectum  (licet  obscure)  iacti- 
tet:  quod  tamen  sanguini  liberatoris  hirci  resistere 
nequaquam  poterit.  et  non  secus  atque  alterEsau 
fratrem  saum  Iacob,  quietum  ac  tranquillum  Ec- 
clesiae  statum  conturbare  aggressus,  non  unam 
sed  innumerabiles  animas  conatur  occidere.  An 
non  disertus  iste  vir  et  popularis,  vitae,  ocio  li- 
bertatique  Christianorum ,  immo  cacodaemoniacae 
servituti,  perturbationi  tartareae  sempiternaeque 
morti  satis  bene  consuluisse  videtur,  quando  as- 
serere  non  dubitavit,  mortales  tum  plene  a  Deo 
peccatorum  veniam  consequi,   si  ea  sacerdotibus 


233 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


234 


confessi  fuerint,  dediis  licet  minime  contriti  sint, 
modo  ab  illis  se  absolutos  firmissime  credant.  Sic- 
ne,  Martine,  Augustinus  docuit,  qui  inlibro  de  vera 
et  falsa  poenitentia  fundatam  quidem  in  fide  poe- 
nitentiam,  sed  tamen  salvari  hominem,  quia  do- 
let,  asseruit?  Sicne  per  Iohelem  praecepit  Domi- 
nus,  qui,  ut  ad  ipsum  convertamur,  flere ,  plan- 
gere  et  corda  nostra  scindere  iubet?  Sicne  David 
poenitens  docuit,  qui  cor  contritum  et  humilia- 
tum  a  Deo  nunquam  despici  pollicetur?  Sicne 
alia  multa  legis  Divinae  loca,  quae  cordis  contri- 
tionem,  dolorem  illum  intrinsecus  acceptum  ne- 
cessarium  ostendunt  Martinus  intelligit?  Sed 
ipsius  audite  rationem,  qua  tantum  errorem  fir- 
mare  contendit.  Non  contrilus  (inquit)  baptiza- 
tur,  ergo  itidem  non  contritus  absolvitur.  Quis 
te  sic  argumentari  docuit,  Martine  mi?  Yides 
modo ,  quantum  Aristotele  illo  indigeas,  quem 
somniare  dicis?  A  quo  si  vigilare  didicisses,  tam 
excrescens  phantasma,  tam  immane  visum  non 
patereris.  Consecutio  nanque  ista  iccirco  inva- 
lida  est,  quoniam  non  contritus  characterem  qui- 
dem  et  spiritalem  notam  sacri  lavacri  suscipit ,  ve- 
rum  Dei  Optimi  gratiam  minime  sibi  conciliat. 
Cum  peccato  enim  illa  stare  non  potest,  sicuti 
amor  et^odium,  lux  et  tenebrae  simul  habitare 
non  possunt.  Quo  fit  ut ,  si  quispiam  non  contri- 
tus,  non  dolens  peccata  sacerdoti  fassus  sit,  illa 
forte  iterum  confiteri  non  obligabitur  *),  sed,  quod 
obduratum  illius  cor  et  adhuc  scelera  amans  ab 
illis  absolvatur  et  sancta  charitate  mollescat,  adeo 
repugnans  est  et  impossibile ,  ut  ignem  potius  fri- 
gidum,  solem  tenebrosum,  calidam  glaciem  exi- 
stimarc  possimus.  Neque  vero  tantum  fidei  tri- 
buendum  est,  ut  per  eam  solam  sine  charitate, 
quae  contritionis  est  radix  et  causa ,  cum  Deo  no^. 
stro  in  gratiam  redire  posse  credamus :  quum  Pau- 
lus  testetur,  etsi  omnem  fidem  habuerit,  ita  ut 
montes  transferat,  charitatem  autem  non  habeat, 
se  omnino  nihil  esse,  id  est  peccatorem  esse,  reum 
esse  criminibusque  primis  obnoxium.  Unde  li- 
cet  eiusdem  testimonio  Deus  gentes  ex  fide  iustifi- 
cet,  non  pugnat  tamen  cumlacobo,  qui  ex  operi- 
bus  ittstificari  hominem  non  ex  fide  sola  probat, 
quoniam  Iustitiam  hanc  inchoat  quidem  fides,  at 
eam  charitas  perficit  atque  consumat.  Ex  fide  igi- 
tur  atque  illo  primo  opere  bono  contritionis ,  do- 


*)  Hoc  et  id  genus  alia  Jiber  primum  editus  exhibet.     F. 


loris-infixi  ;.nimo  absolvetur  reus  et  iustus  evadet. 
Coniicere  hoc  equidem  atque  deducere  exinde  pos- 
sum,  quod  Hierobaal  (hebraice  Iudicium  habeus 
sonat)  castra  Madian  (eadem  lingua  signat  iniqtii- 
tatem) ,  quae  in  valle  ad  septentrionalem  plagam 
collis  excelsi  posita  erant,  tum  demum  vincere 
potuit,  quum  inter  alia  confractis  et  comminutis 
fictilibus  lagenis  ardentes  lampades  refulsere. 
Monstravit  nanque  historia  haec  saccrdotem,  qui 
spiritale  iudicium  conscientiae  exercet,  peccato- 
rum  acies  et  vitiorum  copias,  quae  in  frigida  valle 
humanae  miseriae  sub  alto  superbiae  monte  con- 
sistunt,  tunc  a  populo  Israhel  a  peccatoribus  re- 
movere  atque  fugare ,  quando  terrenis  eorum  cor- 
dibus  contritis,  flamma  charitatis  ardens  et  lucens 
reaccensa  splenduerit.  Sic  docendi  essent  Chri- 
stiani,  sic  ignarum  vulgus  admonendum  et  ad 
veram  contritionem  et  poenitentiam  incitandum. 
Adde  quod  Luterus,  ut  seipsum  et  alios  facilius  in 
tartara  praecipitet,  non  omnia  mortifera  crimina 
(neque  enim  occulta  ut  lethalem  accidiam),  sed  ma- 
nifesta  solum  confilenda  esse  contendit,  quo  authore, 
qua  lege,  quo  divinarumlitterarum  testimonio  ne- 
scitur:  nisi  illud  suum  pugnax  etvere  arietinum  ca- 
put  (ut  dici  assolet)  legem  sibi  etDeum  fecerit.  Hoc- 
ne  docuit  Augustinus,  qui  peccatum  occultum  in 
notitiamSacerdotisreferendum  censet?  Hocne  lex, 
quae  omnia  manifestari  iubet?  Sed  quia  hic  a 
Dialecticis  aliquid  suffurari  posses  et  restrictionum 
regulis,  quod  dictum  est,  omnia  ad  publica  cri- 
mina  coarctare,  praevenit  te  divinum  consilium 
egitque,  ut  a  Sanctissimo  concilio  sub  Eugenio 
quarto  Florentiae  habito  lex  illa  exponeretur  sci- 
rentque  Latini,  Graeci,  Armeni  ac  omnes  bar- 
barae  nationes,  omnia  peccata,  qttae  memoria  te- 
nentur,  sacerdoti  esse  confitenda.  Et  tamen  audes 
Theologos,  qui  hanc  veritatem  docent,  conscientia- 
rum  carnifices  appellare?  Quo  tandem  tu  te  pa- 
tieris  vocabulo  nuncupari?  Dicam  te  certe  ani- 
micidam,  qui  tuis  istis  venenatis  dogmatibus  mul- 
torum  iam  animas  ad  sacram  Iovi  stygio  victimam 
mactaveris.  Macte  igitur  impietate  et  saevitia, 
Martine;  diuturna  haec  tua  fore  confidis?  Liber- 
tatis  Christianae  conservatorem  te  praedicas ,  ^jui 
Babylonicae  servittttis  iugum  a  Romanis  mundo 
impositum  excutere  potens  sis?  Proh,  stipreme 
Deus,  impudentiam  singularem  et  arrogantiam 
non  ferendam.  Videtis  autem,  quomodo  elatis 
cornibus  ex  his  non  commovetur?  non  pallet?  non 
erubescit?    neminem   veretur?     neminem   timet? 


235 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


286 


Sed  animatur  forte  Solomonis  proverbio ,  quod  in 

coetu  gigantium  virum  illum  commoraturum  spon- 

det      qui  in  via  doctrinae  erraverit    et  ita   quasi 

unus  ex  illis  omnes  Romanos  ut  parvos  despicit, 

camifices,  homicidas,  tyrannos,  modo  effoemina- 

tos   et  pueros    dictitans.      Verumenimvero  (mihi 

cxedas,  Martine,)  ab  unius  pueri  militaribus  inas- 

sueti  armis  funda  et  lapide  prosterneris  et  cades. 

Nolite  igitur,  viriGermani,  si  vosspretae  religionis 

insimulant  aliqui,  si  de  vobis  caeterae  obloquun- 

tur  nationes,  in  alium  quam  in  Luterum  crimi- 

nis    huius     causam    transfundere.       Ipse     enim 

omnium  sernen  exsistit  et  origo.     Germani  (dicunt 

aliae  gentes)  religionis  existimationem  imminuunt. 

Non  est  sic,   non.    Martinus  imminuit.     Nonne 

errores  spargunt?  non.     Spargit  Martinus.     No- 

vas  num  sectas  inducunt?  non.     Martinus  indu- 

cit.     Annon  Romani  Pontificis  authoritatem  par- 

vipendunt?  non.    Parvipendit  Martinus.    Omnia 

denique ,  o  vos  omnes  exterae  nationes ,  quae  pa- 

triae  meae  Germaniae  falso  imponitis,  si  recte  ra- 

tiocinabimini ,  uni  exsuscitata  Martino  referetis? 

Quae  sane  ut  clarissimis  rationibus  ostendam ,  re~ 

vertar  ad  illa  paulisper,  quae  in  Principio  oratio- 

nis  meae  attigeram  de  spiritalibus  donis  seu  indul- 

gentiis.      Dabitis  profecto,  ut  hoc  verbo  impune 

utar  iam  frequentius,    quandoquidem  ab  indul- 

gentissimis  Pontificum  mentibus  elargitum  munus 

non  inconcinne   translato  hoc  noinine  censeatur. 

Neque  vero  si  Martinus  Apostolum  Paulum ,  qui 

Sathanae  et  tunc  praesentes  et  futuras  cogitationes 

non  ignorabat,  donis  illis,  quae  ita  constanter  ac 

si  Ghristus  dedisset  Corinthiis  impartitur,   induU- 

gentias  promulgasse  negaverit,    alio  quopiam  di- 

vinae  legis  testimonio  cum  illo  agendum  esse  cre- 

diderim:  quasi  non  multa  alia  nobis  divino  iure 

tradita  sint,  quae  aperte  in  sacris  litteris  non  in- 

veniuntur.     Atque  ut  inde  cum  Augustino  exor- 

diamur,  lenissime  Luterum  interrogabo,  an  se  ali- 

quando  salutiferae  Grucis  signo  adversus  insuffla- 

torem  haeresum  Gacodaemonem  obarmet.      Quod 

etsi   raro  vel    nunquam    eum    hoc  facere    aliqui 

iudicent,  quod  ita  crebris  errorum  laqueis   irre- 

tiatur,  vel  quod  catharos  haereticos  irnitetur,  ego 

tamen  saepissime  affirmaverim,  ut  religiosissimum 

et  caerimoniarum  observantissimum  decet.      Sed 

ubi  hoc  (quaeso)  evangelium  aut  Paulus  aut  alius 

divinorum  scriptor  edocuit?     Mulliformes  itidem 

unctiones,      ordinum    sacrorum    varia    symbola 

mysticosque  contactus  ubinam  Ghristus  aut  Apo- 


stoli  praescripserunt  ?  Verum  sacrosancta  haec 
atque  divina  secreta,  ne  in  prophanum  vulgus  exi~ 
rent  et  amaracinum  suibus  offerretur,  Christum 
quidem  Apostolis  atque  illos  successoribus  viva 
voce  credimus  tradidisse.  quod  autem  vera  dico 
ex  ipsis  legibus  audiatis.  LEGES.  Quum  igitur 
ita  se  res  habeat,  cur  non  ex  eodem  gratiarum 
omnium  mari  eademque  Ecclesiae  navi  precio- 
sae  ad  nos  Indulgentiarum  merces  advectae  sint? 
Plenissimo  enim  testimonio  Magnus  Gregorius  vo- 
bis  esse  poterit,  qui  celeberrimas  urbis  Romae  sta- 
tiones  distinxit,  quarum  munere  a  Paschasio  Ni- 
colao,  Xysto  aliisque  Pontificibus  Maximis  ap- 
probato  auctoque  et  viventes  et  vita  functos  pur- 
gatoriis  absolvi  poenis  ita  pie  receptum  est,  ut  non 
nisi  maximae  impietatis  esse  possit,  ab  hac  tam 
antiqua  tantoque  ac  tam  longo  hominum  con- 
sensu  et  Romanae  Ecclesiae  assensione  appro- 
bata  consuetudine  desciscere.  Sed  quomodo  Lu- 
terus  noster,  qui  non  multum  timet  impietatis  ar- 
gui,  se  unquam  defendere  valeat,  quin  iuste  ma- 
iestatis  damnatus  sit,  quandoquidem  indulgentia- 
rum  assertio  etsi  nulla  certa  ratione  aut  legis  divi- 
nae  authoritate  firmari  queat,  quoniam  tamen  ma- 
iorum  instituta  et  ecclesiae  authoritas  atque  populi 
Dei  mos  antiquus  illam  invexit,  quisquis  eam  con- 
tempserit,  non  secus  atque  divinarum  legum  trans- 
gressor  mulctandus  veniat?  Haec  decreta  non 
ego  somnio,  Augustinus  dixit,  sancti  patres  tu- 
lere.  Quae  nobis  recita.  DECRETA.  Quas  igi- 
tur  Luteri  conclusiones?  Quas  rationes?  Quas 
disputationes?  Contra  indulgentias  admittemus? 
Sola  ista  Gregorii  sanctitas,  ecclesiae  consuetudo, 
sapientum  et  insipientum  consensio  omnes  nu- 
gas,  omnes  labores,  omnia  Martini  deliramenta 
prosternit.  Annon  legistis,  viri  Germani,  Petrum 
illum  Diaconem  propria  morte  Gregorii  sanctita- 
tem  atque  doctrinae  eius  veritatem  sufficientissime 
comprobasse?  Cur  non  igitur  credamus  spiri- 
tum  sanctum,  qui  sub  columbae  forma  super  San- 
ctissimi  Pontificis  caput  frequenter  apparuit,  has 
illi  saluberrimas  indulgentias  inspirasse?  Quodsi 
candidae  isti  columbae  niger  Luterus  ad versabitur, 
non  miremini,  quoniam  gementem  columbam  can- 
tansCorvus  iste  non  amat.  Se  nanque  velle  sem- 
per  Domino  cantare  promittit  atque  ita  a  primo> 
gutturis  inflatu  concinere  ingressus  est ,  ut  neque 
Domino,  quemadmodum  pollicebatur,  neque  (ut 
aiunt)  sibi  et  musis,  sed  sibi  ac  diabolo  cantave- 
rit.     Nam  quum  angeli  pacem  in  terris  cecinerint 


237 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     15£0. 


238 


pacisque  indicium  olivam  columba  portaverit,  cur 
non  corax  sit  iste  nigerrimus  atque  spiritu  caco- 
daemoniaco   turgidus,    qui  ut  dissidia,    rixas  et 
bella  suscitaret,  non  grana  frumenti,  quae  in  ter- 
ram  bonam  ceciderunt,  non  fructiferae  olivae  ra- 
mos,   sed  putrida  et  foetida  cadavera  istius  maris 
magni  supernatantia  fluctibus  elegerit,  quibus  et 
pasceretur  et  ferales  excitaretur  ad  cantus?     Reli- 
giosissima  nanque  et  integerrima  vitae  et  morum 
exempla,  quae  Romae   (etsi  disrumpatur)  quam- 
plurima  videntur  et  lucent,  respicere  noluit:    at 
quae  ibi  corrupta,    quae  male  olentia  (ut  ubique 
gentium  talia  multa  reperiuntur)  invenit,    ea  ro- 
stro  et  unguibus  tenens  hoc  tartareum  melos  effu- 
dit.      Verumenimvero  quo  non  semper  crocitare, 
sed  et  bumanum  quandoque  sermonem  exprimere 
videatur,   divinas  adducit  litteras,    quibus  et  in- 
dulgentiarum   et   aliarum    rerum    veritatem   im- 
pugnare  dum  credit,    ita  demum  se  esse  corvum 
ostendit,    qui  quam  effingit  officiosae  salutationis 
vocem  prorsus  non  intelligat.     Audet  nihilominus 
apertis    faucibus    superbissime   clamare:     Doceat 
me,  revocet  me,  qui  scit  et  potest.     Scirent  pro- 
fecto  multi,  Martine,  te  docere  et  non  modo  ab 
errore,  scd  etabinferis,  quo  properas,  revocare, 
si  velles;  sed  quoniam  hoc  tu  non  vis,  hoc  illi  mi- 
nime  possunt.     Cupidum  te  discendi  simulas,  qui 
docendi  sis  cupidissimus  malisque,    immo  et  iu- 
raveris,    tua  potius  impudenter   ingerere,    quam 
aliena  modeste  discere.     Vos  autem,  viri  Germani, 
ex  his  (obsecro)  iudicate,  an  vere  discere  cupiat. 
Glamat  Esaias :    Nisi  credideritis,  non  intelligetis. 
At  Martinus ,  qui  iam  se  permanere  in   veritate 
confidit,    nequaquam  sapientibus  credere  statuit, 
ut  intelligat,  sed  omnia  melius  et  acutius  illis  se 
intelligere  arbitratur,  ut  nihil  credat,  ut  haereti- 
cus  et  sit  et  habeatur.     Admonet  sapiens :     Esto 
mansuetus  ad  audiendum  verbum  Dei,  ut  intelli- 
gas.     EtEsaiasait:    Ad   annunciandum  mansue- 
tis    misit    me.       Et    Iacobus:      In    mansuetudine 
suscipite  insitum  verbum,  quod  potest  salvare  ani- 
mas  vestras.      At  Martinus  totus  asper   et  ferox 
pugnaciter  omnibus  resistens  neque  audire  vult,  ut 
intelligat,  neque  intelligere,  ut  bene  agat.     Hor- 
tatur  Augustinus  in  prirno  de  doctrina  Ghristiana, 
ut  cum  magna  moderatione  animi  subiiciamus  nos 
hominum  disciplinae,    neque  superbissime  et  pe- 
riculosissime  expectemus  et  nos  rapi  usque  ad  ter- 
tium  coelum    sive   in  corpore,    sive  extra  corpus 
(ut  dicit  Apostolus)  et  ibi  audire  inefFabilia,   vel 


Dominum  Iesum  videre,  aj  quo  potius  quam  ab  ho- 
minibus  evangelii  sensa   percipiamus.       Luterus 
vero  quoniam  arietes ,    dracones ,    tauros  et  cora- 
ces   in  stellatum  octavi  orbis    chorum   translatos 
audivit,  iam  supra  tertium  coelum  versari  se  pu- 
tat  dignum    ab   excellentissimis   illis  mentibus  et 
optimo  Deo  tantum  in   omnibus  erudiri.      Atque 
ita    dum  in   sublimioribus   coeli  globis  ambulat, 
Pontificias  leges ,   quae  super  terram  solum  ligare 
possunt,  contemnit  audacter.      Quoniam  nanque 
promulgatam  legem    contra   ingeniosos   quosdam 
noverat,  qui  pro  ingenii  proprii  viribus  captatis 
quibusdam  verisimilitudinibus  ad  illud  sensurrTdi- 
vinas  trahebant  litteras,    quod  sibi  sponte  prae- 
sumpserant  iubereque  Principem,  ut  maiorum  ve- 
stigia  ac  traditiones  patrum  quisque  sequatur,  cal- 
lidus  iste  vir  et  astutus,  qui  se  ita  ingeniosum  exti- 
mari  ab  omnibus  affectat,  ut  ipse  se  pendet,  qui- 
que  veteres  imitari  errorem  ducit,  quo  hanc  legum 
authoritatem  subterfugeret  ab  obedientiae  et  mo- 
destiae  ductili  terra,  in  qua  verecundi  homines  ha- 
bitant,   ad  octavum  illud  coelum,  ad  illam  cubi- 
cam  firmissimae  atque  pertinacissimae  obstinatio- 
nis  temeritatem  transvolavit,  quam  gloriosa  haere- 
ticorum  monstra  incolunt   et  clarissimis  vocabu- 
lis    evangelicae  Doctrinae,     Paulinae  Theologiae 
Christianaeque  libertatis  veluti  lucidissimis  syde- 
ribus  exornant.     Illud  tamen  decretum  vos,  Viri 
Germani,  qui  adhuc  in  terra  degitis,  audite.     DE- 
CRETUM.     Ad  maiora  veniamus,  quibus  mani- 
feste  cogemini  Luterum  istum  fateri,  eum  esse  ho- 
minem  (nisi  forte  astrum  dici  se  malit),  quejn  ne- 
que  Pontificis  Romani  authoritas ,  neque  Christia- 
norum  Principum  et  populorum  existimatio,  ne- 
que  leges  ullae  coercere  possint.     Quodsi  necesse 
est  lancem  in  libra  ponderibus  impositis  deprimi, 
sic  animos  vestros  his,  quae  nunc  dicam,  perspicuk 
et  manifestissimis  cedere  oportebit.     Prudentissi- 
mus  hic  noster  Martinus  quum  omnino  futurum 
videat  (modo  vivere  velit),  ut  velPontilici  Maximo 
pareat  atque  in  eius  potestate  sit,  vel  ad  Turcas  aut 
Bohemos  confugiat,  isque  ille  sit,  qui  nihil  iam  ar- 
bitrio  suo  facere  possit:    sed  eo  semper  trahatur, 
qno   superbia,    quo    temeritas,    quo   furor,    quo 
Diabolus  rapit  diffidatque  se  unquam  in  potestate 
Pontificia   esse  posse,    qui  in  sua  non  sit:    eligit 
iam  alterum,  ut  ad  inimicos  Crucis  Christi  et  Ro- 
manae  ecclcsiae  transeat.      Quid  enim  aliud  verba 
illa  sonant,    quibus  periculis  et  minis  occurrit? 
Domini  est  terra  et  plenitudo  eius.     Ut  igitur  ista- 


239 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1520. 


240 


ram  Barbararura  gentium   aliquo   pacto  gratiam 
sibi  conciliare  incipiat,  earum  patrocinium  susci- 
pit  censetque  Christianos,   qui  bellum  Turcis  in- 
dicunt  et  baereticos  comburunt,  Deo  Max.  repugna- 
re.      Proh  iustissime  et  benignissime  Iesu,   itane 
loquitur  bic  Luterus,    qui  bonorem  tuum  et  glo- 
riam  supra  omnes  mortales  amare  se  fingit?     Sic- 
ne  tu  aeterna  veritas,   verissima  bonitas,  optima 
Iustitia,  iustissima  misericordia  per  tuas  divinas 
leges     Sanctissimos     Propbetas     Heroasque     in- 
victissimos  docuisti?   Nonne  Sanctissimus  idem  et 
raitissimus  Moses   tunc  pientissime  egit,    quando 
ad  tria  supra  viginti  millia  Hebraeorum,  qui  vitu- 
lum  aureum  adoraverant,  perLevitarummanus  oc- 
cidi  iussit?     Quid  quum  praecepto  ipsius  viginti 
quatuor  millia,    qui  Beelpbegoreis  sacris  initiati 
fuerant,   interfecti  sunt?     Quidnam  per  ipsum  et 
losuen  tot  Principum,    tot  Regum,    tot  urbium, 
quac    a    vero   Dei    cultu    aberrabant,    occisiones 
dispcrditionesque  monstrarunt?     Gur  ardens  ille 
ac  totus  ignis  Helias,  Baalis  et  lucorum  Prophetas 
octingentos  et   quinquaginta  viros   ad    torrentem 
Cisonis  interemit?      Nonne  Deus  Max.  Israbelis 
Regi  Iebu  thronurn  regalem  ad  abnepotes  usque 
pollicitus  cst,    quoniam   eiusdem  Baalis  cultores 
neeaverit,    statuam   corobusserit,    pbanum    spur- 
cissimum  in  foedidissimas  latrinas  demolitus  sit? 
Quisnam    ex    his   multisque    aliis   antiquae    legis 
exemplis  ad  vastandos  atque  delendos  Christianae 
reipublicae  bostes  non  accendatur?     Hinc  Beatis- 
sirni  Pontifices  Romani  tot  amplissimis  muneribus 
Cruce  signatos  (quos  Luterus  videre  non  potest) 
et  prosecuti  sunt  et  prosequuntur.     Hinc  Irnpe- 
ratores  Augustissimi  Regesque  et  Principes  Cbri- 
stianissimi  nullam  unquam  clariorem  victoriam, 
nullum    gloriosiorem    triumphum   arbitrati    sunt, 
quam    Cbristianae    religionis    hostes    disperdere, 
nnllara  illustriorem  mortem,   quam  (si  Deus  de- 
disset)  bac  de  causa  felicissime  mortem  obire.    Sic 
Fredericus  Primuslmperator,  quum  trans  mare  in 
Syriam  cum  ingenti  exercitu  se  contulisset,  in  Ar- 
meniam  perveniens  pientissima  morte  subtractns 
est.     Sic  Tertius  Fredericus  cum  multis  aliis  Ger- 
manorum  Principibus  in  Bohcmia,  ut  Hussitanam 
haeresim  (quae  JMartino  nonmultura  displicet)  ex- 
stirparet,   in  pcrfidos  illos  exempla  religiosae  se- 
veritatis   edidit.       Quid  narrcm  Ludovicos  duos 
Gallorum  Reges  Sextum  et  Octavum  ardore  quo- 
dam  restituendae  catbolicae  pietatis  locis  suis,  quac 
barbari  occupaverant,  inflamraatos?    Quorumpri- 


mus  quidem  cum  ingentibus  copiis  terrestri  itinere 
Damascum  usque  penetrare  diuque  eam  urbem  ob- 
sidere  ausus  est,  alter  in  Aegyptiaca  expeditione 
captivus  factus  nullis  adversae  fortunae  casibus, 
nullis  vitae  discriminibus  terreri  potuit,  sed  repara- 
to  exercitu  denuo  in  Apbricam  traiecit  atque  ibiTu- 
nitio  urbe  obsessa  ab  bac  mortali  conditione  regno- 
que  terreno  ad  aeternam  vitam  et  coeleste  Imperium 
transvolavit.  Non  dicam  Gotofredum  Bolionum 
Lotboringorum  Ducem  comitesque  fortissimos,  qui 
praemisso  Crucis  signo  triennium  integrum  in 
longinqua  barbaraque  regione  versati  mille  suis 
periculis  egerunt,  ut  Hierosolymae  atque  Syria 
ex  infidelium  manu  reciperentur.  Tacebo  Eudo- 
nem  Burgundionum  ducem,  qui  cum  aliis  complu- 
ribus  Christianis  Principibus  adversus  propbanam 
Albigensium  sectam  profectus  expugnata  Urbe 
Carchassona  supra  sexaginta  Haereticorura  millia 
occidit.  Silebo  innumerabiles  alios,  qui  pro 
Christiana  Republica  dum  talia  gesserunt  atque 
eorum  laudibus  et  gratulationi  omnis  ordinis, 
omnis  generis,  omnis  denique  fortunae  studia  se 
aptaverunt,  tam  validam  contra  Luterum  testifi- 
cationem  dedere,  quod  hanc  impietatis  notam, 
quam  ipsi  sibi  inussit,  omnis  posteritas  adspiciet 
et  ad  illius  narrabit  ignominiam  sempiternam. 
Eas  nunc,  Martine,  ac  te  iam  tolum  per  orbem 
magnum  nomen  habere  gaudeas.  Eas  nunc  et  illa 
(quam  tantum  odisti)  autboritate  Apostolica  te  Sa- 
crae  Theologiae  magistrum  iactites:  quo  sic  tibi 
male  sentire,  peius  docere  atque  pessime  scri- 
bere  impune  licuerit.  Eas  nunc  et  libros  tuos 
per  omnes  iam  provincias  sparsos  eousque  laete- 
reris,  ut  quod  bonis  et  eruditis  viris  portentum 
atque  tartareum  monstrum  apparet,  Divinum  tibi 
miraculum  videatur.  Falleris,  falleris,  JMartine 
mi,  et  verum  iter  gloriae  ignoras,  si  talibus  ferven- 
tis,  ne  dicam  furentis  ingenii  tui  monnmentis 
aliud  unquam  apud  posteros  nomen  assecuturum 
te  speras,  quam  velHerostratns,  qui  DianaeEphe- 
siae  templum  succendit,  vel  Pontius  Pilatus,  qui 
in  Symbolo  quotidie  nominatur ,  vel  Arius, 
Aetius,  Eunomius,  aut  (quos  magis  amas)  Ioan- 
nes  T^uicleffus ,  loannesque  et  Hieronymus  IIus- 
sifae  consecuti  sunt,  qni,  ut  eorum  scelere  atque 
insania  dignum  fuit,  perpetuum  dedecus  et  aeter- 
nam  sibi  superbissimae  temeritatis  pcperere  me- 
moriam.  An  vero  non  putas  modestos  quoscun- 
que  ista  de  te  passim  dicere,  quac  nulla  unquam 
posleritas  conticescet?     Haecne  tam   impia,   tara 


£41 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1520. 


242 


«tulta  sunt    illius  Martini  dogmata,   qui  se  lege 
divina    instructum    dicebat,    probantem   utiliora, 
caecorum  ducem,    lumen  eorum,   qui  in  tenebris 
sunt,  eruditorem  insipientium,  magistrum  infan- 
tium,    habentem  formam  scientiae  et  veritatis  in 
lege?     Cur  iste  Magister  in  Israele   omnes   alios 
docere  potens  et  veritatem  ignoravit   et  seipsum 
docere  non   potuit?      Illud  autem  summe  doleo, 
Germani  Principes,  ex  optima  patriae  nostrae  terra 
tam    infelix  lolium  pullulasse   hisque  praesertim 
temporibus,  quando  non  (ut  spurcissime  Luterus 
evomil)  aliqui  magni  in  Ecclesia  bellum  somniant 
in  Turcas,   sed  quando  Maximus  Christianae  re- 
ligionis  Pontifex  Leo  Decimus  vigilantissima  cura 
atque   propensissimo    in  divinum   cultum    animo 
Christianorum  Principum  pacem  et  veram  concor- 
diam  quaesierit   efferatissimisque  Turcarum  gen- 
tibus  bellum  indixerit,    ac  ne  in  aliquo   deesset, 
iam   bis  terve  magnam  vim  auri   ad  Pannonios, 
Dalmatas  et  Rhodios  transmiserit.     Cuius  integer- 
rimam  atque   pientissimam    mentem  ostenderunt 
supplicationes  omnium  ordinum  atque  ad  omnia 
pulvinaria  decretae,  quibus  nulla  res,  quae  ad  pla- 
candum  praepotentem  Deum  pertineret,  praeter- 
missa  est :  adeo  ut  ipse  per  totam  urbem  pedibus 
populum  sequeretur  atque  ubi  ad  templum  Dei- 
parae  virginis  ad  Minervam  (id   enim  loco   anti- 
quum  nomen  est)  pervenit,    ad  liberatoris  nostri 
aram  constratus  non  votis  solum  et  precibus,  sed 
suspiriis  et  lachrymis,  quas  omnium  oculi  viderunt, 
Sanctissimum   numen   propitiatus   est.       Si   talia 
Martinusy  quae  coram  toto  orbe  gesta  sunt  atque 
Regum  omnium  Christianorum   consensione    fir- 
mata,    eorundem  oratoribus  et  litteris  attestanti- 
bus  Caesarisque  Maximiliani  inprimis,    qui  ultro 
totius  belli  gerendi  rationes  conscripserit:    si  talia, 
inquam,   Martinus  somnia  esse  iudicat,  videritis 
vos,  utrum  ipse  aliquando  vigilet,  an  potius  Ro- 
manae  Ecclesiae    odio    ebrius    semper    stertat    et 
periculosissimo    veterno    laboret,    quo    nimirum 
gravatus  parabolam  illam  Servatoris  nostri  de  Zi- 
zaniis  obiicit,  quo  minus  iuste  comburi  haereticos 
Jidstruat,  oblitus  ea  tantuin  cautum  esse,  ne  probos 
et   sanae  mentis  viros    cum  improbis   et   insanis 
eradicemus.     Nam  tametsi  oporteat  esse  haereses, 
ut,  qui  probati  sunt,  manifesti  fiant,  sicuti  superesse 
voluit  Dominus  Chananeos ,    Sidonios   gentesque 
alias,    ut  erudiret  populos  Israelis    discerentque 
filii  eorum  certare  cum  hostibus,  ne  (ut  Quintus 
Metellus  olim  in  senatu  sapienter  dixit)  inimico- 
Melasth.  Oper.  Vol.  I. 


rum  metu  sublato  quiete  nimia  resoluti  in  torpo- 

rem  et  somnum  revolverentur :    etsi,  inquam,  di- 

vina  providentia  haereticos  diversi  generis  (ut  Au- 

gustinus  ait)  esse  permittat,  quo  nos  in  divinarum 

litterarum  studiis  exerceamus,  nequaquam  tamen 

ferendum  est,    quod  vetus  fermentum  malitiae  et 

nequitiae  haereticorum  totamecclesiaemassam  cor- 

rumpat  crudelesque  lupi  pias  oves  dilanient ,  aut 

putrida   membra  totum   corpus   inficiant.       Resi- 

stendum  est  ferro   et  igne    atque   in  Reipublicae 

Christianae  corpore  quicquid  pestiferum  est  ure- 

re,  secare  et  amputare  debemus,  ut  membrorum 

aliquod  potius  quam  totum  corpus  intereat.     Ne- 

que  iccirco  tamen   subvereri  oportet  Chananeum 

aut  Eveum  ullo  unquam   nobis   tempore  defutu- 

rum ,  quum  Lernaei  huius  monstri  et  serpat  virus 

in  immensum  et  numerosa  immanis  hiatibus  ca- 

pita  renascantur.     Atque  ut  hoc  tandem  pcrspicue 

cognoscatis  Eveumque  habitantem   in  monte  Li- 

bano  adversus  fidelem  populum  adhuc  saevire  in- 

tueamini,  attendatis  Eveum  hebraeo  sermone  fe- 

rum  seu  ferocem,    montem  vero  Libanum  mon- 

tem  album  significare.     Quamobrem  quum  lingua 

Germanica    mons    albus    Vuittemberga     dicatur 

Martinusque  hic  noster  (ut  iam  ostendi)  aries  sit 

et  ferus  et  ferox,    quare  Eveus  in  monte  Libano 

Martinum  in  Vuittemberga  non  praesignaverit? 

Quem  iam  cum  sectatoribus  et  fautoribus  suis  in 

coelum  se  erigentem  supra  omne,  quod  rnodestum, 

quod  pium,    quod  religiosum  est,     supra  omne, 

quod  Romanum,  supra  omne,  quod  in  terris  dici- 

tur  Deus  se  extollentem  si  inspiciatis,    altissimas 

cedros  in  monte  Libano  vos  videre  putabitis,  qui- 

busEsaias  ita  comminabatur :    Dies  Domini  exer- 

cituum  super  omnem  superbum  et  excelsum  et  su- 

per  omnem  arrogantem  et  humiliabitur,  et  super 

omnes  cedros  Libani  sublimes  et  erectas,    el    in- 

curvabitur  omnis  sublimitas  hominum  et  humilia- 

bitur  altitudo  virorum.      Quodsi  nec  sic  pati  su- 

periorem  didicerit,  neque  ad  cor  redire  voluerit, 

ope  et  auxilio  fautorum  suorum  fretus,  clamat  idem 

Esaias:    Libanus  cum  excelsis  cadet.     Et  Zacha- 

rias:  Aperi,  Libane,  portas  tuas,  ut  comedat  ignis 

cedros  tuas.     Nam  si  iustissimus  Deus  ad  Heliae 

preccs    quinquagenarios    duos    igne    consumpsit, 

quod  eum  paulo  immodestius  allocuti  essent,  quo- 

modo  unquam   existimare   possimus  cum  Lutero 

mitius  agendum  fore,  qui  et  Sanctissimos  viros  et 

Maximi  Dei  vicarium  immodestissimis  verbis  la- 

cessit?      Non  confidat  igitur  Martinus  errorum 

16 


£43 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1520. 


244 


suorum  impunitatcm  sibi  a  Deo  dandam,  tametsi 
fallacibus  eam  captionibus  ab  hominibus  extor- 
quere  conetur:  sed  meminerit  Valentem  Impera- 
torem ,  qui  ex  Suetia  Gothos  ad  Aquilonem  vere 
Germanos,  veram  doctrinam  votis  omnibus  po- 
stulantes  Arianis  perturbavit  erroribus,  ab  ipsis 
Gothis  in  pastorali  casa  vivum  combustum ,  ut  il- 
lius  ignitae  errorum  culpae  et  igneae  poenae  fata 
rependerent.  Quocirca  JSlartinus  noster  non 
iam  cornua,  sed  aures  arrigat  audiatque  et  (sF 
potest)  intelligat,  quanquam  cuiusvis  sit  hominis 
errare,  nuliius  tamen  nisi  insipientis  perseverare 
in  errore.  Redeat  itaque  in  viam  bonain  et  poste- 
rioribus  cogitationibus,  quae  (ut  aiunt)  sapientio- 
res  solent  esse  ad  poenitenlis  portum  mutationem 
consilii  devehatur.  Sed  cur  totam  hanc  operam 
perdo?  Pacificatoriis  ego  Luterum  verbis  hor- 
tari?  Quocum  (teste  Solomone)  sive  irascar,  sive 
rideam,  non  sim  requiem  inventurus.  Alter  nan- 
que  sapiens  dicebat:  Homo  nequam  in  ore  carnis 
suae  non  desinet  donec  incendat  ignem.  Ignem 
accendere  JSIartinus  omnino  cupit,  non  divini 
amoris.et  charitatis  fraternae,  sed  tartarei  odii, 
bellorum  civilium  atque  doinesticarum  conten- 
tionum.  Insuffla,  insuffla,  3Iartine,  et  quoniam 
iuxta  proverbium  in  labiis  insipientis  ignis  ar- 
descit,  stulte  tibi  fodias  malum  conerisque  per- 
versa  tua  Ioquacitate  suscitare  lites  et  Principcs 
separare.  Unitos  tandem  contra  te  omnes  videbis, 
neque  diu  patientur  omnia  a  te  religiosa  propha- 
nari,  sacra  violari,  Turcas  et  haereticos  impien- 
tissime  defendi:  non  tolerabunt  hanc  flammam, 
hanc  vastitatem,  hanc  pestem.  Atque  ita  vobis, 
Principes  et  populi  Germani,  Ghristiana  Hcligio 
Luterianis  facibus  obsessa,  vobis,  inquam,  poten- 
tissimis  atque  pientissimis  supplex  manus  tcndit 
rogatque  incendium  restinguaiis  provideatisque, 
ne  unquam  posthac  non  modo  talia  facere,  sed 
ne  cogitare  quidem  superbi  et  arrogantes  homi- 
nes  audeant.  Ego  autem,  qui  ex  vobis  ortus  sum, 
haec  etiam  omnia  pro  vobis  loquor,  moneoque, 
praedico  atque  denuncio,  omnes  homines  Deum- 
que  supremum  testor,  dum  potestis,  dum  licet, 
providete,  ne  hoc  rcidlum,  quod  nascens  facile  op- 
primi  potest,  inveteratum  robustius  fiat.  Magno 
enlm  Christianorum  omnium  periculo,  maiore 
vestro  dedecore  malmn  hoc  serpet.  In  vos,  in 
vos  hoc  ipso  tcmpore  omnium  nationum  oculi 
coniecti  sunt,  qua  fide,  qua  pietate,  qua  religio- 
ne,  qua  iustitia ,  qua  sevcritate  reipubiicac  Chri- 


stianae  partes  tueamini.  Splendor  vester,  Princi- 
pes,  facit,  ut  vel  cum  summa  turpitudine  et  inimi- 
corum  vestrorum  gaudio  causam  hanc  negligatis, 
vel  (quod  spero  et  mihi  et  omnibus  fidem  meam 
obligare  ausus  de  vobis  polliceor)  eam  vestro  cordi 
infixam  habere  ostendatis:  ad  eorum,  qui  vos 
oderunt,  perpetuum  cruciatum  et  omnium  vestrum 
memoriam  et  gloriam  sempiternam.  Sed  iam  lo- 
cus  postulat,  ut  qui  Luteriana  dogmata  et  a  maio- 
rum  nobilitate  Philosophiaque  et  a  sacris  litte- 
ris  quain  longissime  aberrare  intellexistis,  nunc 
quomodo  inter  se  dissideant  audiatis. 

LACEDAEMONIOS  illos  et  beliicis  laudi- 
bus  ct  severitate  illustres,  qui  ex  Timothei  fidibus 
nervos,  quod  plures  haberent,  quam  septem,  demi 
iusscre,  Archilochi  poetae  immodestiam  accrrime 
vindicasse  legimus.     Nam  quum  domum  sibi  invi- 
sam  usque  adeo  maledictis  insectatus  esset,   quoad 
Lycambem   et   filiam   atque  uxorem   ad  laqueum 
compulisset,    quoniam    eorum    carjninum    parum 
verecundam   et  pudicam  lectionem  arbitrabantur 
et  libros  e  sua  civitate  exporlari  iusserunt  et  au- 
thorem   exilio    mulctaverunt.       Quanquam    vero 
summa    vis    elocutionis,    nervorum   et  sanguinis 
multum  in  hoc  poeta   reperiretur,     qui  numeros 
primus    invenit    iambicos ,    adolescentulorumque 
ingcniis  prodcsse  qu  tmplurimum  posset,  ne  tamen 
plus  modcralioni  pudicitiaeque  noceret,  nulla  ra- 
tio  excellentiae  huius  singularis  est  hahita.    Quodsi 
Lacedaemonii  iuste  et  religiose  liberorum  suorum 
integritati  et  moribus  quam  eruditioni  ac  doctri- 
nae  consultum  iri  maluerunt,    quanto  vos  iustius 
ac  religiosius,  Viri  Germani,  Civium  vestrorum 
pietatein  et  religionem   litterarum  omnium  intel- 
ligentiae    anteponendam    csse     censebilis?       Ad 
omnia  enim,   quae  iam  dixi  atque  dicturus  sum, 
quasi  murum  quendam  opponi  iutelligo  eloquen- 
tis  et  eruditi  viri  nomcn.     Novi  locum ,  video  ubi 
se  defensores  Martini  iactaturi  sint.     Doctorum 
virorum  penuriam,  religiosorum  (qui  fratres  ap- 
pellantur)    barbariem   coinmemorabunt    depreca- 
bunturque,  ne  talem  virum  doctissimum  eundem 
et  fratrem  cloquentissimum  patiamini  insimulatis 
haereseos  criminibus  obteri.  S\tLuterus  (isti  con- 
tcndent)  calidioris  ingenii,  sit  opiniosus,  sit  con- 
tentiosus;    Sacerdotum  mores  vehementius  repre- 
henderit,  immodeslissime  locutus   sit  atque  i.cri-  . 
pserit:    at  est  bonus  vir  ct  doctus  et  eloquens  et 
ad*communem  utilitatem  reservandus.     Vos  nunc 


245 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


246 


Attentos  velim,  Germani  Principes.  Iniquam  sane 
hanc  defensionem  assero ,  quod  etsi  omnia,  quae 
in  illa  narrantur,  admiserim,  adhuc  tamen  Mar- 
tinus  coercendus  et  puniendus  venit,  adhuc  illius 
libri  damnandi  sunt,  et  non  solum  ex  illa ,  in  qua 
habitat  T^uittembcrga  totaque  Germaniae  provin- 
cia,  sed  ex  universo  terrarum  orbe  tollendi.  Non- 
ne  civibus  et  filiis  vestris  divinarum  et  humana- 
rum  reruin  cognitionem  optatis,  ut  bene  atque 
beate  vivant?  ut  ex  huius  mundi  sempiterno  et 
infallibili  ordine  discant  magistratibus  obedire? 
ut  selectis  virtutum  moneribus,  quae  religionis 
sunt  et  officii,  consectentur?  Quodsi  ex  alicuius 
doctrinae  studiis  et  exercitationibus  male  morati 
evadant,  seditiosi  et  rebellcs  fiant  atque  in  vitia 
dilabantur,  nonne  potius  libros  omneis  eam  con- 
tinentes  exterminari  authoresque  illorum  ex  na- 
turae  humanae  finibus  eiici  debere  statuetis?  Ita 
prorsus  de  vobis  existimo.  Nam  si  Lacedaemonii 
id  fecerunt,  cur  non  idem  faciant  et  Germani?  Si 
Idololatrae  id  sanxerunt,  cur  non  idem  sanciant 
Christiani?  Quonam  vero  pacto  Martini  istius 
liliri  utilitatem  aliquam  hominibus  afferre  pote- 
runt,  qui  falsarum  opinionum,  contentionum, 
immodestiae,  superbiae,  seditionis  et  arrogantiae 
plenissimi  sint?  Quomodo  Luterus  ipse  bonus 
et  civibus  utilis,  qui  et  immodestus  est  et  conten- 
tiosus?  Annon  Paulus  ait:  Si  quis  videtur  cou- 
tentiosus  esse,  nos  talem  consuetudinem  non  ha- 
bemus  neque  Ecclesia  Dei  ?  Huius  est  etiam  prae- 
ceptum  illud:  Modestia  vestra  nota  sit  omnibus 
hominibus.  Quamobrem  videatis  has  nostras  et 
Pauli  delicias,  Luterum,  quam  bene  Paulo  obtem- 
peret  et  ab  illius  praeceptis  nec  transversum  (ut 
aiunt)  digitum  discedat,  ut  conturbet  omnia.  Sed 
ne  diu  istius  inverecundiam  et  immoderationem, 
quam  nec  ipse,  nec  amici  sui  negant,  accusem, 
descendam  ad  illud,  quod  ei  maxime  tribuunt  eru- 
ditionis  pondus  (eloquentiae  nanque  partcs  in 
praesentia  per  me  licet  quas  ipse  voluerit  sibi 
sumat)  etquaeram,  quaenarn  et  quanta  sit  Mar- 
tini  Doctrina,  qui  secum  pugnans  nusquam  idem 
sentit?  Obsecro  autem  vos,  Viri  Germani,  ut  si 
hanc  deXw/gr/eruditione  opinionem  hactenus  ha- 
buistis,  non  agatis  aliter  ac  quum  pecuniarum 
iampridem  expensarum  summam  quaeritis.  Tunc 
enim  posito  calculo,  si  plus  aut  minus  aliquando 
in  rationibus  invenitur,  quam  mente  collegeratis, 
rationi  tamcn  acquiescitis.  Dum  talia  igitur  in 
medium  affero,  ex  quibus,  Viri,  huius  inscientiam 


apertissimecognoseetis,  exspectare  nolite,  quamva- 
rie  et  quam  copiose  dicantur,  quoniam  illius  per- 
spicuitatis  erunt,  quae  neque  mea  (quae  nulla  est), 
neque  cuiusquam  eloquentia  ad  permovendos  ani- 
mos  vestros  indigeat.     Epistolam  primum  ad  Leo- 
nem  Decimum  Pont.  Max.  scribit  plenam  mode- 
stiae,  plenam  officii,  in  qua  ipsius  vocem  ut  vo- 
cem  Christi  se  auditurum  pollicetur:  atque  ita  de- 
mum  erroribus  suis  viam  parare  conatus  est,  cre- 
dens  Epistolae  solius  lectione  (ut  multi  magni  as- 
solent)    contentum  Principem    non   facile  postea 
Luteri   pertinaciam    ac    temeritatem    narrantibus 
aures   praebiturum.       Sed    eousque    deceptus  est 
et  mentita  est  iniquitas  sibi,    quod  Pontifex  iste, 
quum  omnium  eruditissimus  sit  summoque  iudi- 
cio,    summo   in   legendo  studio  blandientes   ipse 
Martini   chelas   et  pungentem   caudam   advertit 
sensitque  fallaciam :    atque  eo  minus  bonam  esse 
Luteri  mentem  existimare  potuit,  quo  illum  men- 
daciis  vidit  et  captionibus   niti:    doctus  videlicet 
illo  Solomonis  proverbio.     Labiis  suis  intelligitur 
inimicus  quum  in  corde  tractavcrit  dolos:  quando 
submiserit  vocem  suam,  ne  credideris  ei,  quoniam 
septem   nequitiae   sunt   in  corde   illius.      Eodem 
pacto  etiam  Pontificum  decreta  et  epistolas  et  ec- 
clesiasticos  patres  susceptumm  se  Luterus,  obser- 
vaturum  atque  veneraturum  spondet,    qui  tamen 
nil  minus  unquam  praestare  cogitaverit.     Fatetur 
itidem  Romanam  Ecclesiam  nunquam  a  vera  fide 
ullo   suo    decreto  recessisse    atque   etiam  se  tunc 
haereticumnonnegat,  si,  postquarnEcclesia  aliquid 
sanxerit,   ipse  ab  hac  sanctione   desciscat.      Quis 
non  hic  Martinum  laudet  et  extollat?     Sed  cito 
palinodiam  scripsit  admonitus  (credo)  in  somnis 
a  cacodaemone,  ut  quondam  Stesichorus  ab  He- 
lena ,   non  quo  visurn  (quemadmodum  ille)  reci- 
peret,  sed  ut  se  lumine  mentis  orbaret.     Piecan- 
tavit  nanque  et  Pontificum  Romanormn  dccreta, 
quibus  eorum  authoritas  et  excellentissima  potestas 
exponilur,  languidissima ,  frigidissima  et  ineptis- 
sima  diclitat:  illorum  epistolas  mcram  'superbiam 
spirare  contendit:  atque  ex  ipsis  aliquos  et  sanctos 
et  eruditos  in  ferendis  hniusmodi  legibns  humana 
passos,  hic  sapiens  ac  divinus  homo  iudicat.    Qnid 
hic  agam,  Principes?    Quemadmodum  de  tanta  re 
dicam?     Iam  prope  omnem  vim  verborum  eius- 
modi,    quae  audacia  istius  et  scelere  hoc  in  loco 
digna  sunt,  consumpsi,  ita  ut  difficillimum,  immo 
et  impossibile  mibi  sit,  detemeritateipsius  et  insa- 
nia  perinde,  ut  causa  postulat,  dicere.     Quae  tan- 
16  * 


247 


EPISTOLAPtUM    LIB.  II.     1520. 


248 


dera,  Martine,  mens  tua  est?    Qui  animus?  Quod 

consilium?    Quid  moliris?    Quid  pugnas?     Quid 

pugnas,  inquam,  non  mecum,  non  cum  Thomisteis, 

sed  quid  pugnas  tecum?     Qui  decreta  et  Pontifi- 

cias  leges  prius  laudabas  et  venerabaris,  modo  il- 

las  vituperas  et  contemnis?     O  insensate  Lutere, 

quis  te  fascinavit  non  obedire  veritati?    Gur  alium 

Thomam  in  Italia,  alium  in  Germania,  vel  neque 

a  Thomisteis  Thomam ,  neque  a  Thoma  Thomi- 

steos  intelligi  evomis?     Siccine  argutus  et  facetus 

dici  cupis?     Sed  cur  tu  alius  a  teipso   neque  tu 

Martinum,  neque  te  Martinus  intelligit?     Esne 

tam  excors,  ut  scriptorum  tuorum  non  videas  re- 

pugnantiam?      Verum  quid   cum   isto  loquor,   o 

Viri   Germani,     qui     nequaquam    melius    verba 

mea  quam  sua  percipere  valeat?     Vos,  vos  potius 

appellabo ,  qui  et  ine  intelligere  et  istum  furiosum 

coercere  potestis.     Quam  nanque  ob  causam  su- 

spicamini  hominem  istum  sic  a  veritate  ac  pieta- 

te  abductum?     Credite  mihi,    credite  Principes, 

quum    primum    statuit    Martinus    dilectissimam 

Christi  sponsam  superbissime  atque  seditiosissime 

perturbare,    quia  tanti  huius  sceleris  poenas  ho- 

mines  non  inflixere,  iustissimus  Deus  ipse  vindex 

esse  voluit   atque  illum  de  sanitate  ac  mente  de- 

turbavit.       Quae  enim  poena  maior  conscelerato 

homini  esse  potest  furore  atque  dementia?     Lute- 

rus  nunc  sua  audacia,    suo  facinore,  sua  super- 

bia   urgetur,    impellitur    ac   tanquam    taedis  ar- 

dentibus  inflammatur.       Nam    quum    furiales   in 

vulgus  voces  emittit,    quum  pias  illorum  mentes 

fallacibus  verbis  evertit,  quum  sanctos  et  eruditos 

viros  contumeliis  lacessit,    quum  sacrorum  Prin- 

cipibus  detrahit,    quum   Christianas  caerimonias 

ritusque  conturbat,  quum  eodem  modo,  quo  nunc 

eum  latum  cingulum  trahentem  videtis,  bacchatur, 

quum  furit,  tura  dat  eas  poenas,  quae  sibi  ab  irato 

Deo  constitutae  sunt.     Vos  illum  non  vecordem, 

non  malesanum,  non  mente  captum,  non  Oreste 

fariosiorem  putetis,  qui  sit  ausus  leges  sacras,  qui- 

busChristiani  omnes  parere  ac  dicto  audientes  esse 

debent,  ita  pessura  deiicere,  ut  omnino  quod  alibi 

scripserat  oblitus,  se  Christianum  esse,   sacerdo- 

tera  esse,    heremitarn  esse  non  attenderet?      Sed 

quid  eura   sacerdotem   aut   heremitam  appellavi, 

qui  furore  et  insania  acerrime  urgente,    railitem 

fortissiraum  se  faciat  et  gigantem?     Audivit  enim 

(ut  opinor)  divinum  Platonem  statuerc  eos  de  ge- 

nere  Titanum  homines,  qui  utilli  coelestibus,  sic 

hi  magistratjbus  adyersarentur :    atque  ita  glorio- 


sum  ducens  ex  homunculo  robustissimum  gigan- 
tem  fieri,  non  quencunque  ex  eis,  sed  Typhona 
ipsum  exhibere  nititur.  Nam  quemadmodum  ille, 
quo  fratres  a  Iove  fulminatos  ulcisceretur,  ipsum 
provocare  Iovem  ausus  est  ad  certamen,  sic  et  iste 
loannem  et  Hieronymum  Hussitas  aliosque  fra- 
tres  suosHaereticos  a  terrenoDeoPont.Max.  com- 
buri  iussos  impatientissime  ferens,  eidem  summae 
potestati  bellum  inferre  non  timet,  similem  omni 
dubio  procul  exitum  habiturus.  Indignatus  sane 
Iuppiter  Typhona  itidem  fulmine  percutiet  et  va- 
stas  magnae  insulae  moles  supra  imponet ,  quum 
Luterum  Pontificis  Max.  authoritas  a  tergo,  a 
fronte,  a  lateribus  tenebit,  ardensque  iustitiae 
mucro  in  Martini  pulmonibus  ac  visceribus  ad- 
haerebit  et  aeterni  dedecoris  ponderibus  obruet. 
Attendite  autem  quam  stulte  et  furiose  ut  gigas 
exsultet  ad  hanc  viam  pravitatis  currendam,  et  ut 
vere  ab  imo.  tartaro  egressio  eius  et  usque  ad 
sumraum  coelum  concursatio  illius,  quo  (si  pos- 
sit)  nullus  ab  hoc  impietatis  calore  se  abscondat, 
Petrus  (inquit)  Apostolus  aui  Romanus  Pont.  uni- 
versalis  Ecclesiae  caput  non  fuit,  nec  est,  neque 
iure  divino  primatum  hunc  obtinet,  immo  sacer- 
dotes  omnes  illi  sunt  aequales,  neque  Romana 
Ecclesia  unquamfuit,  nec  est,  nec  erit  unquam, 
super  omnes  Ecclesias.  Non  enim  fuit  unquam 
super  Graeciae,  Aphricae  aut  Asiae  ecclesias ,  nec 
eorum  Episcopos  confirmavit.  Haec  furentisilfor- 
tini  verba  nonne  imrnanem  quendam  Typhona 
aut  alterum  potius  Nembrothum  ante  oculos  ve- 
stros  statuunt,  qui  turrim  Babel  iterum  aedificare 
conetur,  non  ut  omnium  tandem  linguas,  sed  ut 
omnium  religionem,  pietatem,  ordines  ritusque 
confundat?  Sed  ne  Ulum  fortasse  acrimonia  qua- 
dam  et  excellentia  ingenii  haec  invenisse  credatis, 
scitote  istum  nonnisi  ex  haereticorum  damnatis 
comraentariis  sapere,  Ioannis  Vuicleffi,  loan- 
nis  HuSy  Marsilii  Paduani,  Ioannis  Iandu- 
nensis  et  aliorum,  quos  (ut  stultus  et  furens)  im- 
pios  et  sceleratos  iraitari  raaluit,  quam  pientissi- 
mos  Viros  atque  sanctissiraos.  At  quibus  argu- 
mentis,  quam  valixlis  rationibus  errores  antiquos 
tutatur?  Novisne  et  inauditis  et  saltem  ingenio- 
sis,  tametsi  falsis?  Minime.  Neque  enim  Luterus, 
quem  raulti  tam  docturn  tamque  acutum  dictitant, 
illius  est  ingeniiaut  solertiae:  verum  antiquis,  ran- 
cidis  et  cariosis  tanLum  sophismatibus,  ut  si  em- 
ditissimos  authores,  qui  de  Pontificis  et  Ecclesiae 
potestate  scripserunt  atque  inter  alios  loco  Prin- 


249 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


250 


cipe  Cardinalem  Tnrrecrematensem  legeritis, 
omnes  istos  locos  invenietis  ante  tractatos  gravi- 
terque  et  copiose,  quae  veritatis  erant,  probata, 
stabilita  atque  firmata:  contra,  quae  pro  falsitate 
pugnare  videhantur,  infirmata  omnia,  diruta 
ornnia ,  eversa  omnia.  Sed  belua  baec  atque  por- 
tentum  devicta  iam  et  profligata  arma  reassumens 
additis  quibusdam  stultissimis  insaniae  suae  colo- 
ribus  se  affecturum  credidit,  ut  si  non  omnes,  sal- 
tem  indoctum  vulgus  admiraretur,  suspiceret  et 
invincibiles  esse  ipsius  machinas  arbitraretur.  Si 
praesens  meum  institutum  pateretur,  notarem 
singillatim  capita ,  argumenta ,  responsiones  at- 
que  omnes  tandem  partes  minutissimas,  qno  tan- 
dem  videretis  gloriosum  istum  virum  nibil  novi, 
nihil  acuti,  nihii  sui  praeter  stultitias  atque  fu- 
rores  scripsisse  atque  eo  desipuisse,  ut  solum  falsa 
colligeret,  vera  et  sancta  omnia  praetermitteret. 
Quo  fit,  ut  illud,  quo  ornari  maxime  cupit  haere- 
siarchae  nomen,  nullo  illi  pacto  conveniat,  sed 
rndis  et  vilis  haeretici,  qui  neque  superioribus  ali- 
quid  addere  potuit,  neque  solutas  iam  a  catholi- 
cis  viris  eorum  falsas  rationes  aliqua  potuit  veri- 
similitudine  confirmare.  Eas  ob  res,  ne  acta  agere 
videar,  paucis  ego  respondebo,  quum  satis  multa 
apud  idoneos  illos  et  optimos  authores  et  iam  (cre- 
do)  legistis  et  legere  potestis.  Graecorum  autem 
magis  et  illorum  testimoniis  utar,  quos  nunquam 
Romano  Pontifici  subiectos  fuisse  tam  audacter 
Luterus  mentitur,  ut  pater  ipse  mendacii  non 
posset  audacius.  Loquar  vero  eorum,  quos  addu- 
cam,  verbis  potius  quam  meis,  ne  sensum  aliquid 
passum  fuisse  calumnietur.  Primum  sane  Chry- 
sostomus  illud  Servatoris  ad  Petrum  exponens, 
pasce  ovesmeas,  id  est:  loco  mei  (ait)  praepositus 
et  caput  esto  fratrum  tuorum,  ut  ipsi  te  in  loco 
mei  assumentes  ubique  terrarum  te  in  throno  ruo 
sedentem  praedicent  et  confirment.  Idem  snper 
actis  Apostolorum,  Petrus  apostolus  a  filio  super 
omnes,  qui  filii  sunt,  potestatem  accepit,  non  ut 
Moses  in  gente  una,  sed  in  universo  orbe.  Et 
super  Ioannem,  Iacobum  localiter  in  loco  ter- 
minat,  Petrum  autern  totius  orbis  ordinat  magi- 
strum  et  doctorem.  Idemque  responsum  illud 
Petri  ad  Iesum  tractans:  Tu  es  filius  Dei  vivi, 
dixit.  De  plebis  opinione  interrogat  omnes,  sed 
omnibus  discipulis  interrogatis  Petms  tanquam  os 
Apostolorum  et  capnt  pro  omnibus  respondet. 
Audite  etiamCyrillum,  PatriarchamAlexandrinum, 
in  Hbro  Thesaurorura :     Itaque,   fratres  mei,   sic 


Christum  imitemur ,  ut  ipsius  oves  vocem  eius  au- 
diamus,  manentes  in  Ecclesia  Petri  non  inflemur 
vento  superbiae,    ne  forte  tortuosus  serpens  pro- 
pter  nostram  contentionem  nos  eiiciat,  nt  Evam 
olim  de  paradiso.      Ille  itidem :    Ut  membra  rtia- 
neamus  in    capite   nostro    apostolico  throno  Ro- 
rnanorumPontificum  (audi,  audi  etattende,  JSlar- 
tine)y  a  quo  nostrum  est  quaerere,  quid  credere, 
quid  tenere  debeamus,  ipsum  venerantes,  ipsum 
rogantes  prae  omnibus ,  quoniam  ipsius  solius  est 
reprehendefe,  corrigere,  statuere,  disponere,   sol- 
vere  et  loco  illius  ligare,  qui  ipsum  aedificavit -et 
nulli  alii,  quod  suum  est  plenum,  sed  ipsi  soli  de- 
dit:    Cui  omnes   iure    divino   caput    inclinant    et 
primates  mundi  tanquam  ipsi  Domino  Iesu  Chri- 
sto    obediunt.       Ita  vero  Theophilus:     Per   hoc, 
quod  Dominus  ait  Petro,  sequere  me,  cunctorum 
fidelium    praelatum   eum   instituit.      AdduCam  et 
Augustinum,  quoniam  AphricanusEpiscopus  fnit, 
qui  in  libro  quaestionum  novi  et  veteris  testamerili 
sic  scripsit:    Salvator  quura  pro  se  et  Petro  dari 
iubet,  didragma  pro  omnibus  solvisse  videtur,  quia 
sicut  in  Salvatore  erant  omnes  causae  magisterii, 
ita  et  post  Salvatorem  in  Petro  omnes  continentur. 
Ipsum  enim  constituit  caput  eorum ,  ut  pastor  es- 
set  gregis  dominici.       Et  ut  ad  omnes  Romanos 
Pontifices  authoritatem  ac  dignitatem  hanc  dcscen- 
dere  nemo  dubitet,  Ignatius,  Patriarcha  Constan- 
tinopolitanus,  hunc  in  modum  scribebat:     Solns 
et  ex    toto   magister    omnium  Deus    dicit   Petro, 
magno  et  summo  Apostolorum,    Tu  es  Petrus  et 
super  hanc    petram   aedificabo   Ecclesiam   meairt. 
Et  iterum:      Tibi  dabo  claves  rcgni  coelorum   et 
quae  sequuntnr.      Tales  enim  beatas  voces,  non 
secundum   quandam   utique  sortcm  Apostolomni 
Principi  Petro   solum   circumscripsit  et  diffini\  it, 
sed  per  eum  et  ad  omnes,  qui  post  illum  efficiendi 
erant    summi    pastores    ac    divinissimi ,     sacrique 
Pontifices  senioris  Romae  transmittit.      Orientales 
nonminus  a  Maximo  perEpistolam  ita  edocti  sunt: 
Omnes  fines  orbis  terrae,    qui  Dominum  sincere 
receperunt    et    ubique   terrarnm   catholici   veravn 
fidem  confitentes  in  potestatem  Romanorum  Pon- 
tificum  tanquam   in  solem    respiciunt    et  ex  ipso 
lumine  catholicae  et  apostolicae    fidei    respicinnt 
veritatem.     Quoniam  vero  legimus  Atlantes  illos 
solos  omnium  hominum  innominatos,  quod  sin- 
gulis  eorum  nullum  nomen  imponatur,  ascenden- 
tem  solem  exsecrari,  eique  praeterea  omnia  con- 
vicia  ingerere ,  quod  torridus  et  ipsos  et  re^ionem 


251 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


252 


perdnt:  non  secus  deLuterq  cogitare  debetis,  qui 
solem  Pontificiae    maiestatis  supra  omnium   ver- 
ticem  elevatum  dolens,  quod  radiatus  et  candens 
malnm  haereticorum  terram  comburat:  a  quo  ta- 
men    bona   crcdentium   foecundatur   et  germinat 
magnumque  et  perspicuum  totius  Ecclesiae  mare 
collucens  albescit  et  vibrat:  eas  nationes  Pontifici 
Romano    subiectas   negat,    quarum   vos  oratores 
andistis  et  nolente  Marllno  in  deditionem  sponte 
venisse.       Quid  narrem  bis  proximis  annis  duos 
ex  Armenia  electos  Episcopos  Romam  venisse,  ut 
ab   boc  apostolico   et  primo    tbrono   in  sua  sede 
stabiliri  possent  atque  firmari?     Noverant  siqui- 
dem,   quod  Martinus  scire  non  curat,  Ioannem, 
Graecorumlmperatorem,  atque  eorumPatriarcham 
Constantinopolitanum  Christianae  religionis  amo- 
re  pericula  et  labores  omnes  parvifecisse,  dum  in 
Italiam  Florentiam  usque  se  conferrent,  ut  orien- 
talis  Ecclesia  de  spiritus  sancti  processione  ac  Ro- 
mani  Pontificis  principatu  in  generali  Concilio  se- 
dente  Eugenio  quarfo  Pont.  Max.  doceretur:  ibi- 
que    tandem    post   multas  disputationes  Graecos, 
Armenos,    Aethiopes,    Indos  et  Syriacos  in  ean- 
dem    catholicam  sententiam  transivisse,    ut  cum 
occidentalibus    et    spiritum    sanctum    a  Patre   et 
Filio  procedere  et  Ro.  Pontificem  in  Petro  Apo- 
stolo  Christianorum  omnium  caput  et  Principem 
a   Christo   Deo     nostro     constitutum    faterentur. 
Isti  ergo  alienigenae,   qui  veritatem  cognovcrunt, 
stabunt  in  iudicio  contra  Luterum  et  pernitiosis- 
simi  eum  mendacii  accusabunt,  quod  ca  negaverit, 
quae  non  modo  loquentes  libri,  verum  et  mutae 
illae  fores  aeneae  praedicant,  quae  Romae  ad  pri- 
mnriam  Divi  Petri  Apostoli  portam   positae  glo- 
riosissimam  istam   et  pientissimam   redintegratae 
Christi  tunicae  historiam  continent.     Non  addu- 
cam  decreta  alia  legesque  multas  atque  Sanctissi- 
mos  Patres    latinos    Gregorium ,     Hieronyrnum^ 
Bernardum  aliosque  complures:  sed  his  contcn- 
tns  ero ,   quibus  patefacta  est  3Lartini  improbitas, 
audacia   et    furor:     quibus  probatum  est  a  Petro 
Apostolo  et  Romanae  Ecclesiae  Pontifice,  qui  iure 
divino  Christianorum  omnium  Princeps  fuit,    in 
praesentia   est    et  omnibus    futuris    saeculis    erit, 
Graeciae,    Aphricae,    Asiae  Ecclesias,    tanquam 
membra  a  capite  spiritalis  vitae  deflexum  hausis- 
se.      Hic  videte,  in  quos  laqueos  se  Luterus  in- 
duxerit,  ex  quibus  se  nunquam  expediret.    Haere- 
ticus  (inquit)  tum  demum  ero,  quando  his,  quae 
Ecclesia  statuerit ,  non  fuero  assensus.     Sed  non 


modo  praeceptricis  Ecclesiae  decretis  non  assen- 

titur,    verum  et  temerarie  repugnat  atque  omnir- 

bus  abrogat  fidem.     Haereticus  igitur  est  Marti- 

nus.     Quare  illis  succensere  desinat,  qui  tali  eum 

nomine  appellant:  quum  suo  ipse  iudicio  ita  cen- 

suerit.     Quodsi  contendat  aliquis  eum  iccirco  pec>- 

care  non  posse ,  quod  mente  captus  sit  atque  illa, 

quae  scribit,   non  intelligat,  tunc  videatis  qualis 

iste  vir  sit,  quam  exccllens,  quam  doctus,  quam 

gloriosus,  qui  neque  ab  amicis  aliter  potest  a  la- 

queis  haereseos  liberari,  nisi  ad  catenas  dementiae 

pertrahatur.       O  itaque   ad    publicam   utilitatem 

conservandum  hominem !    O  singularis  doctrinae 

decus  et  excellentiam  !     Providete,  providete,  Viri 

Germani,   ne  (ut  Paulus  admonuit)    seducat  vos 

iste  ambulans  frustra,  inflatus  sensu  .carnis  suae 

et  non  tenens   caput,    ex  quo  totum  corpus   per 

nexus    et  coniunctiones  sumministratum   et  con- 

structum  crescit  in  augmentum.      Nam  quoniam 

a  charitate  de  corde  puro  et  conscientia  bona  et 

fide  non  ficta  Martinus  aberravit,  conversus  est 

in  vaniloquium,  volens  esse  legis  doctor,  non  in- 

telligens  neque  quae  loquitur,    neque  de   quibus 

affirmat.     Neque  enim  perspexit  plane  quid  dice- 

ret,  quum  Romanum  Pontificem  universalem  ap- 

pellandum  non  esse  contenderet,  quamquam  tum 

propter  modestiam,    tum   quod  singulas  ecclesias 

tanquam  specialis  pastor  solus  ipse  non  regat  id 

aliquando  prohiberi  legamus.       Nam  vero  sensn 

Divus  Xystus  se  universalem  Ecclesiae   apostoli- 

cae  Episcopum    scribebat.      Sic  beatus  Victor  se 

Romanae  ac  universalisEccIesiaeEpiscopum  nomi- 

nabat.      Sic  sanctus  Eleutherius  universalem  sibi 

Ecclesiam  a  Christo  commissam  testabatur.      Sic 

nobilissimum  illud  Concilium  Calcedonense  quin- 

gentorum  ac  triginta  Episcoporum,  qnod  aeque  ac 

evangeliusin  susci[>ere  et  venerari  debemus,    Rea- 

tissimo  Leoni  Papae  una  mente  atque  voce  con- 

clamavit.     Leo  Sanctissimus  Apostolicus  et  Oecu- 

menicus,  id  est  universalis,  Patriarcha  per  multos 

annos  vivat.      Nec  ad  eam  labar  opinionem,   ut 

Marlinum  credam  Theodosianum  aut  Gaionitam 

efFectum,   qui  huic  celeberrimae  Synodo  obsistat, 

quando  illi  sit  satis  Kuicleffeum  etUussitam  esse 

atquc  ideo  Constantiense  Goncilium  alta  mente  re- 

positum  tenere,  in  quo  Thomisteos  dicit  obtinuisse 

tyrannidem,    quia  Hussitani  cum   suis   erroribus 

ibi  condemnati  sunt  et  combusti.     Nullam  equi- 

dem  aliam  ob  causam  credo  cgo  Martinum  ita  or- 

dini  praedicatorio  infensv.m  esse,    ni&i  quod  im- 


253 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


254 


mortale  illud  odium  adhuc  in  eo  vivit ,  quo  per- 
moti  olim  Hussilae  apud  Glatoviam  praedicato- 
rom  Coenobium  everterunt,  domumque  et  parie- 
tes  ad  usque  fundamenta  demoliti  sunt.  Nollem 
tainen  eapropter  suspicaretur  quispiam,  interPrae- 
dicatorum  et  Heremitarum  ordines  simultatem  ali- 
quam  aut  discordiam  esse,  quos  ego  magna  amoris 
consplratione  consentientes  novi,  quippe  qui  eun- 
dem  patrern  Augustinurn  habeant  atqueAegidiusRo- 
manus,  Divi  Thomae  discipulus,  eius  defensiones 
ediderit.  Quae  vero  mihi  cum  doctissimis  et  am- 
plissimis  huius  ordinis  heremitani  Viri  neccssitu- 
do  sit  et  familiaritas  in  pracsentia  tacebo,  nc  cum 
mea  laude  dicatur.      Unum  hoc  solum  observan- 

I  tiam  erga  illum  ordineru  meam  ostendere  poterit, 
quod  nihil  magis  ab  hac  causa  suscipienda  me  de- 

i  terrebat  (Deus  ipse  sit  testis),  quam  ne  amicitiae 
iura  in  aliquo  violare  iudicarer.  Verumenimvero 
nnum  fuit,  quod  oppido  refecit  etrecreavit  mentem 
meam,  quum  Marlinum  perspexi  non  heremitam, 
sed  Hussitam;  non  Augustinianum,  sed  Vuiclef- 
feum ,  quodque  ideo  non  ordini  mihi  amicissimo, 
sed  sceleratae  porticus  viro  nota  omnis  esset  in- 
urenda.  Audivi  equidem  istum,  in  illius  etiam 
erroris  vicinitate  versari ,  quod  omncs,  qui  men- 
dicantiumordinurnfratresdicuntur  haereticos,  esse 
censeat,  quoniam  libertate  Christiana  se  privant, 
quam  eo  usque  ipse  diligit  atque  defensitat,  ut  ne- 
que  Pontifici  Maximo  obcdire  curet,  ut  liber  sit. 
Nondum  vero  hoc  pervulgare  voluit  opportunum 
illud  tempus,  quod  ipse  desiderat  expectans:  in- 
terim  omnes  rationes  et  omnia  argumenta  quaeri- 
tat,  ut  quam  maxime  et  quodam  singulari  dede- 
core  Praedicatores,  Thomisteos,  haereticae  pra- 
vitatis  inquisitores  hac  macula  et  criminoso  no- 
mine  inquinet ,  quos  in  praesCntia  furoribus  et  ir- 
risionibus  insectatur.  Quod  profecto  quam  iuste, 
quam  moderate  et  quam  religiose  faciat  vos  (cre- 
do)  bene  perpcndatis,  neque  cnim  ego,  qui  pro 
vobis  et  pro  Ecclesia  dico,  pro  ordine.  meo  vehe- 
menter  aliquid  aut  irate  loquar.  Germanus  equi- 
dem  sum  et  ob  ingeneratam  benignitatem  pinguio- 
ri  ago  Minerva ,  ncc  ad  vivum  reseco ,  ne  forte  ob 
saevitiam  et  acriorcs  aculeos  me  non  esse  Germa- 
num  Lulerus  argumentetur,  tametsi  familiae 
cognomentum,  insignia  et  Caesari Maxirmliano 
nuncupatim  dcdicata  a  me  Calipsychia  (opusculum 
quod  satis  adolescens  cdidi  *))  hoc  satis  probent. 

*)  Prodiit  Mediolani  a.  1511.       cf.   Panzeri    Annal.     typogr. 
T.  VII.  p.  390.  Nr.  105.    F. 


Nam  etsi  ut  primum  per  aetatem  licuit  ad  excitan- 
dos  mentis  igniculos  aliquid  scribere  sim  conatus, 
in  quo  plus  inventioni  quam  elocutioni  dederim: 
nunquam  tamen  his  novitatibus  delectatus  aut  usus 
sum,  quae  a  maiorum  doctrina  animum  avoca- 
rent.  Horum  nanque  Iilustrium  virorum  sapien- 
tia  tanta  mihi  videtur  fuisse,  ut  satis  superque 
eruditi  sint,  qui  scientiae  illorum  non  dicam  ad- 
dere,  scd  eam  cognitione  assequi  potuerunt.  Lu- 
terus  tamen  quoniam  ad  ostentandum  ingenium 
suum  non  satis  amplum  se  habere  campum  iudi- 
cavit,  antiquos  terminos,  quos  patres  nostri  po- 
suerunt,  transtulit,  utnon  modo  legisNumacPom- 
pilii,  qua  statutum  est,  si  quis  terrninum  exarasset, 
et  ipsum  et  boves  sacros  esse,  transgressor  fieret, 
verum  et  divini  praecepti  contemptor  csset  atque 
ita  exsecrandus  has,  quas  nunc  videtis,  gravissimas 
poenas  violatae  religioni  furore  atque  insania 
penderet.  y\.sserere  nanque  Sacerdotes  minores 
iure  divino  aequales  Episcopis  et  istos  Pontifici 
Max.  quid  est  aliud,  quam  furere?  Nonne  sic  pa- 
tribus  omnem  honorem  eripit  improbissimus? 
Nonne  sic  omnia  infima  summis  paria  facit  perni- 
tiosissimus?  Nonne  sic  omnia  miscet,  turbat  at- 
que  confundit  seditiosissimus?  Et  quid  (rogo)  est 
insanire  nisi  improbum  esse,  pernitiosum  esse, 
seditiosum  esse,  non  cognoscere  homines,  non 
cognoscere  leges,  non  ipsum  Deum?  Quomodo 
nanque  stabitEcclesiae  dccor  et  pulchritudo,  quae 
in  ipsa  ordinum  varietate  consisiit?  Regina  enim 
haec  vestibus  aureis  ornata  exinde  vere  tota  et 
plene  formosa  est,  quod  varietatibus  circundatur. 
Neque  aliter  unquam  ad  illius  triumphantis  Eccle- 
siae  exemplar,  quod  Mosi  in  monte  monstratum 
est,  nostra  haec  militansut  castrorum  acies  ordi- 
nata  censcretur,  neque  pulchra,  ut  Luna  candore 
argenteo  inter  tot  inaequaliurn  sydcrum  lumina 
radiaret,  nisi  diversorum  ordinum  distinctione 
splendesceret.  Hinc  Dionysius  Ariopagita,  qui  a 
Paulo  secretissima  illa  Dei  arcana  cognovit,  Hie- 
rarchiam  hanc  nostram ,  Diaconorum  quidem 
purgantium,  Presbyteroruin  illuminantium  atque 
perficientium  Episcoporum  sancte  dispositain  as- 
serit:  ut  sanctis  et  coeiestibus  supernarum  men- 
tium  hierarchiis  conformis  sit,  in  quibus  divina- 
rum  illuminationum  defluxus  a  superioribus  ad  in- 
feriores  ordinatissime  devehuntur.  HincNicaula, 
Sabaeorum  et  Aethiopiae  regina,  quae  ab  extrenio 
orbe  in  Iudaeam  ad  audiendam  Solornonis  sapien- 
tiam  profecta  est,  quum  domum  illius,  quam  aedi- 


155 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


256 


ficaverat,    et  habitacula  servorum  et  ordines  mi- 
nistrantium  vidisset,  ultra  spiritum  non  habebat: 
in  quibus  verbis  ecclesiasticum  monstrari  ordinem, 
«ui  in  variis  Episcoporum  et  Presbyterorum  sedi- 
bus  habetur,   patres  eruditissimi  docuere.      Sed 
quid  multis  moror?     Augustinus  in  libro  de  Hae- 
resibus  testis    est,    Arianos    inter   alia   haeretica 
do°rnata    hoc    etiam    invexisse,    ut  Presbyterum 
nulla  ab  Episcopo  differentia  seiungi  debere  con- 
tenderent.      Quare  igitur  Martinus  Nicaeni  Con- 
cilii  decretis,  quae  ipse  inscienter  adducit,  obedire 
contemnit    et   sceleratissimi   Arii   damnatas    iam 
opiniones  amplectitur?     Quare  ad  imitandum  pra- 
vissima  sibi  quaeque  proponit?    Quare  iain  explo- 
sos  et  contemnatos  errores  sequens  non  vult  hae- 
reticus    appellari?      Quia   sanus   non  est,    neque 
mentis  coinpos.     Nam  si  mentis  esset  suae  noscet, 
non  oportere  iterum  novis  iilos  obstringi  senten- 
tiis,  qui  iam  damnati  dogmatis  sectatores  existunt, 
nec  pati  sanctam  synodum  ad  nova  ulterius  tales 
venire    concilia.      Hoc   autem    leges    ipsae  vobis 
ostendent.     Recita  leges.      LEGES.     Ex  his  vi- 
detote,  Luterum  non  esse  mentis  compotem,  qui 
tit  glorioso  haeretici  nomine  ornetur,  sanctionesEc- 
clesiae  novas  exspectat,  quum  tamen  ab  haeretico- 
rum,  quos  imitatur,  perfidia  et  erroribus  honorifice 
satisappellatus  sitatque  depictus.     Quam  vero  ob 
causam  protestetur  determinationi  Ecclesiae  stare 
se  velle,  ne  dicatur  haereticus  statimqueEcclesiae 
Decreta  nihili  pendat,  ut  vere  sit  et  habeatur  hae- 
reticus,  viderc  non  possum,  nisi  pro  sua  insania  a 
seipso  dissidere  gaudeat,  atque  ut  istud  non  Ana- 
xa°-orenm,    sed  Luterianum   chaos  innumerabili- 
bus  insulsitatibus    ac   turpissimarum    secum   dis- 
cordiarum    infinitione    legentibus    vertiginem    et 
nauseam  faceret.     Nam  amatorem  se  anguli  prae- 
dicat,  non  quidem  illius  recti,  quem  geometrae  ab 
illa  effici  linea  docent,  quae  nusquam  a  rectitudine 
deflectatur,  sed  illius  plane  obliqui  et  aberrantis, 
illius  obtusi  aut  acuti ,  in  quo  liberius  atque  solu- 
tius  meditatur  dolos  ac  tota  die  iniustitiam  cogi- 
tat,    et  sicut  novacula  acuta  facit  dolum,   diligit- 
que  omnia  verba  praecipitationis  lingua  dolosa. 
Quid   enim  angulum   aliter  intelligamus ,    quum 
iste-in  publicum  venire  supra  omnem  humannm 
modum  gaudeat  atque  tum  demum  in  apertissima 
luce  versari,  quando  mutuatus  vestes  ab  illis,  quo- 
rnm  ludicio  et  authoritati  plus  cedit,  quam  sanctis 
doctoribus  et  Ecclesiae,  non  Dominum  Iesum  ut 
os  tubae  Paulus   bortatur,    seJ   simiae  purpuram, 


ut  os  lampadis  expoliverit.      Nam  Philippo  Me- 

lanchlhoni  gratias  agat  Luterus ,  quod  sua  scripta 

nonnihil  supra  illam  elevari  videntur  balbiloquen- 

tiam,  quam  ipse  aliis  impudentissime  obiicit.    Hoc 

enim  multorum  fama  et  stilus  ipse  testatur,  ab  illo 

homine  mutuari  Martinum,  ut  paulo  in  scribendo 

videatur   esse  disertior.      Unde   apertissime  licet 

agnoscere  istum  amatorem  anguli  gloriam  arden- 

tissime  et  avidissime    consectari    atque   illam    in 

omnibus  angulis  non  fugere,  sed  emendicare,  ne 

ab   haeretici  definitione  exclusus  videatur,    quae 

sic  ab  Augustino  tradita  esf    Haereticus  est,  qui 

alicuius  temporalis  commodi  et  maximae  vanae 

gloriae  Principatusque  sui  gratia    falsas  ac  novas 

opiniones  vel  gignit,   vel  sequitur.       Quae   enim 

causa,  quae  ratio  haec  scribendi  atque  ponendi  os 

in  coelum?     An  forte  ut  sic  ingratissimus  de  au- 

thoritate  Apostolica  bene  mereretur,  cuius  mune- 

re  Magisterii  titulo  ornatus  est?     Sed  praedicato- 

res  indulgentiarum  urgebant,  errabant,  furaban- 

tur.     Esto.      Quid  Martini  intererat?     Ipse  re- 

spondeat.     Meum,  inquit,  esse  non  videbam,  in 

his  quicquam  statuere  aut  facere.     Cur  ergo  ali- 

quid  immo  et  nimium  fecisti?    Cur  inanis  gloriae 

cupiditate  leges  fixisti  atque  refixisti?     Ac  denique 

si  te  illorum  hominum  avaritia  commovebat,  cur 

te  ab  illis  reprehendendis,    ad  labefactanda  fidei 

catholicae    fundamenta    omnibus   sanctis   legibus 

perturbandis    contulisti?      Videsne    quantam  hic 

tecum    habeas    contentionem  ?      Verumenimvero 

stulte  nimis  egisti,  qui  posthabito  Servatoris  con- 

silio,    dum  hanc  tam  excelsam  turrim  aedificare 

contendis,  non  cogitasti  prius  de  impensis  tecum, 

an  quae  ad  perficiendum  forent  necessariae  suppe- 

tere  possent.     Quo  profecto  fiet,  ut  illudentes  tibi 

omnes  dicant:  Hic  homo  coepit  aedificare  et  con- 

sumare  non  potuit.       Et  quoniam  in  coelum  (ut 

putabas)  conscendere  non  poteris,    immo  ad  in- 

fernum  detraheris,    in  profundum  lacus,    qui  te 

viderint ,    ad  te   inclinabuntur  teque  prospicient : 

Nunquid  iste  estVir,  qui  conturbavit  terram?  Ne- 

que  enim  frnstra  Paulus  optat,  ut  qui  fideles  con- 

turbant  abscindantur,    et  qui  vos  conturbat  (in- 

quit)  portabit  iudicium,  quicunque  est  ille.     Ah 

Sanctissime  Paule,  tuus  ille  Martinus ,  qui  hanc 

eandem    tuam    ad   Galatas  Epistolam  nunc    tam 

belle  exposuit?     Videor  mihi  videre  modo,  Viri 

Germani,   Paulum  iratum  et  stringentem  ensem, 

quod  eum  Luterus  Petro  aequalem  fingat  atque 

ideo  nonnisi  a  Petro  Ecclesiae  capite  sciscitantem, 


257 


EPISTOLARUM    LIB.    II.     1520. 


258 


an  Martinus  in  hac  et  aliis  eius  Epistolis  verita- 
tem  assecutus  sit;  Petrum  vero  Ghristianos  omnes 
hunc  in  modum  commonentem:  Charissimus  fra- 
ter  noster  Paulus  secundum  datam  sibi  sapientiam 
scripsit  vobis  in  omnibus  Epistolis,  loquens  in  eis 
de  his,  in  quibus  sunt  quaedam  difficilia  intellectu, 
quae  indocti  et  instabiles  depravant,  sicut  et  cae- 
teras  scripturas  ad  suam  ipsorum  perditionem. 
Vos  igitur,  fratres  praescientes,  custodite,  ne  insi- 
pientum  errore  traducti  excidatis  a  propria  firmi- 
tate.  Instabilem  autem  et  insipientem  Martinum 
atque  ideo  indoctum  ea  certe  probarunt,  quae  in 
suis  libris  non  modo  non  cohaerentia,  sed  ma- 
xime  disiuncta  atque  contraria  scripsit,  ut  omni 
dubio  procul  tantum  a  Pauli  mente  aberret,  quan- 
tum  a  modestia,  sapientia  et  sanitate  abest.  Sed 
quoniam  data  mihi  ad  dicendum  harena  fere  tota 
descendit,  ne  plura  disputem,  unum  tantum  adhuc 
istius  crimen  adducam,  in  quo  illum  tam  supine 
errasse  atque  mente  non  sana  desipuisse  videbitis, 
ut  ipsum  omnino  constringendum  esse  fateamini. 
Verum  quia  de  uno  tantum  dicturum  me  sum 
professus,  credo  equidem  me  negligentiae  a  ple- 
risque  accusatum  iri,  quum  ita  dicent:  Illum  er- 
rorem  Martini  transiliit:  Illum  non  attigit:  De 
illo  nihil  dixit.  Omnibus  autem  vobis  me  excu- 
satum  velim,  si  multos,  qui  ad  partem  istam  per- 
tinere  videbantur,  errores  praeterivi:  primum 
quod  dies  tota,  quam  longa  est,  non  sufficeret,  si  de 
istius  criminibus  singillatim  potius  quam  genera- 
tim  et  universe  loquerer:  deinde  multa  aliis,  qui 
scribunt,  reservari  velim:  multa  propter  rationem 
brevitatis  ac  temporis  praetermittenda  existimem. 
At  hoc  unum  ultimum  attendatis.  Luterus  hic 
noster,  qui  se  ita  magnum  et  christianum  ani- 
mum  habere  iactitat ,  ut  nec  mortem  ipsam  timeat, 
sic  repente  pavidus  et  formidolosus  effectus  est, 
ut  non  minorem  pugnam  in  animo  suo  quam  in 
scriptis  et  perpessus  sit  miser  et  patiatur.  Nam 
quum  iudices  illi  diem  dixissent,  ut  Romae  ades- 
set  suamque  causam  tueretur,  non  modo  parere 
non  curavit,  verum  et  istos  et  alium  sibi  datum 
in  provincia  iudicem  ignorantiae  et  inclementiae 
atque  tyrannidis  insimulare  ausus  est  et  usque 
adeo  superbissime  leges  contemnere  ac  poenas 
turpissime  formidare  coepit,  ut  ab  omnibus  con- 
stitutis  iudicibus  et  ab  ipso  etiam  Romano  Ponti- 
fice  ad  futurum  Concilium  provocaverit ;  quasi 
provocatio  talis  sanctissimis  legibus  ac  divinis  pri- 
mi  Ephesini  Concilii  Decretis  prohibita  rion  fue- 
Melaxth.  Opek.  Vol.  I. 


rit.  Quaeratis  rogo  (si  placet)  ex  Martino,  num 
aliquis  probus  vir  in  omni  memoria  inventus  sit, 
qui  hoc  pacto  Concilium  appellarit.  Provocatio 
nanque  omnis  quum  ad  superiorem  faciunda  sit 
Pontificisque  Maximi  potestas  in  terris  suprema 
existat  conciliorumque  omnium  authoritate  ma- 
ior,  quid  aliud  erit  Concilium  appellare,  quam 
velle  impune  turbulentum  esse,  pernitiosum  et 
seditiosum  esse?  Sic  omnium  illorum,  quos  ali- 
quando  provocasse  legimus,  exitus  docuit,  quoniam 
semper  haeretici  vel  schismatici  inventi  sunt.  Ve- 
rum  magis  conferamus  pedem  (ut  aiunt)  et  pro- 
pius  accedamus.  Heus,  Martine,  quamobremad 
Concilium  provocasti ,  si  (ut  in  illa  tua  Hectorea 
disputatione  Lypsiae  falso  ructabas)  concilium  ple- 
num  et  integrum  errare  potest?  Si  ergo  piam 
sententiam  tuo  capiti  cornuto  et  feroci  rninime 
consentaneam  tulerit  atque  iccirco  erraverit,  quem 
tunc  appellabis?  Christumne,  in  cuius  Vicarium 
tot  furiosissimis  dimicationibus  inSultasti?  Cuius 
sponsam  Ecclesiam  in  terris  absque  ordine  confu- 
sam,  absque  capite  monstrosam  fecisti?  Quodsi 
fatum  illud  et  ultimam  poenam ,  quae  improbitati, 
nequitiae,  sceleri  furorique  tuo  debita  iam  instat 
et  appropinquat,  statim  infligat  atque  ideo  et 
Christus  ipse  erret,  ad  quem  tunc  provocabis?  Ad 
illum  (credo)  Cacodaemonem,  qui  hoc  tam  pro- 
phanum  in  tuo  corde  et  cerebro  incendium  susci- 
tavit  ac  te  furialibus  taedis  agitat,  urget,  inse- 
quitur  atque  ita  (iusto  Deo  permittente)  excoecat, 
ut,  quid  dicas,  scribas  agasve,  non  videas,  et  Ido- 
lum  Concilii  Basiliensis  adores  mirerisque  stul- 
tissime,  cur  non  etThomistei  Idololatrae  sint,  qui 
de  innocentissimae  atque  depuratissimae  Virginis 
Mariae  conceptu  aliter  sentiant,  atque  in  illa  Sy- 
nagoga  adversus  Christum  fremente  et  inania  me- 
ditante  sancitum  est.  Quanquam  vero,  Principes, 
mihi  certe  persundeam,  vobis  iam  plane  perspi- 
cuum  esse,  quod  Luterus  minime  sibi  constat: 
Volo  tamen  efficere,  ut  claritate  ipsa  clarius  et  luce 
lucidius  hoc  videatis.  Pii  secundi  luliiqae  iti- 
dcm  secundi  Pontificum  maximorum  Decretis  ad 
aeternam  memoriam,  illis  omnibus,  qui  a  summo 
Pontifice  ad  fulurum  Concilium  aliquando  provo- 
cassent,  tanquam  scelerati  schismatis  damnatis, 
aqua  et  igni  interdictum  est.  At  Martinus ,  ut 
his  diris  et  exsecrationibus  non  territus,  atque  ut 
Divum  contemptor  fulmina  parvi  pendens,  qui- 
bus  omnino  esset  ad  poenas  tartareas  adigendus, 
ausus  est  appellare.  Sed  iniuste  (dicet)  fulmina- 
17 


259 


EPISTOLARUM    LIB.    II.     1520. 


260' 


tum  est.     Verum  tunc  etiam  atque  etiam  insto  et 

insector.     Nonne  ipse  populum  docuit  et  scripsit, 

tametsi  iniusta  huiusmodi  sententia   esset,    nihil 

tamen  deferendum,    omittendum,    faciendum  di- 

cendumve,    quod  illa  prohiberetur,     quandoqui- 

dem    contemptus    iste.    omnino   animas    perderet. 

Quare  ergo  suam  ipsius  animam  perdidit?    Quare 

ita  secum  dissidet  et  pugnat?    Quare  aliud  stans, 

aliud  sedens  censet?  Quare  vir  bonus  et  eruditus 

in  tot  sceleribus  et  repugnantiis  haberi  cupit?  Po- 

teritne  unquam  subterfngere?   Poterit  tergiversa- 

ri?    Poterit  hanc  macvdam  delere?    Extra  commu- 

riitatem  Christianorum  ob  suum  rebelle  et  obstina- 

tum  caput,    ob  suam  ferocitatem,  ob  contemptos 

magistratus  Marlinus  Luterus  eiectus  est?    Quae 

igitur  ista  viri  doctrina?     Quae  vitae  integritas? 

Quo  pacto   nanque   doctus  est  iste,    qui  primum 

Pvomanam  Ecclesiam  nunquam  a  vera  fide  ullo  suo 

decreto   recessisse  asserit,     deinde    et  Pontificem 

summum   et  universale  concilium  errare  posse  et 

erravisse  contendit:  ut  Christi  praeces,  quibus  ro- 

gavit,  ne  fides  Petri  deficeret,  cassas  faciat  et  Ec- 

clesiae    navim    gnaro     et    industrio    gubernatore 

privet  atque  haeresum  fluctibus   obruat?     Audet 

tamen  impudentissime  gloriari,  se  tantum  in  sacris 

litteris  vcrsatum  et  exercitatum ,  ut  de  scholastici 

Theologi  sentcntia  sine  periculo  pronunciare  pos- 

sit,  qui  ob  angustias  pectoris,  ob  egestatem  ani- 

mi,  ob  effrenati  inconstantiam  ingenii  Scholasti- 

caeTheologiae  maiestatem  dereliquerit ,  quum  pati 

non  posset   ad   breves  Cynosurae   orbes    certissi- 

mas  rationes    gubernari:    sed  vagari  latius  vellet, 

errare  et  nihil  unquam  prorsus  intelligere.     Sed 

utEsaias  ait:  Sola  vexatio  intellectum  dal>it.    Ego 

vero,  Principes  et  Populi  Germani ,   qui  aurium 

vestrarum  rationem  habere  volui,    in  praesentia 

fui  paulo  temperatior  fortnsse  quam  debui.     Ne- 

que  enim  Martinum  aut  alloqui,  aut  docere  con- 

stitueram,  quum  sapiens  dicat:      Cum  dormiente 

loquitur,  qui  enarrat  stulto  sapientiam  et  fine  nar- 

rationis  dicit.      Quis  est  hic?     Et  Solomon :    In 

auribus  insipientium  ne  loquaris,  quia  despicient 

doctrinam  eloquii  tui.       Ouodsi  cum  illo  luctari 

et  congredi  vellem,   non  isto    orationis  filo,    sed 

catenis    uterer    illisque    tonitruis   et    fulminibus, 

quae  furioso  et  extra  Christianorum  coetum  pulso 

accommodata  viderentur.     Sed  iam  satis  multa  de 

causa  et  extra  causam,  etiam  nimis  fortasse  multa. 

Quid  restat?  nisi  ut  ad  extrcmum  tragoediae  Mar- 

tinianae  actum  Principes,    populos  atque  omnes 


nationes  clamem,  postulem,  obsecrem,  adsint, 
cognoscant,  animadvertant,  quo  tandem  religio, 
pietas  fidesque  dilabantur,  si  hac  Luteri  moli- 
tione,  his  machinis  hanc  novam  ecclesiam  Chri- 
stianae  libertatis  aedificari  aliquando  finxerimus: 
si  nos  omnes  architecto  isti  furioso  ad  punctum 
temporis  in  ista  commenticia  fabricatione  obedire 
ac  ministrare  cogitemus.  Age  vero  Pontificem 
Maximum  ,  Episcopos  minoresque  Sacerdotes 
iure  Divino  aequales  esse  nullaque  seiungi  diffe- 
rentia  putemus,  quod  tota  sua  fabula  Martinus 
efficere  conntus  est:  Quae  tunc  (obsecro)  Ecclesiae 
structura?  Quae  pulcherrimi  corporis  dispositio? 
Quae  formae  illius  admirabilitas,  quam  in  Canti- 
cis  ita  Christus  extollit?  Quam  puichra  es  amica 
mea,  quam  pulchra  es:  Quam  pulchra  es  et  quam 
decora,  charissima  in  delitiis.  Nam  si  membro- 
rum  distinctionem  ordinemque  sustuleris,  ubi  cor- 
poris  species  et  pulchritudo?  Corpus  enim,  ut 
Paulus  docet,  non  est  unum  membrum,  sed  mul- 
ta.  Si  totnm  quidem  corpus  esset  oculus,  ubi 
auditus?  Si  totum  auditus,  ubi  odoratus?  Po- 
suit  autem  Christus  in  Ecclesia  primum  Apostolos, 
secundo  Prophetas,  tertio  Doctores,  et  exinde  or- 
dinatissime  rnulta  alia  membra.  Sed  nunquid 
omnes  Apostoli?  Nunquid  omnes  Prophetae? 
Nunquid  omnes  Doctores?  Ita  plane  censet  Lu- 
terus,  o  Paule  Sanctissime.  Nam  qui  se  autho- 
ritate  Apostolica  Doctorem  gloriatur  alterumque 
Danielem  Prophetam  existimari  gaudet,  se  itidem 
Episcopis,  Apostolis  ct  ipsi  Petro  parem  facere 
non  erubcscit,  ut  quum  Petrns  apud  ipsum  Eecle- 
siae  caput  non  sit,  sed  cum  aliis  Sacerdotibus 
collum,  aut  oculus,  aut  manus  Ecclesiam  to- 
tam  collum,  totam  oculum,  totam  manum  fa- 
ciat,  vel  multiplex  collum,  centum  oculos  toti- 
demque  manus  ilii  tribuat.  Neque  vero  asserere 
dubitabit,  se  eundem  ipsuin  ovem,  arietem  pa- 
storemque  esse :  non  interesse  Petri  solius  omnes 
oves  pascere  et  corrigere:  sed  Petrum  etiam  ab 
ovibus  pascendum  et  corrigendum  iamque  intueri 
licere,  Pastorem  ab  ariete  doceri,  dictione  pri^- 
vari,  ad  Conciliumvocari.  Adde  quod,  si  de  re- 
ligione,  de  caerimoniis,  de  fide  quaestio  tractan- 
da  atque  cxplicanda  occurrat,  aequales  sibi  Lu- 
lerus  partes  in  definienda  veritate  tribuit  his,  quas 
Petrus  Apostolorumque  senatus  obtinet,  ut  nihil 
unquam  certi  habeamus.  Nulli  postremo  certo 
Principi  iudicium  exercere,  sententiam  dicere, 
lites   dirimere,    leges  promulgare    concedit,    sed 


261 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


262 


omnia  ad  dmncs  aeque  pertinere  contendit,  atque 
tum  demum  nihil  pensi  habet,  dum  suis  de  cervi- 
cibus  omnem  Dominum  excutiat,  malos  omnes  et 
sceleratos  viros  terroribus  liberet,  atque  in  tur- 
pissimam  libertatem  vendicet.  Quod  chaos  un- 
quam  confusius?  Quod  monstrosuin  monstrosius? 
Videte,  videte  omnes  Christiani  populi,  quo  re- 
ligionem  et  fidem  nostram  Luterus  trahat.  Chri- 
stus  coelestium  ordinum  instar  Ecclesiam  suam  ut 
civitatem  aedificat,  ut  pulcherrimam  sponsam  for- 
mat.  Paulus  et  sacrae  omnes  litterae  testantur, 
boni  omnes  consentiunt.  At  Martinus  bonos 
omneis  deridcns,  Paulum  et  sanctas  leges  concul- 
cans,  Christum  contemnens  instar  confusionis 
tartareae,  ubi  nullus  est  ordo,  Ecclesiam  effmgere 
nititur  et  pro  formosissimo  sponsae  corpore  hor- 
rendum  stridentem  hydram,  aut  flaminas  evo- 
mentem  chimeram,  vel  centimanum  Briareum, 
seu  quodcunque  aliud  inferni  portentum  Christia- 
nis  offert.  Heu  tantum  prohibete  ncphas,  pientis- 
simi  Principes :  Heu  tantam  terris  avertite  pestem, 
numina  potentissima.  Te,  Te  igitur,  o  Deus  Opt. 
Max.,  qui  olim  Choren,  Dathanum  et  Abironem, 
seditiosos  viros,  qui  sub  simulatione  officii  popu- 
larisque  libertatis  conservandae  Mosen  et  Aaro- 
nem  tyrannidis  accusabant,  aperti  soli  voragine 
vivos  ad  tartara  detrusisti,  quique  Martinum 
Luterum  vides  horum  exemplo  ad  Piegalis  sacer- 
dotii  et  Pontificii  Principatus  authoritatem  immi- 
nuendam  sceleratissirae  conari.  Teque,  benignis- 
sime  et  clementissime  humani  generis  sospitator, 
Christe  Iesu,  cuius  pulcherrimam  et  cbarisslmam 
sponsam,  Ecclesiam,  idcm  iste,  quum  magistratus 
abdicando,  tum  ordines  auferendo  et  conciiia 
rescindendo  perturbare,  confunderc  et  vastare  con- 
tendit:  Teque,  Sanctissima  Virgo  et  mater  Dei, 
cuius  laudes  et  gloriam  Basiliensis  latrocinii  ma- 
culis  inquinare  non  timuit:  Vosque,  Beatissimi 
Apostoli,  Petre  etPaule,  quorum  iste  Pu)manum 
thronum  antiquum  et  illustrissimum  gloriosissi- 
mo  vestro  sangulne  ac  tutela  invictissima  trium- 
phantem  omnibus  aliis  sedibus  dignitate  excel- 
lere  audacissime  et  falsissime  negat:  Teque,  Dive 
Leo  Pontificesque  alii,  qui  iam  coelum  incolitis  et 
vos  vestraque  oracula  ab  isto  furioso  pessum  dari 
cognoscitis:  Teque,  o  Cherubicarum  undarum 
fons  inexhauste,  AquinasThoma,  cuius  iste  flumen 
doctrinae  aurcum  sordidissimis  irrisionibus  et 
stultissimis  vituperationibus  insolentissime  fasti- 
dit :  Vos  etiam  atque  ctiam  imploro  atque  appello, 


Sanctisslm :\  numina,  quae  patriae  meae  Germa- 
niae  praesidetis:  Caeteros  item  Divos  Divasque 
omnels  oro,  exposco  et  obtestor,  quorum  iste 
templis  ac  religionibus  sacrilegum  bellum  semper 
habet  indictum,  dum  indulgentias  evertit  et  nulla 
esse  vestra  merita  in  Ecclesiae  thesauris  affirmat, 
ut,  quum  Luterus  nobilitatis  Germanicae  expers 
Philosophiaeque  et  sacrarum  litterarum  ignarus 
at.que  secum  ipse  discordans  ea  scripserit,  quae 
ad  labefactandum  Christianae  reipublicae  statum 
nepliario  quodam  furore  et  audacia  t.endunt,  Vos 
priinum  ab  illorum  mentibus,  qui  facile  decipi 
possent,  tantam  molem  mali  depellatis  integraTn- 
que  in  patria  mea  Germania  Christiani  nominis 
gloriam  conservetls;  deinde  Martino,  si  in  via  Dei 
ambulare  et  commutata  sententia  meliorem  vo- 
luerit  mentem  suscipere,  praesidio  sitis  et  alieva- 
mento,  ut  cum  pace  in  terra  habitet:  Si  vero  in- 
sanabilem  se  praestiterit,  ciusmodi  scelere  afque 
pertinacia  dignus  eum  exitus  vcstro  iudicio  conse- 
quatur,  ut  posthac  in  tranquillo  Ecclesiae  statu 
securi  omnes  dormiant  et  requiescant  ac  tandem 
pennis  columbae  argcnteis  aurique  pallore  nitenti- 
bus  ad  vos  convolent,  divinoque  nectare  fruantur 
et  laetitia  sempiterna. 


No.  87. 


(in.  Septembri  *).) 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  25. 

Optimo  viro,   D.  Georgio   Spalatino,    Pa- 
trono  suo  ac  Domino  **). 

Salvo,  mi  carissime  ''  paiatine.  Quocunque  sunt, 
qui  me  scribunt  ambiri  ***)?  hoc  fortasse  in  me 
benignlores  aequo  sunt,  quod  res  meas  augeri  de- 
siderant,  hoc  autera  iniqui,  quod  non  scribunt, 
quam  magnae  me  hic  rationcs  teneant,  quam 
agnoscam  tum"  Illustr.  Principis  in  me  incrcdibi- 
lem  fere  beneficentiam,  quamque  nullis  condltio- 
nibus  hlnc  me  avelli  patiar,  dum  esse  aliquis  mei 


*)  Equidem  puto,  epistol.im  ante  m.  Septembrem  aut  m.  Iti- 
lio,  aut  m.  Auguslo  exaratam  esse.     F. 

**)  Spalatinus  die  XXVII.  m.  Aug.  cum  Friderico  Principe 
Electore  Saxon.  Coloniam  Agrippinam  profectus  est.  Ad 
Coloninm  die  XXV.  m.  Septenibris  accessit.     F. 

***)  sc.  a  Bavaris.  Fama  percrebrescebat,  fore,  ut  Melan- 
tbon  magistrorum  lngolstadiensium  illecehris  irretitus  Ingol- 
stadium  abiret.  cf.  quae  Luthrrus  Spalatino  bac  de  re  d,  25. 
m.  Iunii  a.  1520  scribit  ap.  de  Wette  I,  459.     F, 

17  * 


263 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1520. 


264 


usus  potest.  Quare  nlhil  ambio  necpostulo,  nisi 
aliud  qviid  inciderit  ) ,  augeri  stipendium.  Nolo 
enim  abuti  optimi  principis  bonitate.  Id  enim, 
cum  per  sese  iniquum  est,  cum  hoc  tempore  **) 
longe  iniquissimum.  Quidquid  hoc  est,  quod  in 
meprobatis,  nostrum  esto,  nobis  adserite.  Sub- 
inde  enim  magis  ac  magis  gestio  vicem  aliquam, 
grati  pectoris  testimonium,  pro  ea  beneficentia, 
quam  expertus  sum,  rependere.  Barbarum  me 
puta,  nisi  multis  modis  imparem  me  esse  intellego 
compensandis  iis,  quae  tum  Illustriss.  Principi, 
cum  D.  Martino  debeo.  Mitto  Erasmicam  ***) 
et  Huttenicam  ****)  epistolas,  ut  videas.  Vides 
de  Martino,  alterum  orbis  universi,  alterumNo- 
bilitatis  decus,  optime  sentire.  De  reliquis  alias. 
Vale,  fautor.  Wittembergae.  Pies  hic  tranquillae 
sunt,  multa  scio  ad  te  scribi  duriora  quam  pro 
re.     Dominum  oremus,  qui  suas  literas  fortunet. 

Philippus  tuus. 


No.  88.  (fortasse  m.    Septeinbri.) 

Ioanni  Schwebelio, 

Ex  Centuria  epistolarum  theologicarum  ad  I.  Schwebelium 
pag.  8. 

Philipp us  Melanthon  lohanni  Schwe- 

belio. 

Salve,  optime  Iohannes.     Falleris,   si  cuius  cre- 
dis  mihi  iucundiores  literas  esse,  quam  tuas,  cuius 


*)  sc.  matrimonium.  De  augendo  Melanthonis  stipendio  Lu- 
thcrus  1.  c.  Spalatino  haec  scribit:  „  Quanquam  spero, 
Philippum  ad  Bavaros  non  aspirare,  id  tamen  est,  quod 
semper  optavi,  ut  honestiore  magnificatus  stipendio  spem 
illis  adimeret,  quam  concipiunt,  quod  vilius  eum  haheri 
sciunt,  quam  apud  eos  futurus  esset."  Et  die  VIIL  m. 
Septembr.  h.  a.  (pag.  485):  „De  stipendio  Philippi  nihil 
scribo  ad  Principem,  si  tu  non  satis  fueris.  Quae  antea  in 
eam"  (scribendum  est  vel  ad  eum ,  sc.  Principem ,  vel  in 
eam  rern)  „scripsi,  feci,  ut  hornini  nulla  esset  occasio  mi- 
grandi  unquam  a  nobis :  si  hoc  fieri  non  potest,  fiat  Do- 
mini  voluntas.  Denique,  ut  uxore  ducta  diulius  viveret, 
egi  propter  Evangelii  incrementum  :  si  nec  hoc  fleri  potest, 
fiat  quod  potest.  Timeo,  eum  hoc  vitae  genere  non  diu  su- 
perstitem."      F. 

**)  Et  ex  hoc  loco  probari  mibi  quidem  videtur,  epistolam  LV., 
quae  supra  p.  129  legitur,  a.  1520,  neque  vero  a.  1519  ex- 
aratam  esse.  Caeterum  scribendum  est,  si  quid  vldeo:  „Id 
enim  cum  —  est,  tum  hoc  tempore"  elc.  Ita  et  paulo  post 
„tum  D.  Marlino."      F. 

***)  Fortasse  intelligenda  est  „Erasmi  ad  Rev.  Mogunt.  Prae- 
sulem  atq.  illustriss.  Principem  Epistola,  nonnihil  D.  Mar- 
tini  Lutheri  negotiurn  attingens  "  cf.  supra  p.  157.     F. 

****)  cf.  Lulheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  486.  Hutteni  ad  Lu- 
therum   epistola    (scr.  Moguntii  II.  Non.  Iunii  M.D.XX.) 


animus  iam  olim  mihi  cognitissimus  est  et  specta- 
tissimus.  Patrii  amici  fere  omnes  nostri  obliti 
sunt,  ut  intelligam  tandem,  non  esse  temere,  sicut 
opinabar  aliquando ,  a  veteribus  iactatum  %b  e^co 
bfuiuarajv ,  efto  y.aodiag.  Tu  adeoque  ferme  unus 
reliquus  es,  qui  adhuc  Philippi  meminit.  Exi- 
lium  meum  per  sese  triste,  illa  amicorum,  ut  for- 
titer  dicam,  impietas  multo  acerbius  facit,  quan- 
quam  sunt  etiam,  quae  leniunt,  iucundissima, 
puto,  studia  rerum  sacrarum,  quae,  si  quando 
usquam  floruere,  nunc  apud  nos,  Deo  gratia, 
ilorent.  Nam,  nisi  mihi  non  credis,  tali  amico, 
multo  maior,  multo  admirabilior  Martinus  est, 
quam  quem  verbis  possim  adumbrare.  Scis, 
quam  admiretur  Socratem  suum  Alcibiades ;  ego 
hunc  multo  aliter,  nempe  Christiane,  quem, 
quoties  contemplor,  se  ipso  subinde  maiorem  iu- 
dico.  Atque  hoc  iudicium  meum,  utinam,  ex 
quo  animo,  quam  vero,  proficiscatur ,  videas. 
Piomanistarum  feces  nihil  metuimus:  Si  Deus  pro 
nobis,  quis  contra  nos?  Mitto  tibi  legendam 
Hutteni  epistolam  *) ,  unam  ex  multis.  Mitto  et 
pronuntiata  mea,  de  quibus  his  mihi  diebus  dis- 
serendum  est,  quae,  ut  ne  nostris  %oiOTejLi7io- 
ooig  **)  male  placeant,  vereor,  si  Diis  placet. 
Vale,  et,  cum  est  occasio,  rescribe  y.al  noXldxig 
y.al  nolXa  memor  amici.  Gerbelium  saluta  et 
Xaonaoov  ***).  Tabellio,  qui  has  fert  lite- 
ras,  non  est  nisi  m  patnam  meam  venturus  ) ; 

e  patria  mea  volui  has  ad  te  transmitti.  Tu  per 
occasionem  responde  -j-). 

Philippus  Tuus. 


tunc  Vitebergae  singulatim  edita  est.  Pars  aliqua  huius 
epistolae  in  Lutheri  opp.  ed.  Viteb.  T.  III.  fol.  48*.  exstat; 
integra  inest  Iac.  Burckhardi  de  U.  de  llutten  fatis  ac 
meritis  comment.  P.  II.  pap.  63  —  66.  et  Hulteni  opp.  ed. 
Munch  T.  III.  p.  575.    F. 

*)  cf.  ep.  anteced.     F. 

**)  Quae  adduntur  in  epistola  primum  edita :  „nundinatori~ 
bus  sacerdotibus"  Schwebelii  translatio  vocis  ^orffrf//7io- 
poif  esse  videntur.     I. 

***)  Puto  Churrerum.     F. 

****)  Pbilippi  litterae  ad  consanguineos  Brettanos  tunc  mii- 
sae  interierunt.   -F. 

f )  V.  L.  a  Seckendorf  in  comment.  de  Luther.  P.  I."  p.  131. 
non  ita  recte  dicit,  epistolam  a.  1519  exaratam  esse.     F. 


265 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


266 


No.  89. 


p.  d.  14.  m.  Septembris. 


Gunthero  a  Biinau. 


Ex   autographo  in  cod.  Cypriani   Gothano.     Episiola   etiam 
excusa  est  in  Unschuld.  Nachrr.  a.  1741.  p.  512. 

Et  avitis  imaginibus  et  sua  virtute  nobili  d. 
Gunthero  a  Hunaw,  Mersburg.  eccles. 
canonico ,     domino   suo ,    Ph i l ip p   Me lan- 

thon  *). 

Salve,  vir  optime.  luvenem  destinavi  tibi  vita, 
moribus  et  eruditione  spectabilem.  Latinas  is  li- 
teras  Aesticampiano  praeceptore  didicit;  a  nobis 
totam  fere  Homeri  Iliada  una  cum  Aesticampia- 
no,  item  aliquot  Odysseae  libros  audivit,  ut  vix 
alium  in  bac  academia  familiarius  eo  noverim. 
Usui  tibi  futurus  est  tum  in  graecis,  tum  in  sa- 
cris  literis,  quas  mihi  semper  et  magna  cura  visus 
est  meditari  et  vita  exprimere.  Ne  puta  male  col- 
locatum,  quod  huic  contuleris.  Fac,  intelligat 
benignitatem  tuam;  nec  enim  dubito,  quin  eius- 
modi  sit  futurus,  qualem  tu  vel  optare  poteras. 
Mittere  eum  ad  te  non  potui,  quia  non  satis  certo 
sciebam,  ubinam  esses.  Literis  tuis,  sic  enim 
mihi  videbatur,  vocari  volt  vel  Mersburgam  vel 
alio.  Proinde  huc  quam  primum  scribe  de  con- 
ditione  deque  voluntate  tua.  Ubi  hominem  cogno- 
ris,  non  dubito,  quin  et  officium  meum  et  illius 
studia  probaturus  sis.  Vale  vir  optime  ').  Wit- 
tembergae.     Post  exaltationem  crucis  dominicae. 

Uxorem  duxi  **)  puellam,  quam  vidisti, 
dignam  certe  meliore  viro.  Sed  ita  Deo 
visum  est.  Ego  meis  me  studiis,  mea  me 
voluptate  fraudo ,  dum  amicorum  consiliis  et 
voluntati  obtempero.  Martinus  meus  2)  te 
salutat.  Iuveni  nomen  est  Petro  Strelensi. 
Quidquid  scripturus  es,  fac  in  tempore  et  ad 
me  mittas  3). 

Phil.  Melanthon. 


*)  Nonne  hic  et  in  ep.  antecedenti  scribendum  est  Melan- 
chthon?  In  Unschuld.  Nachrr.  recte  scrihilur:  „Melan- 
chthon."     F. 

**)  Cave,  ne  de  matrimonio  ipso  haec  verba  intelligas;  agitur 
enim  de  sponsalibus.     F. 

1)  Verba:    „  Vale  vir  optime"    desunt  in  Unschuld.  Nach- 
richten.     F. 

2)  meus]  Unsch.  Nachrr. :  „noster."     F. 

S)   „Quidquid  script.  —  mittas"  desunt  in  Unschuld.  Nach- 
richten.    F. 


No.  90. 


(m.  Septembri.) 


G.  Spalatino. 


Ex  apogr.  in  Cod.  Dresd.  C.  140.  p.  92*.   No.  115.     Gers- 
dorfius  epistolam  descripsit. 

(Ad  Sp alatinum.) 

Salve,  Spalatine  optime.  Quo  consilio  uxorem 
duxerim,  aut  quorum  secutus  iudicium  et  calculos 
animum  ad  hoc  vitae  genus  adiecerim,  ipse  facile 
coniicere  potes ;  certe  a  nulla  re  quam  a  consilio 
ducendae  uxoris  longius  abfui  iam  olim.  Sed 
duximus,  quod  fauslum  felixque  sit.  Nunc  hoc 
reliquum  est,  qua  arte,  quo  consilio  fallam  ami- 
cos,  qui  de  studiis  meis  actum  esse  clamitabunt. 
Prius  enim  hunc  animum  et  hanc  lucem  deserturi 
sumus,  quam  rectas  literas.  Illustrissimus  prin- 
ceps  noster,  si  perget  ea  clementia,  quod  spero, 
fovere  nostros  conatus,  qua  coepit,  animum  ad- 
det,  ingenium  excitabit,  ut  de  studiis  nunquam 
desperemus.  rcijurjha  different  adfines  mei,  ni 
fallor,  in  optimi  principis  reditum  *).  Deus  opt. 
max.  et  illum  nobis  ac  Musis  et  Christianae  do- 
ctrinae  et  vos  illi  omnes  servet.  De  praelectioni- 
bus  nondum  inter  nos  actum  est,  quia  his  diebus 
omnes  aliis  occupationibus  distracti  convenire  non 
potuerimus.  Quanquam,  quod  ad  me  attinet, 
nihil  tam  optarim  maturari,  quam  quae  ante  de 
hac  re  statuimus.  Ipse  enim  intelligis ,  quanti 
referat  qui  Graeca  grammatica,  qui  Pthetorica,  qui 
Philosophica  non  sordide ,  sed  scite  et  veterum  in- 
star  doceant.  Optime  vale  et  nos  commendatos 
habe.     Wittebergae. 

T.  Phil.  Mel. 


No.  91.  14.  Octobr. 

Michaeli  Hummelbergio. 

Ex    Codice   Humelbergiano   Monacensi    p.  126 a.  descripsit 
Ciariss.  Muffat. 

Philippus     Melanchthon     Michaeli 
Hu melber gio  Ravenspurgensi  S.  D. 

oalve,  vir  optime.     Quam  ad  me  scripsisti  episto- 
lam  superiore  aestate  cum  ob  elegantiam  suam, 


*)  Fridericus  PrincepsElector  feria  II.  p.  S.  Bartholomaei  na- 
talem  (d.  27.  m.  Aug.)  a.  1520  ex  arce  Lochana  Coloniam 


267 


EPISTOLARUM    LTB.  II.     1520. 


268 


tum  oh  hoc  gratissima  et  iucundissima  fuit,  quod 
ausptcaretur  amicitiam  inter  nos;  cuius  iungendae 
desiderio  annos  plus  quinque  teneor.  Sic  enim 
nccepi  epistolam  tuam  quasi  testem  animi  et  bene 
volentis  mihi  et  bene  sentientis  de  studiis  nostris. 
Hanc  amicitiam  ut  superi  ol  cpihoi  perpetuam  ve- 
lint,  optamus,  et  ut  tu  ratam  esse  patiare  hac  epi- 
stola  peto,  i]7ie(i  rbv  vovv  tuov  xbv  cpiliov  ooi 
OyAoyoacptl.  In  qua  foelicior  tu  quidem,  qui  pri- 
mas  occupasti,  sed,  nisi  me  ignoro,  primas  aman- 
do  nobis  vindicabimus.  Officio  antevortisti, 
amore  te  vinci  ac  superari  patere,  atque  hoc  solo 
tecum  certabimus.  Nam  cum  eruditione,  aucto- 
ritate,  opibus  nobis  longe  praestes,  enitemur, 
amore  vel  pares  vel  superiores  esse  in  hac  amici- 
tia,  wgrs  /nr)  voteqovv  ravzijV  ttjv  ^uojv  cpillav 
rov  XooVy  quod  scis  quanti  fecerint  philosophi. 

D.  Doc.  physico  Uliano  *)  nos  commendabis. 
Ego  hic  uxorem  duco,  quod  faustum  foelixque, 
in  quo  magis  exemplum  meum  iuventuti  quam 
consilium  probari  volo.  Nam  alienam  auctorita- 
tem,  non  consilium  nostrum  secuti  sumus.  Vale, 
vir  amantissime,  et  ignosce  literis.  Vuittenbergae, 
XIIII.  Octob.  an.  M.D.XX. 


No.  92. 


4.  Novembri. 


G.  Spalatino. 


Ex  autogr.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  16.     Annum  1520,  quo 
epistola  exarata  est,   Spahitinus  adscripsit. 

Carissimo    suo    patrono    D.    Georgio    Spa- 

latino   suo. 

Salve  Spalatine  iucundissime.  Ut  iliustrissimus 
princeps  noster  salvus  sit,  optamus,  nempe  in  quo 
uno  spes  omnes  nostrae  positae  sunt  **).  Sub 
has   nondinas  Lipsicas  Ekius  Lipsi  evulgaturus 


Aerippinam  se  conlulerat.  cf.  supra  p. 262.  Ex  quo  itinere 
Princeps  d.  XXIX.  m.Novembris  Locham  rediit  cf.  Spalalini 
Annales  ap.  Menckenium  1.  c.  p.  602  et  605.  Melanthonem 
ieitur,  qui  di>:  XXVI.  m.  Novembris  nuptias  confecit,  spes 
illa  fefellit.     F. 

*)  Mattbiae  UHano,  artium  et  medicinae  Doctori,  Physico 
Ravenspurgensi.  cf.  quae  de  eo  eiusque  filiis  Philippi  Me- 
lanthonis  ad  Huminelbergium  epistolae  d.Laurentii(10.Aug.) 
1521  exaratae  adscripsi.     F. 

**)  Spalatinus  in  Annalib.  ap.  Menckenium  1.  c.  p.  603.  nar- 
rat,  Fridericum  Electorem  Coloniae  Agrippinae  aliquoties 
.moibo  affectum  esse.     F. 


erat  fiovX?)v  pontificiam  *);  sed,  id  Principe 
Georgio  et  Senatu  prohibente,  dies  aliquot  Lipsi 
egit  latitans,  nec  prodire  usquam  in  publicum 
audens.  Iam  erant  dirae  Episcopo  Misnensi  et 
Merseburg.  **)  insinuatae,  ut  dicitur;  quare  post 
nondinas  accenso  iam,  nescio  unde,  principe 
Georgio  aliquoties  senatus  Lipsi  habitus,  et  ea 
de  re  a  Principe  et  Mersburg.  relatum,  qui  tan- 
dem  possent  pontificiam  sentcntiam  evulgare. 
Iactata  res  est  in  consiliis,  nec  satis  compertum 
habemus,  quid  acturi  sint  inimici  post  dies  sexa- 
ginta  ***).  Ingolstadium  Ekius  rediit  ex  itinere, 
quod  non  ignoras,  missis  ad  D.  principem  Iohan- 
nem  literis  pontificiis  ****).  Marlinus  bullae 
respondit  f)  inclinata  in  Ekium  causa ,  qui  certe 
nobis  est  tantae  auctor  tragoediae.  Scripsit  et 
ante  paucos  dies  epistolam  ad  Rom.  Pontificem 
Lecmem,  quam  credo  probaturus  es,  modestam 
satis  et  piam  ff).      Nunc  te  quaeso  velis  advigi- 


*)  In  qua  quidem  bulla  dies  XV.  m.  Iunii  a.  1520  adscriptus 
est.  Eckius  bullam  promulgaturus  ex  itinere  Romano  m. 
Seplembri  in  Saxoniam  venit  et  inilio  m.  Octobris  Ingolsta- 
dium  rediit.  Qtiae  ad  historiam  huius  bullae  speclant,  L 
Bm.  Riederer  accuratissime  scripsit  in  libro:  „Beytrag  zu 
d.  Reforinationsuikk. ,  betreffend  die  Handel,  welche  D. 
Eck  bey  Publication  d.  papstl.  BuIIe  wider  d.  sel.  D.  Lutber 
im  J.  1520  erreget  hat,  aus  grofstentheils  ungedruckten 
Nacbrr.  herausgeg.  u.  erlautert."  (Altdorf  1762  in  4to.)  Li- 
ber,  qui  ibidein  a.  1776  ncusus  est,  inscribitur:  „Geschichte 
d.  durch  Publication  d.  papstl.  Bulle  u.  s  w.  errecten  Hiin- 
del."     F.  b 

**)  Uterque  enim  Episcopus  bullae  promulgationem  Eckio  con- 
cesseral.     Id  quod  Misenae  die  XXI.  m.  Septenibris  et  Mar- 
tisburgi  die  XXV.  m.  Septembris  factum  est.     Item  Dran-  i 
denburgi    die    XXIX.    eiusdem     mensis    bulla    promul<>ata 
est.     F.  & 

***)  Constat,  Luthero  eiusque  asseclis  dies  sexaginta  con- 
ccssosesse,  intiaquos  revocarent,  nisi  gravissimum  excommu- 
nicationis  poenam  subire  mallent.  Eckium  autem  bullam 
pronmlgaturum  fere  ubique  in  summam  difficultatem  incu- 
currisse,  ex  litteris,  quos  VTalchius  Lulheri  opp.  T.  XV. 
p.  1872 — 1909.  inseruit,  salis  snperque  probatur.     F. 

****)  Eckius  ex  ilincre  Saxonico  redux  Coburgi  die  VI.  m. 
Octobris  bullatn  ad  loannern  Principem  Sax.  misif.  Eius 
litteras  exhibel  Walchius  in  Lutheri  opp.  T.  XV.   p.  1878. 

f)  Libro  ita  inscripto:  „Adversus  Execrabilem  Anlichristi 
Bvllam  Marlinvs  Lvthervs.  Wittejibergae  Anno  M.  D.  XX." 
plagg.  3  in  4to.  Idem  libellus  quibusdam  mutatis  et  germa- 
nice  prodiit:  „SSifcber  btc  SStificn  Iti  (SnbdmftS:  3)octor  3J?ar* 
ttnuS  Sutficr.  ®utttem6erflf  3m  Sar.  SK.  iD.  3Er."  plagg.  2jtf, 
in  4to.     F. 

ff)  Inscribitur  „EpistoIa  Lutheriana  ad  Leonem  Decimvm  Svm» 
mvm  Pontificem.  Tractatvs  De  Liberlale  Christiana.  Vuit- 
tembergae."  plagg.  4J  in  4lo.  et  „Recognitus  Wittembergae" 
(M .  D.  XXI.)  plagg.  4 1  in  4to.  Item  germanice  prodiit :  „(&<on 
fcnbbricff  on  bcn  JBapft  Cco  bcn  qcfjenbcn.  25.  9}Jart{nu6  Su* 
ther  au^  bcm  latcnn  mtf-  bcutfrh  r-OTOanbctt.  2Btttemberaf 
1520."  plagg.  1!  'n  4to.  Utraque  legitur  in  Lutheri  epp.  ed. 
"  de  Wette  I,  497  seqq.     F.  VV 


269 


EPISTOLAPtUM    LIB.   II.     1520. 


270 


lare,  nt,  quatenus  hominum  consilium  res  ista 
admittit,  nihil  neglexisse  videare,  neque  vero  sic 
ex  illis  pendere,  ut  non  omnia  divinae  providen- 
tiae  tribuas.  Videtur  mihi  Martinus  spiritu  ali- 
quo  impelli.  Is  ut  proficiat,  magis  precibus  quam 
consilio  efficiemus.  Ego  vel  hac  anima  salutem 
JSIartini  antiquiorem  habeo,  ut  nihil  accidere 
tristius  possit,  quam  si  sit  Martino  carendum. 
Proinde  mea  etiam  causa  privatim,  praeter  res 
publicas,    quas   ipse  dispicis,    si  quid  istheic  *) 


*)  Coloniae  Agrippinae ,  ubi  Spalatinus  cum  PrincipeElecto- 
re  per  aliquot  menses  versatus  est.     F. 


promovere  potes,  age,  ne  ille  opprimatur  vir 
unus,  quem  ego  ausim  et  vere  non  modo  omni- 
bus  huius  aetatis,  sed  omnibus  omnium  seculo- 
rum ,  omnium  temporum  vel  Augustinis ,  vel  Hie- 
ronymis,  vel  Naztahzenis  praeferre.  Vale,  mi 
carissime  Spalatine.      Gaeierum  adhuc  TViltem- 

bergae  omnia  salva  sunt.     Nam  de ')  cum 

redieris.  Annona  liberatur  nonnihil;  sed  hic  quo- 
que  respiciet  Deus.    4.  Novembr. 

Philippus  tuus» 


1)  Hic  verbum  deletum  est. 


\_Melanlhon  initio  m.  Novembris  a.  1520  cum 
Luthero  Eulenburgum  profectus  est.  Henricus  enim 
Schmidberg,  Iur.  utr.  Dr. ,  Cancellarius  etPhilippi  Comit. 
Palat. ,  Episcopi  Numburg.  et  Frisingensis ,  Administrator, 
quiEulenburgi  dieV.  m.Novembr.  a.  1  520.  vita  defunctus 
est  (cf.  E.  Sal.  Cypriani  Niitzl.  Urkk.  I,  471.),  Luthero 
centiun  florenos  testamento  legavit.  Dum  vero  Luiherus 
a  Schmidbergio  vocatus  Eulenburgum  petit,  ille  mortuus 
est.      (cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  524.)     Lulherus 


certe  usfjue  ad  diem  XIII.  m.  Novembr.  Eulenburgi  per- 
mansit.  Cf.  Lutheri  epp.  1.  c.  p.  525.  Melanthonem 
autem  una  cum  Luthero  ibidem  fuisse  ex  iis  apparet,  quae 
Lulherus  d.  1.  m.  Decembr.  Fabiano  a  Feililzsch  (ap. 
de  Wette  I,  529-)  a.  1520  scripsit.  Die  XV.  m. 
Novembris  Melanthon  iam  Vitebergam  reversus  erat.  Cf. 
Consiliariorum  Elect.  Sax.  litteras  apud  Cypriamun  1,  c. 
p.  473.     F.~] 


No.  93. 


1  5.  Novembr. 


Consiliarii  Friderici  Elect.  Sax.  Philippo 

Melajithoni. 

Epistolam  ex  primo  Iitterarum  exemplo  E.  Sal.  Cyprianus 
m  Nutzlichen  Urkunden  (Leipz.  1718.  8.)  P.  11.  p.  184 
edidit.  Unde  recusa  est  in  Lutheri  opp.  ed.  VFttlchio 
,  c  ,?*  18  ™  Scr,Pla  est  (Eulenburgi)  „am  Dornstae 
nach S.  Martens  Tag  Anno  1520,"  i.  e.  die XV.m.  Novembr!! 
ut  ex  Consilianorum  Elect.  Sax.  litteris  ad  Consiliarios  Ci- 
zenses  (ap.  Cyprianum  1.  c.  P.  I.  p.  473  )  apparet.  Quac 
lir  , lu,slrimdan»  epislolam  faciunt,  ex  Lutheri  opp.  ed. 
Walch  lom.  XV.  pag.  1882-1892.  cognosci  pos.sunt. 
Melanlhonis  responsum,  quantum  equidem  scio,  aetatem 
non  tuht.  Cyprianus  episiolam  ita  inscripsit :  „  £>cc  dljur; 
fachf.  JRatfie  (Scf)td6cn  an  Melanchthon,  bem  ©efc()itften  oon 
3et§  bcttcht  m  tbun,  rotC  et  umb  D.  Lutbers  appellation 
nueecr  D.  Ecken  unb  feinc  frargirtc  be&fHichc  2?ullen  bc* 
tchaffcn. "    F. 

(£>em  $K.  ty\)it\pp  9)cetand)tt;ott.) 

Unfer  freunbttd)  Sienjtauoor,  motcjetat)rter  unb  ct)rbar, 
befonber  cjuter  greunb.  UnferS  ©ndbiam  £errn  be§ 
85ifd;ofS  ju  gre»fm_  unb  SJcumbura.  ©tatt!;a(ter  unb 


SKdttye  *)  fyahcn  ung  tefe  ron  roecjen  ber  33  dbftlid)en  S3u£= 
ten  unb  £octor  (5cf  en  «Jpanbtuna,  cjefd)rieben  unb  cjebe= 
ten,  cjeimodrtigen  Sl;rem  cje[d)icftem  §u  SBittenberg 
^orberuncj  _u  er_ei_en,  bamit  er  ber  tfppetlation  beS 
murbicjen  unb  fyod)getal;rtcn  $crrn  ©octor  SKarttnuS 
2utf;er  roibcr  ana.ejeigteSBulIen  unb  anbcrS  furcjeroanbt 
ein  gebrucft  SRotei  ober  2Cbfa)rift  baoon  ertancjcn  mod)t, 
roie  Sf)r  benn  etnoermatjrt  au§  fotcfyer  u)rer  ©djrift  roct* 
ter  Bernefytnen  merbt  **).  SSann  mir  aber  umb  fotcbc 
2C|3ttettation  ober  unb  n>ie£)octor  SOlartinuS  fur  l;at, 
roiber  bic  S5dbjilid)en  23uttcn  _u  ercipircn  unb  fcfyretben, 
fein  anber  S3crid)t  ober  SBtffen^  fyaben,  bann  roaS  r>or= 
cjeben£  an  un$  gelangt  ift:  @o  f;aben  mir  obbejtimmten 
(Stattt)atter  unb  9tdtt>en  nnebcr  gefct)riebcn ,  ba$  mir  \\y 
rem  gefd)ic5ten  @d;rift  an  eud)  at§  bcn,  bcr  unfec^  S8er= 
fet)en§  umb  X)octor  SKartinuS  §anbtuncj  unb@cte<jen= 


*)   Qui  tunc  Cizae  sedem  stabilem  irahcbant.     F. 

**)  Qua-  quidem  lilterae  ap.  Cvprianum  1.  c.  P.  I.  p.  471.  et 
ap.  Walchium  T.  XV.  p.  1890._essfant  (d.  d.  „9)i0ntflg$  nad> 
aUcr  cjote-  benlicjcn  Sctcj  ?fnno  £>nt  rocxr"  i.  e.  die  V.  m.  No- 
■vembris).     F. 


271 


EPISTOLARUM     LIB.    II.     1520. 


272 


tyeit  am  meijlen  SBifienS  truge,  geben  I;dtten,  ftd>  bar* 
umb  alXenttjalb  ob  eud)  gu  erf tmfcen.  Sertjalben  bege^ 
ren  wtt  2Cb»efen8  unb  an©tatt  unfer§@ndbtgften§errn 
4>ei-jog  $rteberid)§  $u  (Sacfyjen  Styurfurficn  ic, 
Unfern  fyalben  freuntlic^  bitten  *),  3*>r  mottet  be= 
ruttem  ber  ©tatfyalter  unb  3tdtt)e  ju  6jei|  gefrf)ic!tem 
uf  fein  ferner  3Cnjeigen  fyierinnen,  fo  triel  eud)  umb  biefe 
(Sadjen  bctoupt,  Unterrid)t  tfwn,  bamit  er  baS  furber 
ben  (gtattyaltem  unb  9rafyen  §u  ($aei£  wrmelben  mu= 
ge.  £)a3  nrirb  I)od)genannter  unfer  ©ndbiajter  #err 
t)on  eud)  §u  gn&bigem  ©efatten  oermerclen;  <So  motten 
nrir  eS  unfer  ^erfon  tjalben  freuntlid)  umb  eua)  oerbie* 
nen.     Datum  ut  supra. 


No.  94. 


(m.  Novembri  **)•) 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  43. 

Optimo  viro  D.Gcorgio  Spalatino,  D.  ac 

patrono  suo 

S.  Illustriss.  Principi  gratulor  felicem  reditum, 
immo  et  patriae  et  nobis.  Optimum  ac  pientis- 
simum  principem  gratulor  reducem.  Quid  enim 
non  speremus  hoc  salvo  ?  Quo  animo  sit  in  Chri- 
stianismum,  voluptati  nobis  fuit  cognoscere  ex  iis, 
quae  Aleandro  et  Marino  responsa  sunt  ***).  Eo- 
rum  fac  exemplum  habeamus  hic;  nam  quod  ad 
Senatum  Academiae  missurn  est ,  vix  semel  idque 


*)  Sine  dubk)  scribendum  est :  „biltend."     F. 

**)  Epistola  fortasse  ineunte  menseDecembri  scripta  est.  Fri- 
dericus  enim  Princeps  Elector  die  XXIX.  m.  Novembr. 
a.  1520  Locham  rediit.  Spalatinus  in  Annalibus  apud 
Menckenium  1.  c.  p.  605.  haec  narral:  „Die  XXIX.  Mov. 
Vig.  S.  Andreae"  (a.  1520)  „in  hanc  arcem  rediit  Locha- 
nam"  (PrincepsElector),  „  unde  prius  abiit  profecturus  ad 
Regiani  coronatiom>m  Caroli  V.  Austrii  Caes.  Imp.  Aug. 
Quae  omnia  oplime  vertant !  "     F. 

***)  Hieronymus  Aleander  et  Marianus  Caraccioli,  Leonis  X. 
Pontificis  nuntii,  cum  Eccio  iu  Germaniam  profecti  erant, 
ut  Coloniae  Agrippinae  apud  Fridericurn  Principem  Electo- 
rem  Saxouiae  et  de  promulganda  bulla  et  de  comburendis 
Lutheri  libris  et  de  supplicio,  quod  deLuthero  eiusque  secta- 
toribus  sumendum  sit,  agerent.  Quae  Princeps  his  die  IV. 
m.  Novembris  sine  ulla  dubitatione  respondit,  legunlur  in 
Liitheri  opp.  ed.  Walch  T.  XV.  p.  1920.  cf.  Lutberi  epp. 
ed.  de  Wette  1,527.  Cf.  etiam  libellus,  qui  inscribitur: 
„  «3u  bu*  SBcbflticf)  gtfdjltfte  botfajafft  r.cc  ivcrbung  gethan  l)<x* 
ben  l(n  —  hcv|og  §  t  i  c  t>  c  r  i  cf)  |u  <Sacr)ffcn  Aurfurft  Btcaticn 
tinn  Sarfjffc  onnb  fcpncc  furfurfHtcfjcn  gnabcn  tfnttoort"  jc. 
s.  1.  et  a.  (1520.)  plag.  una  in  4to.  Aliam  ed.  profert  Pan- 
gerus  in  Zusatzen  zu  d.  Annalen  p.  190.  No.  9o3b.     F. 


callido  consilio  interceptum  inspeximus.  Omni- 
no  puto  conferre  ad  confirmandos  multorum  ani- 
mos,  qui  de  caussa  propemodum  desperarunt,  im- 
mo  et  ad  spectandam  insignem  in  hoc  principe  sa- 
pientiam  et  magnitudinem  animi ,  ut  in  bonorum 
multorum  manus  exemplum  responsi  veniat.  Ne- 
que  vero  dubito ,  quin  ad  Illustriss.  Principis  no- 
stri  exemplum  se  caetera  nobilitas  formatura  sit, 
quae  ex  hoc  Nestore  tota  pendet.  Et  cur  dubite- 
mus  cum  *)  Homerica  adpellatione  murum  Ger- 
maniae  nominare,  velut  poeta  ille  heroa  suum 
murum  Acheorum  vocat.  In  magnam  spem 
evecti  sumus  et  ego  et  Amsdorff  et  plerique  alii 
lectis  iis,  quae  misisti.  Nuptias  meas  ego  quam 
impense  volebam  dilatas,  sed  amicorum  consilium 
aliud  fuit,  quibus  ego  obtemperans  passus  sum 
rem  maturari  **).  Ex  aliis  intelliges,  hinc  mi- 
grare  sacerdotes  quosdam,  cuius  rei  fama  nolim 
te  commoveri.  Pauculi  enim  abiere  ***).  Et  quid 
mirum  ?     tlov  yaq  avTcov  ****)  'QiyiovOi.    Vale. 

Gaetera  adhuc  integra  hic.  Iterum  vale  et 
Illustr.  Principi  nos  diligenter  commenda.  Ueol 
3Adqiavov  f)  tnuza. 

Philippus  tuus. 

Prior  noster  \\~)  anxius  exspectans  legatam 
Doc.  Martino  pecuniam  iubet,  ut  sollicites 
reum  \\ \ ). 


No.  95. 


(m.  Novembri.) 


G.  Spalatino. 


Es  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  21.  Est  fragmen- 
tum  epistolae.  [Puto,  Melanthonem  quae  iam  se- 
quuntur,    in    fine    cuiusdam    ad    Spalalinum  epistolae   et 


*)  Vix  dubium  est,  quin  scribendum  sit  „eum,"  neque  vero 
„cum.        r. 

**)  Lutherus  epist.  I,  522:  „Nuptiae  Philippi  altera  Catharina 
erunt:  ita  feslinare   cogit  linguarum    malarum   pericnlum.' 
cf.  etiam  epist.  Mel.  ad  Langum  d.  22.  m.  Nov.  1520.     [Lu- 
therus   illa  Spalatino  d.   13.  m.  Nov.  scripsit  ap.   de  Wette'1 
1,  524.      Dies  altera  Catharinae  a.   1520  in  diem   XXVI.  m. 
Novembr.  incidebat.     Constat,  Melanthonem  studiosis  dietn 
nuptiarum  his  verbis  indixisse: 

„A  studiis  hodie  facit  otia  grata  Philippus, 
Nec  vobis  Pauli  dogmata  sacra  leget." 
cf.  G.   Thdr.  Strobelii  Melanchthoniana  (Altdorf  1771.  8.) 
pag.  15.     Ubi  vero  Melanthonis  ad  Langum  epistola  d.  22. 
m.  Novembr.  h.  a.  scripta  exstet,  nescio.     FJ\ 

***)  Inter  quos  etDomin.SchleupnerusiuiX.  cf.  infra  p.  284.   F. 

*#**)  pffsi  fallor,  scribendum  est:  „to  yao  ctvtwv"     F. 

■J-)  I)e   Matthaeo  Adriano   cf.   Lutheri  epp.    ed.   de  Weite  I, 
522.    et  quam  supra  p.  161   di^i.     F. 

f  f )  loannes  Heltus.     cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette   f,  544  el 
546.       F. 

fff)  Christophorum  a  Taubenheim  ?  cf.  Lutheri  epp.  I.  c.    F, 


273 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1520. 


274 


quldem,  nisi  fallor,  illius,  quam  die  IV,  m.  Novembr. 
scripsil  *),  addidisse,  ita  ut  neque  pars  epistolae  sint, 
quae  aetatem  non  tulerit,  neque  singulatim  ad  Spalati- 
num  missa.     F.] 

(Georgio    Spalalino.) 

Editus  est  libelkis  qnidam  interim  **)  et  Romae 
et  Lipsiae  inscriptus  Thomae  Rhadino ,  Ord. 
Praedicatorum ,  quem  et  stilus  et  hominum  iudi- 
cium  arguit  Emseri  esse  ***).  Miraberis  impu- 
dentiam  et  furorem  autoris,  ubi  videris;  nos  re- 
spondebimus,  ut  spero,  civiliter  ****). 


No.  96. 


(m.  Decembri.) 


Nic.  ab  Amsdorf. 


Litterae,  quibus  Melanthon  Amsdorfio  dicavit  „Aristop7ianis 
Poetae  Comici  Nubes  Vuittembergae. "  In  fine:  „Wit- 
tembergae  apud  Melchiorem  Lottherum  iuniorem.  Anno 
M.  D.XXI."  plagg.  9  in  4to.  Melantbon  nubes  graece 
edidit.  Recusae  sunt  cum  Pluto  Melanthonis  adnotatione 
illustratae  Hagenoae  ap.  I.  Secerium  a.  1528  in  4to.  Stro- 
belius  Melanthonis  litteras  in  N.  Beytragen  etc.  Vol.  11. 
p.  220—223.  recudendas  curayit.     F. 

Imaginibus  ac  eruditione  claro  D.  JSicolao 
Amsdorffio,  Theologo,  Phil,  Mel.  S.  D. 

Quoties  veterum  studia  animo  reputo ,  nullo  non 
seculo  video  apud  sapientissimos  et  ingeniosissi- 
mos  quosque  sapiendi  genus,  quod  philosophiam 
vocant,  male  audisse,  tum  quod  id  ad  civilium 
rerum  administrationem  inutile  putarint  —  Quis 
enim  fuerit  in  republica  disputationum  usus  de 
ideis,  de  vacuo,  de  nubibus  deque  aliis  hoc  ge- 
nus  nugalibus  theorematis?  —  tum  quod  perpe- 


*)  Eodem  enim  die  IV.  m.  Novembr.  Lutherus  una  cum  Me- 
lanthone,  si  quid  video,  ad  Spalatinum  litteras  misit,  in 
quibus  eadem  his  verbis  narrat:  „Ernser  edidit  in  me  furias 
suas  sub  nomine  Thomae  Rhadini  Todisci,  Romaeque  ex- 
cudi  curavit  et  nuncLipsiae"  (ap.  de  Wette  1,522.,  ubi  ora- 
tionis  membra  per  notas  non  recte  distincta  sunt).     F . 

**)  i.  e.  te  absente.  Nam  Melanlhon  baec  eo  tempore  scripsit, 
quo  Spalatinus  Coloniae  Agrippinae  versabatur.     F. 

***)  Est  Rhadini  oratio,  quae  supra  p.  212  —  262  legitur.     F. 

****)  Melanthonem  iam  m.  Novembri  a.  1520  apud  ani- 
mum  suum  orationis  refutationem  statuisse,  ex  Lutheri 
ad  Spalatinum  litteris  d.  13.  m.  Novembr.  exaratis  (ap. 
de  Wette  I,  524.)  apparet.  Ubi  Lutherus  haec  scribit: 
„  Philippus  noster  Melanchthon  respondet  sub  nomine  Fa- 
ventini  Didjrni  Thomae  Rhadino ,  id  est  Emsero  persona- 
to."  Propositum  autem  auctor  tandem  m.  Februario  a.  1521 
consequutus  est.  cf.  infra  Melanthonis  ad  Hessum  litteras 
d.  20.  Februarii  et  m.  Aprili  a.  1521  scriptas  et  ipsam  Me- 
lanthonis  refutationem  infra  p.  286  seqq.     F. 

Melanth.  Oper.  Vol.I. 


tuis  contentionibus  et  plus  satis  anxia  curiosaque 
minutiarum  quarundam  inquisitione  primum  ge- 
nerosos  alioqui  animos  enervari  viderint,  deinde 
et  veri  rationem  adeo  non  expediri,  ut  philoso- 
phando  magis  etiam  obscurata  sit.  Nam  philoso- 
phiam  si  propius  contempleris,  videas  nihil  esse, 
nisi  stultas  frivolarum  opinionum  pugnas,  cum 
rerum  principia  hic  atomos,  ille  ideas  fingit,  hic 
infinitos  mundos,  ille  subinde  novos  mundos  sub- 
orientes  comminiscitur.  Hic  bonorum  finem  in 
voluptate,  ille  in  indolentia,  hic  in  falso  virtutis 
nomine,  ille  in  gloria  fastigium  vitae  collocat. 
Hic  Deos  esse  negat  ullos,  ille  somniat  innume- 
ros,  huic  nihil,  illi  omnia  moveri  videntur.  Quae 
opinionum  confusio  recentiori  Academiae  in  con- 
silio  fuit,  cur  nihil  definiri,  nihil  certo  compre- 
hendi  posse  doceret.  Quod  quam  stultum  dogma 
sit,  quis  non  videt?  Quin  ipse  etiam  Socrates, 
philosophiae,  ut  isti  dicunt,  universae  fons,  fa- 
tetur,  nihil  praeter  aiKfiGfi7]Tr\Gi}iov  6Vc«o  esse 
sapientiam  suam.  Quo  magis  nostrorum  homi- 
num  vecordiam  demiror,  qui  rem  prophanam  ad 
sacra  philosophiam  admisere,  atque  ita,  ut  ad  eam 
divina  etiam  ausi  sint  exigere.  Sacris  libris  cer- 
tae  instituendae  vitae  leges,  exactae  vitiorum  ac 
virtutum  formae,  ratio  certa  cognoscendarum  di- 
vinarum  rerum  et  iudicandi  humana  omnia  pro- 
dita  est.  hanc  semel  admissa  philosophia  ita  con- 
spurcavit ,  ut  nusquam  germana  sacrorum  facies 
adpareat.  Damnarunt  illam  maximorum  regum 
ac  populorum  aliquot  leges,  irriserunt  et  theatra, 
quod  Crates,  Diphilus,  Aristophanes  et  alii 
testantur:  adeo  suum  veteribus  inventum  displi- 
cuit!  Nos  impiam  et  nugacem  amplectimur,  qui- 
bus  e  coelo  demissa  est  peculiaris  sapiendi  ratio, 
velut  sxxvTiog  mentis  divinae.  Nam  si  propria 
animorum  effigies  est  oratio,  non  dubium  est  divino 
sermone  divinam  mentem  expressam  esse.  Iam 
olim  divus  Paulus  praevidit,  rem  Christianam  phi- 
losophicis  traditionibus  labefactandam  esse.  quare 
cum  alias  hominum  doctrinas  acer  insectatur,  tum 
ad  Colossenses  scribens  pleno  ore  ac  palam  caven- 
dum  praecipit,  ne  quis  nos  per  philosophiam  de~ 
praedetur  *).      Atque  utinam   valuisset  Apostoli 


*)  Hunc  locum  Melanthon,  ut  Strobelius  I.  c.  monet,  expli- 
cavitin  libello,  qui  inscribitur:  „Tn  locutn  ad  Colossenses: 
Videte,  ne  quis  vos  decipial  per  philosophiam  inanem,  Dis- 
sertatio"  recens  edita."  Basii.  1527.  plag.  una  in  8vo.  Qui 
quidem  liber  et  germanice  prodiit:    „6tfUirUncj  bc6  ©prurtjtf 

g)ault  ^umGotoff!:   ©cf)t  t>a6  eucfj  mcmanbt  bctrtcg"  jc.  s.  1 
1527.  plag.  una  in  4to.      F. 

18 


275 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1520. 


276 


oraculum,  cum  veterum  calculi,  quibus  miro 
consensu  philosophia  damnata  est,  contemneren- 
tur.  Porro,  ne  ignoret  iuventus  nostra,  quo  il- 
lam  loco  hahuerit  vetustas,  visum  est  mihi  Ari- 
stophanis  Nubes,  quibus  Socrates  exagitatur, 
publicare  et  enarrare.  Eas  tui  nominis  auspicio 
in  lucem  edimus,  quod  ut  es  acerrimo  in  literis 
tractandis  iudicio,  ita  efflorescentibus  melioribus 
studiis  unice  faves.  Vale.  Vuittembergae.  Anno 
M.  D.  XX. 


No.  97. 


(lioc   aimo.) 


Lectori. 


Prooemium  Grammaticae  Graecae,  quae  denuo  *)  ita  in- 
scripta  prodiit :  „  INTEGRAE  GRAECAE  GRAMMA- 
TICES  INSTItutiones  a  Philippo  Melanchthone  conscri- 
ptae,  atq;  pluribus  in  locis  auclae."  Haganoae  1520.  plagg. 
11  %  in  8vo.  Equidem  epistolam  ex  exemplari  bibliothe- 
cae  aedis  sacrae  Nordhusanae,  cui  S.  Blasii  nomen  est, 
descripsi.  Legitur  etiam  in  opp.  ed.  Basil.  Tomo  V. 
p.  319.  et  in  Strobelii  N.  B.  III,  2.  p.  18.     F. 


PHILIPPVS   MELANCHTHON 
STVDIOSO  LECTORI   S. 

Semper  optavi  libellos,  quos  de  ratione  Graecae 
Grammaticae  quondam  edidi,  perire,  quippe  quos 
conscripsimus  et  pueri  fere  et  pueris,  quos  illo 
tempore  privatim  docebamus.  Et  periissent 
illi  quidem,  ut  digni  erant,  nisi  me  denuo 
ineptire  coegisset  Chalcotypus  et  veteres  rui- 
nas  instaurare.  Alioqui  qnod  ad  scholas  meas 
attinet,  uti  potuissem  vel  JJrbano  **)  vel  Oeco- 
lampadio  ***).  Recognovimus  omnia,  plera- 
que  mutavimus  et  auximus  ad  iustae  gram- 
maticae  modum,  ne  non  satisfieret  Chalcotypis. 
Tu,  quisquis  es,  lector,  operam  nostram  boni 
consule,  quein  ad  graeca  studia  qualicunque 
exemplo  adhortari  voluimus.  Vale.  Vuittem- 
bergae  in  Saxonibus. 


No.  98. 


(hoc  amio.) 


*)  cf.  supra  pag.  24.      F. 

**)  Fr.   Murtini   Urbani   Bellunensis    inslitutt.    in    linguam 
graecam  grammaticarum  libris  duobus.     F. 

***)  I.  Oecolampadii  dragmatis  GraecaeLitteraturae.  (Basileae 
1518.  4to.)     F. 


Lecl 


ori. 


Praefatio  praemissa  libro :  „Epislola  Pauli  ad  Romanos  D. 
Erasmo  interprete,  rerum  theologicarum  et  summam  et 
methodum  continens. "  Vuittembergae  (1520).  8.*)  — 
Habet  quidem  haec  praefatio  nomen  M.  Lottheri,  typo- 
grapbi,  sed  verosimiliter  est  a  Melanlhone  conscripta. 
Vide  quae  hac  de  re  exposita  sunt  in  libello  rarissimo  **) 
(e  quo  eam  hic  descripsimus):  „Gesammelter  Briefwechsel 
uber  die  in  den  gelehrten  Geschichten  annoch  striltige  cu- 
riose  Frage :  ob  vor  der  Ausgabe  der  locorum  theol.  Ph. 
Melancht.  vom  Jahre  1521  eine  andre,  von  ibm  vielleicht 
unterdriickte  vorher  gegangen  sey"  etc.  (Hamburg  1752. 
8.)  pag.  94  seqq.  Quanquam  autem  nobis  non  item 
persuasum  est,  ut  auctori  islius  Iibelli,  Melanthonem 
huius  praefationis  fuisse  auctorem,  tamen  eam  praetermit- 
tere  hic  noluimus  ***). 

Pio  Lectori  M.  Lotherus  ****). 

Yulgo  methodis  quibusdam  omnium  artium  ge- 
nera  comprehendi  solent,  quibus  per  compen- 
dium  et  quantum  satis  esse  videtur,  loci  qui- 
dam  communes  in  hoc  instruuntur,  ut  summa 
rerum,  quae  tractantur,  in  promptu  et  velut 
in  numerato  habeatur.  Atque  hac  ratione  plu- 
rimum  iuvari  studiosos,  in  confesso  est.  Suas 
enim  medici,  suas  item  philosophi  methodos 
habent.  Fuit  et  curae  theologis  superiore  se- 
culo  rerum  sacrarum  summam  in  methodos  co- 
gere,  quo  consilio  Damasceni,  item  Longo- 
bardi,  nescio  cuius,  et  aliae  aliorum  rhapso- 
diae  scriptae  sunt,  quornm  equidem  sedulita- 
tem  probarem ,  nisi  a  divinis  literis  magna  ex 
parte  christianas  mentes  commentariis  suis  avo- 
cassent. 

Porro  sutem  rerum  theologicarum  summam 
nemo  certiore  methodo  complexus  est,  quam 
Paulus  in  epistola,  quam  ad  Romanos  scripsit, 
omnium  longe  gravissima,  in  qua  communissi- 
mos  et  quos   maxime    retulit    christianae    philo- 


*)  Annexa  est  huic  libro  Philippi  nostri  ad  Paulinae  doctrinae 
studium  adhortatio.    cf.  supra  pag.  133.  Nr.  59.     jP. 

**)  De  hoc  libro,  quem  /.  Pt.  Kohl  Kielensis,  olim  Acad. 
Petropolit.  Professor,  edidit,  cf.  Strobelii  N.  Beytraee  etc. 
Vol.V.  pag.  3l8seqq.     F. 

***)  Nescio,  qui  factum  sit,  ut  his  verbis  negelur,  quod  in 
antecedd.  couceditur,  Melanthonem  sc.  prooemii  esse  au- 
ctorem.  Equidem  dubitare  plane  non  possum,  quin  Me- 
lanthon  re  vera  prooemium  typographi  nomine    scripserit. 

****)  ;.  e.  Melchior  Lottherus  iunior,  typographus  Fiteber- 
gcnsis.    F. 


277 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1520. 


278 


sophiae  locos  excussit.  Atque  adeo  eos,  in  qui- 
bus  fere  vulgus  theologorum  hallucinatur ,  de 
peccato  nimirum,  libero  arbitrio,  quod  vocant, 
gratiae  sacramentalibus  signis  disserit,  quibus 
cognitis  nibil  superest,  quod  desideret  tbeo- 
logus. 

Hanc   tibi,     lector,    epistolara    seorsim   ex- 
cudi    voluimus    ab    Erasmo    latinam    factam    et 


passim  notis  quibusdam  illustratam,  quae  dispu- 
tationis  ordinem  indicent.  E  re  tua  feceris,  si 
nullo  unquam  tempore  e  manibus  extorqueri 
patiaris,  quod  officii  alii  Homero,  alii  Virgi- 
lio,  aliis  alii  scriptoribus  dederunt.  Quanto 
magis  nos  decet,  assidue  in  sinu,  in  manibus 
gestare  eum  scriptorem,  quo  nemo  est  ad  for- 
mandam  cbristianam  mentem  accommodatior? 
Vale.      Vuittembergae  anno  MDXX. 


• 


18 


279 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


280 


1521. 


No.  99. 


24.1 


an. 


G.  Spalatino. 


Ex  autogr.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  18. 

Optimo  viro  Georgio   Sp alatino,   patrono 
suo  ac  domino. 

Salve  mi  Spalatine.  Illustrissimo  Principi  opti- 
ma  omnia  precor,  nempe  in  quo  uno,  si  quid 
omnino  in  hac  causa  potest  homini  tribui,  sitae 
spes  omnes  sunt  instaurandae  reipublicae  christia- 
nae.  Precor  autem  vel  hoc  potissimum,  ut  eius 
spiritum  in  hoc  negotio  gerendo  *)  dominus  con- 
firmet.  Non  dubitabamus,  quod  et  ex  literis  tuis 
cognovimus,  ausuros  omnia  hostes,  xal  navxa 
ti&ov ,  ro  (paoif  zivrjGotLUVOvg ,  quo  te  maiore 
spiritu  fortioreque  occurrere  decet.  Spes  est  enim, 
spes,  inquam,  bona,  Deum  dissipaturum  consilium 
Ahitophel.  Nos  hic  interim  scribendo  'docendo- 
que  rem  iuvabimus ,  nihil  illum  Salmonea  Pioma- 
num  pertimescentes.  Academiae  res,  Deo  gratia, 
adhuc  sunt  integrae,  nisi  quod  ante  biduutn  ami- 
simus  Henningum  **),  Iurecons.,  ut  puto,  incom- 
parabilem.  Fama  est  et  Volfgangum  ***)  Iuris- 
cons.  ad  Mysos  deficere,  quae  res  si  causam  de- 
derit  iuvandi  aliquid  in  ordine  Iurisconsulto- 
rum ,    tuum  erit  rationem  habere  Iohannis  lllis- 


*)  Fridericum,  Principem  ElectoremSax.,  c»m  Spalatino  tunc 
inter  comitia  Wormatiae  fuisse,  quis  est,  quem  fugiat?  Spa- 
latinus  in  Annal.  ap.  Menckenium  ].  c.  p.  605  scribit  haecce: 
„Carolus  V.  Austr.  Caes.  Imp,  Aug.  convenlum  Principum  im- 
perialem  ad  festum  tnMpctveiecg  indixit.  In  cuius  vigilia"  (i. 
e.  die  V.  m.  Ianuarii)  .,  Princeps  noster  Elector  Saxon.  Fri- 
dericus  Christianiss.  hanc  Yangionum  urbem  Vuormatiam 
ingressus  esl.'      F. 

**)  Henningum  Goeden  Havelbergensem ,  Iurisconsultum 
et  Ecclesiae  Omnium  Sanctorum  Vitebergensis  Praeposi- 
tum ,  qui  die  XXI.  m.  Ianuarii  a.  1521  mortuus  est.  Cf. 
Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  544.  545.  Bs.  Mentzii  Syn- 
tagma  Epitaph.  Witeberg.  (Magdeb.  1604.  8.)  Lib.  I.  p.  64. 
And.  Sennerti  Athenas  itemq.  Inscriptt.  Wilteberg.  (Wit- 
teb.  1678.  4.)  pag.  196.     F. 

***)  TVolfgangum  Stiihlin  Rotenburgensem ,  arliuin  et  I. 
V.  D  Tubingensem,  facullatis  iuridicae  Academiae  Viteber- 
gensis  primum  Decanum  et  in  lure  Canonico  Ordinarium, 
qui  ab  hoc  tempore  Henrici,  Ducis  Saxoniae,  Cancellarius 
Fribergae  fuit.  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  W^ette  1,  545. 
Ch.  F.  Schnurreri  oratt.  academ.  delectum  posth.  ed.  H, 
Eb.  Glo.  Paulus  (Tub.  1828.  8.)  pag.  66  —  68.    F. 


neri  *),  iuvenis  et  in  iure  impense  docti  et  in 
foro  annos  iam  aliquot  non  sine  laude  versati, 
deinde  sic  in  literis  sacris  et  humanioribus  eruditi, 
ut  de  bonis  studiis  optime  et  sentiat  et  loquatur, 
quod  tu  scis  quam  in  hoc  genere  soleant  rari. 
Porro  mihi  instaurari  posse  literae  Iurisc.  nisi 
ab  iis,  qui  meliores  disciplinas  ad  illas  attulerint, 
non  videntur.  Vides,  quantum  promovit  Alcia- 
tus ,  qui  graecis  iura  ornavit.  Posset  et  hic  Hie- 
ronymus  Schurff **)  plurimum,  quia  theologica 
adhibet  ad  suum  institutum ,  modo  scriberet. 
Nam  aliquoties  novo  more  et  clarissime  disputa- 
vit  de  locis  Iurisconsultorum  minime  volgaribus, 
usuris  et  contractu  redemptionis,  ut  ipse  loquitur. 
Haud  dubie  nonnihil  effecturus  est  Misnerus ,  qui 
et  graeca  et  latina  et  sacra  diligenter  discit.  Est 
et  quod  te  vehementer  oro ,  ut  velis  bibliothecam 
Episcopi  Vangionum  ***)  lustrare,  ut  audio,  co- 
piosam,  explorareque,  si  quid  ibi  sit  veterum  theo- 
logorum.  Narn  poetas  et  oratores  puto,  qui 
istheic  sunt,  stanneis  typis  publicatos.  Tu  rem 
literariam  ac  christianam  adiuva,  cui  fato  desti- 
natus  videris.      Vale  felicissime.      Amicis  omni- 


*)  Ioannis  Schwertfegeri  Misneri  (s.  Misnici).  cf.  quae  su- 
pra  pag.  152  adscripsi.  Lutherus  Spalatino  d.  21.  m.  Ia- 
nuarii  h.  a.  (ap.  de  \Vefte  I,  545.)  haec  scribil:  „Praeterea 
defuncto  Praeposito"  (Henn.  Gbdeno)  „et  alienato  a  nobis 
VFolfgango"  (Stdhlino) ,  „quin  et  Torgensem  Doctorem" 
(Matlh.  Beskau)  „  leclione  iuris  exonerandum  audiens,  rogo, 
intercessor  et  mediator  bonus  esto  pro  Iohanne  Schwerdfe- 
ger,  qui  si  lectionem  iuris  civilis,  cui  par  esse  etiam  Phi~ 
lippo  nostro  videtur,  obtinere  posset,  forte  ratione  vitae 
mutata  e  clero  laicus  fieret,  quod  et  magis  homini  conve- 
niret."     F. 

**)  Hi.  Schurff  HeWelhis ,  Iuris  utriusque  Doctor,  c."  a.  1480 
in  oppido  S.  Galli  natus  est.  Postquam  Tubingae  studiis 
iuridicis  operam  dederat,  m.  Septembri  a.  1502  Vitebergam 
venit,  ibique  brevi  post  professor  iuris  in  Jocum  Ambr. 
Vollandi  successit.  A.  1521  Wormatiae  coniitiis  intererat. 
Schurffium  toto  pectore  Lulheri  doctrinam  amplexum  esse, 
inter  omnes  constat.  A.  1547,  in  quem  bellum  gravissi- 
mum  incidit,  Francofordiam  ad  Viadrum  se  contulit,  ubi 
a.  1554  mortuus  est.  cf.  Melanthonis  oratio  de  vita  Hi. 
Schurffii  in  eiusdem  Declamatt.  ed.  /.  Richardii  T.  II. 
p.  6 16  —  627.  Dn.  Nettelblades  Hallische  Beylrage  zu  der 
jurist.  Gelebrten-Historie  Bd.  II.  (Halle  1759.  8.)  p.  93  — 
140.  /.  G.  Lehmus  Progr.  de  Hi.  Schurfio,  Evangelicae 
veritatis  adsertore  cum  primis  strenuo.  Botenb.  ad  Tubar. 
1776.  4to.  Ch.  I\  Schnurreri  oratt.  acad.  delect.  posth.  ed. 
Paulus.  pag.  68  —  70.     F. 

***)  Reinhardi  II.,  Episc.  .Wormat.,  qui  e|fgente;  nobili 
Riepuriana  oriundus  erat.       F. 


£81 


EPISTOLARUM    LIB.   II.    1521. 


282 


bus  me  commenda,    praesertim  Domino    Vige- 
lio  *).    Wittembergae  XXIIII.  Ianuarii  M.D.XXI. 

Philippus  tuus. 
Saluta  dom.  Gregorium  Bruck  **). 


No.  100. 


3.  Febr. 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  19. 

Optimo  viro  D.  Georgio  Spalatino,    pa- 
trono  suo  ac  domino. 

Salve,  Spalatine  iucundissime.  Optimus  Max. 
Deus  servet  nobis  Illustriss.  Principem,  germa- 
nici  imperii  Nestorem  ,  et  unicum  quidem.  Ante 
biduum  literas  tuas  accepimus,  in  quibus  praeter 
mortem  Cardinalis  Croii  ***)  nihil  novi  significa- 
bas.  Id  quod  prope  nobis  miraculo  erat,  tan- 
tisper  potuisse  conquiescere  sic  furenteis  hostes, 
ne  erumperent  in  publicum;  neque  enim  dubium 
est,  quin  omnia  clanculum  tentent  et  experiantur. 
si  de  rqj  Kagolcp  rivsg  llnidsg;  Nec  enirn  du- 
bitamus,  quin  cum  Illustriss.  Principe  nostro  de 
Martini  causa  nonnihil  contulerit.  Hic  Emserus 
parat  adversus  Martinum,  ut  putat,  oratio- 
nem      *  ),   quam  postentas  etiam  sit  miratura, 


*)  Vigelius  fortasse  est  Ioannes  ille  Vigilius  (germ.  Waker 
s.  Wacker),  Iuris  utriusque  Professor  in  Academia  Heidel- 
bergensi,  cuius  adReuchlinum  litterae  cum  iis,  quae  Reuchli- 
nus  respondit,  in  Ciar.  Viror.  epp.  missis  ad  I.  Reuchlin. 
(Tiguri  1538.  8.)  fol.  40  b.  exstant.    F. 

**)  Gregor.  Bruck  s.  Pontanum,  Iur.  utr.  Doclorem  et  Can- 
cellarium  Elect.  Saxon.,  cuius  nomen  gentilitium  fuit  Heinse. 
Eius  vitam  accurate  scripsit  I.  Abr.  Wimmerus  (Altenb! 
1730.  8.).  Pontani  hisloriam  actorum  in  comitiis  Augustanis 
a.  1530  nuperrime  ex  MSS,  Vinariensibus  edidi  im  Archiv  f. 
d.  Geschichte  d.  Reformation.  I.  Bd.  l.Heft.  (Halle  1831.  8.)   F. 

***)  Spalatinus  in  Annalibus  ap.  Menckenium  I.  c.  Vol.  II. 
p.  605.  haec  narrat:  „Die  X.  Ianuarii  (1521)  hic"  (Worma- 
tiae)  „in  conventu  imperiali  obiit  D.  Wiliclrnus  a  Croy 
Dom.  deSchifers"  (i.  e.  Chievres)  „e  fratre  nepos,  Cardinalis 
tituli  S. Manae  in  Achiro,  Archiep.Toletanus, Primas  Regni  Ca- 
stiliae,  Episc.  Cameracensis,  Affligens.  et  Alti  Montis  Abbas  et 
Coadiutor  S.  Petri  apud  Gandayum.  Iuvenis  nondum  XXIII. 
aet.  annum  egressus."     F. 

****)   Qu;  quidem  Iiber  primus  omnlum,    quos  Emserus  ad- 
versus  Lutherum  germanice   edidit,    ita  inscribitnr :    „5JB3b' 

ba$  Dnchnftenftcfie  6ucf)  SKarttni  Suterg  KufjufHnetg  .  on  ben 
Seotfchen  2C6cI  aufgangen  ffiocrcgung  ^ieronwmi  <Smfev 
2(n  gcmerjne  ^ocftlobtirfjc  Seutfrfje  ^ation.  SSofTcnbet  cm 
ec^lpgt  am  tacj  gaoiani  on  ©cOaftiani  9}Jartt)ru  "  (20, 3an.)  „  onb 


germanicam ,  certe  tam  ineptam  et  impiam ,  ut  de 
pietate  mulierculae  etiam  et  pueri  nostrates  rectius 
iudicent,  quam  in  eo  libro  visus  nobis  est  iudi- 
care.  O  hominis  inauditam  amentiam,  qui  cum 
hoc  Hercule  nostro,  cum  viro  pleno  divini  spiri- 
tus  ausit  congredi,  nihil  interim  cogitans,  quod 
ille  etiam  impius  Aegypti  rex  videbat,  dei  digitum 
esse,  quae  a  Martino  fiant.  Ex  nostro  Linde- 
nov  *)  de  Wittembergae  statu  intelliges.  Omnia, 
Deo  gratia ,  adhuc  sunt  apud  nos  salva.  Morlino 
obvenit  quaedam  parochia  in  Francis  **),  ex 
Henningi  ***)  opibus.  Is  causam  dabit  novan- 
dis  lectoribus.  Atque  hac  ego  occasione  mire 
gaudeo.  Nam  surrogari  poterit  in  huius  locum 
utilior  aliquis.  De  bibliotheca  Episcopi  Vangio- 
num  mire  velim  te  sollicitum  esse.  Nam  ego 
hic  optimos  et  minime  sordidos  auctores  graecos 
enarrare  cupio,  quod  consilium  fortasse  haec  bi- 
bliotheca  adiuvare  queat.  Scio,  hac  parte  ut 
sit  in  hunc  thesaurum  adfectus  episcopus.  Sed 
quid  non  consequare  per  Illustriss.  Principem? 
Delohanne  Misnero****}  deque  Iuriscons.  prae- 
lectionibus  spero  te  ex  aliis  f)  intellecturum,  quae 
ad  rem  fuit  -}~j-)  academiae.  Yale  felicissime.  Va- 
leat  et  vivat  Illustr.  Princeps  noster  Frid.  Wit- 
tembergae  III.  die  Februarii,  anno  M.D.  XXI. 

Philippus  tuus. 

Amicos  saluta  et  inprimisD.M.  VeitumW^) 
et  Christophorum  Holz  Badensem,     Has  li- 


©cbturft  butcfj  SSac.  SKattinum  ^ctotpolenfcm.  2Tnno  JDni 
SKJDvri."  plagg.  18  in  4lo.  Cf.  quae  Lutherus  hac  de  re 
scribit  in  epp.  ed.  de  Wette  I,  542  seqq.      F. 

*)  Henrico  a  Lindenau,  qui  tunc  Wormatiam  profectus  est. 
(cf.  supra  p.  45.)     F. 

**)  Lutherus  Spalatino  d.  29.  m.  Ianuarii  (ap.  de  Wette  I, 
553.)  haecce  scribit:  „ Caeterum  Magister  lodocus  Morlin" 
(cuius  nomen  et  Morlin  scribitur)  „  ad  parochiam  Westhu- 
sen  nominatus  pauperrimus  est:  optat  per  Cbristum  tuam 
et  meam  intercessionem ,  ut  quantum  fieri  potest,  minori 
eum  constet  praesentalio  in  aula  ista"  (sc.  Georgii  Mar- 
cbionis  Rrandeburg.).  cf.  et  Lutheri  epp.  1.  c.  p.  559  et 
p.  574.     F. 

***)  Godeni,  qui  paulo  ante  vita  defunctus  est.  cf.  supra 
pag.  279.     F. 

****)  c£  ep#  antecedenlem.     F. 

•j-)  Ex  Hi.  Schurffio  aliisque,  qui  tunc  Wormatiam  abierant. 
cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  559  et  561.     F. 

f  f)  Sine  dubio  scribendum  est:  „sint. "     F. 

tft)   Vitum    Wdrbeckium    Suevum,     Canonicum   Altenbur- 

£ensem,  cjui  comitiis  interfuit.      cf.  Seckendorffii  comm.  de 
,uther.  I,  152.    F. 


283 


teras  quaeso  nostro  suppriori  *)  Confluen- 
tiam  transmitte. 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1521. 

No.  102. 


No.  101.  ,19.   Febr. 

Cuidam  non  nominato  **). 

Es  epp.  Libro  VI.  pag.  33.  collatis  apographis  duobus,  quo- 
rumalterum  in  Cod.  Golh.  20  p.23,  alterum  in  Codd. 
Rehdig.  Vratislav.  Vol.V.  exslat. "  Et  utrique  apographo 
inscriptio  deest. 

N  N    S.  D. 

Quod  ad  te,  Vir  gravissime,  ausus  sum  scribere, 

ignotum  ignotus ,  non  est  quod  adscribas  vel  im- 

pudentiae  vel  temeritati.     Siquidem  has  a  me  li- 

teras  e^torsitlohannesTroger,  iuvenis  iuxta  eru- 

ditus  atque  facundus.       Is  me  multa  tui  nominis 

praedicatione   mirum  est,    quam   accenderit  stu- 

dio  conciliandi  tui.     Neque  enim  non  potui  vehe- 

menter  mirari  eum,  qui  in  gravissimis  occupatio- 

nibus  Pteipubl.  gerendae  et  literas  bonas  maxime- 

que  pias  familiares  adeo  habere  dicebatur.     Sar- 

matiae  vel  hoc  nomine  gratulor,  quod  non  modo 

in  Sacrificorum  numero   eruditos  habeat  plures, 

quam,   quod  ego  sciam,    ulla  usquam  natio,    sed 

et  in  eorum  numero ,  quos  a  literis  avocare  vitae 

genus  fere  solet.    Perge  itaque  dextre  facere,  quod 

facis,  favereque  rectis  studiis,  potissimum  autem 

pietatis  ').     Neque  vero  pietatis  studia  voco,  quae 

Monachi  isti,  novum  Christianorum  genus,  me- 

ditantur,  superstitiosa  verius,  quam  pia.     Ipsam 

Christianismi  formam  ex  ipsoChristo  malis,  quam 

ex  nescio    qualibus    Ixtvtioiq    haurire.       Vereor 

enim,  ne  plusculum  tribuas  his  hominum  naoado- 

OsGiV.     Sed  quid  ego  haec  elg  3ASi]vag?   Studium 

erga  te  meum  declarabit  tibi  2)    optimus  Iuvenis 

Trogerius.     Vale  Vir  gravissime.     Witenbergae 

XIX.  Februarii.  M.  D.  XXI. 

Philippus  Melanchthon. 

*)  Lutherus  hac  de  re  Wenc.  Linckio  (ap.  de  Wette  I, 
555.)  scribit  seqq.:  «Conqueritur  super  te  Prior  noster" 
(Ioh.  Heltus),  „reverende  Pater:  uno  eodemque  die  Pro- 
curator  noster  aufertur  et  Supprior,  ut  solus  ferat  nostrum 
onus,  quod  modo  est  maius,  quam  antea:  tamen  in  hac  re 
utriusque  studio  cedo."    F. 

**)  Virum  fuisse  Sarmatam ,  ex  ipsa  epistola  videmus.     F. 

1)  pietatis]  cod.  Goth.:  „pietati." 

2)  „tibi"  deest  Libro  VI. 


Ioanni  Hesso. 

Schulzius  S.  V.  epistolam  ex  autographo  in  Codd.  Rehdig. 
Vol.  V.  descripsit.  Apographa  insunt  et  Cod.  Bavar.  II. 
p.  603.  et  in  Cod.  Golh.  20.  p.  35 b.  Primurn  in  Epp. 
Lib.  VI.  p.  328.  edita  est. 

lo anni  II  e sso   TVratislaviensi. 

Quid  in  causa  sit,  quo  minus  scribas  ad  nos  hoc 
tempore,  non  video,  nisi  forte,  quod  id  per  cau- 
sam  Pontificiam  licere  tibi  non  putas.  Quodsi 
verum  est,  ubi,  Tlesse,  ille  Christianus  spiritus? 
ubi  pristinum  animi  tui  robur?  qui,  cum  scias, 
Lutherum  a  pietate  stare  ac  a  vero,  mussas  ta- 
men.  Dominicus  *)  metu  Lipsiam  concessit  in 
tutum,  cuius  exemplum  si  deterruit  animum  tuum 
a  nobis,  duplici  nomine  illi  irascar.  Quanquam 
haud  scio,  an  illum  aliae  rationes  etiam  invita- 
rint  ')  Lipsiam.  Adhuc  autem  et  spirat  et  floret 
Martinus ,  ipso  etiam  indignante  et  fremente  2) 
Leone,  quem  hactenus  falso  putabant  omnia 
posse. 

Bullam  Eccianam  **)  apud  nos  nemo  pro- 
bat  praeter  eos,  qui  ventri  suo  potius  quam 
Evangelio  consultum  volunt.  Certe  nobis  ab  ea 
nihil  prorsus  hactenus  est  periculi,  etiamsi  tonan- 
tibus  et  promulgantibus  illam  Episcopis.  Quan- 
quam  utinam  scias ,  quam  trepide  isti  agant  Pon- 
tificis  mandatum,  nempe  qui  inter  sacrum  et  sa- 
xum  sibi  stare  videantur,  hinc  iudicium  orbis  ter- 
rarum,  illinc  Pontificiam  iram  metuentes.  Sed 
haec  apud  multos  valuit,  qui  maluere  palam  esse 
mali,  quam  videri  parum  religiosae  sanctitatis 
Pontificiae  creaturae, 

In  Vangionum  Comitiis,  quanquam  non  du- 
bito,  quin  scias,  quae  agantur,  tamen  visum  est 
paucis  indicare  hostium  consilia.  Quotidie  in- 
terpellatur  Caesar,  ut  interdicto  suo  Lutherum 
proscribat;  deliberatur,  disceptatur  magna  con- 
tentione.  Perissemus,  si  possent  Papistae,  quae 
eis  ira  suggerit.  Dolent,  diras  Pontificias  parum 
valuisse:    Caesarianas  sperant  valituras.      Itaque 


*)  Schleupner.       F. 

**)  cf.  supra  pag.  268.     F. 

1)  invitarint]   Lib.  VI.:  „invitarunt."     F. 

2)  fremente]  Lib.  VI.:  „frendente."     F. 


285 


EPISTOLARUM    LIB.   IL     1521. 


286 


has  quo  J)  iure,  qua  iniuria  e  4)  manibus  Carolo 
extorquere  conantur,  sed,  utspero,  frustra.  Ni- 
hil  timet  Martinus ,  qui  libenter  etiam  morte  sua 
Evangelii  gloriam  et  profectum  emerit.  Adser- 
tionem  adversus  Bullam  Leonis  *)  fortasse  legisti. 
Quid  autem,  ubi  videris  Germanicam  **)?  Nam 
eadem  lingua  vulgi  scribuntur.  De  me  si  quid 
scire  vis,  uxorem  duxi,  quem  casum  fatis  magis  5) 
irnputo,  quam  hominum  consiliis.  Fero  novam 
servitutem  utcumque.  Menliar,  si  quid  durius 
passus  mihi  videar.  Sed  haec  dsujv  ev  yovvaoi 
y.uxai.  Quis  novit  autem  divina  consilia  ?  Nam 
ita  me  consolor,  quod  si  fuit  mihi  luenda  vitio- 
rum  meorum  poena,  proh,  quam  haec  blanda 
animadversio  est  planeque  paterna  ! 

Interim  a  studiis  non  ita  multum  mihi,  ab 
animo  plusculum  periit.  Pauli  Romanos  6)  ad- 
huc  enarro  ,  nunc  tractans  caput  X.  Metho- 
dum***),  quam  pollicitus  sum  in  hanc  aestatem, 
ut  spero,  edam.  Nunc  scribo  contra  Thomae 
Rhadini  libellum,  nos  Emseri  esse  putamus  ****). 
Martinus  coepit  Commentarios  scribere  in  Evan- 
gelia  et  Epistolas  -f),  quae  pro  Ecclesiae  consue- 
tudine  festis  diebus  leguntur,  exemplum  sequutus 
eorum,  qui  Postillas  conscripserunt.  Emseri 
germanicum    libellum  fortasse  vidisti  T+)>    huic 


*)  Liber  inscribitur:  „ASSERTIO  OMNIVM  ARTICVLO- 
RVM  M.  Lutberi,  per  Rullam  Leonis,  X.  nouissima  damna- 
tortr.  WITTEMBERGAE.  ANNO  M.  D.  XX."  (typ. 
Melcb.  Lottberi  iun.)  Plagg.  8^  in  4lo.  cf.  Lutberi  epp. 
ed.  de  Wette  I,  529.     F. 

**)  Ipse  Lulherus  librum  Iatinum  in  germanicum  convertit. 
Translatio,  quae  Caiendis  Martiis  a.  1521  (cf.  Lulberi  epp. 
ed.  de  Wette  I,  567.)  prodiit,  inscribitur:  „  ©runb  Cnnb 
orfacf)  ottct  ItxUdet  tt.  SKarti.  Utytt:  fto  burcf)  SRontif^c 
SSulfc  unrccbtltcf)  oorfcampt  fcon.  23utttentiberg,"  (ex  officina 
typogr.  Melcb.  Lottberi  iun.)  Piagg.  14  in  4lo.  cf.  Lulberi 
epp.  I,  527.     F. 

***)  i.  e.  locos  theologrcos. 

****)  cf.  supra  p.  273.     F. 

^)  Lutheri  comnienlariis,  qui  initio  m.  Martii  prodierunt  (cf. 
Lutheri  epp.  I,  563  et  569.),  titulus  praescribitur  hicce : 
..ENARKATIONKS  EPISTOLARVM  ET  EVANGELIO- 
RVM,  QVAS  POSTILLAS  VOCANT  D.  MARTINI 
LVTUERl  WITTEMBEKGEN.  WITTEMBERGAE 
M.  D.XXL"  (In  fine:  „Witlembergae  apud  lohannem 
Grunenbergium  Septima  MARCIL  Anno  M.  D.  XXI.") 
Plagg.  11  in4to.     F. 

ff)  cf.  supra  p   281.     F. 

3)  quo]  Lib.  VI.  recte:  „qua."  Si  verba  „quo  iure,  qua 
iniuria"  Melanlhon  re  vera  scripsit,  nescio,  quid  sibi 
voluerit.     F. 

4)  e]  Lib.  VI. :  „a."      F. 

5)  fatis  magis]  Lib.  VI.:  „magis  fatis."     F. 

6)  Romanus]  Lib.  VI.:  „ad  Romanos."     F. 


modo  respondet  noster  *).  Sed  de  causa  tota, 
deque  rebus  TVittembergae  7)  intelliges  ex  hoc 
tabellione,  homine  et  erudito  et  facundo.  Nam 
ego  omnia  complecti  vel  prolixa  oratione  non 
queam,  quid  Eccius,  quid  Episcopi,  quid  Prin- 
cipes,  quid  eruditi  in  hac  causa  moliantur. 

INihil  tuis  literis  impensius  ardeo  videre.  \e- 
hementer  enim  metuo,  ne  parum  tui  similis  sis. 
Quin  consiste,  et  memineris,  non  posse  Evange- 
lium  Romanae  impietati  probari.  Impegerunt  in 
Ghristum  tum ,  cum  ipse  in  terris  ageret  feliciori 
tempore,  tam  mulli  et  in  his  quot  Nicodemi? 
quot  Gamalieles?  quot  Sauli?  quid  nos  infelicis- 
simo  seculo  non  formidemus?  an  defuturos  spere- 
mus  Iudan,  Caiphan,  Pilatum,  Herodem?  Ad- 
versum  tales  animum  tuum  Evangelio  armes  velim 
et  obdures.  Vale  carissime  frater.  Die  Mercurii 
post  primam  Quadragesimam  Dominicam ,  Anno 
MDXXI.   Salutat  te  Martinus. 

Philippus  tuus. 


No.  103. 


m.  Febr. 


Didymi  Faventini   i.  e.  Philippi  Melan- 
thonis  adversus  Bhadinum  pro  Luthero 

oratio. 


Melanthon  acerrimam  banc  Lulheri  apologiam  adversusTh. 
Rhadini  orationem,  quam  iam  m.  Novembri  a.  1520  ag- 
gressus  erat  (cf.  supra  pag.  273.) ,  demum  m.  Februario 
a.  1521  perfecit.  cf.  supra  pac.  285.  Liber  primum  edi- 
tus  inscribitur:  „DIDYMl  FAVENTINI  ADVERSVS 
THOMAM  PLACENlinum,  pro  Martino  Luthero  Tbeo- 
logo  Oratio.  VVITTEMBERGAE."  (Ex  officina  typogr. 
Melch.  Lotlheri  iun.)  Plagg.  9%  in  4to.  Eodem  a.  1521 
Philippi  oratio  el  forniis  octonrriis  (plagg.  8)  forlasse  Ha- 
genoae  excusa  est.  'Strobelius  quiclem,  qui  Hm.  v.  d. 
Hardt  sequulus  est,  dicit  (in  Litter.  Museum  I.  Bd.  p.  169), 
orationem  a.  1521  bis  prodiisse  et  utrique  exeinplo  auctoris 
nomen  praete.xtum  esse ;  sed  siite  ulla  dubitalione  erra- 
vit.  Ipse  enirn  llm.  v.  d.  Hardt,  el  alioquin  incertus 
auctor,  orationis  tilulo,  quem  in  Lutberi  aulogr.  T.  III. 
p.  6i.  profert,  procul  dubio  adsc/ipsit  verba :  „ Phiiippo 
Mel.  autore."  Philippi  oratio  et  in  ei.usdem  opp.  ed.  Vi- 
teberg.  T.  l!.  p.  38  —  82.  lecusa  cst.  Quum  in  ora- 
tionis    fine  Meianthon    graece     se    auctorem.    aperte    di- 


*)  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Welle  1,  556.  560  562  et  567.  Li- 
ber  inscribilur:  „  1t  U  ff  ba6  S  bt  r  c()rtjrttcf)  r>iir<jCt)ftttcf) 
rmb  «(nrfunftftcfj  bucf)  SBocf6  ©mfeet*  ^u  CcnpcstcE  ttntiuortt  £>. 
5R.  8.  35art)nn  aitcl;  97<urnarg  feijnfj  cjcfcfln  gcfcacljt  tinrt.  2tc; 
ber  ffiocf  ftofe  mtcfi  nit."  (ln  fine:  ,,  ©cbrucf t  ^u  ffl?tttcmtHTCj€ 
burcf)  Sohan:  ©runcnbercjf  Karf)  Sfjtifl  gcpurt,  Saufent  funff 
(junbcrt  onb  ct)n  t>nb  srocnfetgften  3ar.")  PLsgg.  10  in  4to.  F. 
7)  Wiltemiergae]  Lib.  VI. :  „Wiltembergiae."    F. 


287 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


288 


cat,  sane  mirandum  est,  quod  fuerint,  qui  Erasmum 
orationis  auctorem  haberent.  Erasmus  ipse  Aloisio  Mar- 
liano  VII.  Cal.  Mai.  1521  in  Epp.  ed.  Lond.  Lib.  XVI. 
ep.  13-  p-  729.  hac  de  re  haec  scribit:  „Ex  amicorum  li- 
teris  intelligo,  eum,  qui  me  suis  literis  admonuerat  suspi- 
cionis  isthic  obortae,  plus  satis  de  me  solicitum  fuisse. 
Scribunt  enim,  nihil  fuisse  sinistrae  suspicionis  nisi  de 
oratione  quadam,  cui  in  frontispicio  praefixus  est  titulus 
Didjmi  Faventini ;  stili  nitorem  ac  sales  obiter  inspersos 
in  causa  fuisse,  ut  quidam  eam  mihi  assererent,  sed  levi 
duntaxat  suspicione.  Ea  post  ad  me  missa  est.  Illico  risi 
suspicionem  bominum,  cum  eadern  in  calce  prodat  et 
cognomen  verum  auloris,  sed  Graece.  Quod  etiam  si 
non  fuisset  adscriptum,  tamen  me  nequaquam  fefellisset 
autor."  Attamen  haec  personarum  confusio  Philippo  no- 
stro  magno  est  honori.  Restat,  ut  moneam,  et  Th.  Rha- 
dinum  et  /.  Cochlaeum  Philippi  orationem  refutasse. 
Rhadini  liber  inscribitur:  „Thornae  Rad.  Todischi  Pla- 
cent.  Or.  Prae.  artium  et  Sacr.  Theol.  magistri,  atque  in 
almo  urbis  Romae  gymnasio  divinas  literas  ordinarii  do- 
centis  in  Philippum  Melanchthonem  Lutheranae  haereseos 
defensorem  Oratio.  Hadriano.  VI.  Pont.  Max.  D."  (In 
fine:  „Rbomae  Cal.  Maiis.  Anno  MDXXII.")  Plagg.  8  in 
8vo.  Cochlaei  libro ,  qui  demum  a.  1534  prodiit,  titulus 
praescribitur  hicce :  „Confutatio  abbreuiata  Iohannis 
Cochlei,  adversus  Didymum  Fauentinum  Philippi  Melan- 
chthonis,  olim  scripta,  nunc  primum  edita,  in  admonl- 
tionem  fidelem  Catholicorum  apud  exteros.  Lipsiae 
M.  D.XXXIIII."  (In  fine:  „Lipsie  excudebat  Mich.Blum 
1534.")  plagg.  6  in  4to.  Philippi  orationem  primum  edi- 
tam  ex  exemplari  Bibliothecae  Regiae  Berolinensis  de- 
scripsi,  et  ubique  scripturae  discrepantiam  addidi.  In 
fronte  exempliBerolinensis  quidam  Lutheri  aequalis,  neque 
vero  Lutherus  ipse,  haecce  scripsit :  „Doctor  Martinus 
Luther  Augustinianus  Hieronymo  Emserio  Licentiato  pm" 
(i.  e.  praesentem)  „libellum  mittit." 


F. 


Orationis  et  argumentum  et  prooemium ,  quod  li- 
ber  a.  1521  editus  in  parte  folii  primi  aversa  exhibet,  ita 
se  habet  *) : 

CAPITA  DEFENSIONIS. 

Philosophia ,  item  Scholastica  Theologia  repro- 

hantur. 
Quatenus  liceat  subdito,    Magistratum   corri- 

pere. 
De  Indulgentiis. 
De  Poenitentiae  partibus. 
De  Turcicis  hellis. 
De  Piomani  Pontificis  Monarchia. 
Aguntur  et  pleraque  alia ,  quae  obiter  incidunt. 

Ex  hac  Oratione,  cognosces,  Optime  Lector, 
quibus  Sycophantiis,  quibus  calumniis  oppressam 
velint  veritatem ,  et  extinctas  bonas ,  hocest,  pias 
literas  hi,  qui  Sophisticen  Theologiam,  qui  pon- 
tificum  constitutiones ,  Breviter,  qui  hominum 
traditiones  vindicant.     Nam  cum  Lutherum  tue- 


*)  Utrumque  in  Melanth.  opp.  desideratur.     Prooemium  Slro- 
belius  in  Litter.  Museum  Bd.  I.  p.  159  recudendum  curavit.  F. 


mur,  sincerae  Theologiae  et  Christianae  doctri- 
nae  caussam  agimus,  quam  ille  hactenus  plane 
Heliae  spiritu  adserit.  Neque  te  velim  favere 
Luthero,  nisi  qrtatenus  Evangelicae  veritati  favere 
debes.  Ringantur  interim  Piomanenses  Lccii, 
hirci  et  quidquid  est  prophetarum  Baal.  Unus 
nobis  adversus  omnes  insidias  omnemque  vim 
hostium  Christus  esto.  Tu  faxis,  Lector,  animum 
huc  ad  iudicandum  adferas  et  pium  et  liberum. 
Neque  enim  fas  est  de  pietate  iudicare,  nisi  pios.  1 
Quid  enim  Christo  cum  Belial? 

IN  PEPtSONATUM    Italogermanum  hircum. 

3E  M  7iri%&£vza  xeqwv  /iieydkov  y.QioXo  aodgsig 
JSEI P  alg  Jiovlvnloxoig ,  co  xodye,  vvv  oa 
yJoa  *). 


Didymi    Fav entini     adversus    Thomam 

Placentinum    Oratio    pro  Martino  Lu- 

thero    Theologo. 

Qao  minus,  Principes  modis  omnibus  summi, 
verear,  ne  me  parum  aequis  animis  in  hoc  audia- 
tis  iudicio,  in  quo  et  violatae  maiestatis  et  impie- 
tatis  vir  iuxta  pius  ac  eruditus  et  optimus  civis 
incredibili  flagitiosorum  hominum  audacia  reus 
agitur:  cum  alia  in  caussa  sunt,  tum  maxime 
sapientia  bonitasque  vestra  et  ipsius  rei,  quae 
controvertitur,  conditio.  Viderer  enim  de  sapien- 
tia  moderationeque  vestra  dubitare,  si  vos  atroci 
inimicorum  oratione  sic  a  reo  abalienari  potuisse 
arbitrarer,  ne  quam  tantorum  criminum  excusa- 
tionem  admitteretis ,  quae  quo  sunt  atrociora,  eo 
benignius,  addo  etiain  diligentius,  audiri  reum, 
et  communis  naturae  sensus  et  sanctissimae  leges 
vestrae  censent.  Immo  cum  crudelem  istorum 
orationem  heri  tam  patienter  audiretis,  in  spem 
adducebamur,  fore,  ut  non  paulo  vos  liberalius 
pro  se  dicenti  reo  adcommodaretis,  cui  tanto  im- 
pensius  favere  quam  nephario  calumniatori  con- 
venit,  quanto  servare  adflictos  quam  perdere  et 
humanius  et  honestius  est.  Augebat  spem ,  quod 
ipso   etiam  vultu  palam  declarabatis  animos  ve- 


*)  Melant honem  litteris  'EM2EIP  significare  Emserum,  quis- 
que  facile  vidct.  Neque  est,  quod  moneamus ,  elLutherum 
et  Melanthonem  tunc  quidem  falsam  de  orationis  auctore 
habuisse  opinionem,  quippe  qui  Rhadini  nomine  Em- 
serum  laterie  non  ita  recle  per  aliquod  tempus  puta- 
rent.     cf.  supra  pag.  213.     F. 


289 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


290 


stros  nihil  istorum  tragicis  clamoribus  a  statu 
suo  dimotos  tantisper  suspendere  iudicium, 
donec,  quid  a  nobis  responderetur,  cognosceretis. 
Neque  vero  dubito,  quin  haud  obscure  intellexe- 
ritis,  istorum  orationem  magis  e  malevolentia 
odioque  nostri,  quam  vestrae  dignitatis  ac  pa- 
triae  salutis  studio  natam  esse,  quod  quam  callide 
6imulent,  qui  in  hoc  ausi  sunt  concilio  tam  multa 
impudenter,  tam  multa  stulte  dicere,  vos  videri- 
tis  ').  Quid  enim  vel  fingi  potest  impudentius 
tot  istorum  tanque  insulsis  mendaciis  ?  Quid  stul- 
tius,  quam  hoc  loco  et  his  iudicibus  gravi,  ut 
videri  volunt,  caussae  tam  ridicula  de  Sophisti- 
cis  quaestionibus,  indulgentiis  et  similibus  nugis 
admiscere?  His  orationis  figuris  sive  ludificari 
vos,  sive  eloquentes  videri  voluere,  certe  constat, 
patientia  vestra  accusando  abusos,  quibus  quanto 
iustius  nos  piam  defensuros  caussam  feretis  ?  Di- 
vum  Stephanum  furente  synagoga  dicere  etiam 
princeps  sacerdotum  fortiter  iussit.  Quanto  mi- 
nus  vos  convenit,  qui  nobiscum  communibus  sa- 
cris  inaugurati  estis,  Lutherum ,  ne  de  sacris  dis- 
serat,  arcere?  Et  hactenus  quidem  imploramus 
humanitatem  vestram,  ut  liberaliter  audiamur. 
Caeterum  tantum  abest,  ut  aliquid  in  iudicanda 
caussa  misericordiae  dari  petamus,  ut  nihil  per- 
inde  optemus,  atque  ut  severissime  iudicetur. 
Iam  nunc  eliam  vos,  Germaniae  principes,  per 
communia  sacra,  per  fasces  vestros  obtestor  et 
adiuro,  ne  velitis  in  hoc  negotio  aliud  spectare, 
quam  quod  iubent  sanctissimae  literae  diyinitus 
proditae,  adeoque  quod  dignitas  vestra,  quod 
communis  omnium  gentium  salus  postulat.  Nam 
et  eiusmodi  caussae  genus  est,  quod  magnopere 
referat  vos  penitus  cognoscere  et  excutere,  quod 
in  eam  pleraque  de  religione,  de  pietate  incide- 
rint.  Certe  sinistram  de  sese  Lutherus  suspicio- 
nem  tacitus  deprecari,  quam  purgare  malebat. 
Sed  pravam  de  rebus  sacris,  de  salutis  nostrae 
monumentis  opinionem  nisi  revellat ,  proh  quan- 
tum  vobis  et  universae  reipublicae  damnum  dc- 
derit?  Existimationis  suae  iacturam  gaudebat 
malorum  criminatione  fieri,  sed  coelestis  doctri- 
nae,  quam  sanguine  suo  dominus  noster  Iesus 
Christus  orbi  terrarum  consecravit,  auctoritatem 
istorum  calumniis  minui,  id  vero  non  modo  Lu- 
therus    merito    dolet,    sed  dolere   debent    quok- 


1)  videritis]  Mel.  opp. :  videretis. 
Melanth,  Oper.  Vol.  I. 


quot  Christi  nomen   profitentur.      Quem  utinam 
tam    synceris    mentibus    agnoscerent    adversarii, 
quam    impudenter    se    pro    religione,     pro    sa- 
lute  patriae,  pro  maiestate  vestra,  pro  focis,  pro 
aris   dicere  mentiuntur.      Vehementer  enim   mi- 
seret  me  caecitatis  eorum,  quoties  cogito,  quanto 
furore,    quantis    tumultibus    dominum    et    illius 
Christum  invadant.    Proinde  quaeso,  sapientissimi 
principes,   me  pro  Luthero  dicentem  non  modo 
non  gravatim,  sed  et  diligenter  et  sollicite  audite. 
Nam  cum  ^roLuthero  dicimus,  pro  sacris  vestris, 
pro  Christi  Tloctrina ,  qua  nihil  habet  orbis  terra- 
rum  augustius,    dicimus.       Isti  se  vobis  simulata 
patriae  charitate,  ementitis  odiosis  adversus  Lu- 
therum  calumniis  insinuare  conantur.    Hunc,  qua- 
tenus  postulant  caussae  rationes,    commendaturn 
volo.    Neque  enim  consilium  est,  hoc  loco  de  Lu- 
theri  laudibus   quidquam  immodice  dicere,    sed 
caussam  ita  tractabimus,  ut  non  dubitem,  probe 
intellecturos  vos,    istine  consultum  Ecclesiae  ve- 
lint,    an  Lutherus,    istisne   salus  Christianorum 
animorum,  an  Luthero  curae  sit,  istine  maiesta- 
tem     vestram    violent,     an    Lutherus,     istosne 
damnari  impietatis,  an  Lutherum  oporteat.     De 
se  ut  mali  sentiant,  negat  referre  noster,  siquidem 
et  Paulus  odor  mortis  erat   ad  mortem   perituris. 
Caussam  optat  probari  bonis    non  alia   ratione, 
quam  quod  Christianam  existimat.     Atque  huius 
sententiae    suae   ardet   ubivis   gentium    rationem 
reddere,  quanto  magis  hic  coram  vobis,  quorum 
avita  pietas  tot  monumentis  celebratur?   Premi  se 
queruntur  adversarii   Lulherani    ingenii  viribus, 
quod  in  caussa  fuit,    cur  hoc  loco  nobis  respon- 
dendi   provinciam    ille    demandarit    volueritque, 
omnia,  quae  ad  rem  facerent,  ne  caussarentur  isti 
sibi  fraudi  fuisse  compositam  Lutheri  orationem, 
dilucide     ac     simpliciter    planeque     pro    ingenii 
nostro  modulo,  qui  non  possumus,  nisi  %a  Gvy.a, 
ovxa  adpellare,   exponi.     Satis  sciebat  enim  esse 
quandam,   ut  Cicero  ait,    ita  perspicuam   verita- 
tem,   ut  eam  infirmare  nulla  res  possit.       Porro 
cum  nihil  sit  aut  verius  aut  simplicius  Christianis 
dogmatis,    non  erat,    cur  ullius  form  laret  elo- 
quentiam,      nedum    non    hircissantem    personati 
istius   Italogermani    orationem ,    scilicet    ex    una 
Demosthenis  et  duabus  Ciceronis  paginis  tam  scite 
consutarn,  ut  continere  me  2)  non  potuerim,  quin 


2)  „me"  deest.  Mel.  opp, 

19 


291 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


292 


cum  diceretur,  exclamarem  vetus  illud:  Quam 
bene  compostae  lexes?  Itaque  crimina  obiecta  et 
simpliciter  et  modeste  refutabimus,  ne  cum  ad- 
versariis  impudentia  certare  videamur,  docebi- 
musque,  nihil  alienius  a  Luthero  unquam  fuisse, 
quam  quod  illorum  furiosae  voces  quiritantur, 
Lutherum  perturbare  Ecclesiae  pacem,  evertere 
imperium  vestrum,  scindere  inconsutilem  domini 
tunicam,  et  hoc  genus  alia.  Et  ut  inde  ordia- 
mur,  unde  omnis  haec  Tragoedia  orta  est,  anno 
abhinc  tertio  Romanenses  indulgentiae,  quas  vo- 
cant,  in  Saxonas  ac  Mysos,  nescio  qiTorum  prae- 
postera  liberalitate ,  profundebantur.  Conductus 
erat,  qui  populo  rei  nimirum  preciosae  auctio- 
nem  faceret,  Dominicaster  quidam  mercis  suae,  ut 
ne  quid  in  demortui  *)  manes  dicam  inhumanius, 
praeco  immodicus.  ibi  cum  boni  quidam  indigne 
ferrent,  his  artibus  compilari  patriam,  iniquius 
ferens  Lutherus,  simplicium  animis  illudi  et  in 
templo  dei  hos,  ut  Nazianzenus  ait,  %QiGzoxa7ir]- 
lovg  pro  sacra  doctrina  prodigiosa  mendacia, 
pro  Christo  Romanenses  Bullas  docere,  factu- 
rus  boni  pastoris  officium  proposuit  quaedam  de 
Indulgentiis  paradoxa,  idque  modeste,  nihil  sta- 
tuens  aut  decernens,  disputans  tantum  pro 
more  scholarum.  Admonuit  et  modesta  concione 
vulgum  Ecclesiae,  ne  nimium  tribueret  Roma- 
nensibus  mercibus.  Paulo  post  et  paradoxa  sua 
edito  resolutionum,  sic  enim  inscripsit,  libro 
confirmavit.  quae  cum  iam  pro  rostris  omnibus 
Dominicaster  ille  nequicquam  insectaretur,  coe- 
ptum  est  et  Romanis  armis  bellum  geri.  Romam 
Pontificiis  literis  arcessitur  Lutherus,  quo  fere 
tempore  comitia  Augusiae ,  lucvorum  habebat  iW«- 
ximilianus  Caeszr.  Quo  cum  etRomani  episcopi 
LeonisX,  legatus  T/iomas  Caietanus ,  purpura- 
tus  Dominicaster,  venisset,  Augustam  iamvocatur 
Lutherus  redditurus  sententiae  suae  rationem 
coram  Pontificio  legato.  Is  cum  pertinaciter  im- 
peraretpalinodiam,  infecta  re  discessum  est.  Hic 
quid  peccavit  Lulherus?  Romanensibus  prae- 
donibus  Germaniam,  Ecclesiam  mendacibus  do- 
ctoribus  liberavit.  Tu  vero  quam  belle  vindices 
indulgentias,  posthac  videro.  Iam  volitabat  per 
hominum  ora  Lutherus ,  probabant,  quae  de  In- 
dulgentiis  prodiderat,  optimi  quique  et  in  his 
etiam  principes  quidam  Episcopi.  darnnabant 
non  nisi,  qui  ventri  suo  male  metuebant,  fraterculi 

*)  Constat,  /.  Tetzelium  d.  VII.  m.  Augusti  a,  1519  mortuum 
esse.    F. 


quidam.  Et  actum  videbatur  de  Indulgentiis, 
cum  eam  rursus  Camarinam  movet  Eccius,  quem 
hic  videtis  in  latere  Rhadini  inflatum  hesterno 
venas,  ut  semper,  Iaccho  haerere,  non  ille  qui- 
dem,  ut  arbitror,  fame  adactus,  sed  ambitione, 
ne,  gliscente  in  dies  Lutheriani  nominis  gloria, 
triumphi,  quos  iam  sibi  pepererat,  obscurarentur. 
Erant,  qui  tristem  Theologiae  scholasticae  ruinam 
miseratum,  cui  tot  palmas  debebat,  suscepisse 
rem  affirmabant.  Iam  enim  ea  docendi  ratio, 
unde  velut  ex  fonte,  quidquid  est  in  Christianismo 
malorum,  dimanavit,  labefactari  coeperat,  ubi 
poenitentiae,  quam  vocant,  et  condonationum 
formulae  convulsae  sunt.  Nec  obscure  sese  iacta- 
bat  ipse  Theologiae  scholasticae  vindicem,  sedis 
Piomanae,  Ecclesiasticarum  synodorum  defenso- 
rem,  nihil  dubitans,  se  velut  Atlantem  quendam 
coelum  iam  humeris  sustinere.  Et  favebant  in- 
sanis  hominis  conatibus  ferocientes  fraterculi, 
scholastici  Theologi,  adeoque  examen  illud  per- 
ditorum  hominum,  quod  a  Jxhadino  stare  videtis, 
alii  ventris,  alii  gloriae  suae  periculum  prospi- 
cientes,  nisi  vinceret  Eccius.  Convenit  autem, 
ut  de  summa  rerum  scholastico  certamine  decer- 
neretur.  Edita  sunt  themata  de  libero  arbitrio, 
de  Christiana  gratia,  de  Indulgentiis.  Nam  de 
his  hactenus  disceptatum  erat.  Quibus  Eccius 
dogma  de  Romani  Episcopi  Monarchia  plausibile 
addidit,  callido  nimirum  consilio,  nempe  ut  R.o- 
mani  pontificis  authoritate  facilius  opprimeretur 
Lutherus ,  quando  illum  nihil  non  posse  vulgo 
persuasum  est.  Disputatum  est  Lipsiae  Mysorum 
frequenti  theatro.  Sed  quod  fieri  solet  in  huius- 
modi  certaminibus,  dum  aurae  populari  inservi- 
tur,  utrinque  magis  fortiter,  quam  theologice 
res  acta  est.  Qua  fide  disseruerit^cc/w^,  testan- 
tur  editi  disputationis  commentarii.  Nam  ibi  pri- 
mum  et  inscitiam  et  animi  sui  malitiam  prodi- 
dit.  Post  eam  disputationem  dentatis  chartis  res 
agi  coepit,  ubi,  cum  extra  controversiam  superior 
esset  Lutherus ,  ringi  adversarii  ac  rumpi,  iun- 
gere  copias,  famosis  scriptis  vulgus  abalienare, 
corrumpere  amicorum  quorundam  iudicia,  audere 
quidquid  ingeniosus  livor  (nam  huius  artes  ego, 
qui  commemorem?  3))  suppeditabat.  Scribit  in 
Lutherum  Eccius ,  scribit  Emserus  ille,  quo 
heri  lihadinus  susurronis  vice  utebatur,  vir  suo 
iudicio  eloquens,  nostro  tam  eruditus,  quam  elo- 


S)  commemorem]  Mel.  opp. :  cum  memorem. 


293 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


294 


quens,  scriblt  et  Franciscanns  quidam  *),  cuius 
nomen  iam  non  teneo,  multis  certe  dignus  Anticy- 
ris,  et  tamen  4)  erant,  qui  hanc  corniculam  nescio 
quorum  vestiri  plumis  aiebant.  Scribunt  et  ple- 
rique  alii  successu  eodem  omnes.  Doctoruin  in- 
terim  ac  bonorum  omnium  suffragiis  vincit  Lu- 
iherus,  immo  vero  divino  beneficio  vincunt 
sacrae  literae,  quibus  ille  solis  fidit.  Intellexistis, 
ut  arbitror,  quanta  necessitas  hunc  adegerit,  pri- 
mum  ad  suscipiendam  caussam,  postea  etiam  ad 
tuendam,  quod  nusquam  conquiescebant  hi,  qui 
ventri  suo  gloriaeque  male  metuebant.  Atque 
his  quidem  tantis  conatibus  hactenus  inimici  fru- 
strati,  quo  consilio,  qua  spe  in  hoc  veniant  iudi- 
cium,  aestimare,  principes,  nou  potestis?  Nam 
cum  nulla  vel  coifscientiae  vel  caussae  fiducia 
vel  vincendi  spe  hunc  accusent,  fuit  eis  in  consi- 
lio  criminandi  insontem  libido  quaedam,  ne  ni- 
mis  laeta  contingeret  victoria  Luthero,  Quomo- 
do  enim  conscii  sibi  sint,  qui  tam  multa  palam 
mentiri  audent?  aut  quomodo  fidant  caussa, 
quam  conviciis  magis,  quam  argumentis  vin- 
dicant?  °)  aut  vincere  ut  sperent  toties  victi,  qui 
vestra  patientia  ad  audienda  convicia  tam  invere- 
cunde  abutnntur?  Hic  vobis  aestimandum  relin- 
quo,  num  patriae  salutis  ac  maiestatis  vestrae  stu- 
dium  vere  iactent,  qui  eum  accusant,  qui  pa- 
triam  Piomanensibus  fraudibus  liberavit,  qui  se- 
culorum  aliquot  errorem  unus  his  temporibus 
ausus  est  convellere,  qui  Christianam  doctrinam 
impiis  pontificum  constitutionibus  et  nugacibus 
scholaium  sophismatis  prope  extinctam  in  lu- 
cem  revocavit.  Nam  has  laudes  docti  tribuunt 
Luthero,  non  ego  tantum,  et  vere  tribui  intelli- 
getis,  cum  ad  accusationis  capita  respondcro. 
Haec  praefari  libuit,  ne  hunc  tumultus  huius 
auctorem  esse  putaretis,  quem  plane  istorum  fu- 
roribus  debetis,  qui  iam  annos  plus  tres  nihil  non 
agunt,  nihil  non  moliuntur,  ut  extinguatur  Lu- 
therusy  non  ut  quieta  sit  respublica  Ecclesiae, 
sed  ut  ipsi  in  quietam  Ecclesiam  tyrannide  sua  li- 
bere  grassari  queant.  Sunt  autem  capita  accusa- 
tionis  haec    fere.       ALuthero  philosophiam  ac 


*)  Ad  marginem  in  libro  primum  edifo  et  in  Mel.  opp.  ad- 
scriptumest:  „Hieronynius  Emserus  "  et  brevi  post :  „Och- 
safardus."      F.  \ 

4)  et  tamen]  M.  opp.:  tamen. 

5)  caussa,   quam  —  vindicant]   M.  opp. :   causae?   Cum  

vincant. 


Theologiam    scholasticam    improbari,     Maiorum 
nostrorum  instituta  reprehcndi,    Magistratus  pe- 
tulanter  incessi,    Indulgentias,   item  poenitentiae 
formam  damnari,  negari  pia  esse,  quae  adversus 
Turcas    bella    suscipiuntur,     Piomani    Pontificis 
monarchiam  labefactari,  Scribi  et  pugnantia  quae- 
dam.     In  quibus  criminibus  ut  sunt  frivola  multa, 
ita  sunt  et  quae  dissimulare  parum  pium  visum 
est,  ac  principio  quidem  ille  gravi,  si  diis  placet, 
oratione,   vos  ad  conservanda  religiosa  maiorum 
instituta,  ad  vindicandam  sacerdotum  dignitatem 
inhortatus  est.     Eam  opto  qualisqualis  est.     Nam 
id  agemus  postea   et  Luthero  patrocinari.      Nam 
quid  hic  aliud  agit,    nisi   ut,    quae  bene  ac  reli- 
giose  a  maioribus  constituta  sunt,    ne  patiamini, 
novis   impiorum   dogmatis   ac    legibus    antiquari. 
Neque  enim  pro  piis  veterum  institutis,   sed  pro 
stultis  traditionibus   ac   tyrannicis   legibus,    qui- 
bus  recens  nati  Pontifices  et  Theologistae  divina 
et  humana   omnia  turbarunt,    dimicant  adversa- 
rii,  ego  maiorum  vestrorum  instituta  voco,  quae 
ab    illis   ad  Evangelicam    regulam   sancita    sunt. 
Quodsi  in  illorum  monumentis  numerant  inimici, 
quae   contra  divinas  literas   iam  undecunque  re- 
ceptasunt,  videte,  de  imaginibus  vestris ,  de  ma- 
iorum  vestrorum  pietate  quam  Christiane  sentiant, 
qui  maiestatis  vestrae  studium   tam  inverecunde 
simulant?  Scilicet,  hirce,  favere  Germanae  gloriae, 
est  Germaniae  nomine  per  fraudem  abuti  ad  tuen- 
das  Pontificum    tuorum  et    stultarum   scholarum 
traditiones?     Quanto  rectius  de  maioribus  vestris 
sentit,  qui  iubet  caveri,  ne  quidvis  salutaribus  il- 
lorum  monumentis  accenseatur,  qui  censet  ab  il- 
lis  ea  tantum  constituta  esse ,  quae  a  sacris  dogma- 
tis  non  sunt  alicna.       Neque  enim  negare  potes, 
Hirce,  multa  defendi  a  te,  quae  ignorarit  vetustas. 
Nam  recens  doctrinae  genns  est  scholasticum  illud, 
quod    tantopere    praedicas,     Nuper   leges    editae 
sunt   de   indulgentiis,    de    formulis  poenitentiae, 
de  Monarchia  Romani  Episcopi.     Et  quia  tu  hoc 
loco  de  sacerdotum  dignitate  praecipue 6)  videbaris 
dicere,    quaeso  te,  istane  fuit  Collegiorum,  quae 
vocant,  Ecclesiasticorum  ac  sacerdotum  conditio 
quondam,  quae  nunc  cst?     Condiderunt  maiores 
studiosorum  collegia,  ubi  Christianae  literae  do- 
cerentur,    eaque   annuis    proventibus    donarunt, 
unde    alerentur,    qui    docebant.      Nunc    videtis^ 


6)  praecipue]  Lib.  primum  editus:  praecipuo. 

19  * 


295 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


296 


principes,  non  esse  collegia,  quae  vocant,  sacer- 
dotum,  nisi  ociosorum  hominum,  nolo  enim  quid- 
quam  durius  dicere,  cauponas.  Itaque  quod  7) 
liirciens  ille  vos  hortatur,  ut  quae  religiosa 8)  maio- 
rum  instituta  conservetis,  ego  adhortor,  ut  quae  9) 
a  maioribus  vestris  iuxta  Evangelicam  doctrinam 
constituta  sunt,  ea  germane  Christianis  animis 
vindicetis.  Immo  ut  ne  permittatis,  quae  impio- 
rum  pontificum  et  Theologastrorum  tyrannidi  de- 
bemus ,  sanctissimis  maioribus  vestris  tribui.  Iam 
vero  si  contendant  inimici,  ea  omnia  esse  ab  il- 
lis  10)  constituta,  quae  defendunt,  quaeso,  male  de 
volns  meretur,  qui  convellit  errorem  in  re  sacra? 
Certe  rationem  pietatis  vestrae  nullam  habent, 
qui  maiorum  imagines  a  vobis  pluris  fieri  censent, 
quam  divinas  leges.  An  vero  parum  pius  dici  Io- 
sias  rex  debet,  qui  avitum  Beli  ")  cultum  e  Iudaea 
sustulit?  An  parum  pii12)  maiores  vestri,  quiChri- 
stianismo  Idolorum  cultum ,  quem  a  patribus  suis 
religiose  traditum  acceperant,  mutarunt?  Adeo 
iuxta  impium  est  atque  stultum,  humanis  aut  opi- 
nionibus  aut  adfectibus  sacra  rnetiri,  quae  non 
ad  qualiacunque  hominum  facta,  sed  ad  literas 
divinitas  proditas  exigenda  sunt.  Qui  in  foro 
versantur,  negant  exemplis  iudicandum  esse,  sed 
legibus  et,  ut  ait  Demosthenes ,  ov%  cug  ytyove 
nolXdy.ig,  aXV  cog  nooGrjxei  ylyveo&ai.  quanto 
minus  sacra  hominum  institutis  existimemus,  in 
quibus  fieri  non  potest,  quin  hallucinentur  hu- 
mana  ingenia,  nisi  divinis  literis  ceu  filo  regan- 
tur.  Itaque  videtis,  principes,  quam  impia  ora- 
tione  agat  vobiscum  hircus  iste,  cum  conservari 
iubet,  quae  defendit,  non  ob  aliud,  nisi  quia  a 
maioribus  ita  recepta  sint»  Interim  non  docens, 
quibus  auctoribus  aut  qua  ratione  recepta  sint. 
Atqui  vestrum  est,  iudices,  illa  studiose  inquirere. 
Sunt  enim,  ut  dixi,  quae  tuentur  inimici  pridem 
recepta  solis  pontificibus  auctoribus,  et  in  hoc, 
ut  tyrannicis  legibus  ceu  compedibus,  vincta 
Germania  in  Romani  Antichristi  potestate  esset. 
Iubet  Lutherus ,  id  quod  et  velle  vos  pietas  vestra 
arguit,  veterum  instituta  ad  Evangelicas  literas 
exigi    conservarique    quae   cum  his  consentiunt; 


7)  quod]  Mel.  opp.:  hoc. 

8)  ut  quae  religiosa]  M.  opp.  :  ut  religiosa. 

9)  ut  quae]  M.  opp. :  quae  ut. 

10)  ea  omnia  esse  ab  illis]  M.  opp. :  omnia  ea  esse  illis. 

11)  Beli]  M.  opp. :  Baalis.  Liber,  qui  forniis  octon.  prodiit: 
„Belli."  Errata  typographica ,  quae  huic  libro  insunf, 
pratermisimus.      F. 

12)  paium  pii]  M.  opp.:  pii  parum.     . 


quae  dissentiunt,  Christiano  spiritu  aboleri. 
NAM  ET  FALLI  MAIORES  VESTRI  PO- 
TUERE,  ET  FALLERE  VOLUPTAS  FUIT 
ROMANO  ANTICHRISTO  ac  circumcidere 
Germanos,  ut  de  eorum  carne,  ut  Paulus»  ait, 
gloriaretur.  Nolo  hic  cavillari,  quam  stulte  ma- 
iorum  vestrorum  pietatem  praedicet,  quos  negat 
Idolis  divinum  numen  tribuisse,  cum  in  hac  na- 
tione  tantum  superstitionis  fuisse  constet,  ut  hu- 
manis  etiam  hostiis  litatum  sit 13).  Nolo  cavillari, 
quae  de  titulis  Romani  imperii  ad  Germanos  II 
translatis  memorat.  Nam  hi  utrum  faventibus,  an 
iratis  snperis  Germaniae  contigerint,  alii  viderint. 
Mihi  certe  hoc  astu  a  Pvomanis  pontificibus  haec 
primum  natio  sub  iugum  missa  videtur.  Hoc 
unumago,  ut,  cum  ille  maiorVim  instituta  iactet, 
et  patiamini,  ea  ad  divinas  leges  exigi,  et  diligen- 
ter  consideretis,  quaenam,  qua  ratione,  quo 
consilio  constituta  sint.  Alioqui  cur  non  Idolis 
initiamur,  quorum  cultum  patres  nostri  a  maiori- 
bus  veluti  per  manus  quondam  acceperunt,  si 
mores  potius,  quam  sacrae  leges,  spectandi  sunt. 
Iam  vero  quid  adeo  veterum  instituta  caussetur 
adversarius,  videanjus,  non  ut  salva  sit  Ecclesia- 
stica  veterum  disciplina,  quam  certe  optarim 
iam  olim  dormitantibus  Episcopis  extinctam  re- 
stitui,  non  ut  revocetur  in  lucem  docendi  ratio, 
quae  a  maioribus  tradita  est;  sed  ut  ne  quid 
triste  patiantur  sacerdotes.  Lutherum  enim  in 
hos  videri  ferrum  strinxisse  debaccharique  in 
sacro  sanctum  sacerdotum  ordinem.  Et  cur  non 
ipsum  audimus  hircum  eleganter,  ita  me  ament 
Musae,  Toa<yiC,ovTa ,  cum  ait:  Sed  tamen  hunc 
homlnem  video  libris  quibusdam  editis,  mahu, 
pede,  lingua  omnique  potentia  conari,  sacer- 
dotalem  ordinem  omnibus  quidem  invisum  et ' 
ignominiosum  facere,  vos  autem^  principes  Ger- 
manos,  regali  sacerdotio  infensos  reddere.  Haec 
ille,  meHercules,  omnia  venuste,  sed  neque  vere, 
neque  candide,  adeoque  pro  calumniatoris  artifi- 
cio.  Nam  quod  Lutherum  agitare  animo  caussa- 
ris,  ut  extinguatur  sacerdotium,  e  libris  eius  co- 
gnoscere  non  potuisti.  siquidem  nulla  est  adver- 1 
sum  sacerdotes  ab  hoc  conscripta  litera,  nisi  tu  j 
ad  sacerdotes  pertinere  putas,  quae  in  Romanen- 
ses  tyrannos  scripta  sunt.  Quibus  ego  salvis  non 
video   salvam  sacerdotum    dignitatem  esse  posse. 


13)  litalum  sit]  Liber  primum  editus:  litatum  est. 


£97 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


298 


Palam  ergo  mentiri  ausus  es,  cum  editis  libris 
traduci  sacerdotum  ordinem  finxisti.  Quibusnam 
hoc  libris  agit  Lutherus  ?  Nonne  hos  fidei  tuae 
erat  indicare?  Num  sacerdotum  maiestatem  lae- 
dit,  qui  indulgentias,  qui  receptos  de  sacris 
rebus  errores  convellit,  qui  hactenus  in  eos 
tantum  stylum  distrinxitj,  qui  Christianam 
doctrinam  suis  traditionibus  conspurcarunt ,  qui 
salem  illum  Evangelicum  impiis  dogmatis  in- 
fatuarunt.  Nec  de  privato  sacerdotum  luxu 
uspiam  vel  literam  scripsit.  Bellum  est  Luthero 
cum  prava  doctrina,  cum  impiis  dogmatis,  non 
cum  privatis  sacerdotum  viciis,  quae  certe  non 
dissimularet ,  si  ordini  parum  aequus  esset.  Tan- 
tum  alicubi  pontificiam  avaritiam  taxat,  nempe 
quam  in  consilio  habet  Roma,  impia  omnia  au- 
dendi  et  constituendi.  Aut  nega,  Evangelium  esse 
Luthero  praedicandum,  aut  permitte,  impiam  do- 
ctrinam  et  adversantem  Christo  convelli.  .Nuper 
crrorem  de  Liturgia  seu  de  Missa ,  quam  vocant, 
indicavit.  quae  res  vulgo  ad  sacerdotes  omnes 
pertinere  videtur,  ubi  adeo  non  sunt  offensi,  qui 
boni  sunt,  ut  testati  sint  aliquot,  multa  sese  de- 
bere  Luthero,  quo  auctore  tandem  sanctorum 
mysteriorum  fructum  cognossent  u) ,  et  reclamant 
non  nisi,  qui  rem  sacram  in  quaestu  habent,  adeo- 
que  ii,  qui  se  tua  voce  declarant  male  metuere 
ventri  suo.  Nam  hi  sunt ,  qui  fingunt  Lutherum 
adversari  ordini  sacerdotum.  Excogitavit  enim 
hanc  calumniam,  principes,  ista  impiorum  et  sce- 
leratorum  factio,  qui  male  metuentes  gulae  suae 
hunc  opprimi  volunt  quocunque  tandem  modo. 
Inimici  non  sane  Lutheri,  sed  crucis  Christi,  ut 
Paulus  ait,  quorum  deus  venter  est.  Nam  ut  ex 
animo  Lulherus  vult  Ecclesiasticae  disciplinae 
consultum,  ita  nihil  tam  anxie  deprecatur,  quam 
ne  vi  ac  tumultu,  immo  ne  ullis  humanis  praesi- 
diis  res  tentetur.  ,  suppliciis  15)  ac  votis  devocan- 
dum  coelo  spiritum  censet,  quo  inflammentur 
raortalium  animi  ad  rem  Ecclesiasticam  instau- 
randam.  Sic  enim  ait  in  libro,  quem  ad  Ger- 
manos  proceres  scripsit.  PiECITA:  Adeo  non 
est,  quod  hic  sibi  metuat  ordo,  tantum  formidant 
famelici  quidam,  qui  hactenus  imposturis  et  im- 
pia  doctrina  rem  fecere,  ne  suo  sibi  aliquando 
succo  ceu  cochleis  vivendum  sit,  ut  Plautini  para- 
siti  verbis  utar.     Opinor  intelligere  vos,  principes, 


14)  cognossent]  M.  opp, :  cognoscant. 
15    suppliciis]  M.  opp.:  supplicationibus. 


quam  falso  hic  Lutherum  hircus  calumniatus  sit; 
nunc  vestrum  est,  iuxta  sacro  sanctas  leges  vestras 
in  calumniatorem  animadvertere.  Porro  de  sa- 
cerdotio  posthac  dicemus,  ubi  commemorabimuS, 
quae  contra  doctrinam  Evangelicam,  contra  ma- 
iorum  vestrorum  instituta,  contra  Synodorum  le- 
ges  novarit  in  Europa  Romanus  Antichristus. 
Iam  et  vaticinari  hircus  coepit,  cum  Evangelico 
ense  in  patriae  perniciem  accingi  Lutherum  prae- 
dicit,  ruituramque  canit  Germaniam,  si  audiat 
hunc  scripturae  sensa  suo  more  explicantem. 
Agite  hoc  illud,  principes,  sceleratis  dolet,  re- 
dire  in  lucem  Evangelicam  doctrinam,  quae  cer- 
tum  exitium  non  patriae,  nam  hoc  falso  fingunt, 
sed  suo  regno,  suae  tyrannidi  minatur.  Quid 
enim  foelicius  contingere  queat  patriae,  quam  si 
antiquatis  istorum  traditionibus  ad  Evangelium, 
ad  Christianas  delicias  revocetur?  O  prorsus  bea- 
tos,  si  rursus  ille  nobis  sol  illucescat,  Christus 
noster,  quem  impiae  hominum  traditiones  hacte- 
nus  annos  ferme  quadringentos  obscurarunt.  At- 
que  o  utinam ,  o  utinam  non  frustretur  conatu  suo 
Lutherus,  qui  plane  non  aliud  ardet,  nisi  ad  stu- 
dium  Evangelii  pias  mentes  invitare,  et  hos  co- 
natus  cum  damnare  palam  isti  non  ausint,  caveri 
iubent,  et,  si  diis  placet,  vestra  caussa  illachryman- 
tes,  ne  fallat  enarratione  scripturarum  Lutherus. 
O  homines  pios,  patriae  amantes.  Sed  hos  iudi- 
ces  fallere  qui  potest?  et  meminisse  vos  velim, 
principes,  ita  proditas  esse  divinas  literas,  et  ut 
intelligantur.  voluit  enim  cognosci  coelestis  spi- 
ritus,  et  ut  sint  amussis  vice,  ad  quam  exigamus 
omnia  hominum  consilia  et  facta.  Eas  ipsi,  Chri- 
stiani  enim  estis,  cognoscite,  nec  ita  Luthero  cre- 
dite ,  ut  non  malitis  scripturae  veritatem  cominus 
contemplari.  quae  una  cura,  quod  studium  prae- 
cipuum  esse  principum  debebat.  Sic  enim  Iosuae 
mandat  dominus:  Non  recedat  volumen  legis 
huius  ah  ore  tuo,  sed meditare  in  eo  die  ac  noctu. 
Nec  aliud  verentur  inimici,  ne  quas  ignorant  et 
contemnunt  ipsi,  vos  aliquando  tractare  scriptu- 
ras  incipiatis,  a  quibus  neminem  arcet  Apostolus, 
cum  omnes  vult  vaticinari.  Falli  ergo  Lutherana 
interpretatione  non  potestis,  si  scripturas  ipsi, 
quod  titulis  vestris  ac  sacris  debetis,  accurate  co- 
gnoveritis.  Salutis  periculum  minantur  inimici, 
si  Lutherum  audiatis.  Immo  vero  de  salute  ve- 
stra  actum  est,  nisi  huius  caussae  iudices  divinas 
literas  feceritis,  quae  ut  certam  nobis  victoriam 
promittunt,  ita  si  damnarint,  iudicium  enim  apud 


299 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


300 


vos  esto,  et  retractabat  sua  candide  Luth&rus  et 

legum  vestrarum  iram  experiri  nihil  contabimur. 

Modo  ne  muliebribus  minis,  ne  superstitione  ali- 

qua  a  vero  abalienati  fortiter  i6) ,    quod  Germa- 

nos,  sapienter,  quod  Christianos  decet,  iudicate. 

Nolo  quidquam  tribui  privatis  adfectibus,   ut  fa- 

veat   nationi  Germanicae  Lutherus ,    quem  non 

dubito  patriae,  quod  debet,  persolvere,  nihil  puto 

referre,    sed  ut  vero,  ut  Evangelio  faveat.      De 

caussa  sacrarum  literaruin,  principes,  iudicabitis, 

non  de  privato  ullius  in  vos  studio.      At  videte, 

quam  argute,  quam  callide  doceat,  hunc  inimicO 

in  patriam  animo  esse.      nempe    quod  sicra  tua, 

FPJDRICE,   pientissime  princeps,   nam  in  pro- 

vincia  tua  publice  Christianas  literas  docet,    vio- 

larit,   quod  indulgentiarum  auctoritatem  elevarit, 

quae  pontificum  liberalitate  Saxoniae  tuae  dona- 

tae  sunt.      Id  vero    quis  non  videt,    quam  festi- 

vum,   quam  elegans  commentum  sit?     Et  te  non 

parummultianimadverterunt  heri,  illust.  princeps, 

subridentem,  cum  hoc  ille  tam  lepidum  bvdvf.ii]- 

imxiQV  tSsxQayiQe,   undique  circunferens  oculos 

ac  circumspectans  illum  gregem  suum,   gratulan- 

tem  sibi  tam  elegans  inventum,  ipse  sibi  sic  ad- 

plaudens,  ut  ardentem  flammam  facilius  videretur 

in  ore  retenturus  fuisse,    quam  hoc  tam  bonum, 

ut  veteri  verbo  utar,  dictum.     Scilicet  sapientiae 

ac  pietatis  tuae  rationem  prudenter  habuit,  qui  te 

Pontiiicum  17)  indulgentias  et  impias  Saulis  heca- 

tombas  divinis  legibus   praeferre    voluit.       Quas 

certe,  quae  est  pietas  tua,  nunquam  passus  fuisses 

prophanari,    nisi  Evangelii  auctoritate  victus  in- 

tellexisses,  meras  sceleratorumpontificum  impostu- 

ras  esse  indulgentiarum   nondinationes.       Macte 

animo,  sapientissime  heros,   quando  hoc  exemplo 

declarasti,    quanti   sacrae  doctrinae  auctoritatem 

facias,    fortiter  illam  et  in  hoc  iudicio  adsere.ac 

tuere.     Impietatis  accusatur  Lutherus ,  qui  salu- 

tem  tuam  votis,    quae  pro  te  fiebant  in  auctione 

indulgentiarum ,  defraudarit.     qua  is  calumnia  li- 

berari  a  te  non  dubitat,    cum  scias,    preces  hac 

emptas   arte    neutiquam    salutares    esse.       Amat 

enim  dominus,  ut  Esaias  ait,  iudicium,  et  aver- 

satur   in  holocausto  rapinam.       Porro    quomodo 

verisimile  est,    Luiherum   indulgentias  aut  ma- 

lignitate  animi  damnasse,  cum  id  cocgerit.  Evan- 


16)  abalienati,  fortiter]  M.  opp. :  alienati,  sed  fortiter. 

17)  Pontificum]   M.  opp. :  ponl ificium. 


gelii  auctoritas,  aut  te  connivente  damnare  po- 
tuisse,  si  vel  suspecta  fuisset  eius  voluntas.  Et 
quid  ego  ridiculus  cavillum  excuso  tam  ineptum, 
tam  frivolum.  Satis  enim  puto  innumeris  argu- 
mentis  doceri  posse ,  quam  pio  sit  in  patriam  ani- 
mo.  Certe  boni  ac  pii  civis  offieium  nondum  in 
eo  desiderasti,  FPJDEPJCE ,  et  haud  scio,  an  hoc 
te  insulso  scommate  perstringi  voluerint  isti. 
quid  enim  non  audet  livor,  quod  non  multo  ante 
Lutherum  aut  in  crucem  sustuleris,  aut  inimicis 
prodideris  pro  libidine  cruciandum?  Hactenus, 
quia  ad  confusaneam  inimicorum  orationem  re- 
spondemus,  multa  nos  etiam  confudimus,  sunt  et 
quae  distulimus  posthac  tractanda.  Nunc  cum 
sycophantias  quasdam,  quibus  animos  isti  vestros 
solicitabant ,  refutaverimus ,  ipsa  rerum  .capita 
aggrediemur.  Audistis  in  caussa  pietatis  non  de- 
bere  maiorum  instituta  valere,  nisi  quatenus  re- 
gula  Eyangelica  permittit.  Audistis,  vanas  et 
einentitas  esse  calumnias,  quibus  ab  hoc  inimici 
sacerdotes,  quibus  Illust.Principem,  Senatus  huius 
Nestorem,  abalienare  conabantur.  Nunc,  quae- 
so ,  de  gravioribus  criminibus  dicentem  me  favore 
sludioque  vestro  adiuvate.  Est  enim  difficile 
mihi  cum  tam  maligno  genere  hostium  certamen, 
qui  utrum  indoctiores  sint,  an  impudentiores, 
constituere  non  possum.  Primum  enim  Theolo- 
giae  scholasticae  vindicandae  negotium  tali  datum 
est,  qui,  nisi  versifex  esset,  non  crederetur  un- 
quam  vel  a  limine  salutasse  literas.  Tantum  ab- 
est,  ut  philosophicarum  aut  theologicarum  rerum 
peritum  putetis.  Nam  cum  maleconsutis  versicu- 
lis  apud  Sophistas  eloquentiae  laudem  meruerit, 
desumpsit  sibi  insectandi  Lutheri  provinciam  ex- 
pedito  sane  ad  calumniandum  ingenio.  Caeterum 
ad  caussae  defensionem  nihil  afferens  praeter  im- 
pudentiam,  ut  plane  videam,  verum  esse,  quod  a 
Thucydide,  gravi  inprimis  historico,  dictum  est, 
itjv  atua&lav  S-QaGog  amQyaQsc&ai.  hic  enim, 
ut  indoctissimus,  ita  impudentissimus  omnium  est 
mortalium,  quos  viderim.  De  syllabarum  nume- 
ris,,  de  arsi,  de  thesi,  de  ecthlipsi,  de  caesu- 
ris  disputare  debebas,  non  de  theologicis  ac  phi- 
losophicis  rebus,  quas  ignoras.  Tuae  partes  erant, 
docere,  unde  sit  elegis,  unde  phalaeciis  nomen, 
non  quae  literae  Christianismum  forment.  Non 
quod  te  a  sacris  arceam,  qui  per  Charites  sanio- 
rem  tibi  mentem  optarim,  sed  quod  intelligam,  te 
de  iis  disputare,  idque  animo  parum  pio,  quae 
nunquam  ovde.  a.XQcp  day.xv7.cp,  ut  Graeci  dicunt, 


301 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


302 


attigisti.     Et  ut  <le  Philosophia  primum  disseram, 

deTheologia  scholastica  postea.     Invitus,  meHer- 

cule,  de  thematis  tam  frivolis  dico,  sed  adversario 

obsequendum  est.      cui,    si  vobis  videbitur  pro- 

lixior  aequo  oratio  mea,  imputabitis.    Non  damnat 

Lutherus  eam  philosophiae  partem,  quae  mathe- 

mata,  quae  gemmarum,  plantarum  et  animantium 

naturas  descripsit.     Nam  horum  cognitionem  fa- 

tetur  ad  sacra  necessariam  esse,  soletque  in  loco 

uti,  quoties  res  postulat,  probat,  inquam,  pinguem 

illam  rerum  descriptionem,    cuius  auctores  habe- 

mus  apud  latinos  Plinium,   apud  Graecos  Athe- 

naeum,  addo,  si  vis,  Aristotelem,  Theophrastum, 

Dioscoriden,  ut  poetas  interim  taceam.     Breviter 

collaudat  Lutherus ,    quae  de  rerum  natura  fere 

sunt  a  medicis  conscripta.       Damnat  autem,    si 

ignoras,    eam  philosophiae  partem,    quae  de  re- 

rum  principiis,   ventorum  ac  pluviarum    caussis 

prodigiosas  nugas  comminiscitur,  adeoque  quid- 

quid  id  est,  quod  Aristoteles  vocat  physica  ay.Qoa- 

(xaia,  y.al  /nsza  rd  cpvoixd18),   damnat  quidquid 

de  moribus  a  philosophis  proditum  est.      Cuius 

sententiae    rationem    quando    postulant    inimici, 

breviter  exponam.  Atque  hic  mihi  nolim  veterum 

calculos  suffragari,  quorum  alii  legibus,  alii  con- 

scriptis  orationibus,    alii  poematis  philosophiam 

damnarunt,  homines  ingeniosi,  quantum  intelligo, 

videbant  enim,  hoc  sapiendi  genus  inutile  rebus 

publicis  esse,  videbant,  anxia  et  curiosa  discepta- 

tione  mascula  iuventutis  ingenia  enervari,    vide- 

bant,  perpetuis  digladiationibus  verum  obscurari 

magis,    quam  explicari.     Proinde  eiecerunt  urbe 

philosophos  RomLini,  item  Messani,  Lacones  ne 

admisere  quidcm  unquam.      Inclytus  rex  Anlio- 

chus  severissimo  decrcto  animadverti  inssit  et  in 

adolescentcs,  qui  philosophabantur,  et  in  patres, 

qui   id  permittebant  liberis.      Et  cur  non  ipsius 

decreti  verba  subiicio.    Avrioyog&aviq.  tyQaipa- 

juev  viitv  xal  nQoreQov,  oncog  [ir}d&g  r\  cpiloOocpog 

Iv  tfj  nolti,   jLtrjd*  Iv  rfj  %vjQq.      nvvOavofie&a 

cJt  ovy.  oliyovg  tivai,    y.al  roiig  veovg  kvjuaivt- 

o&ac,  dia  to  fir]dtv  ntnoii]xevai  vfzag,  cbv  ty^d- 

xpauev.     neyi  tovtvjv  cvg  av  ovv  Xdfti]g  tt)v  im- 

OtoXtjV  ,    avvTa§ov  y.ijQvyjiia  noiipaod-ai ,    hncog 

ol  fitv  cpihjoocpoi  ndvTtg  dnaXXdooojVTai  ly.  tvjv 

zonojv  rjSrj ,  tvjv  cjt  vtavioy.vjv  oooi  idv  d.lioy.cov- 

%ai  nqbg   %ovroig  yivojtitvoi  diou   y.(jtfii']OovTai, 


18)  [ittu  tcc  <pvOixct]  M.  opp. :  t«  (xnatfvGixa. 


y.al  ol  naji(jeg  avrcov  Iv  alriaig  eoovrai  xalg  /ue- 
yioraig.  Audistis  severam  clariss.  regis  legem, 
cuius  si  in  Christianismo  exemplum  aliquod  ha- 
buissemus,  non  dubium  est,  quin  et  sacra  doctri- 
na  sincerior  hoc  tempore  esset,  et  cum  doctrinam 
mores  imitentur,  adhuc  esset  reliqua  Ecclesiae 
nonnulla  disciplina,  quae  iam  ita  cum  doctrina 
Christiana,  novis  Theologorum  dogmatis,  quae  e 
philosophia  nata  sunt,  et  impiis  pontificum  con- 
stitutionibus  extincta  est,  ut  ne  nomen  quidem 
Ecctesiae  mereatur  horum  temporum  confusio. 
Nolo,  inquam,  mihi  veterum  calculos  suffragari, 
qui  \ideri  fortasse  possunt  philosOphiam  temejre, 
non  iudicio  damnasse.  Auctorem  enim  habet 
sententiae  suae  Lutherus  gravem  et  cui  non  est 
fas  refragari,  divumPaulum,  is  caveri  iubet,  ne 
quis  nos  per  philosophiam  depraedetur.  Neque 
vero  hunc  verisimile  est  a  literarum  genere  vo- 
luisse  nos  avocare,  quod  utile  erat  ad  formandas 
Christianas  mentes.  Quare  videamus,  qualenam 
id  artium  genus  sit,  quod  a  tanto  tanque  gravi 
Apostolo  improbatum  est.  et  primum  quidem 
non  puto,  ne  ab  inimicis  quidem  magni  fieri  par- 
tein,  quae  de  rerum  principiis,  de  ventis,  de  va- 
cuo,  de  infinito  disputat.  Nam  in  tota  dxQodoei 
physica  quid  audias  aliud,  quam  verborum  por- 
tenta,  hyle,  materia,  forma,  idea,  privatio,  in- 
finitum  et  hoc  genus  innumera,  quae  loquacibus 
hominibus  garriendi  materiem  subminislrant ,  et 
ingenia  iuvenilia  contentione  et  ntoitQyiq  ener- 
vant.  Quanto  satius  enim  fuerit  rerum  natura- 
lium  caussas  ac  rationes  a  medicis,  si  qui  pin- 
guissime  rem  agunt,  petere?  Nam  cum  in  hoc 
discendum  sit,  ut  ne  dubitemus  de  iis,  quae  disce- 
re  coepimus,  in  hoc  isti  discunt,  ut  dubitent. 
Explicanda  est  studio  humana  mens  ex  opinionum 
ambagibus,  at  isti  hoc  unum  student,  ut  animos 
implicent  opinionibus.  O  sapientes  homines  et 
dignos  prorsus  philosophorum  nomine.  Adeo- 
quein  tota  physica  acroasi  numen  istorum,  Aristo- 
teles,  veterum  tantum  opiniones  de  rerum  caussis 
recenset,  aliud  praeterea  non  agens.  Immo  quae 
a  veteribus  civiliter  dicta  erant,  maligne  interpre- 
tans  carpit  et  arrodit.  Quis  enim  putet,  sic  in- 
sanisse  Platonem,  ut  serio  docuerit,  triangulum 
esse  primum  rerum  naturalium  elementum?  at 
hoc  dogma  quam  longa  disputatione  insectatur 
Aristoteles?  qui  ingenii  laudem  ,  nisi  calumnian- 
do,  consequi  nullam  potuit.  Quid  attinet  huius 
generis  plura  exempla  producere,  cum  nusquam 


303 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


304 


non  sit  sui   similis  Aristoteles?     Neqne   dubito, 

quin  de  physicis  disputationibus  mecum  sentiant 

inimici,  neque  enim  negare  possunt  et  frivola  et 

stulta  istbeic  pleraque  docere,  nec  digna  esse,  in 

quibus  tantum  perdant  ocii  ac  temporis  Christia- 

nae  mentes.      Ut  asini  caput  negant  nitro  lavan- 

dum  esse,  ita  non  puto  operae  pretium  ullum  in 

tam   stultis    nugis    rem    preciosiss.  ocium   perdi. 

Iam  si  dogmata  conferamus,  nonne  innumera  sunt 

istbeic,  quae  cum  divinis  literis  pugnant?    Mun- 

dum  aeternum  esse,  immutabiles  esse  coelestium 

orbium  motus,  animam  bominis  una  cum  corpo- 

re  interire,  et  hoc  genus  alia,  quibus  imbuti  iu- 

veniles  animi,    cum  ad  divinas  literas  accedunt, 

nimirum  ab   equis  ad  asinos  desilire  sibi  viden- 

tur,   velut  antea  in  iis  versati,    quae  ingenium, 

quae  eruditionem  alant,    nunc  vulgare  et  idioti- 

cum  sapiendi  genus  meditaturi,    in  quo  experiri 

vim  ingenii  nusquam  possint.      Atqui  hanc  opi- 

nionem  ad   divinorum  oraculorum    studium   ad- 

ferre,  quis  non  videt  perniciosum  esse?   nempe  in 

quibus  velut  ey.Tvnoig  sese  divinitas  expressit.     Et 

cum  in  illis  nugari  adsueverint,    fieri  quomodo 

potest,   ne  et  hic  in  sacris  nugentur?     Sed  quid 

hic  moror?    quin  potius  de  ea  parte  disseramus, 

sine  qua  Theologiam  mancam  putarunt,  moi  tvjv 

fisra  xa  opvGixa   et  de  moralibus.      De  deo,   de 

iis,  quae  deo  tribuuntur  ab  hominibus,  de  uni- 

tate,   de  intellectu,  de  voluntate,  de  simplicitate 

disserunt  metaphysici,    quos  vocant,    quam  par- 

temTheologia  scholastica  sibi  totam  vindicavit,  in 

qua  regnare  sibi  videtur.     Hinc  natae  sunt  factio- 

nes    illae    Thomistarum,     Scotistarum,    Occani- 

starum,     velut    ex    chao    demorgogoneo.        Hic 

Theologorum  vulgus  studia  in  contraria  scinditur, 

dum  hic  rem  ratiocinabilem,  ille  realitates,  bre- 

viter  dum  suum  quisque  dogma  adserit.       Quod 

sapiendi    genus    quam    nihil    sit  ad    Christianas 

mentes  formandas  aecommodatum,  audite.     Pri- 

mum  enim  constat,  irreligiosum  esse  de  divina  ma- 

iestate    deqiie  iis,    quae  deo  proprie  tribuuntur, 

adeo  iuveniliter  digladiari,  et  haiid  scio,  an  hu- 

manae  curiositati  tribuendum  sit,  quod  abscondita 

illa  et  inadita  creaturis  mysteria  quaerimus.     vo- 

luit  sane  cognosci  se  deus,    sed  ut  cognosceretur 

delapsus  est  in  carnem,    immo  caro  factus    est. 

Nam  cum  immensa  illa  maiestas  comprehendi  non 

posset,    eam   induit  personam,    quam  complecti 

mens  humana  utcunque  potuit;  vulgaris  enim  pa- 

trum  sententia  fuit,  non  victuros,  qui  deum  vi* 


dissent.  Atque  id  est,  ni  fallor,  quod  ait  Pau- 
lus,  placuisse  deo  per  stultitiam  praedicationis 
salvos  facere  credenteis,  quia  in  dei  sapientia  non 
cognorit  mundus  deum  per  sapientiam.  Scopus 
nobis  propositus  est  Christus ,  in  quem  oculos  de- 
figere  humana  mens  foeliciter  posset.  Quem  sco- 
pum  cum  contemnimus  evolaturi  ad  coelesia,  fieri 
non  potest,  quin  periclitetur,  quin  erret  vaga- 
bunda  ratio,  id  quod  accidisse  videmus  isti  Tbeo- 
logorum  generi,  cum  adfingit  deo  novam  quisque 
formam ,  qui  cum  sit  simpliciss. ,  istorumj  opinio- 
nibus  ita  dissectus  est,  ut  non  magis  varius  sit 
apud  poetas  Proteus.  Sed  ut  donem,  pium  esse, 
incomprehensibilia  illa  mysteria  vestigare,  certe 
et  impium  est  et  periculosum,  humanis  argutiis 
potius,  quam  divinis  scripturis  rern  tantam  ten- 
tare,  quod  hanc  lucem  et  natura  reformidet  ratio 
et  alioqui  adeo  nusquam  constet  sibi  hominis  in- 
genium,  ut  ne  cbamaeleon  quidem  sit  mutabilior. 
An  non  videmus,  ut  philosophorum  gregibus  hic 
conatus  cesserit?  qui  cum  non  possent  animo  com- 
plecti  maiestatem  tantam,  vulgo  negarunt,  esse  di- 
vina.  Palam  enim  a&eoi  sunt  Stoici  et  qui  De- 
mocritum  secuti  sunt,  Epicurei,  item  Cyrenaici. 
a&sos  est  et  vester  ille,  Hirce,  Aristoteles,  quo 
duce,  o  Titanicam  audaciam,  coelum  oppugna- 
tis.  Sequebantur  hi  rationis  humanae  methodos, 
quaerebantque  immensum  illud,  quod  audierant, 
&ebv  dici  a  maioribus.  Quod  cum  comprehen- 
dere  non  possent,  vani  facti  sunt,  ut  ait  Aposto- 
lus,  disceptando.  Horum  sunt  illae  vestrae  apo- 
deixes  de  infinitate,  de  unitate  dei,  de  divina 
cognitione,  de  fato,  de  contingentibus  deque 
aliis  hoc  genus  quaestionibus,  quibus  cum  non 
aliud  assecuti  sint  isti,  nisi  ut  esse  divina  prorsus 
negarent,  vos  extra  periculum  esse,  quomodo  ver 
risimile  est,  qui  eandem,  quam  isti,  viam  ingredi 
soletis?  Non  accuso  iam  Theologastrorum  bar- 
bariem,  non  confusa  illa  et  impedita  Sophismata, 
quae  nemo  sanae  mentis  non  improbat,  sed  illam 
ipsam  sapientiam  sermonis,  illam,  inquam,  accuso, 
qua  una  vobis  de  Christianis  rebus  bene  meriti 
videmini,  qua  Christianas  mentes  a  scripturis  ad 
rationes  revocastis,  qua  gladium  spiritus  e  mani- 
bus  simplicium  extorsistis ,  quo  adversum  Satanae 
astus  armari  solebant,  adversus  quem,  quaeso, 
quid  humanis  argutiis  profeceris?  Non  possum 
equidem  non  vehementer  probare ,  quod  a  Theo- 
logo  quodam  primi  nominis  apud  Graecos  dictum 
est,  niaris  ayhto  nliov  rjjiias ,  rj  loyos,  nec  enim 


305 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


306 


capiunt  lucem  tenebrae.  Ni  sol  noster,  Christus, 
praeeat  humanis  tenebris,  fieri  plane  non  potest, 
quin  palantes  animi  passim  errent  et  a  vero  excidant. 
Quo  duce  cumcareatistudTheologorum  genus,  quas 
non  opiniones,  quae  non  portenta,  immo  quae  non 
idola  confingit,  quom  varias  divini  numinis  for- 
mas  delineat 19),  cum  hic  essentiam  divinam  re  ipsa 
a  relationibus,  ille  ratione  distinguit,  cum  hic  ali- 
quot realitatum myriadas  in  eo  numerat,  ille  realita- 
tes  interPlatonicas  Ideasridet.  Quaeso,  quorsum 
ista  tam  putida  ?  quae  Paulus  testatur  ad  aedifican- 
dam  fidem  nihil  conducere.  Est  enim  alia  quae- 
dam  spiritus  doctrina,  alia  quaedam  lux,  qua  te- 
nebrae  mentium  nostrarum  divinitus  discuti  so- 
lent.  I  nunc,  Hirce,  et  nega,  Idolatriam  esse  scho- 
lasticen  doctrinam,  cui  tam  varias,  tam  absurdas 
de  deo  opiniones  debemus.  Quid  quod  divini 
sermonis  dulcedinem  sentire  non  potest  mens  hu- 
manis  argutiis  vitiata?  Non  enim  percipit  ani- 
malis  homo,  quae  sunt  spiritus.  Intelligere  vos 
opinor,  principes,  quam  non  sit  ex  re  Christiano- 
rum,  divina  mysteria  ad  philosophicasrationes  re- 
ferre,  quae,  ut  est  humani  ingenii  caecitas,  fere 
aut  incertae  sunt  aut  prorsus  vanae.  Non  ignoro 
autem ,  esse  aliquod  apud  patres  exemplum  talium 
disputationum,  quo  se  tueri  fortasse  inimici  que- 
ant,  sed  et  illos  optarim  divina  purius  tractasse, 
quanquam,  bone  deus,  quanto  parcius  quam  isti 
philosophantur?  Et  hactenus  de  metaphysicis,  de 
quibus  equidem  plura  vellem  dicere  liceret.  Sed 
alio  properat  oratio,  dicendum  enim  hic  est  de 
parte  philosophiae,  quae  mores  format,  unde  non 
paulo  clarius  intelligetis ,  quam  non  conveniat 
philosophiae  aut  humanae  rationi  cum  Chri- 
fctiana  doctrina.  Damno  enim  jusraqpvGixag  Ssto- 
giag,  quod  periculi  plenum  arbitror,  mysteria  coe- 
lestia  ad  nostrae  rationis  methodos  exigere. 
Ethica  vero,  quod  plane  ex  diametro  cum  Christo 
pugnant.  Id  quod  nolim  a  me  rhetorice  magis 
quam  vere  dici,  putetis.  Optabile  certe  fuerit, 
hoc  me  errare  loco,  sed  heu  nimium  vera  est  ora- 
tio  mea.  Neque  vero  simpliciter  hic  peccatum 
est,  sed  postquam  recepta  sunt  philosophorum 
Ethica,  alius  ex  alio,  ut  solet,  error  subinde  natus 
est,  adeoque  obscurata,  o  horrendas  tenebras, 
universa  Christi  doctrina.  Quam  calamitatem 
Ecclesiae  cur  non  pii  omnes  perpetnis  lachrymis 
deploramus?    cur  non   assiduis  gemitibus   placa- 


19;  delineat]  M.  opp.:   delineant. 
Mklanth.   Oper.   Vol.  I. 


mus  deum ,  ut  vel  tandem  in  viam  revocet  Eccle- 
siae  reliquias?     In  quas  tot  iam  saecula  grassan- 
tur  impii  doctores,  suis  linguis,  ut  ait  propheta, 
mendacium  narrantes.      Periclitantur    in   priore 
philosophiae    parte    disputatores   tantum.      Quod 
mali  dederuntEthica,   id  in  universam  Ecclesiam 
vulgatum  est.       Non  hic  periculum  accuso,    sed 
praesentem   calamitatem  deploro,    quae  eiusmodi 
est,  ut  multo  minore  rerum  Christianarum  damno 
interim  vel  Maxentii  vel  Diocletiani,  qui  in  Ec- 
clesiam  ferro  desaeviere,    regnasse  videri  possint, 
quam  regnarunt  doctorculi  isti,  qui  nova  docen- 
di  20)   ratione   reperta   Evangelium    obliterarunt, 
Christo  e  simplicium  animis  revulso,  Aristotelem 
inseruere.     Deploret  Aegyptiacam  servitutem,  de- 
ploret  Assyrium  iugum  Iudaea.       At  quanto  illa 
tolerabiliora  erant  nostris  malis,  cum  in  corpora 
tyranni  regnum  suum  exercerent.     Hi  Satanae  an- 
geli    piorum    animos    subegere.        Hic  Ecclesiae 
Mosi  zelum,     hic  Heliae  spiritum  optarim,    qui 
hos  pseudoprophetas  iugulet  et  confodiat.      An- 
non  tandem  videmus,  cur  tam  sollicite  caveri  prae- 
cipiat   hominum    doctrinas  Paulus,     tam    gravis 
Apostolus,  certe  praevidens  animo  miseranda  no- 
strorum  temporum  fata ,  cum  ait :  f^idete,  ne  guis 
vos  depraedetur  per  philosophiam  et  inanem  de~ 
cepiionem.     Scilicet  ad  vos  ista,  Hirce,  non  perti- 
nent,  qui  Aristotelem,  qui  hominum  somnia  do- 
cetis?   atque  ita  pertinaciter  tuemini,  ut  ne  locum 
quidem  Christo  in  scholis  vestris  esse  velitis.     At 
cognoscite,  principes,  obiter,  quae  Lutherum  ne- 
cessitasadigat  ad  damnanda  philosophorum  ethica. 
In    Christiana    doctrina    loci    morales,     ut  puto, 
summi  tres  sunt.     Lex,  peccatum,  gratia,  e  qui- 
bus    ceu  fonte,    quae  de  vitiis  ac  virtutibus,    de 
sacramentis,    de  conscientiae  casibus  disputantur, 
derivari  solent.     Hos  isti  locos  ut  ad  philosophi- 
ca  dogmata  revocarunt,   hoc  unum  in  tractandis 
officii  partibus  egerunt,  ut  ne  non  conveniret  spi- 
ritui,   divinae  scripturae  auctori,  cum  Aristotele. 
Nam  in  legibus,  libet  enim  de  iis  prirnum  dicere, 
quam  multa  novata  sunt?   ubi  bonam  legum  par- 
tem  veluti   non  necessariam    Consilia,    sic   enim 
vocant,  interpretantur,  leges  esse  voluit  necessa- 
rias  Christus,    ne  quis  vel  concupiscat  aliena ,   ne 
quis   stomachetur    vel  tacitus    adversus    fratrem, 
ne  quis  vim  vi  arceat,    neve  iniuriam  iniuria  re- 


20)  docendi]  M.  opp. 

20 


dicendi. 


307 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


308 


taliet  iuxta   inimicos  atque  amicos  diligi,  ne  cum 
fraire  iudicio  contendat  frater,    ut  elargiamur  in 
quosvis  egentes  pecuniam,  ut  mutuo  demus,  nulla 
spe  recuperandae  sortis,  Breviter,  utquae  nobis  fieri 
volumus,  eadem  faciamus  aliis.  Quae  cum  isti  negent 
necessario  fieri  debere,  primum  antiquata  est  Chri- 
stiana  charitas,  antiquata  sunt  omnia  humanitatis  of- 
ficia,  deinde  iurgiis,  litibus,  caedibus,  foenori  et  qui- 
bus  non  malis  via  facta  est?     Horum  impia  deu- 
terosi  pium  est  irasci,  iudicio  contendere,  belli- 
gerari,  foenerare,  negare  egenti  beneficium.   Neque 
vero  omnia  hic  attingo,  sed  tantum  paucarum  le- 
gum  capita,  e  quibus  cognoscatis,  quam  nonChri- 
stiana,  deinde  et  quam  perniciosa  sit  istorum  tra- 
ditio,     quae  nephariis  flagitiis,    foenori,    litibus, 
bellis    auctor   est.       Quid   si  sublimia  illa   attin- 
gam  de  absoluto  ac  vere  pio  dei  cultu,  de  sancti- 
ficando  divino  nomine,    de  sabbato,    quas  leges 
isti    plane    ad   scenicam   quandam   hypocrisin    et 
stultas  cerimonias  referunt,  ut  aludaismo  nequeas 
Christianismum  discernere.    En  vobis  legis  docto- 
res,  qui  ex  praeceptis  consilia  fecere,  id  quod  ma- 
nifestius  est,  quam  ut  negari  possit.     Et  ni  vere- 
rer,   ne  vobis  molestum  esset  audire  impias  isto- 
rum  sententias,    commemorarem  integras  hac  de 
re  disputationes.     Sed  in  promptu  est,  cognoscere 
secundam  Aquinatis  Thomae,  qui  impiae  doctri- 
nae  antesignanus  est.     Nolo,   hic  mihi  sanctitatis 
nomen  obsit,  quod  quo  iure  illi  tribuerint  Roma- 
ni  pontifices,  ipsi  viderint.     Atquehunc,  quaeso, 
de  Eleemosyna   loquentem    audite:     Non   omnis 
necessitas  obligal  ad  praeceptum ,  sed  illa  sola, 
sine  qua  is ,  qui  necessitatem  patitur,  sustentari 
non  potest.    In  illo  enim  casu  locum  habet,  quod 
Ambrosius  dicit,  Pasce  fame  morientem,  si  non 
paveris,  occidisti.     Sic  ergo  dare  Eleemosynam 
de  superfluo  est  in  praecepto,  et  dare  Eleemosy- 
nam  ei,  qui  est  in  extrema  necessitate,  alias  dare 
Eleemosynas  est  in  consilio.     Hactenus  Thomas. 
Audistis,  consilium  esse,  non  praeceptum,  iuvare 
egentein,    nisi    cum   animum  inter  dentes  tenet; 
siiniiia  scribuntur  de  vindiciis  et  aliis  hoc  genus. 
An  adhuc  dubitamus  exclamare  cumEsaia:    Sa- 
cerdos  et  propheta  nescierunt  prae  ebrietate,  ab- 
sorpti  sunt  vino ,  erraverunt  in  ebrietate,  nescie- 
runt   visionem,    ignoraverunt  iudicium,    omnes 
mensae  repletae  sunt  vomitu  sordium ,    hoc  est, 
scholasticis  dogmatis.     Vestras  leges,   principes, 
capitale  est  violare.      Quanto  minus  ferendi  sunt, 
qui  diviuas  leges  publica,    ut  videri  volunt,    au- 


ctoritate  figunt  ac  refigant  pro  libidine  sua?  Et 
fieri  non  potest,  quin  mutatis  legibus  et  ritus 
Ecclesiastici  noventur,  quin  a  pietate  ad  cerimo- 
nias,  a  ceremoniis  ad  superstitiosum  cultum  eatur, 
qui  ubi  mortalium  animos  occuparit,  iam  de  sa- 
cris  actum  est.  Non  obscure  puto  intelligi,  quam 
non  conveniat  humanae  rationi  aut  philosophiae 
cum  legibus  divinis.  Lex  divina  diiigi  iubet  ini- 
micos,  ratio  odisse,  quam  secutae  scholae  legem 
divinam  abrogarunt.  Lex  divina  iubet  de  quibus- 
vis  bene  merendum  esse,  Ratio  negat  bene  iacien- 
dum  nisi  iis,  qui  officio  compensent  officium.  ut 
Hesiodus  praecipit  xal  do/Liev,  boxtv  dw ,  y.al  /Lirj 
do/uev,  boxev  jlit)  dai.  Sunt  animi  motus  quidam, 
quibus  sibi  vel  rnaxime  piacet  ratio,  quales  sunt, 
quibus  ad  gloriam  aut  fallacem  illam  animi 
tranquillitatem,  quam  Democritus  evdvjLuav ,  alii 
avaXyr\Oiav  vocarunt,  fertur,  At  quale  cum  iis 
divinae  legi  bellum  est?  quae  nusquam  non  ac- 
cusat  hanc  humanae  naturae  improbitatem?  Quid 
rnulta  commemoro,  cum  palam  damnet  humanam 
rationem  divinum  oraculum.  Sic  enim  ait:  Lo- 
quere  filiis  Israel,  et  dices ,  ut  faciant  sibi  fim- 
brias  per  angulos  quatuor  palliorum ,  ponentes 
in  eis  vittas  hyacinthinas.  Quas  cum  viderint, 
recordentur  omnium  mandatorum  domini,  ne 
sequantur  cogitaliones  suas  et  oculos  per  res 
varias  fornicantes.  Iam  quid,  quaeso,  fuerat  opus 
divinis  legibus,  si  eadem  ratio  docebat?  Sin  di- 
versa,  cur  adrniscuistis  Theologiae?  cur  falsis 
vera  diluistis?  cur  a  divinis  legibus,  quas  coe- 
lestis  spiritus  et  vestium  fimbriis  et  aedium  ve- 
stibulis  inscriptas  in  oculis  interque  manus  ha- 
beri  voluit,  ad  humanas  traditiones  simplicium 
mentes  avocastis?  Quid  adhuc,  principes,  dubita-: 
tis,  humanae  rationi,  philosophiae,  scholis  Theo- 
logorum  tribui  quantum  debeat,  quibus  adeo  ni- 
hil  cum  Christo  convenit,  ut  solis  magna  ex  parte 
horum  temporum  calamitatem  debeamus?  De 
peccati  vero  ratione  adeo  non  convenit  Evangelio 
cum  philosophia,  ut  teterrimas  fere  pestes  opti- 
marum  virtutum  Joco  numeret  philosophia.  Di- 
vinae  literae  vitiosam  esse  censcnt  ipsarn  hominis 
naturam.  Philosophi  et  horum  sectatores,  scho- 
lastici,  negant,  quidquam  posse  absurdius  con- 
fingi.  Divinae  literae  quosvis  concupiscentiae 
adfectus  damnant.  Hi  a  philosophis  ac  pseudo- 
theologis  magna  ex  parte  in  mediis  rebus  nume- 
rantur,  hoc  est  in  iis,  quae  nec  virtutis,  nec  vi- 
tii  nomen  merentur.     Porro  palam  ob  oculos  po- 


309 


EPISTOLARUM    LIB.   II.    1521. 


310 


nunt  divinae  literae  universas  peccati  formas, 
pbilosopbia  humanam  mentem  ceu  praestigiis 
quibusdam  ludificatur,  ne  morbos  suos  deprehen- 
dat.  Plato,  qaem  vos,  birce,  ceu  numen  quod- 
dam  adoratis,  ego  vero  etiam  cum  Antisthene 
accTCora  voco,  in  Alcibiade  suo  priore  censet,  pbi- 
sopbiae  summam  contineri  delphica  illa  sententia, 
yvojd-i  G  ctvxbv ,  ac  philosophiam  plane  rationem 
cognoscendi  sui  esse,  quam  laudem  saepe  nos 
ipsi  audivimus  ei  ab  Aristotelicis  Theologis  tribui. 
Quanto  rectius  autem  in  divinis  literis  ceu  in  spe- 
culo  nos  contemplemur,  quae  solae  perspicuo 
nosmet  nobis  ob  oculos  ponunt.  Nam  philoso- 
phia  quod  pollicetur,  quam  non  prestet,  con- 
stnre  pnto,  cum  ad  foedissima  quaedam  vitia  con- 
niveat.  Non  ago  modo,  quam  pudenda  flagitia 
probet  Aristoteles  tum  in  Ethicis  suis,  tum  in  po- 
liticis,  praesertim  eo  loco,  ubi  disputat,  ex  re  ci- 
vitatum  videri,  ne  sit  plebeiis  hominibus  nume- 
rosa  soboles,  sed  tacita  quaedam  animorum  vitia 
probari  a  ratione  humana  adeoque  ab  universa 
philosophia  queror,  quae  nisi  per  divinas  literas 
nunquam  deprehendas,  immo  in  virtutibus  etiam 
ponas.  Id  quod  non  dubium  est,  accidisse  etiam 
sanctulis  plerisque  nimium  rationi  humanae  tri- 
buentibus.  Quin  potius  prophctae  credimus,  hu- 
mani  cordis  ncquitiain  imperscrutabilem  esse. 
Hic  vobis  aestimandum,  principes,  relinquo,  quid 
damni  dederit  haec  istorum  de  peccato  doctrina, 
cum  non  aliud  docuere  peccatum  esse,  quam  quod 
philosophi  vitium.  Paene  praeterieram  locum  de 
Axistotelica  mediocritate,  quem  et  Lactantius 
animadvertit  a  Christo  dissidere.  Nam  ut  in  me- 
diis  numerat  adfcctus  Aristoteles,  ita,  si  mediocri- 
ter  adficiare,  virtutem  putat.  Sin  mediocritatis 
fines  egressus  fueris,  vitiosum  censet,  cum  doceat 
Christus,  omnem  concupiscentiae  affectum  turpem 
esse.  Contra  boni  spiritus  affectum ,  quo  vehe- 
mentior  est  ac  vivacior,  eo  meliorem  esse.  Adeo 
nec  turpes  adfectus  excusat  mediocritas,  nec  or- 
nat  honcstos.  Porro  hanc  de  mediocritate  sen- 
tentiam  sic*  arripuere  isti,  ut  etiam  requirant  eam 
in  virtutibus,  quas  theologicas  vocant,  nimirum, 
ne  deum  immodice  ardeamus.  O  homines  iuxta 
stultos  ac  impios,  qui  requirunt  in  amando  deo 
mediocritatem  !  Hactenus  disseruimus  de  legibus 
ac  peccato ,  ut  pugnent,  ^juae  a  philosophis,  quae 
a  Theologis  scholasticis  prodita  sunt,  cum  divi- 
nis  literis.  Superest  tertius  de  gratia,  quam  vo- 
cant,  locus.     In  hoc  multo  foedius ,  magno  haud 


dubie  multorum  malo  erratum  est.     Censent  phi- 
losophi,  absolutam  virtutem  inhomineadsuetudine 
parari,    contra   divinae    literae   docent,    humana 
omnia  polluta  esse  peccato,  nec  purgari  nisi  spi- 
ritu,     quem   Christus    emeruit    generi    humano. 
Omnia  philosophi  viribus  humani  ingenii  tribue- 
re,     divinae  literae  omnia  ademerunt  in  compa- 
randa  absoluta   et  germana  virtute.     Hic  scholae 
Theologorum  philosophos  secutae,    virtutem  pa- 
rari  posse  viribus  humanis  docent,   spiritum  ac- 
cedere,  ut  sese  in  nobis  iam  nostro  Marte  purgatis 
oblectet,  non  ut  suo  numine  transformet  ac  pur- 
get  animos.      Quo  dogmate,  quis  non  videt,  Cbri- 
stum  vulgo  obscuratum  esse,  quem  cum  exhibeant 
divinae  iiterae  auctorem  boni  spiritus  et  purifica- 
torem  humanarum  mentium,  isti  plane  repudiant, 
cum  nihil  non  pudet  eos  humanis  viribus  arro- 
gare.     Hinc  prodigiosae  illae  de  donis,  de  fructi- 
bus,    de    theologicis,    de   cardinalibus  virtutibus 
disceptationes,    ubi    omnia    tribuuntur    naturae, 
Christo  nihil.     Donorum  enim,  quae  vocant,  et 
virtutum    cardinalinm  plane     fatentur    seminaria 
quacdam  in  natura  esse.      Theologicas  vero  vir- 
tutes,  ne  quid  divino  spiritui  relinquant,  fingunt 
alias  divinitus  in  nos  effundi,  alias  a  nobis  parari. 
Deinde  plane  ociosas  in  nobis  stertere  eas,  quae 
divinitus  inspiratae  sunt,    vigere  vero,    quas  nos 
paravimus.     Quod  dogma,  ut  veteres  taceam,  nu- 
per  contra  Lutherum  ausus  est  vinosus  Lapitha, 
Sophista  Eccius ,  proponere  disputandum  in  hanc 
sententiam:  Nobilior  estfides  infusa  ,  quam  ac- 
quisita,  iamen,  ut  ifa  dicam,  FIDES  ACQUISI- 
TA   EST    ACTIVIOR.     haec  enim  illius  verba 
sunt.     Quaeso  vos,  Principes,  quid  magis  impium, 
quid   magis   blasphemum   vel   excogitari  unquam 
aut  a  Marcione,  aut  a  Pelagio  potuisset?     Annon 
videmus,  quid  infusae  fidei  tribuerit  in  Evangelio 
Christus,    cum  aitPetro:    fieatus  es ,  Simon  bar 
lona,  quia  caro  et  sanguis  non  revelavit  tibi,  sed 
pater  meus,  qui  in  coelis  est.     Annon  bic  tribuit 
fidei  confessionem  Spiritui  patris?    aut  vim  fidei 
cuitribuit,  quom  ait,  omnes  a  deo  doceri?     Hoc 
genus  sexcenta  licet  reperire  in  istorum  commenta- 
riis,  quos  pro  sacrosanctis  habent.     Porro  magis 
obscurant  Christum,  curn  condonationem  peccati 
non   tam  gratiae,    quam  expiationibus   humanis, 
quas  satisfactionis  vocant,  tribuunt.    Pium  dogma 
est,  placari  deum,  si  quis  per  Christum  constan- 
ter  credat,    condonari  peccatum,    ut  Paulus  ait. 
Omnis,  qui  credit  in  illum,  non  confundetur,  Scho- 
20  * 


511 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


312 


lasticum  dogma  est,  humanis  satisfactionibus  ex- 
piari  delictum.  Videbatur  enim  aequa  esse  de- 
bere  bonorum  ac  malorum  operum  compensatio. 
Quaeso,  ex  hoc  dogmatum  genere  divina  beneficia, 
quae  orbis  terrarum  per  Christum  accepit,  quo- 
modo  cognoscemus?  Annon  obliterata  est  Ghri- 
sti  gratia,  quom  non  illius  sanguine,  sed  nostris 
piaculis  placari  deum  tradunt?  Annon  Chri- 
stiani  spiritus  vis  obscurata  est,  quom  docent,  ve- 
ram  absolutamque  virtutem  posse  humanis  animis 
contingere  citra  divini  spiritus  adflatum?  Iam  et 
nominibus  gratiae,  fidei,  charitatis  ac  spei  sic 
abusi  sunt,  ut  nihij  minus  in  divinis  literis  signi- 
ficent,  quam  quod  istis  in  disputationibus  suis. 
Adeo  non  modo  Christi  doctrinam ,  sed  et  sermo- 
nem  dedidicimus.  Nam  ubi  gratia ,  quod  Christo 
favoris  vocabulum  est,  formam  animi,  ut  isti 
disputant,  signat?  aut  unde  sunt  fidei  infusae 
et  acquisitae,  formatae  et  informis  appellationes 
natae?  Unde  ille  item  charitatis  ordo,  quem 
praescribunt  ?  Aut  quo  auctore  docent,  humanis 
meritis  in  spem  salutis  erigi  Christianas  mentes, 
immo  unde  prophana  illa  meriti  appellatio,  qua 
nihil  impudentius  aut  magis  impie  confingi  potuit? 
Hactenus  admonuimus,  et  paucis  quidem,  quam 
nihil  conveniat  neque  legibus  Christianis,  neque 
peccati,  neque  virtutum  forrnis,  quas  praescribit 
Evangelium,  cum  philosophicis,  adeoque  cum 
Theologia  scholarum,  quas  vocant;  Nunc  restat, 
ut  ipsi  cogitetis ,  quam  multa  in  ritibus ,  in  formis 
sacramentorum  novata  sint,  posteaquam  divi- 
nae  literae  contemni  coepere.  Primum  enim  legi- 
bus  divinis  velut  exauctoratis,  bone  deus,  quis 
acervus  legum  successit,  ut  quemadmodum  graeci 
dixere,  ean  nvXog  tiqo  nvXoio,  nvlog  ye  /uev  eon 
xal  aXXog,  non  absurde  de  tot  constitutionum 
rhapsodiis  et  nobis  dicere  liceat,  ean  votuog  nob 
vofioio,  vo/Liog  ye  [tev  eOri  xal  aXXog  *),  dum  quid- 
libet  statuunt,  mutant,  probant  reprobantque 
pontifices,  quorum  tyrannidi  viam  fecit  theologia 
scholicorum ,  cum  divina  dogmata  antiquari  passa 
est,  neque  enim  valiturae  erant  pontificum  con- 
stitutiones,  nisi  prius  sublato  scopo,  quem  imi- 
tandum  et  sequendum  civibus  suis  Christus  fixit. 
Neque  vero  pontificiis  tantum  legibus  onerata  est 
respublica  Christiana,  sed  accesserunt  theologa- 
strorum   sententiae    de   conscientiae    casibus    in- 


*)  Ad  marginem  libri  primum  editi  scriptum  est:  „velut 
Plutarchus :  ItfTt  roxog  ngo  roxoio ,  roxog  ye  [iip  Zoti  xal 
aXlog."     F. 


extricabiles,  ubi  nusquam  non  ex  quaestione  quae- 
stio  nascitur.  Huius  nisi  conscientias  quorundam 
misere  adflictas  testes  habeo ,  fidem  facient 21)  vel 
bibliopolia ,  ubi  tantum  summarum ,  sic  enim  vo- 
cant,  tantum  commentariorum  in  quartum  sen- 
tentiarum  est  reperire,  u.t  eorum  nomenclaturam 
facere  nemo  possit.  Atque  haec  sunt,  principes, 
illa  conscientiarum  cauteria,  quae  iam  olim  pru- 
denter  caveri  iussit  Apostolus.  Neque  enim  ulla 
ratione  certius  Christum  dediscas ,  quam  illo  ipso 
doctrinae  genere,  quo  solo  aiunt  theologastri  for- 
mari  posse,  utar  enim  interim  ipsorum  verbis, 
conscientias ,  id  quod  ita  sibi  persuaserunt,  ut 
plerique  religiosuli  non  ob  aliud  videantur  ini- 
qui  efflorescentibus  Evangelicis  literis,  nisi  quod 
verentur,  ne  scholicis  disputationibus  antiquatia 
et  conscientiarum  corrigendarum  ratio  defutura 
sit.  Porro  quomodo  conscientias  erudianl,  qui 
nec  divinas  leges,  nec  peccati  formas ,  nec  Evan- 
gelium  norunt,  aestimare  facile  potestis,  et  non 
obscure  docent  exempla.  Iam,  si  libet,  et  quae 
vocant  sacramenta  contemplamini,  in  quibus,  ubi 
a  baptismo  poenitentia,  utar  enim  vulgi  vocabulo, 
seiungi  coepit,  utriusque 2I*)  fructus  obscurati  sunt, 
et  ex  baptismo  frigidae  cerimoniae  factae  sunt,  ex 
poenitentia  non  aliud,  nisi  conscientiarum  carnifi- 
cina  et  ratio  compilandae  Christianae  plebis. 
Missam  vero  quam  in  prophano  quaestu  habeant, 
quid  attinet  admonere  ?  At  huius  impietatis  plane 
auctores  sunt  scholastici  Theologi,  qui  formam 
poenitentiae  novarunt,  qui  ex  Missa  saerificium 
fecerunt,  cuius  fructus  in  quosvis  dispensari  pro 
arbitrio  sacrificantis  possit.  nec  enim  obscurum 
est,  quid  hic  commenti  sint  et  stolidus  iste  Aqui- 
nas  et  Scotus,  vir  hoc  nomine  longe  dignissi- 
mus.  Et  cum  Evangelio  duo  tantum  signa  di- 
vinae  gratiae  tradita  sint,  addiderunt  isti  Ordi- 
nem,  ne  nesciremus,  interesse  inter  rasos  et  re- 
liquum  vulgus  et  Matrimonium ,  ut  obnoxios  sibi 
huius  ordinis  homines  facerent,  et,  nescio  qua  de 
caussa ,  Confirmationem  et  unctionem.  Iam  ex 
horum  doctrina  innumerae  hominum  factiones, 
innumera  schismata  Sacerdotum  et  Monachorum 
prodiere,  quorum  professioni  eatenus  cum  Chri- 
sto ,  quatenus  cum  doctrina  Evangelica  convenit. 
Obiter  perstrinximus  argumenta  quaedam  senten- 
tiae  Lutheri,  cur  is  et  philosophiam  et  philoso- 


21)  facient]  Mel.  opp. :  faciant. 

21  b)  utriusque]  Liber  primum  editus  :  veriusque. 


313 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


314 


phorum  fecem,  Theologiam  scholasticam,  damnet, 
atque  ex  iis  puto  non  obscure  intelligi,  quod  to- 
ties   tantoque  animi  aestu  dicimus,   philosophiae 
ac  scholasticis  literis  deberi  quidquid  est  in  re- 
publica    Christiana    publicorum    ac    privatorum 
malorum.     Latius  enim  vagatur  huius  pestis  con- 
tagio,    quam  ut  eam  quisquam  cogitatione  animi 
consequi ,  nedum  oratione  complecti  queat.     Pro- 
stituit,  inquam,  prostituit  Ecclesiam  philosophia, 
ut  cum  infandis  etiam  Sodomae  libidinibus  certe- 
mus.      Et  invexit  in  Ecclesiam  idola   sua  philo- 
sophia,  ut  Samariae  simulacra  etiam  superaverit 
impietas  nostra.      Et   hanc  mordicus  tenent   ac 
tuentur,    qui  se  Ecclesiae  patronos  et  Episcopos 
Theologi  religiose  nuncupari  volunt,  quam  utinam 
ita   sit  in  manu  nobis  exterminare  e  Ghristianis 
rebus,  ut  et  haec  oratio  et  hae  lachrimae  devovent 
et  exsecrantur.    Quorsum  enim,  principes,  praepo- 
stera  illa  diligentia?     Quorsum  vesana  curiositas, 
qua,    ne  quid  ignorare  viderentur  isti,    omnium 
mysteriorum  coelestium  exactas  rationes  vestigare 
conati  sunt  ?     Adorari  et  credi  volunt  sublimia  de 
trinitate,    de  providentia,    de  incarnatione  verbi 
mysteria,   rationibus  humanis  penetrari  non  vo- 
lunt.      Atque  utinam  saltem  Aristotelem    suum 
audissent  hac  parte,   ubi  tam  pueriliter  desipue- 
re ,  ait  enim  ille ,  zb  axQtfieg  ov%  ojiiolcjg  ev  anaoi 
zoTg   Xoyoig   im'Qi]zrjz6ov.       Quorsum  vero   haec 
stultitia,    malle  ad  naturae  leges,  quam  ad  divi- 
nas   exigi   hominum  mores,    cum   falli  iudicium 
naturae  possit,  divinae  legis  non  possit?    An  vero 
non  fefellit  uspiam  philosophos  ratio ,  quae  eis  tot 
sectarum,  tot  dissensionum  autor  est.     Quorsum 
haec   amentia    absolutam  virtutem   humanis   co- 
natibus  potius,    quam  divini  spiritus  operae  tri- 
buere,  cum  et  philosophi  quidam  innasci  verius, 
quam  parari  nostro  sudore  virtutem    docuerint? 
Hic  vestram  fidem,  vestram  pietatem  imploratEc- 
clesia,   ut  hactenus  philosophiae    et  humanarum 
traditionum  captivam  vel  tandem  ab  hac  tam  mi- 
sera  et  bis  babylonica  scrvitute  adseratis.    Id  quod 
fascibus  vestris  et  deo,  vestri  regni  servatori,  de- 
betis.     Non  dubito,  principes,  quin  aliquam  tanti 
mali  partem  videatis,    sed  vereor,   ne  qui  minus 
videant,   quam  vellem  ego,  qui  ncn  aliud  aeque 
optarim,  atque  hanc  caussam  dignam,  ut  est,  vi- 
deri  omnium  prophetarum  lamentis.      Sed  quid 
ego  tam  multa?      Ingeniosum  pictorem  Timan- 
them  aiunt,  cum  in  tabula  quadam  Agamemnonis 
vultum    filiae    aris   destinatae  miserantis  caedem 


exprimere  scite  non  posset,  velasse.     Quo  exem- 
plo  nos  etiam  fortasse  decebat  silere  potius,  quam 
tam  gravis  caussae  magnitudinem    ingenii   culpa 
deterere,     praesertim   cum  apud   eos  res  agatur, 
quorum  prudentia  tali  monitore  non  habet  opus. 
Sed  huc  me  impia  adversarii  adegit  oratio,  illi,  si 
quid  a  nobis  per  imprudentiam  fortasse  peccatur, 
imputabitis.     Porro  ut  aliquando  adtuam,  hirce, 
orationem  veniam.     Nam  hoc  loco,  quo  philoso- 
phiam  vindicas,  mirum  est,  quam  eleganter  rhe- 
toriceris.    ac  primum  quidem  videri  vis  Lutherum 
alienum   a    philosophicis   virtutibus    et  eiusmodi 
quodam  animi  impetu  ferri,  quem  moderari  phi- 
losophicae  literae  nequeant.     In  quo  si  non  erras, 
aut  tu  parce  philosophatus  videris,  qui  tam  impo- 
tenter,    tam  crudeliter  in  Lutherum    et  in  hunc 
totum  gregem  nostrum  debaccharis,  aut  magistra 
philosophia  non  aliud  didicisti,  nisifallere,  qui- 
ritari,    Ovxocpavzelv ,    nam  has  virtutes  prae  se 
fert  oratio  tua ,  certissimus  animi  index.     Et  phi- 
losophatum  te  non  segniter  crediderim,  si  philo- 
sophiam  docent  syllabarii  grammatici  in  prosodiis, 
quarum  cum  tu  tot  iam  annos  professor  sis,  nunc 
repente   velut  e   terra  natus  prodis  philosophus. 
Ecce  autem  nobis  Thaletem   istum,    quam  docte 
philosophatur,   quom  ex  Luthero  Cynicum  facit, 
cui  ut  respondeam  Cynico  syllogismo,    quaeso  te, 
hirce,  Lutherum  esse  ais,  quod  tu  es  22),  an  non? 
Iam  quando  nihil  vis  tibi  cum  illo  commune  esse,        « 
nonne    bipes  Lutherus  est?     ergo  tripedem  aut 
quadrupedem    esse   te  consequitur.       Huc  nobis 
Elenchos   Aristotelicos,    huc   omnem  farraginem 
sophismatum  Eccianorum  producito,   ni  libet  esse 
quadrupedi ,  ut  ne  quid  posthac  absurdius  colliga- 
tur.    Ignoscite,  principes,  ioco,  qui  e  Cynico  dolio 
profectus  est.     Sed  ut  redeam  ad  rem.     Philoso- 
phicas  virtutes  deprecatur  Lutherus  ita,    ut  ex 
animo  malit  Christianas.       Quod  si  pro  stercore 
ducit  divus  Paulus  eas  virtutes,  quas  divina  lege 
praeeunte  sibi  pharisaeus  pararat,    quanto  minus 
mirabitur  Lutherus  philosophicum    illud    deco- 
rum  et  philosophicos  mores,  quos,    si  Christia- 
nus  esses,  aut  Christum  nosses,  partius  certe  lau- 
dares.     Atque  hoc  illud,  hocilludest,  principes, 
quod  ante  dixi  philosophando  Evangelium  obscu- 
ratum    xal    xazafiQaftevftfjvai    zbv    tisqlovoiov 
XQiOzov  Xaov.     Nec  minus  impium  est,  quod  phi- 


22)  quod  tu  es]  Mel.  opp. :  quod  es. 


315 


EPISTOLARUM    LIB.    II.     1521. 


316 


losophiam,  foedissimorum  flagitiorum  semina- 
rium  expultricem  vitiorum  nuncupas.  Neque 
enim  patiar,  in  Christiana  caussa  premi  me  Cice- 
ronis  auctoritate,  quo  te  tueri  fortasse  possis,  quod 
eius  verba  recensueris.  Et  insanas  hoc  genus  ac 
scenicas  philosophiae  laudes  utinam  ignorarent, 
qui  Christum  prontentur.  Perinittit  adimi  sibi 
philosophiae  titulos  Lulherus ,  modo  Christianum 
esse  sinas.  Immo  vero  Christianus  non  est,  qui 
philosophi  sibi  titulos  arrogat.  Sed  elegantius 
philosophatur  hircus,  ubi  exLuthero  arietein  facit. 
Nam  cum  toties  ac  tam  varie  transformat  Lulhe- 
rum,  palam  se  declarat  Anaxagora  magistro  usum, 
quo  didicit,  e  quovis  quidvis  fingere.  Et  ut  do- 
nemus,  qualicumque  omine  Luthero  arietis  no- 
men  tribui,  quem  hircum  dabis,  qui  huius  vim 
fran^at?  Vaticinatur  enim  propheta  de  hirco 
qaodam,  qui  arietem  subigat.  Eum  tu  hircum 
Christum  esse  vis?  Sic  enim ,  ais,  vicit  hircus, 
vicit  Christus.  At  vide,  quam  prudenter  interpre- 
teris  vaticinium,  quom  ex  Danielis  hirco  Chri- 
stum  facis?  Nam  hirci  imperium  canit  vates  vix 
paucorum  annorum  futurum.  Quis  enim  nescit, 
quam  brevi  tempore  res  Macedonis  Alexandri, 
quem  hircus  ille  designat,  floruerint?  AtChrisli 
imperium  perpetuum  est.  Ergo  impia  est  colla- 
tio  tua,  Sycophanta.  Iam  quod  hircum  esse  vis 
Romanum  pontificem,  ut  adsentiar  tibi,  Pvomanae 
libidines  atque  tyrannides  faciunt,  quae  hircum 
illum  orbi  accommode  exprimunt.  Sed  et  hic 
metuendum  tibi  omen  erat,  ne  quod  aetcrnum 
vultis  pontificium,  cum  Macedonico  illo  regno, 
quod  subito  unius  principis  aetate  et  constitutum 
est  et  cecidit,  comparares.  Tibi  vero  mores  tui 
hirci  nomen  fecere,  quod  in  caussa  est,  cur  ita, 
quando  arietem  esseLutherum  voluisti,  nuncupe- 
ris.  Ouo  nomine  fortasse  victoriae  omen  accipis, 
sed  nobis  a  te  periculum  non  est,  deinde  ut  vin- 
cas  habes  omen  infoelicis  et  non  duraturae 
victoriae.  hoc  est,  ut  vincas  Lutherum,  non- 
dum  Christum,  pro  quo  hic  dimicat,  vicisti. 
Caussaris  autem,  aLuthero  philosophiam  incessi, 
eamque  Augustini  testimonio  adseris  odioseque 
multa  de  mathematicis  disciplinis  congeris,  quasi 
vero  non  aliud  philosophiae  complectatur  nomen, 
nisi  quod  vulgo  mathemata  vocant,  aut  ex  mathe- 
matis  aestimari  tota  possit,  quae  vetustas  quidem 
inter  nowra  et  elementa  philosophiae  recensuit, 
caeterum  in  fastigio  collocans  ea  artium  genera, 
quae  ad  formandos  mores,  ad  constituendam  noXi- 


rslav,  ad  coelestium  cognitionem  accommoda  vi- 
debantur.  Atqui  audistis,  principes,  quatenus 
Lutherus  probet  philosophiam.  Nam  quae  natu- 
ras  animantium,  plantarum,  gemmarum  expli- 
cant,  iis  ipse  quoque  in  tractandis  scripturis  li- 
benter  utitur;  tantum  abest,  ut  damnet.  Ma- 
thematica  rudimentis  puerilibus  permittit.  Damnat 
autem,  et  Christiano  quidem  spiritu,  metaphysi- 
cas  illas  disputationes  et  ethicas  philosophorum 
paraeneses,  quae  ut  receptae  sunt  a  nostris,  quae 
non  portenta  Theologi ,  quos  vocant ,  commenti 
sunt?  Nolo  hic  cavillari,  quam  frigide  philoso- 
phiam  vindices,  hirce,  nam  hoc  uno  exemplo  sa- 
tis  declaras,  quam  foeliciter  in  philosophorum 
scholis  versatus  sis.  Etenim  cum  dicendum  tibi 
esset  de  universa  philosophia,  tu  vix  quasdam 
eius  minutias  hic  attingis.  Mathematicorum,  ani- 
mantium,  plantarum  et  gemmarnm  cognitionem 
necessariam  esse,  qualibuscunque  argumentis  do- 
ces ,  id  quod  et  Luthero  videtur.  Sed  Ethicen 
illarn  tuam  adeoque  rav%7]vl  rr)v  loyov  oocptav, 
qua  tandem  ratione  adseris?  nulla  certe.  Iam 
vero  belle  videmus  te  philosophari ,  qui  tam  scite 
elenchorum  Aristotelicorum  artificio  uteris,  cum 
partem  caussae  ita  probas,  ut  universam  videa- 
ris  probare.  Siccine  putas  nos,  hirce,  expertes  tuae 
philosophiae,  ut  haec  a  nobis  deprehendi  non 
posse  confidas?  Siccine  audes  abuti  his  iudicibus, 
ut  speres,  hac  techna  sapientissimorum  principum 
animos  capi  posse?  An  ignoras,  quod  apud  Fa- 
bium  est,  eruditis  stultos  videri,  qui  stultis  eru- 
diti  videri  volunt?  nam  de  hoc  senatu  quid  sen- 
tiebas,  hirce,  quom  praestigiis  orationis  tuae 
eum  elusurus  esses?  Quin  tu  memineris,  et  apud 
quos  et  adversum  quos  dicas.  Res  est  tibi,  si 
nescis,  apud  oculatuin  iudicem ,  non  apud  caecu- 
tientes  Midas,  et  cum  adversario,  qui  nec  inge- 
nio,  nec  eloquentia,  nec  eruditione  tibi  cessurus 
sit.  Age,  hirce,  quibus  argumentis,  quibus  so- 
phismatis  doces  Ethicen,  aut  metaphysicen,  aut 
physicen  illam,  ut  ab  Aristotele  conscripta  est, 
theologicis  rebus  commodare?  Hic  vero  suffra- 
gatores  tuos  consule,  et  inprimis  macilentum  il- 
lum   et   claudum    Latonium  *),      heroum    ulti- 


*)  i.  e.  Iacobum Latnmum.  Melanthon  h.  I.  fortasse  signifkat 
Iac.  I.atomi  tle  trium  linguarum  et  sluclii  theologici  ratione 
Dialogum ,  uuem  auctor  adversus  Pt.  Mosellanum  et  Des. 
Erasmum  scripsit.  cf.  Erasmi  epp.  ed.  Lond.  p.  343.  352. 
361.  555.  566.  et  780.      F. 


317 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


318 


mum,  qui  pridem  in  foelicissimo  triumpho  lin- 
guas  duxit.  Aut  si  libet  Erostratum  *),  namTho- 
mista  est  et  secundam  magistri  sui  probe  tenet. 
Quin  si  vis  et  pinguem  illum  hirquitallum  **),  no- 
men  enim  nunc  non  teneo,  qui  nescio  quam 
Thomae  partem  verbosiss.  planeqne  Thomistico 
commentario  illustravit.  Hos  iube,  ut  inveniant, 
quod  pro  iis  Philosophiae  partibus,  quas  accusa- 
mus,  solide  et  theologice  dici  possit.  Num, 
Principes ,  obscurum  est 23) ,  quo  consilio  aut  qua 
spe  in  hoc  iudicium  venerint,  qui  caussam  fal- 
lendo  et  tergiversando  agunt?  philosophiam  tueri 
se  fingunt,  cum  infimam  philosophiae  partem  et 
frigide  quidem  defendunt.  interim  ne  verbo  qui- 
dem  attingentes  eam,  de  qua  controversum  fa- 
ciunt.  Sed  hoc  admonuisse  satis  esto.  Iam  quod 
hic  ceu  parricidium  insectatur,  quod  adpellari  se 
Danielem  passus  est  Lutherus ,  hic  non  debet 
culpam,  si  qua  est,  alienam  praestare.  Quan- 
quam  non  video ,  quid  peccarit  Epistolae  auctor, 
quom  particula  veluti  adiecta  comparationem 
temperavit.  Et  quid  vetat  Babylonico  exilio, 
Ecclesiae  Christianae  captivitatem  conferre  adeo- 
que  Danieli,  si  quem  coelo  vindicem  mittat  spiri- 
tus  domini.  Quando  in  confesso  est  plane,  Eccle- 
siae  servitutem  Babylonica  illa  significatam  a 
prophetis,  qua  de  re  post  hac  agemus.  Iam  quod 
ambitioni  vertis,  quod  illam  Epistolae  chartam 
tolli  non  iussit***),  quis  nescit,  quam  hoc  non  sit 
in  Lulheri  manibus.  O  sapientem  virum,  qui 
hinc  Lutheri  animum  aestimas.  Quis  enim  non 
videt,  modestius  dissimulari  alienas  laudes  posse, 
quam  redargui.  An  vero  discerpere  debuit  Hie- 
ronymus  tot  laudatorum  suorum  Epistolas?  aut 
eruere  debuit  oculos  Antonio  heremitae  Didymus 
ille  Alexandrinus,  quom  ab  eo  tantopere  in  os 
laudaretur.  Videte,  Principes,  quam  frivolas  un- 
deque  consuant  isti  calumnias,  ne  malam  caussam 
non  male  videantur  agere.  Porro  autem  cum  li- 
cere  vobis  velitis,  alios  angelicos,  alios  seraphi- 
cos,  alios,  quod  vix  tolerabile  est,  irrefragabiles 
vocare,  liceat  isti,  quisquis  fuit  auctor  Epistolae, 


*)  i.  e.  lac.  a  Hoogstraten,  Ad  marginem  libri  primum  edili 
scriptum  est :  „  Hochstrat"     F. 

**)  Nomen  margini  adscriptum  est:  „Curad.  Colle."  Libro, 
cuius  Melanthon  h.  I.  mentionem  facit,  titulus  praescribitur 
hicce:  „Conradi  Koellin  Scholastica  subtilissima  simul  ac 
lucidissima  —  in  primam  secundae  Angelici  sancti  Thomae 
Aquinatis.    Coloniae  typis  Quenlel  M.  L>.  XII."  foi.      F. 

***)  cf.  supra  pag.  223.    F. 
23)  obscurum  est]  Mel.  opp. :   obscurum. 


Danielis  nomine  non  pessime  abuti.  Utinam  mihi 
liceat,  de  Luthero  magnifice  aliquid  et,  ut  sentio, 
quod  ordini  tuo,  hirce,  egregie  doleat,  dicere. 
Spiritus  est  enim  domini,  quem  laudamus,  non 
Lutherus,  nec  ille  modo,  qui  Danielem ,  sed  et 
qui  24)  Heliam  excitavit  adversus  sacerdotes  Baal, 
perinde  atque  hunc  videmus  adversus  pseudotheo- 
logos  inflammatum.  Sed  ad  caussam  redeo.  Phi- 
losophos,  inquis,  respuit  Lufherus,  ne,  si  hos  ad- 
mittat,  errores  sui  deprehendantur.  Belle  vero 
cum  Ghristiana  Ecclesia  agetur,  si  haereses,  nam 
et  haereticum  Lutherum  esse  vultis,  Philoso- 
phorum  dogmatis  revellendae  ac  redarguendae 
sunt.  Si  unus  Aristoteles  erroribus  Ecclesiae  re- 
futandis  satis  est,  quin  tollitis  e  medio  divinas 
literas,  quiu  pro  Christo  Aristotelem  adoramus. 
Quin  huic  statuas  et  aras  gentium  ritu  ponimus  ac 
dicamus?  Ni  puderet,  in  tantis  ineptiis  diutius 
commorari,  pluribus  responderem,  sed  ex  iis, 
quae  de  philosophia  deque  Theologia  scholastica 
hactenus  dicta  sunt,_  non  dubito  aliqua  ex  parte 
cognosci  posse,  qua  fronte,  quam  impudenter  iste 
tantum  tribuat  scholasticis,  ut  vocant,  literis. 
Negas,  tot  saecula  errare  patres  potuisse.  At  cum 
palam  doceant  divinae  literae,  erratum  esse,  quid 
saeculorum  conspirationem  caussaris,  nisi  doceas, 
avctf.ia.QT.rfCovg  fuisse  doctorculos  illos,  non  per- 
suadebis,  quod  vulgo  dici  a  vobis  solet,  Eccle- 
siam  non  posse  errare.  Quid  enim  manifestius 
est,  quam  homines  errare  posse.  De  Ecclesia 
vero  paulo  post  in  rebus  pontificiis  dicetur.  Tho- 
mam,  inquis,  Christi  ac  Pauli  calculis  probatum; 
hic  vero  locus  arguit,  aut  hanc  caussam  non  de- 
fendi  a  te  serio  adeoque  ipsum  oblique  rideri 
Aquinatem,  cuius  auctoritat^m  mendacio  tam  im- 
pudenti  adseris  (Nam  ut  de  Christo  taceam,  quis 
ignorat,  quam  multis  locis  a  Paulo  discrepet  enar- 
ratio  Thomae,  immo  quoties  in  re  grammatica  in 
illius  commentariis  peccatum  est,  quom  auctoris 
sermonemnon  adsequitur?),  autplane  caecum  esse 
te,  qui  speres  tam  absurdo  commento  iudicum 
animos  fallere.  Quin  tu  huic  senatui  producebas 
et  illam  male  grammaticam  planeque  Romanen- 
sem  de  Thomae  auctoritate  Innocentii  Papae 
sententiam,  quam  illius  ubique  libris  inscribunt 
Thomistae,  sed  quae  nondum  ne  Scotistis  qui- 
dem  bene  credulis  hominibns  persuasit,  abiurato 


24)  sed  et  qui]  Mel.  opp. :  sed  qui  et. 


S19 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


320 


magistro  suo  ad  Thomam  desciscere.      Flagitium 

censes,  Thomam  contemni,  parricidium  vero,  Au- 

gustinianos  a  Lulhero,  cum  ex  Augustini  factione 

sitet  ipse,  reiici,  Aegidium  *),  item  Argentinen- 

sem  Thomam  et  nescio  quos  alios.    Garni,  inquis, 

propriae 24  *)  parcendum  erat.    Nae  tu  plane  ex  Ari- 

stotele  sapis ,  qui  carnem  propriam  anteferri  iubes 

veritati  Evangelicae.       Nescis   a  Christo   dictum: 

Qui  diligit  patrem  aut  matrem  plus  me,  non  est 

me  dignus.     Sed  Aristotelicum  Aristotelicae  sen- 

tentiae  monebimus,    nec  enim  sapit  Christus  pa- 

lato  Aristotelicis  argutiis  infecto.     Audin  tu  ergo, 

quod  est  a  Sophista  tuo  in  Pihapsodiis  ethicis  di- 

ctum,  do'£eie  (T  av  toojg  (Sekrwv  elvai,  xal  delv  iiii 

OOJTTjoia  Ttjg  a).r]&eiag  xal  ra  olxela  avaioelv  allojg 

re  (piloOocpovg  bvxag.     Qaanlo  minus  parcat  suis 

in  re  Christiana  Lutherus,    cui  tot  sacramentis, 

totinitiis  addicti  sumus.  Non  ignoro,  scholicis  istis 

morem   esse,    vel  contra   animi  sententiam  tueri 

magistri  dogma  contra  diversam  factionem.     Sed 

ut  Paulus   ait,     Christiani   talem   consuetudinem 

non  habemus.     Apage  sis  in  veritatis  disputatione 

humanos  adfectus  et  factionum   studia.      Omnes 

enim  in  Christo  unum  sumus.      Iam  quod  rheto- 

ricaris,  falli  posse  Lutherum,  meminit  humanae 

conditionis  Lutherus    et  errare   se  posse  fatetur. 

sed  fallere  non  possunt  divinae  literae,   ad  quas 

istorum  commentarios  exigit.     Iam  vero  satis  li- 

quet,    et  hos  ipsos  tibi  doctorculos  ignotos   esse, 

cum  alienis  eos  pracconiis  celebras.      Nam   quos 

singulis  titulos  tribuisti,  e  Iohanne  Pico  suffura- 

tus  es,    iuvene  feliciore,    si  ingenium,   id   quod 

futurum  fuisse  multa  arguunt,  ni  mors  ante  vor- 

tisset,    ad  sacras,   quam  ad  sophisticas  2o)  literas 

conferre  maluisset  **).      Non  agam  autem  quam 

ineptis  laudibus  singulos  vehas.     Solidam  erudi- 

tionem  Thomae  tribuis,  cum  nullius  dogmata  sae- 

pius  inter  se  pugnent;  subtilitatemScoto,  adeo  non 

explicanti  sua,  ut  et  a  tenebris  nomen  meruerit. 

nullius  enim  confusior  quam  huius  doctrina  est. 

Aegidio     autem     exactam     disputandi     rationem 

adeo  non  tribuo,    ut  nihil  hoc  pinguius  credam 

fingi  posse.      Francisco  ***)  ingenim ,  fuisse  satis 


*)  Aeqidium  Rotnanurn.     F. 

**)   loannes  Picus  Mivandulanus  vix  annos  XXXII.  nalus  Flo- 

rentiae  d.  17.  m.  Novembr.  a.  1494  morluus  est.      F. 
***)  Francisco  Majrvnio  s.  de  Maronis.        F. 
246)  propriae]     Uterque  liber  a.  1521  editus  et  Mel.  opp.  : 

proprie. 
25)  sophisticas]  Mel.  opp.  :  pbilosopbicas. 


constat 26),  iudicium  defuisse,  declarant  disputatio- 
nes  de  Scoticis  formalitatibus,  quas  pertinacius, 
quam  par  erat,  vindicat.  Et  dispeream,  si  tu  huius 
unquam  vel  chartam  vidisti  auctoris  adeo  a  Tho- 
mistarum  tuorum  scholis  alieni.  De  Alberto  *), 
tam  barbaro  tam  imperito  rerum  sacrarum ,  quid 
potest  commodius  dici  eo,  quod  vulgo  solet: 
In  toto  non  est  corpore  mica  salis.  atque  horum 
quidem  comparatione  Lutheri  auctoritatem  cen- 
ses  elevari,  quos  luce  meridiana  clarius  est  bis 
sedecim  pedibus  ab  hoc  vinci,  si  de  ingenii  acri- 
monia,  de  eloquentia,  de  humanioribus  et  cycli- 
cis  disciplinis  contendatur.  Nunc  cum  sacrarum 
literarum  agatur  caussa,  non  hominum  auctori- 
tate,  non  auctorum  numero,  sed  divinae  scriptu- 
rae  sententiis  certandum  est.  Damnantur  istorum 
scholae,  non  quod  parum  ingeniosae  sint,  quod 
orationis  ornamentis  careant,  quod  obscurae  et 
impeditae,  sed  quod  impiae  sint.  Damnantur 
autem  non  nLuthero,  sed  ab  ipsis  divinae  scri- 
pturae  sententiis ,  quas  liberum  est  cuivis  cum  il- 
lorum  dogmatis  conferre.  Spiritui  sancto  irasce- 
re,  non  Luthero,  si  quid  hic  offenderis.  Quanto 
enim,  o  superi,  maUetLutherus,  nihil  a  vobis  pec- 
catum  esse,  quibuscum  ipsemet  aliquantisper  in- 
saniit,  quom  palaestram  disceptationum  vestrarum 
meditatus  est.  Sed  quam  tragice  exagitas,  quod 
a  nostro  dictum  est,  caussam  erroris  dedisse  Ari- 
stotelis  philosophiam.  Id  vero  declaravimus  pau- 
lo  ante,  Theologiam  adulteratam  esse,  postquam 
admixta  est  philosophia.  Neque  enim  ex  re  Chri- 
stiana  fuit,  sublimia  illa  mysteria  divinitatis  ad  ra- 
tionis  methodos  vocare,  quae  labi,  errare,  falli, 
circumscribi,  capi,  verti  revertique  tam  multi- 
fariam  solet,  ut  nihil  incertius  sit,  quam ,  quas 
putant  certissimas,  demonstrationes  illae  meta- 
physicae,  quibus  ex  caducis  et  fluxis  rebus  aeter- 
na  colligunt.  Quid  quod  in  legibus,  in  peccati, 
in  iustificationis  formulis  toties,  ut  diximus,  erra- 
tum  est,  quia  rationem  libuit  potius,  quam  prae- 
scriptum  Evangelium  sectari?  Sed  revincendi 
sunt,  inquis,  ratione  haeretici  ac  gentiles  phi- 
losophi,  quasi  vero  divino  sermone  humana 
somnia  efficaciora  sint.  At  vero  quos  tandem  con- 
futastis  philosophos  aut  haereticos?  Nam  hoc 
palam  est,  quod  ex  Christianis  haereticos  ac  phi- 


*)  De  Alberto  Magno.       F. 
26)  constat]   Liber  priinum  edilus:  constant, 


521 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


322 


losophos  isto  doctrinae  genere  fecistis.  Sed  ut 
caussae  suae  fidem  faciat,  personatos  scholicorum 
suorum  manes  in  forum  producit,  qui  se  ipsi 
tueantur.  Ancillari,  inquiunt,  coegimus  Theo- 
logiae  philosophiam.  Immo  vero  philosophiae 
Theologiam,  cum  philosophando  obliteraveritis 
Evangelium.  Humanum,  inquiunt,  intellectum 
captivum  facere  conati  sumus  in  obsequium  Chri- 
Sti.  Quid  audio?  mentem  Christus  occupavit, 
quae  non  probat,  nisi  quod  adsequitur  humana 
ratio?  Iam  ita  quaesistis  in  pierisque  rationem, 
Ut  cedere  oportuerit  philosophiae  Christum,  id 
quod  supra  declaravimus.  Scilicet  obnoxiam  fe- 
cistis  rationem  Evangelio,  delire  Thoma  et  tu 
somniator  Scote,  cum  docuistis,  citra  divini  spi- 
ritus  auxilium  posse  singula  letalia  peccata  vi- 
tari.  Agnoscis,  Thoma,  placitum  tuum?  Sic  enim 
ais:  Antequam  ratio,  in  gua  est  peccaium  mor- 
tale^  reparetur  per  gratiam  iustificanlem,  potest 
singula  peccata  mortalia  vitare.  Hoccine  est  in 
Christi  obsequium  vincire  intellectum  humanum? 
Diversa  enim  docuit  ille,  ut  apud  Iohannem  scri- 
ptum  est,  cum  ait:  Sine  me  nihil  potestis  facere. 
Quae  est  igitur  insania  docere,  quod  citra  Christi 
spiritum  vitari  peccatum  possit?  Tuvero,  Occha- 
me,  deliciae  quondam  nostrae,  quid  sentiebas, 
quom  disputares,  Gratia  opus  esse  ad  iustifica- 
tionem,  neque  rationem,  neque  scripturam,  ne- 
que  experientiam  testari.  Agnoscis,  opinor,  dogma 
tuum.  Nnm,  principes,  difficile  est  iudicare,  utrarn 
utri  captivam  fecerint,  qui  in  his  locis  vel  prima- 
riis  Evangelii  a  Christo  ad  philosophiam  defecere. 
Quomodo  autem  patrum  Ecclesiasticorum  ratio- 
nem  habuisse  videri  potestis ,  qui  adeo  novum  et 
dissimile  illorum  Theologiae  genus  reperistis? 
Quid  enim  illis  cum  Aristotele  commune  unquam 
fuit?  Sed  quis  non  rideat,  quod  alitam  pacem 
scholasticis  literis  fingitis,  in  qua  tot  sectae,  quot 
scriptores  sunt.  An  vero  pacis  literae  ullae  esse 
possunt  praeter  Evangelicas,  quas  ille  prodidit, 
qui  unuspacem  orbi  juvtjuoovvov  sui  donavit.  An- 
non  videmus,  inAcademiis  publicorum  studiorum 
|vel  solos  omnium  dissensionum  ac  tumultuum 
auctores  esse  Theologastros?  Nam  ubi  Evange- 
lium  non  est,  esse  Christus  non  potest,  ubi  Chri- 
stus  non  est,  ibi  quid  nisi  errorem,  ambitionem 
et  quidquid  est  vitiorum  reperias.  Neque  vero 
pax  censenda  est,  quod  annos  iam  quadringentos 
nullae  videntur  haereses  fuisse,  nulla  dogmatum 
bella  in  Ecclesia.  Nam  et  haereses  ipsi  communi 
Melanth.  Ofeh.  Vol.  I. 


in  scholis  decreto  professi  estis,  nisi  haereses  vo- 
care  non  licet,  quae  contra  Evangelium  prodita 
sunt,  et  cum  pro  Evangelio  reluctari  Pontificum 
etPrincipum  tyrannidi  debuissetis,  contra  Evan- 
gelium  a  tyrannide  stetistis.  Ibi  cum  libere  de- 
grassari  in  pietatem  tyrannis  licuerit,  quicunque 
tandem  fuere,  quorum  scelere  factum  est,  ut  prisca 
Ecclesiae  statuta  legesque  paulatim  extinctae  sint? 
Vos  socordiam  vestram  pacis  studium  interpre- 
tamini.  An  nescitis,  non  pacem  in  terras,  sed 
gladium  inissum  esse?  Sed  de  hoc  pacis  genere 
paulo  post  plura  dicemus,  quandoquidem  et  nullo 
discrimine  pacem  temere  iactari  a  vobis  intelligo 
et  male  audire  Lutheri  doctrinam,  quod  mutari 
velit,  quae  citra  tumultum  fortasse  convelli  ne- 
queant.  Rursum  inquiunt,  testis  doctrinae  no- 
strae  multitudo  est.  Huius  si  tu  suffragium  caus- 
sareris,  hirce,  quis  non  rideret?  nunc  cum  haec 
ab  ipsis  auctoribus  dicuntur,  cogitate,  principes, 
quantum  cordis,  quantum  iudicii  sit  iis,  qui  in 
re  sacra  multitudinis  testimonium  valere  volunt. 
vel  vetusta  sententia  Graeci  cuiusdam  doceat, 
quam  sit  nulla  huius  testimonii  fides,  qui  ait: 
nleiovaq  zazovg  Hvai.  Mentisne  sanae  putemus 
esse,  qui  vestro  exemplo  sic  argumentetur,  plures 
esse  impios  et  ignorantes  Christi,  quam  Christia- 
nos,  damnandum  igitur  Christianismum  esse? 
Utinam,  principes,  tam  stulte  omnia  ab  istis  do- 
ceri  credatis,  quam  haec  dici  videtis.  Sed  et  de 
multitudinis  suffragio  postea.  Testis,  inquiunt, 
RomanorumPontificum  auctoritas.  O  Attico  fide- 
liorem  testem,  quomodo  enim  dissentiret  ab  iis, 
quos  tyrannidos  suae  vindices  tam  strenuos  habe- 
bat.  Sed  quaeso  te,  Occhame,  dePontificum  au- 
ctoritate  in  dialogis  tuis  quid  sentis?  Aut  quo- 
modo  scholasticae  doctrinae  patronum  nunc  Ro- 
manum  Pontificem  imploras,  in  quem  tam  atroci 
scripto  quondam  Bavaro  tuo  Imperatore  de- 
bacchatus  es.  Iam  quod  Christi  testimonium  al- 
legant,  doleo,  nomen  eius  impiae  doctrinae  prae- 
texi,  qui  suam  vocem  a  suis,  non  Aristotelis 
somnia  agnosci  voluit.  Sed  quod  Christi  testi- 
monium  est?  Laborum,  inquiunt,  praemia  in 
terris,  multiplices  honorum  titulos  largitus  est. 
Vel  hinc  est  olfacere,  principes,  quam  nihil  sa- 
piant  Christiani,  qui  in  Evangelii  disputatione 
honores,  gloriolam,  opes  caussantur,  quae  quam 
non  pertineant  ad  vere  Christinam  mentem  intel- 
ligunt,  qui  crucem  a  Christo  piis  propositam  sciunt. 
Heus,  Paule,  doctrinam  tuam  e  Christo  non  fuisse 
21 


323 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


324 


horurn  Theologastrorum  iudicio,  arguent  tot  pla~ 
gae,  tot  ignominiae,  denique  mors  illa  infamis, 
qua  Christum  proxime  piis  expressisse  hactenus 
visus  es.  Non  fuisti,  inquam,  Paule,  Magister  no- 
sler,  et,  quod  abominabilius  est,  sordida  manuum 
opera  victum  tibi  quaesisti.  In  tali  cum  Christum 
Theologi  isti  non  agnoscant,  qui  sciemus,  unde 
profectum  sit  Evangelium  tuum?  Si  Christianos 
faciunt,  Theologastri,  purpura,  mitra,  tituli  vestri 
et  illa  insana  stipendia,  quibus  saginamini,  nihil 
Christianius  reperiemus  Sybaritis  illis  ac  Milesiis 
hominibus,  ut  ferunt,  prodigiosae  luxuriae.  Et 
quia  ab  opibus  ac  deliciis  vestris  aestimari  do- 
clrinam  vultis,  quaeso,  Paulum  audite,  huius  iudi- 
cii  vestri  fiaaavov,  cum  scribit:  Multi  ambulant, 
quos  saepe  dicebam  vobis,  nunc  aulem  et  jiens 
dico  inimicos  crucis  Christi,  quorum  finis  interi- 
tus,  QUOBJJM  DEUS  VENTER  EST,  et 
gloria  in  confusione  ipsorum,  qui  terrena  sapiunt. 
Paulus  dolet  esse,  qui  rem  ventris  agant;  vos  au- 
tem  de  voluptatibus  vestris,  Christiani,  si  diis  pla- 
cet,  videri  vultis.  Num  obscurum  est,  alium 
Christum,  alium  Christianismum  doceri  ab  istis 
bene  pinguibus  magistris ,  quam  docuit  ille  quon- 
dam  Evangelus  noster  Paulus.  Sed  ut  gestiebat, 
ut  exsultabai  hircus,  cum  illorum  orationi  adplau- 
dens  suum  adiiceret  velut  im(pc6vrjjua:  Insurgat, 
inquiens,  Martinus  contra,  plusne  iste  solus, 
quarn  decem  milia  poterit?  Audi,  hirce,  unius 
Christi  potior  est,  quam  decem  myriadum  calcu- 
lus.  Non  enim  quod  plurimis,  sed  quod  optimis 
adeoque  quod  Christo  placuit,  in  hac  caussa  va- 
leat.  Plus,  inquis,  uni  contentioso,  quam  tot 
pacificis  credetis?  Quidni?  Principes  plus  uni 
Luthero,  quam  tot  mutis  canibus.  quam  enim 
hircus  pacem  vocat,  eam  aversatur  is,  qui  dixit: 
Non  veni  pacem  mittere,  sed  gladium.  Plus,  in- 
quis,  impudenti,  quam  verecundis?  Etiam  per 
gratias.  Nam  verecundos  tu  vocas,  quos  Evan- 
gelii  puduit.  Noluit  hoc  nos  modo  verecundos 
esse  Christus,  cum  ait:  Qui  me  erubuerit  et  meos 
sermones,  hunc  filius  hominis  erubescet,  cum 
venerit  in  maiestate  sua  et  patris  et  sanctorum 
angelorum.  An  plus  etiam,  inquis,  superbo, 
quam  mansuetis?  maxime.  Nam  Evangelio  pie 
superbit  Lutherus.  quomodo  superbiebat  et  Pau- 
lus,  cum  Cephan,  minime  ignobilem  Apostolum, 
palam  iucesserct.  Iam  quos  tu  mansuetos,  Pau- 
lus  inflatos  ac  superbos  vocat  in  Epistola  ad  Ti- 
motheum  priore,  nempe  eos,  qui  non  acquiescunt 


sanis  sermonibus  domini  nostri  IesuChristi.  Rur- 
sum  plusne,  inquis,  praecipiti,  quam  solidissi- 
mis?  At  hic  non  video,  cur  praecipitem  magis 
Lutherum  voces,  quam  scholasticos  tuos,  qui 
primum  literarum  divinarum ,  deinde  et  spiritua- 
lium  adfectuum  rudes  de  divinis  rebus  commen- 
tari  ausi  sunt.  Et  hi  tibi  solidissimi  videntur, 
cum  prorsum  ab  aranearum  telis,  hoc  est,  huma- 
nis  argutiis  pendeant.  Quodsi  olfacere  posses, 
hirce,  quam  frigide,  quam  aniliter,  quam  stulte 
de  raaximis  rebus  garriant,  haud  dubie  neophyti 
tibi  viderentur,  quos  nunc  solidissimos  censes. 
Et  ingenio  minime  stupido  Lutherus  et  spiritu 
neutiquam  ignavo,  hic  cur  tibi  praecipitantior  vi- 
deatur  non  video,  nisi  quod  eum  a  socordia  tua 
vis  aestimari,  quod  quam  iniquum  sit,  quis  nescit? 
Plus  vero  etiam  stulto,  inquis,  quam  sapientissi- 
mis?  omnino.  Nam  quanto  tutius  est  credere 
stultitiae  spiritus,  quam  carnali  sapientiae?  Si 
qua  enim  fuit  omnino  in  isto  genere  prudentia, 
certe  carnalis  fuit  et  ab  omni  gustu  spiritus  alie- 
na,  id  quod  palam  testantur  libri.  An  ignoras, 
stulta  mundi  elegisse  deum,  ut  sapientiam  con- 
fundat?  Sed  cur  stultus  videtur  Lutherus?  quia 
sermonem  crucis  praedicat?  Is  vero  quibusnam 
stultitia  est?  nonne  perenntibus?  En,  hirce,  ut 
omineris  tibi,  cum  hunc  arguis  stultitiae.  Sed  o 
salutarem  stultitiam  multis  gentibus,  vobis  etiam, 
qui  de  sapientia  gloriamini,  pertimescendam. 
Sanctissimis  autem  potius  credatur,  quam  pro- 
phano,  immo  prophano  potius,  quam  angelis 
coelestibus,  siEvangelium  aliud  docuerint,  quam 
quod  dwinis  literis  proditum  est.  Iam  cum  in 
universum  iniquum  sit  et  stultum,  ab  hominum 
auctoritate  genus  doctrinae  aestimare,  sanctitatis 
titulos  frustra  mihi  memoras,  quos  ipsi  vos  Sco- 
tistae  ac  Thomistae  ridetis,  quoties  hoc  isti  argu- 
mento  Thomae  sui  dogmata  vindicant.  Nae  tu 
autem  egregie  sapis,  qui  de  doctorculorum  tuo- 
rum  sanctitate  tam  audacter  pronuntias,  in  qui- 
bus  adeo  nihil  Christi  doctrina  arguit,  at  Christi 
spiritum  Lutheri  doctrina  refert.  Est  in  tuis  ge- 
nus  sapiendi  animale,  quod  cum  a  prophana 
mente  proficiscatur ,  non  patiar,  auctores  divinos 
vocari.  Sed  quid  haec  tecum,  hirce,  qui  a  spiri- 
tualium  rerum  sensu  tam  alienus  es?  Quin  pergi- 
mus  ad  reliqua.  Credi  vis  plus  columbis,  quam 
serpenti  Hussitico.  Immo,  hirce,  plus  Lutheroy 
quam  tui  generis  hypocriticis  columbis  credi  iu- 
beo.     Serpenti  inquis?    Recte.     Nam  serpentur» 


325 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


326 


-prudentiam  voluit  Apostolos  imitari  Christus,  quo 
exemplo  libenter  patiar,  hnnc  a  te  serpentem  vo- 
cari.  cuius  vos  prudentia  hactenus  tam  misere 
cruciat,  cum  nihil  non  caute,  nihil  non  sapien- 
ter  facit  ac  dicit,  atque  ita  dimicat  vobiscum  2'), 
ut  obiecto  suo  corpore,  id  quod  serpens  solet,  ca- 
pitis,  hocest,  Christianae  doctrinae  gloriam  ad- 
serat.  Quod  vero  et  Hussiticum  addis,  invi- 
diose  quidem,  sed  citra  contumeliam.  Quanto 
rectius  enim  de  pietate  sensit  vir  ille,  quam  uni- 
versa  scholasticorum  factio?  In  summa  parum 
religiosum  putas,  hirce,  a  tam  gravibus  auctoribus 
dissentire.  Ergo  et  extingui  vis  spiritus  contra 
Apostoli  oraculum,  si  nihil  censes  docendum, 
quam  quod  ab  illis  posteritas  accepit.  Cur  illis 
ipsis  non  praecipiebas,  ne  quid  praeterea,  quae 
ab  Apostolis,  a  sacrosanctis  patribus  acceperant, 
conscriberent?  At  iniquum  erat,  alienae  industriae 
modum  praescribere.  Cur  igitur  in  Luthero  vis 
aequum  esse,  quod  in  aliis  iniquum  videbatur? 
Malebam,  inquis,  Lutherus  Pythagoreum  egis- 
set.  Egisset  ille  quidem ,  si  scholici  isti  aut  nihil 
aut  saniora  docuissent.  et  iis  quidem  quanto 
utilius  fuerat,  Pythagoricam  l^e^ivd-iav  imperatam 
hominibus  adeo  inepte,  adeo  frigide,  adeo  impie 
garrulis!  Porro  non  vult  Apostolus,  extingui  spir 
ritus ,  sed  probari.  Idem  nunc  ego ,  si  nulla  alia 
re ,  certe  Paulinae  vocis  oraculo  a  vobis  impetrari 
posse  confido,  ut  istorum  doctorculorum  et  Lu- 
iheri  spiritus  discernatis  iudicetisque ,  non  iuxta 
auctorum  nomina  titulosve ,  sed  iuxta  Christianas 
literas.  Nihil  obsit  Luthero,  quod  tantae  mul- 
titudini  solus  adversatur,  nihil  quod  contentio- 
sum,  quod  impudentem,  quod  superbum,  quod 
stultum,  quod  serpentem  et  quid  non  isti  ad- 
pellant,  nempe  non  tam  Lutheri,  quam  ipsius 
Evangelicae  veritatis  inimici.  Vincat,  si  ex  deo 
eius  spiritus  est ,  si  cum  Christi  literis  consentiunt 
eius  dogmata,  quem  unum  profitetur.  ut  cum 
Aristotele,  cum  Thomastris,  cum  insanis  Ponti- 
ftcum  constittitionibus  conveniant,  non  laborat. 
Iudicabitis  autem  eo  fortius,  quod  non  Lutheri 
privatim,  sed  vestra,  sed  Christiani  populi  res 
agatur,  si  qua  publicae  salutis  vos,  ut  debet  et 
principes  et  Christianos,  cura  tangit.  Hactenus 
contra  scholasticam  doctrinam  et  philosophiam 
satis  multa  dixi,  quaedam  obiter  attingens  convi- 


27)  vobiscum]   Mel.  opp. :  nobiscum. 


tia,  quibus  Lutherum  proscidit  mendacissimus 
omnium  mortalium  hircus.  Caetera,  quia  et  le- 
viora  et  ad  caussam  non  ita  multum  facere  vide- 
bantur,  ut  auribus  vestris  parceremus,  consulto 
praeterivimus ,  maxime  cum  ita  vivat  Lutherus, 
ut  eum  poenitere  sui  nondum  debeat. 

DE  CAUSSA  PONTIFICIA. 

Nunc  venio  ad  eam  actionis  partem,  de  qua 
certissimam  victoriam  sibi  promittunt  inimici, 
nempe  ad  caussam  pontificiam,  ubi  cognoscetis, 
Principes,  haud  paulo  certius,  quam  magnae, 
quam  piae  rationes  im\mlerint  Lutherum  ad  susci- 
piendum  hoc  Christianum  bellum,  ut  vobis,  ut 
orbi  terrarum  Pontifices  imposuerint,  ut  suis  tra- 
ditionibus  ac  legibtis,  sua  tyrannide  Christianis- 
mum  extinxerint;  breviter  cognoscetis,  quod  sit 
illud  abominabile  Antichristi  regnum ,  de  quo 
tam  multa  sacri  vates  et  ipse  Christns  vaticinati 
sunt.  Quaeso  autem,  in  caussa  pia  adeoque  ve- 
stra,  ea  me  facilitate  audiatis,  quam  hactenus  ex- 
pertus  sum.  Ac  primum  quidem  peccari  a  Lu- 
thero  censet  hircus,  quod  contra  fas,  contra  leges 
sedem  Pontificiam,  penes  quam  iuxta  Christi 
sententiam  vult  rerum  Christianarum  summam 
esse,  impetat.  Sed  quatenus  liceat  magistratum 
a  subdito  corripi,  postea  exponam,  uhi  docuero, 
qualis  hic  sit  magistratus,  quale  regnum,  quod 
sic  pertimescit  tot  saecula  infoelix  Europa.  Nam 
Luthero  interim  arbitror  licere,  Evangelium  vel 
reclamantibus  non  rnodo  istis  fictitiis  Pontificibus, 
sed  etiam  daemonibus  pradicare.  Docebimus 
autem,  id  quod  in  hac  re  potissimum  est,  primo 
loco,  non  esse  debere  penes  Ptomanum  Pontifi- 
cem  rerum  Christianarum  summam,  deinde  obi- 
ter  capita  malorum  recensebimus ,  quae  huius  ty- 
rannidi  debemus,  ex  quibus  colligere  poteritis, 
quam  nihil  Christi  referant,  qui  se  illius  vicarios 
religiose  nominari  praecipiunt.  Et  quia  de  di- 
vino  iure  disputatio  est,  mitto  hominum  senten- 
tias  atit  commenta,  mitto  vulgi  opinionem  de 
consuetudine.  Neque  enim  de  eo  contenclitur, 
qtiod  fit,  sed  quod  fieri  debebat.  Iuris  contro- 
versia  est,  non  humanarum  vel  opinionum,  vel 
consuetudinum.  Quanquam,  si  quis  ex  veterilms 
optimorum  ac  sapientissimorum  sententias  et  res 
gestas  diligenter  consideret,  nihil  alienius  intelli- 
get  fuisse  quondam  a  rebus  Christianis  hoc  Papi- 
stico  regno,  vel  ut  ipsi  vocant,  Romano  primatu. 
21  * 


827 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


328 


Sed  quid  est  hominum  opinionibus  in  universum 
et  inconstantius  et  vanius?  Quare  operae  pre- 
tium  facturus  mihi  videor  et  pro  Christiano  offi- 
cio,  si  ex  illis  ipsis  literis  caussae  meae  argumenta 
petam,  ad  quas  exigi  omnia,  quae  in  res  humanas 
indicunt,  divinus  spiritus  voluit.  Porro  prius- 
quam  sententiae  nostrae  rationem  reddemus  28), 
eos  scripturae  locos  explicabimus ,  quibus  hircus 
Petro  primas  vindicat. 

Ac  primum  quidem  Christi  verba  expende- 
mus,  postea  commentariorum  sententias  excus- 
suri.  Quanquam  quid  attinet  dicere  de  commen- 
tariis,  si  ipsam  Evangelii  historiam  favere  senten- 
tiae  nostrae  constiterit?  Quid  autem  minus  est 
accommodum  ad  probandum  Petri  primatum, 
quamid,  quod  est  apud  Matthaeum:  Tu  esPetrus, 
et  super  hanc  petram  aedificabo  Ecclesiam  meam. 
Tam  licenter  enim,  tam  impie  hoc  loco  sunt  abusi 
Pontifices,  ut  vel  hoc  unum  indignos  arguatChri- 
stianorum  Episcoporum  nomine ,  quorum  in  pri- 
mis  erat,  scripturae  sensum  et  optima  fide  et 
propriissime  reddere.  At  hi  quid  egerunt  hic 
aliud,  nisi  ut  nae  intelligendo  nihil  intelligere- 
tur?  Et  tu  mihi  Cardinalem  Turrecrematensem 
adlegas,  hominem  cum  ipso  Cardinalis  nomine 
suspectum,  tum  egregie  indoctum.  Quin  Alva- 
ros  etiam  et  Caietanos  allegabas,  qui  quid  non 
tribuunt  Romano  Antichristo  ?  Et  hos  calumnia- 
tores  divinae  scripturae  fertis,  Principes,  quorum 
leges  calumniari  capitale  est,  ubi  res  tantum  aut 
corpus  periclitatur?  Hic  quanto  conveniebat  vos 
severius  agere,  ubi  in  discrimen  animae  adducun- 
tur?  Cui  enim  non  imposuit  per  divinae  sen- 
tentiae  impiam  expositionem,  nedum  insulsam, 
Roma?  At  quam  multos,  quam  egregios  Evan- 
gelii  locos  ad  tyrannidem  suam  pari  audacia  et 
stultitia  detorsit. 

Sed  quid  moror,  detrahamus  aliquando  rrjy 
ksorrrjy  Cumano  isti  asino,  immo  Romano  lupo, 
qua  se  iam  annos  circiter  quadringentos  impuden- 
ter  venditat  orbi  terrarum.  Et  priusquam  ego  de 
his  scripturae  locis  disseram,  exhibeo  vobis  Lu- 
theri  librum  plane  Christianum  adversus  Petri 
primatum,  in  quo  copiosissime  tractavit,  quae  de 
hac  caussa  omnino  dici  poterant.  Ab  eo  commen- 
tario  requiretis,  si  quid  in  hac  oratione  desidera- 
veritis. 


28)  reddemus]  Mel.  opp.?   rcddamus. 


Volebat  hoc  scripturae  loco  summam  Evan- 
gelii  et  compendiariam  viam  humanae  salutis  in- 
dicare  Christus,  volebat  explicare  illud  patribus 
promissum  et  Prophetarum  oraculis  significatum 
Evangelium,  breviter  volebat  novum  condere, 
abrogato  veteri,  testamentum.  Hactenus  morta- 
litas  legem  didicerat,  et  legis  iustitiam  et  legis 
praemia.  Hic  Christus  Evangelii  iustitiam  et  il- 
lius  comitem  vitam  perpetuam  revelabat.  Nam 
cum  Evangelium  sit  illa  salutaris  denunciatio,  qua 
promitti  tur  gratia ,  vita  salusque  iis,  qui  fide  co- 
haerent  cum  Christo ,  Evangelica  vero  iustitia 
non  aliud,  nisi  fiducia  in  Christum.  Videte,  san- 
ctissimum  mysterium  idque  absconditum  tot  sae- 
culis  ut  aperiat,  ut  explicet. 

Et  quia  de  mysterio  abscondito  disputamus, 
adferte,  Principes,  spiritus  aures,  quibus  spiritus 
divini  sermonem  audiatis.  Nam  Papistis  istis, 
Christi  ignorantibus,  non  sunt  nisi  carnis  aures, 
qui  audientes  audiunt  et  non  intelligunt ",  ut  Pro- 
phetae  verbis  utar.  Quid  enim  Papae  cum  Evan- 
gelio  ?  Quid  Reliali  cum  Christo  ?  Quid  tenebris 
cum  luce? 

Et  principio  duo  hominum  genera  esse  indi- 
cat  hic  scripturae  locus,  alterum  eorum,  qui  ut  ex 
carne  nati  sunt,  ita  sunt  caro,  quorum  et  incertae 
et  variae  sunt  de  Christo  opiniones  adeoque  car- 
nales,  cum  alii  eum  Iohannem  baptistam  esse, 
alii  Heliam ,  alii  alium  quempiam  ex  prophetis  ar- 
bitrentur,  alterum  eorum,  qui  Christum  agno- 
scunt,  fatenturque,  filium  dei  vivi  esse.  Hi  vero 
sunt  novi  testamenti  populus,  a  quibus  non  aliud 
requiritur,  nisiChristi  cognitio  seu  fides.  Porro 
fidem  esse  summam  iustitiae  nostrae,  liceat  enim 
mihi  uti  in  caussa  Christiana  Christianis  verbis, 
Christus  testatur,  cum  respondet:  Seatus  es,  Si- 
mon.  Beatum  enim  pronunciat  eum,  qni  Chri- 
stum  agnoscit. 

Nondum  auditis,  Principes,  Beatus  es,  Papa 
Romane,  vastator  orbis  terrarum;  sed  Seatus  es, 
Simon.  verum  cur?  quiaChristum  agnoscis.  Sed 
solum  Simonem,  inquies,  beatum  pronunciatChri- 
stus,  quae  circumstantia  docet,  eum  caeteris  prae- 
ferri?  Nequaquam.  Nam  quod  hunc  singulari- 
ter  beatum  pronunciat,  cum  ante  omnes  interro- 
gasset,  quid  de  se  sentirent,  mihi  videtur  a  sin- 
gulis  Christianis  apertam  ac  peculiarem  confessio- 
nem  exigere.       Ideo  eum,    qui  iam  responderat, 


329 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


330 


beatum  dicit.  idem  dicturus,  quicunque  faterentur, 
quod  Petrus  confessus  erat. 

Habetis,  Principes,  qui  sit  populus  novi  te- 
stamenti,  nernpe  qui  Christum  agnoscit.  Habe- 
tis,  quae  sit  Evangelica  iustitia,  nempe  fiducia  in 
Christum.  id  quod  in  illa  egregia  ad  Piomanos 
Epistola  Paulus  agit,  cum  inquit:  Corde  credi- 
tur  ad  iustitiam^  ore  autemfit  confessio  ad  salu- 
tem.  Nunc  videte ,  unde  haec  novi  testamenti  fa- 
milia  nata  sit.  Nam  cum  ait,  Caro  et  sanguis 
non  revelavit  tibi,  sed  pater  meus ,  qui  in  coelis 
est,  ostendit,  e  spiritu,  non  e  carne  natam  esse,  si 
quidem,  quos  delegit  deus,  eos  regenerat  per  spiri- 
tum  suum,  et  Christo  per  fidem  inserit  ceu  ra- 
mum  arbori.  Iam  quia  confessus  erat  Christum 
Simon,  Petrus  vocatur,  hoc  est,  saxum.  Quae 
adpellatio  credentium  communis  est,  quandoqui- 
dem  et  fides  communis  est.  Quod  addit  autem: 
Super  hanc  petram  aedificabo  Ecclesiam  meam, 
tam  non  potest  pertinere  ad  Simonem ,  quam  ab- 
surdum  est,  Ecclesiam  super  hominem  exstructam 
esse.  Si  Ecclesia  credentium  numerus  est,  ut 
hic  locus  docet,  adeoque  eorum,  quibus  Christum 
pater  coelestis  revelavit,  quaeso,  quid  ineptius, 
quid  stultius  vel  cogitari  potest,  quam  Ecclesiam, 
quae  credentium  consensio  est,  incumbere  in  ho- 
muncionem  Simonem,  maxime  cum  in  potestate 
sua  fidem  humanus  captus  non  habeat,  regeneren- 
turque  a  deo,  quotquot  Christo  accensentur.  Aut 
nega,  Ecclesiam  gigni  spiritu,  aut  nega,  carni  Si- 
monis  incumbere.  Verbo  fidei  Ecclesia  ceu  semi- 
nario  concepta  est.  Idem  verbum  fidei  petra  est 
ac  rupes,  cui  incumbit.  Fundamentum  enim  Chri- 
stum  esse,  Paulus  scribit  ad  Corinthios.  Sed  nihil 
haec  valeant  quantavis  luce  clariora  argumenta, 
si  non  id,  quod  sequitur,  fidem  facit  vel  adversa- 
riis,  nihil  in  hac  sententia  de  primatu  Petri  di- 
ctum  esse,  quam  nobis  ceu  juaxooTg  avldls  nun- 
quam  non  intonantPapisticiCanones.  Nam  quod 
ait,  et  portae  inferorum  non  praevalebunt  adver- 
sus  eam,  quaeso  te,  quae  illa  petra  est,  quae 
immobilis  adversum  Satanae  impulsus  consistit. 
Petrusne?  at  hic  postea  statim  lapsus  est,  ita  ut 
negarit  etiam  Christum.  Papane?  Sed  quid  stul- 
tius,  quam  negare,  aliquid  adversus  Papam  licere 
Satanae?  Porro  fundamentum  fides  est  in  Chri- 
stum,  quae  peccati  et  mortis  vim  sola  superat.  Id 
quod  testatur  Christus  inquiens:  Qui  credit  in 
filium,  habet  vitam  aeternam.  Sunt  enim  portae 
inferorum   regnum    peccati   ac    mortis.      Quodsi 


contendes  ad  Papam  ista  pertinere,  dabis  nobis, 
omnes,  qui  inPapam,  ut  ita  dicam,  aedificati  sunt, 
salvos  fieri. 

Ergo  haec  de  Ecclesia  Christi,  non  Papae, 
de  populo  novi  testamenti ,  de  Evangelii  potentia 
intelligemus,  polliceri  Christum  credentibus  vi- 
tam,  polliceri,  superaturos  per  fidem  suos  regnum 
diaboli,  id  est,  peccati  et  mortis.  Haec,  princi- 
pes,  germana  est  huius  loci  sententia,  quam  inimi- 
corum  etiam  conscientia  probet,  necesse  est.  Quid 
hic  de  primatu  Romano ,  quid  de  tyrannide  pon- 
tificia?  Nemo  enim  tam  amens  est,  nemo  aut  tam 
impie  stolidus,  aut  tam  stolide  impius,  qui  non 
intelligat,  adPetrum  detorqueri  nulla  ratione  pos- 
se,  quod  dictum  est,  et  portae  inferi  non  praeva- 
lebunt  adversus  eam;  alioqui  quor  non  salvantur 
omnes,  quos  fulcit  Petrus?  Necesse  est  igitur,  de 
fide  intelligamus,  quae  cum  sola,  ut  isti  loquun- 
tur,  iustificet,  sola  a  peccato  et  morte  vindicat. 
Aut  si  Petrus  a  peccato  et  morte  liberat,  quin 
Christo  longum  valere  dicimus  et  pupas  Roma- 
nas  adoramus. 

Atque  hanc,  principes,  sententiam  sic  tueor, 
ut  ei  neque  Origenis,  neque  Ambrosii,  neque  Hie- 
ronymi,  neque  Chrysostomi,  neque  cuiusvis  ve- 
terum  diversa  scribentis  opinionem  praeferri  pa- 
tiar.  Nam  cum  ipse  per  sese  locus  Evangelicus 
satis  clarus  sit,  cur  me  patiar  frivola  expositione, 
humano  glossemate  a  manifesta  Evangelii  sen- 
tentia  avelli.  Sic  illi  docebant,  ut  esset  penes  se- 
dentes,  ut  Pauli  verbo  utar,  criticos  iudicium: 
Idem  ego  penes  vos  de  mea  sententia  esse  volo: 
quam  ubi  scripturis  aut  evidentibus  argumentis 
intellexero  confutatam,  cedam  per  gratias  pro 
Christiano  officio,  quisquis  monuerit.  Sed  in 
tamclara  luce  non  video,  quomodo  extorqueri  mihi 
omnino  haec  sententia  queat.  Hic,  hirce,  expedi 
arma  et  ingenium,  ut  hunc  Evangelii  locum  do- 
ceas  ad  Pvomanum  primatum  pertinere.  Etenim 
Chrysostomo ,  aut  Ignatio ,  aut  quibusvis  aucto- 
rum  non  credam,  nisi  quatenus  permittit  scriptn- 
ra.  Et  tu  cum  de  divino  iure  dissereres,  quid  ho- 
minum  sententias  producebas,  quas  ,  nisi  insanis, 
non  ignoras,  nihil  facere  ad  disputationem  de  iure 
divino. 

Non  arbitror,  de  sententia:  Tu  es  Petrus,  et 
super  hanc  petram  etc.  longiorem  a  me  disputatio- 
nem  requiri,  quandoquidem  admonui,  nihil  eo 
loco  agi  de  primatu  cuiusvis,  sed  de  natura  fidei, 


831 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


832 


ex  qua  una  peudet  Ecclesia,  quae  una  est  iustitiae 
Christianae  et  colophon  et  summa ,  atque  ad  hanc 
pertinere,  quod  dictum  est,  adversus  eam  non 
praevalituras  inferorum  portas.  alioqui  omnino 
non  intelligo,  quorsum  referri  a9)  debeat ,  quod  de 
portis  inferorum  dicit  Christus,  nam  satis  constat, 
quod  a  peccato  ac  morte  neminem  Papa  vindicat. 
Qua  de  re  si  quis  tamen  desiderat  copiosiorem 
disputationem,  legat  ea,  quae  contra  Romanen- 
sem  Bullam  a  Luthero  de  hac  caussa  conscripta 
sunt.  Porro  nihilo  prudentius  aut  religiosius  ad- 
legant  locum,  qui  est  in  ultimo  Iohannis  capite, 
ubi  Christus  ait  Simoni:  Pasce  oves  meas,  qui 
quam  nihil  ad  rem  faciat  pontificiam,  ut  multa 
praeteream,  paucis  docebimus.  Nam  cum  pascen- 
di  verbo  docendi  provinciam  Christus  signarit, 
impossibile  est ,  Petrum  hic  praefectum  esse  uni- 
versae  Ecclesiae,  cum  impossibile  sit,  universum 
orbem  ab  uno  homuncione  doceri  seu  regi,  ut 
interim  donem,  regendi  significationem  verbo 
pascendi  eomprehensam.  Nam  quod  cavillari 
queant,  Petri  vicem  defungi  reliquos  Episcopos, 
suffrigidum  est,  quando  et  citraPetri  auctoritatem 
tam  multi  a  Paulo  eruditi  praedicarunt,  nisi  quis 
ignoratPriscillam,  Aquilam,  Apollon,  ut  pleros- 
que  alios  omittam.  Satis  arbitror  liquere,  quam 
inscite  detortus  sit  iste  Iohannis  locus  ad  Roma- 
nam  tyrannidem.  Nam  hoc  agebatChristus,  qua- 
iem  oporteat  esse  Episcopum,  nempe  amantem 
domini ,  non  statuebat  autem  de  primatu  Petri. 

Iam  cum  palam  sit,  Evangelicas  sententias 
et  inepte  et  impie  ad  Pontificium  regnum  detor- 
tas,  nolim,  Principes,  obesse  mihi  hominum  hac 
de  re  opiniones.  Miseram  enim  Remp.  Christia- 
nam,  si  ex  mutabilibus  hominum  dogmatis  pen- 
deamus;  caecos  nos,  si  divinis  oraculis  humana 
somnia  aequemus.  Quid  enim  futurum  sit  in 
Republica  Christiana,  immo  quorsum  Christia- 
nismus  iam  sit  prolapsus,  cogitate,  per  stultam 
istam  persuasionem  probandi  omnia,  quae  vel 
per  febrim  somniarunt  in  scholis  Sophistae,  vel 
per  tyrannidem  confinxerunt  scelerati  et  insani 
Pontifices?  Absit  autem,  ut  illa  sacra  anchora 
doctrinae  Evangelicae  eripiatur,  ad  quam  unam 
in  tanta  humanarum  opinionum  tempestate  con- 
fugere  tuto  licet.  Absit,  ut  nobis  obscuretur  illa 
cynosura,  ne  non  sit  certum  aliquod  signum,  ad 


29)  referii]    Mel.  opp. :    referre. 


quod  in  tantis  errorum  undis  involuti  recto  cursui 
restituamur.  Non  patiar  igitur,  premi  me  quorun- 
vis  scriptorum  vel  opinionibus  vel  auctoritate, 
quandoquidem  Evangelicae  literae  in  diversum 
trahunt.  Tantum  abest,  ut  aut  Chrysostomo,  aut 
Cyrillo,  autaliis,  quos  citas,  novitiis  scriptoribus 
cedam.  Quid,  quod  parum  bona  fide  illorum  te- 
stimonia  citas?  Sed  quid  miremur  hominum 
scriptis  abuti  eum,  qui  divinis  iiteris  tam  foede 
abutitur.  Nullo  enim  negotio  tum  Chrysostomi, 
tum  Cyrilli,  tum  Theophili,  tum  Augustini  sen~ 
tentiae  ad  caussam  meam  et  aptius  quidem  detor- 
queri  queant,  quam  ad  tuam. 

Nec  enim  continuo  primas  in  Ecclesiastica 
administratione  tribuit  Petro,  qui  eum  vel  os  vel 
caput  Apostolorum  nominat.  Sed  mihi  non  libet 
ingenioso  esse  in  hominum  scriptis  vel  defenden- 
dis  vel  excusandis.  Alioqui  si  quorumvis  scri- 
pta  recipienda  sunt,  cur  non  ubique  vos  sine  de- 
lectu  omnia  Hieronymi,  Augustini,  item  Graeco- 
rum  recipitis?  Cur  Lulhero  negatur,  quod  vobis 
in  putidis  scholis  vestris  et  illis  Herculanis 
Iovtqoiq  donare  nos  oportet,  ubi  nemo  veterum 
est,  in  quo  non  multa  damnetis?  Augustinus  vo- 
bis  excessive,  ut  vestro  verbo  utar,  locutus  est; 
Hieronymus  in  plerisque  est  durior.  Origenis 
omnia  prudenter  et  caute  legenda  sunt.  Christus 
etiam  alias  consulit,  alias  praecipit.  Consulit 
enim,  quoties  non  quadratad  vestra  dogmata Evan- 
gelium.  Christus  loquitur  de  meritorio,  non  de 
bono  moraliter.  Et  in  hunc  modum.  quid  non 
iuxta  impiis  ac  stultis  glossis  excusatis.  unus  Ari- 
stoteles  nusquam  peccavit,  nusquam  hallucinatus 
est,  huius  philosophia  ad  Thomae  dogmata  per 
omnia  quadrat.  Atque  haec  cum  a  vobis  aucto- 
ritate  publica  in  scholis  fiant,  in  Luthero  displi- 
cent.  At  quod  hoc  tandem  flagitium  est,  homun- 
culi  placitum  non  recipere? 

Sed  habet  etiam  Lutherus  suae  sententiae 
patronos  neutiquam  vulgares,  et  ut  omittam 
Clementem  illum  Alexandrinum,  historiae  Eccle- 
siasticae  scriptorem,  qui  Iacobo  primas  tribuit. 
Quid  de  Nicaena  Synodo  respondebitis,  quaePon- 
tifici  R.omano  occidentalium  Ecclesiarum  permisit 
curam,  orientaliuin  alias  aliis  adsignavit  Episco- 
pis.  An  potuit  Synodus  mutare  aut  adimere, 
quod  per  Christum  traditum  erat?  Quodsi  vul- 
gare  illud  Pasce  oves  ad  unum  Petrum  pertinet, 
iam   pronuncio  haereticam  Synodum  Nicaenam, 


833 


EPISTOLARUM    LIB.    II.     1521. 


834 


quae  iure  suo  Romanum  Episcopum  spoliat.  Et 
ne  quid  cavillari  possis,  hirce,  ecce  hic,  Principes, 
ipsam  vobis  graece  scriptam  constitutionem  exhi- 
beo.  RECITA:  za  «^«t«  etc.  At  non  spoliat, 
inquis,  sed  vicarios  surrogat.  Sed  quomodo  vi- 
carios  in  eum  locum  surrogat,  ubi  nunquam  quid- 
quam  licuit  Romanis  Episcopis.  Deinde  non  de- 
bebant  occidentales  commendari  Romano,  si  to- 
tius  orbis  Ecclesiis  a  Christo  praefectus  est.  Ergo 
aut  Nicaena  Synodus  contra  Evangelium  decrevit, 
aut  Romano  Episcopo  non  debentur  primae  in 
Republ.  Christiana. 

Praeterea  eadem  Synodus  omnibus  Ecclesiis 
Hierosolymitanam  praetulit,  quod  citra  iniuriam 
Romanae  certe  fieri  non  potest,  si  illa  princeps 
omnium  est  ac  regina.  Nam  qui  fieri  potest ,  ut 
recte  Hierosolymitana  praeferatur  humana  con- 
stitutione,  si  penes  Petri  sedes  Evangelicae  literae 
volunt  primas  esse.  Ecce  autem  vobis  ipsum  Syno- 
di  Nicaenae  decretum.  RECIT A :  tTitidtj  Gvv))- 
&eia  Y.eY.oa%r\Y.e.  Quid  enim  aequius,  quam  eam 
omnibus  praeferre,  cuius  liberalitati  orbis  terra- 
rum  Evangelium  debet.  Non  fert  arrogantiam 
Corinthiorum  Paulus,  quod  non  sit  profectum  ab 
ipsis  in  orbem  terrarum  Evangelium.  Nos  Ro- 
manam  feremus?  Hierosolymis  istam  ignobilem 
gentium  Ecclesiam  praeferemus?  Habetis,  sapien- 
tissimi  principes,  duo  sanctissimae  Synodi  decreta, 
quorum  visum  est  vos  admonere,  non  quod  his 
caussam  nostram  satis  confirmatam  esse  velimus 
aut  censeamus,  sed  ne  non  hominum  opinioni- 
bus  humana  quaedam  opponeremus,  ne  non 
clavo  clavum  pelleremus.  Caeterum  ut  nihil 
tribuo  hominum  adversus  nos  sententiis,  ita  li- 
berum  facio  inimicis  de  his,  quae  produximus,  ho- 
minum  decretis  sentire,  quidquid  libuerit,  quae 
tamen  quanto  aptius  citarim,  quam  sua  isti,  vos 
iudicabitis. 

Ethactenus  confutavimus ,  qnae  dePetri  pri- 
matu  a  te,  hirce,  producta  sunt,  germana  sententia 
duorum  Evangelii  locorum  exposita  docuimus, 
quam  niliil  ad  rem  faciant,  quae  citas.  Hominum 
hac  de  re  opiniones  reiecimus.  Nunc  superest, 
ut  nostra  confirmemus  ac  muniamus  Evangelicis 
testimoniis,  quibus  solis,  ut  par  est,  hanc  caus- 
sam  tuebimur. 

Idem  discipuli  domini,  quod  nunc  quoque 
homines  solent,  requirebant,  non  modo  praedi- 
cante  adhuc  Christo ,  sed  cum  iam  significasset  in 


ultima  ista  coena,  sibi  ex  hoc  mundo  migrandum 
esse,  quis  ordini  Apostolico  praeficeretur  y  quem- 
nam  sibi  surrogaret  hominum  more  Ecclesiae 
principem  in  hoc  mundo  Christus.  Itaque  ait 
Lucas:  Facta  est  autem  et  contentio  inter  eosy 
quis  eorum  videretur  esse  maior.  Quaeso  te,  si 
Petrum  Principem  Ecclesiae  constituit  loco ,  Tu 
et  Petrus ,  quid  hic  contendebatur?  ignorabant 
-Apostoli,  Petrum  praefectum  esse  tum,  cum  ab 
omnibus  exegisset  confessionem  fidei  Christus, 
cum  Petrus  palam  fassus  esset,  quid  de  domino 
sentiret.  An  tum  illi  Chrislus  clanculum  in  au- 
rem  ogganniit,  quae  sequuntur,  Tu  es  Petrus  et 
super  hanc  petram  etc.  Quodsi  hic  de  priirratu 
dubitant,  plane  consequitur,  superiore  isto  loco 
Petrum  nondum  praefectum  fuisse.  Sed  ambitio- 
surn,  inquis,  hoc  certamen  fuit?  scilicet  in  tanto 
discrimine  solliciti  de  domini,  de  sua  salute 
disceptabant  de  dignitate?  Seria  res  agebatur, 
nempe  quem  domino  migranti  surrogarent  prin- 
cipem.  Audi,  quid  responderit  Christus:  Reges 
gentium  dominantur,  et  qui  potestatem  habent 
eve^yexav  vocantur.  Docebat  enim  Christus,  nihil 
suo  regno  cum  hominum  imperiis  commune  esse, 
spiritus  regnum  esse,  non  mundi,  quod  conderet. 
Proinde  non  requirerent  successorem,  se  ipsum 
spiritum  regnaturum  et  in  hoc  e  mundo  ad  patrem 
proficisci,  ut  omnia  impleret,  omnia  gubernaret 
spiritu  suo.  Stulte  successorem  sibi  quaeri,  qui 
nunc  maxime  regnaturus  sit,  ubi  e  mundo  pro- 
fectus  fuerit.  Vides,  hirce,  quam  nihil  sani  di- 
cant,  qui  aliud  caput,  alium  principem  Ecclesiae 
praeter  Christum  requirunt.  Sed  ille,  dicis,  in 
coelo  regnat,  vices  hic  eius  in  terris  nemo  gerat? 
Nerno  certe.  Nam  cum  spiritale 30)  Christi  regnum 
sit,  ipse  per  se  tam  in  terra,  quam  in  coelo  regnat. 
Quid  igitur  Apostoli,  quid  Episcopi,  ministri, 
oeconomi,  doctores  Ecclesiae,  tanto  minores  Ec- 
clesia,  quanto  maior  est  is,  qui  accumbit,  mini- 
strante.  Neminem  hic  audis,  hirce,  a  Christo 
praefici,  et  Ecclesiam  ministris,  Episcopis,  prae- 
ferri.  Certe  fundamentum,  caput,  primasEccle- 
siae  non  est,  qui  illa  minor  est.  Quid  clarius, 
quid  certius  dici  pro  nobis  potuit,  quam  quod 
hic  ista  hominum  vocabula  maior,  minor  reii- 
cit,  docens  regnum  suum  spirituale  esse,  quod 
ipse  gcsturus  sit,   Apostolos  esse  Ecclesiae  mini- 


30)  spirilale]    Mel.  opp. :  spirituaJe. 


335 


EPISTOLARUM   LIB.   II.     1521. 


336 


stros.  Ubi  nunc  illae  insanae,  impiae,  scelera- 
tae,  tyrannicae,  Romanae,  quid  enim  possum 
gravius  dicere,  constitutiones  ac  disputationes 
foedissimorum  Pontificum,  quibus  Papam  maio- 
rem  esse  Goncilio  statuunt,  et  hoc  genus  multa. 
Non  audis,  hirce,  praestare  eum,  qni  accumbit,  non 
eum,  qui  ministrat.  Se  voluit  Christus  regem 
agnosceremus  ac  dominum,  vetuit  vocari  quem- 
piam  in  terris  patrem.  Hos  vocat  hic  ministros 
et  Paulus  dispensatores  mysteriorum  dei.  Quid 
adversus  Pontificiam  tyrannidem  accommodatius 
vel  fingi  potuisset.  Quaeso,  qnoties  inter  se  de 
primatu  cerfant  Apostoli,  circumspice,  qui  casus 
occasionem  det  contentioni,  quid  respondeatGhri- 
stus,  quale  regnum  suum  futurum  doceat.  In 
Matthaeo,  cum  didrachmam  persolvisset  pro  se  ac 
Petro  videreturque  Petrus  aliis  praelatus  esse, 
statim  revellitur  error  discipulorum.  In  Marco, 
cum  de  morte  sua  dixisset,  statim  subiecere  suc- 
cessoris  quaestionem  discipuli,  quorum  errorem 
commodum  reprehendit  Ghristus,  quum  quaerit, 
quid  in  itinere  inter  se  tractarint.  Et  cum  toties 
primatum  damnet  Christus,  cum  toties,  tam  va- 
riis  figuris  doceat,  alienum  a  se  hoc  regnum  esse, 
nondum  vidcmus,  quo  iure  isti  Primatum  vindi- 
cent,  et  quam  serio  scripturae  testimonia  iactent, 
qui  unum  aut  alterum  male  detortum  locum  de- 
cerpunt  in  hoc ,  ut  vulgo  imponant.  Fortassis 
etiam  tolerabile  fuerat,  si  veteres  illi  Episcopi,  qui 
eruditione  curaque  provinciam  gerebant,  primas 
adfectassent  in  hoc,  ut  prodessent,  et  ii,  qui 
prodesse  fortasse  nonnihil  poterant.  Nunc  isti 
adfectant,  non  ut  prosint,  nec  enim  possunt  ho- 
mines  adeo  ignari  Christi,  sed  ut  dominentur, 
regnent,  expilent,  compilent,  deglubant  univer- 
sum  orbem  terrarum,  plane  illud  sui  Iulii  agitan- 
tes,  quod  is  in  ore  dicitur  frequens  habuisse: 

ei7i€Q  ya.Q  adixelv  XQV>    tvQavvidog  tceqi 
y.dlliOTOV  adixsiv.    xalXa  d3  Evosfiuv  %qb(X)V. 

Ouin  illud  Christi  cogitant:  Si  quis  vult  pri- 
mus  esse,  is  erit  omnium  postremus  et  omnium 
minister.  Pudeat  aliquando  vos,  hirce,  primum, 
primatum  et  haec  abominabilia  vocabula  iactare, 
quae  sic  in  Evangelio  detestatur  Christus.  Num, 
Principes,  obscura  ratio  est,  quae  illis  primas 
eripit?  quid  enim  hoc  significantius  contra  insa- 
nam  Papisticae  sedis  tyrannidem  dici  potuit,  Ec- 
clesiae  ministros  esse  Episcopos,  et  si  quis  velit 
primus  esse,  eum  futurum  omnium  novissimum. 


Itaque  nihil  dubitate,  Principes,  non  praestare 
divino  iure  vel  Papam  Episcopis,  vel  Episcopos 
iis,  quos  nunc  vocant  Parochos.  Quanquam,  ut 
rectius  dicam  in  universum,  quidquid  de  Episco- 
pis,  presbyteris  in  sacris  libris  scriptum  est,  ad 
hos  prorsus  non  pertinere.  Episcopos  enim  ac 
presbyteros  sacrae  literae  nuncupantEvangelii  mi- 
nistros  seu  3I)  interpretes,  nunc  fere  parochos  vul- 
gus  vocat.  Ad  hos  omnino  pertinet,  qui  docent, 
si  quid  de  Episcopis  in  sacris  dictum  est.  Qui 
nunc  vocantur  fictis  nominibus  vel  Papae  vel 
Episcopi,  proh  deum  immortalem  quam  longe 
absunt  ab  eo ,  quod  audiunt?  Reges  gentium, 
immo  ne  reges  quidem ,  sed  publicae  orbis  terra- 
rum  pestes  sunt,  qui  nunc  sese  sanctissimis  nomi- 
bus  venditant.  Atque  hi  tales  quo  iure,  qua 
iniuria  sibi  primas  Ecclesiae  arrogant?  Multa 
hic,  Principes,  relinquo  cogitationi  animorum 
vestrorum,  partim  ne  defatigem  vos  nimis  prolixa 
oratione,  partim  quod  apud  eos  mihi  videor  di- 
cere,  qui  monendi  magis  sint,  quam  docendi. 

Praeterea  Christianarum  rerum  omnium  iu- 
dicium  penes  Ecclesiam  esse  volebat,  ut  de  Chri- 
sto  nunc  taceam,  Paulus  in  Corinthiis  cum  ait, 
Prophelae  duo  aut  tres  dicant,  caeteri  diiudicent. 
Quodsi  primas  Papae  debemus,  non  video  quo- 
modo  iudicium  omnium  quaestionum  sit  penes 
Ecclesiam.  Nam  quod  fingere  solent  et  Papam  et 
Ecclesiam  unum  corpus  esse,  nihil  ad  rem  facit. 
Cum  Paulus  ita  velit  penes  Ecclesiam  esse  iudi- 
cium,  ut  vel  refragante  Episcopo  possit  decernere, 
quod  videtur.  Sic  enim  sequitur:  Quodsi  re- 
velatum  fuerit  sedenti,  prior  taceat.  Sedentem 
Paulus  Episcopo  praefert,  ut  idem  omnibus  in, 
Ecclesia  ius  faciat  docendi.  At  quod  aliud  est 
Episcopi  munus,  quam  docere?  Etaudi,  Hirce, 
quod  doleat,  Pauli  verba:  Potestis  omnes  per 
singulos  prophetare,  ut  omnes  discant  et  omnes 
exhortentur.  Videtis,  principes,  ut  sit  aequatum 
ius  docendi  in  Ecclesia,  quam  non  praestent 
Episcopi  vulgo,  quam  impudenter  fingantPapistae, 
sibi  primas  deberi,  penes  se  iudicium  omnium 
quaestionum  fidei,  arbitrium  omnium  rerum  esse. 
Docere  nemini  licet,  nisi  Romani  Papae  accedat 
auctoritas,  si  primus  est.  Quodsi  docere  licet 
non  modo  citra  eius  mandatum ,  sed  et  contra  eius 
auctoritatem ,  quid  adhuc  dubitamus,  nihil  prae- 


31)  „seu"  deest  Mel.  opp. 


537 


EPISTQLARUM    LIB.  II.     152L 


338 


stare  reliquis  Ro.  Episcopum.,  Nunc  nulli  sunt 
Episcopi  nisi  a  Papa  confirmati,  immo  ex  grege 
Papae,  ex  urbe  Pioma  empti.  at  citra  Petri  aucto- 
ritatem  passim  multos  docuisse,  paulo  ante  mo- 
nuimus. 

Locos  audistis  duos,   alterum  e  Christi  con- 
cionibus,    alterum   e  Paulinis  Epistolis  petitum, 
quibussatis  testatum  viderivolo,  RomanumPapam 
iure  divino  non  esse  superiorem  aliis  Episcopis. 
Calumniari  possunt,    quae  diximus,  inimici,  re- 
futare  non  possunt.     Qunndoquidem  ii  loci,  qui- 
bus  nitimur,    simpliciores  sunt,    quam  ut  in  va- 
rias  sententias  possint  distrahi,  apertiores,  quam 
qui  dissimulari  queant.       Caussentur  isti  seculo- 
rum  consensum,  consuetudinem,  hominum   opi- 
niones;    nos  oracula  sancti  spiritus  caussabimur, 
quibus  par  est  humana  omnia  cedere.     Esto,  im- 
perarit  Romanus  Episcopus  Galliarum  et  Germn- 
niarumEcclesiis.    At  nos  de  iure  quaerimus,  num 
|divino  iure  oporteat  Ptomano  Pontifici  serviamus, 
quo  cum  non  cogamur,    quid  obstat,   quo  minus 
Papae,   quod  dedimus,  ius  adimamus.      Nam  in 
hoc  vindicanda  est  libertas  Ecclesiastica,  ne  illius 
legibus   diutius  conscientiae  divexentur    et    cru- 
cientur.      Parum  referre  putat  Lutherus,   quod 
opes  nostrae,  pecuniae  Europeae  32)  Piomam  mit- 
tuntur.      Hoc  dolet,   legibus  Pontificiis  et  regno 
Papistico  animas  hominum,  non  dico  in  discrimen 
adduci,    sed  plane  perdi.      Pecuniae  iactura  vel 
negligi  potest   vel   sarciri,    animae  iacturam    qui 
negligit,   is  non  parum  prudens,  sed  parum  pius 
sst.     Viderit  pro  sese  quisque,  num  suam  pecu- 
niam  Romano  luxu  perdi  velit.     At  non  est  vulgi 
^aptus,  dc  rebus  pietatis,  de  mysteriis  sacris  iudi- 
are.      Atque  utinam  esset.      Hic  vestram  fidem, 
lic  vestra  studia  implorat  Lutherus ,    implorant 
jmnes  pii,  alii  apertis  vocibus,  alii  lamentis,  alii 
niserabilibns  gemitibus,  et  ipsi  etiam  in  cunis  va- 
^itu  infantes,  qui  suam  vobis  salutem,  cum  non 
>ossint  voce  ac  verbis,   vagitu  commendant.     Vel 
imdem   recordamini,   vos   et  Cbristianos  esse    ct 
i>rincipes  Christiani  populi,  et  ab  Antichristi  ty- 
rannide   miseras  Christianismi   reliquias   asserite. 
IFallunt  enim,    qui  vobis  adversus  sacerdotes,   ut 
psi    loquuntur,   licere   nihil  volunt.      Nam    qui 
tpiritus  animavit  Iehu  adversus   sacerdotes  Baal, 
dem  nunc  quoque  cohortatur  vos  prisco  illo  excm- 
)lo,   ut  extinguatis  illam  multo  terriorem  Baalis 

32)  Europeae]  M.  opp.:   Europae.. 
>Ielanth.  Opeju  Voi..  J. 


idolatria  Romanam  superstitionem.  Proinde  ut 
intelligatis,  qui  fuerit  dominatus  pontificius  32*) 
iam  a  seculis  aliquot  et  quam  nihil  referat  Chri- 
sti,  paucis  percurram  res  pontificias.  Nam  quia 
tot  gentium,  tot  aetatum  conspirationem  inimici  de 
regno  pontificio  caussantur,  reiulit  exponere,  qui- 
bus  artibus  sibi  fecerint  bonam  Europae  partem 
obnoxiam. 

Paulo  anteNicaenamSynodum  fuit  urbisPio- 
mae  EpiscopusVictor.    Is,  ni  fallor,  omnium  pri- 
mus    conatus  est  Asiae  leges  dicere  adeoque  Ro- 
manam  Ecclesiam  auctoritate   augere,    de  rebus 
Christianis  quidvis  statuendi,  imperandi  omnibus 
universi  orbis  Ecclesiis.    Non  dico,  quo  id  spiritu, 
errore,  an  ambitione  acciderit.  Certehumani  quid- 
dam  passum  Episcopum  Romanum,  tum  Lugdu- 
nensis  Ecclesiae  Episcopuslrenaeus,  tum  res  ipsa, 
de  qua  agebatur,  arguit.     Agebatur  enim  de  Pa- 
schatos  die,  res  plane  ab  Evangelio  aliena.     Nam 
cum  in  Christianismo    cuiusvis  arbitrio    permitti 
debeant    cerimoniae,     Asiam    Episcopus    Victor 
adigere    conatus  est   ad   ritus  Piomani    paschatis 
primum    contra  Evangelicam    sententiam,     quae 
cuique  suas  cerimonias  permittit,   deinde  contra 
veterem  Asiae  consuetudinem,  cuius  auctores  ha- 
buerat  Apostolos.     Neque  vero  simpliciter  Asiam 
adoriebatur  Victor,  sed  novo  et  inaudito  exemplo, 
diris  et  Anathemate.     Annon  videntur  haec  prae- 
ludia  fuisse  illius  Antichristi,  qui  Piomanam  se- 
dem  paulo  post   erat  occupaturus?      Annon  erat 
hoc  iniquitatis  mysterium,  quod  etiam  Pauli  tem- 
poribus  rem   Christianam   infestabat?     Agebatur 
de  cerimoniis,  et  agebatur  isto  Romano  fulmine, 
devotionibus  seu  exsecrationibus.      Quibus  pesti- 
bus  paulo  post  Antichristus  erat  in  orbem  degras- 
saturus.      Quid  enim  iam  a  Carolorum  temporibus 
Romae  reliquum  est  praeter  cerimonias  et  frigi- 
dum  illud  fulmen?     Sed  contempsit  devotionem 
Romanain   Asia,    et  temerarium   ausum  Victoris 
reprehendit   acriter  Irenaeus,     qui  vir  unus  illis 
temporibus  mihi  reliquus  fuisse  videtur  in  occi- 
dentisEcclesia,  qui  vere  Apostolico  spiritu  fuerit. 
Non  ago  nunc,    qua  occasione  usus  Victor  Asiae 
leges  dicere  conatus  sit,    sive  quod  falso  putarit, 
penes  Romanum  Pontificem  rerum  summam  esse, 
sive  auctoritate  urbis  suae  33)  fretus.      certe  con- 


32 b)  poniificius]    Liber,   qui  a.   1521  formis  oclon.  prodiit: 

pontificibns. 
33)  urbis  suae]  Mel.  opp. :  urbi  suae.  \ 

22 


3S9 


EPISTOLAPvUM    LIB.  II.     1521. 


340 


stat,  Asiam  non  agnovisse  Romanum  Pontificem 
tumhoc  ipsoVictoris,  tum  posteaNicaenaeSynodi 
tempore,  quom  partirentur  Ecclesiarum  curam 
occidentis  et  orientis  Episcopi.  Et  cum  caussa 
peccaritVictor,  quidmireinur,  occasione  agendae 
caussae  peccatum  esse?  maxime  cum  his  modis 
Antichristo  praeluderetur.  Post  Victorem  usque 
ad  Nicaenae  Synodi  tempora  nihil  fuit  Romano 
Episcopo  negotii  cum  Asiaticis.  Nondum  eum 
nec  Galli  nec  Aphri  agnorant,  cum  schismatis  et 
factionibus  occasionem  dedit  praeter  alias  haere- 
ses  Arriana.  Et  Romae  iam  sensim  gliscebat 
Pontificum  splendor,  haec  paulo  post  ambitioni 
materies  et  argumenlum  fuit,  quom  Iulius  et  hunc 
secuti  usque  ad  Gregorii  primi  tempora  plerique 
iam  cum  Graecis,  iam  cum  Aphris  de  primatu 
cerlant;  fuere  in  his  Sosimus  ac  Gelasius.  Et  iam 
crescebat  audacia  una  cumopibus,  quam  adiuva- 
bat  calamitas  illa  orbis  terrarum  Gothica,  quae 
opportune  incidens  nomen  Pontificum  mire  coin- 
mendavit  vulgo.  Sed  edicto  publico  frenavit  au- 
daciam  Pontificum  Gregorius,  bonus  vir  et  pie 
eruditus  et  in  quo  praeter  nimium  ceremonia- 
rum  studium  nihil  queas  vituperare.  Sanxit  au- 
tem,  ne  se  guispiam  olxovjLisrixov Pontificum  ad~ 
pellet.     Atque  utinam  valuisset  edictum. 

Sed  iam  degenerarat  Ecclesia  et  de  pietate 
actum  erat,  iam  invaserat  Ptomanam  sedem  cum 
superstitione  ambitio,  ita  ut  ad  Carolum  usque 
nunquam  non  de  primatu  cum  graeca  Ecclesia 
contendcrit.  Bonifacius,  qui  proxime  suffectus 
inGregorii  locum,  impetravit  etiam  a  Phoca  Imp. 
contra  Gregorii  edictum,  ut  legem  ferret  de  Pio- 
manae  sedis  primatu.  Huius  exemplum  et  aucto- 
ritatem  secuti  posteri  omnes  primas  sibi  arrog;i- 
runt,  nequidquam  refragantibus  graecis,  qui  idem 
adfectantes  regnum  caussabantur  urbis  Constan- 
tinopolitanae  auctoritatem,  quae  esset  Caesarum 
domicilium.  Atque  ita  pueriliter  inter  se  disce- 
ptant  ac  digladianlur  graeci  ac  latini,  alias  alia  de 
caussa,  cum  vellent  utrique  dominari,  donec 
Asiam  invasere  Saraceni,  quae  res  abEuropa  con- 
vertit  graecos  ad  luendam  Asiam.  Iam  Italia  ab 
Exarchis,  a  Longobardis  diripiebatur;  ibi  externa 
auxilia  Francorum,  qui  id  temporis  late  impera- 
bant,  implorare  visum  est.  et  ut  multa  prae- 
teream,    vocatus  est  Italiam  34)  Carolus;    is   de- 


34)  Italiam]  Mel.  opp.:  in  Italiam. 


victis  Longobardis  et  compositis  Italiae  rebus 
Caesaris  noinen  meruit;  id  quid  illi  sive  a  populo 
Romano,  sive  a  Pontifice  Leone  III.  delatum  sit, 
satis  constat  graeci  nominis  odio  contigisse.  Tra- 
hebat  secum  Germaniam,  Galliam  et  bonam 
Hispaniae  partem  Carolus,  quae  regiones  una 
fiebant  obnoxiae  Romano  Pontifici,  quom  in  eiiis 
potestatem  venisset  Carolus.  Haec  fuere,  princi- 
pes,  auspicia  regni  Pontificii,  quae  ego  et  brevi- 
ter  et  modestius,  quam  pro  re,  recensui.  Post 
Caroli  tempora  occupatis  domi  Caesaribus  nostris, 
cum  in  Italia  omnia  Pontificis  nutu  gererentur, 
pontificiae  ditionis  facta  est,  quam  Carolus  voca- 
rat  Romandiolam,  quod  praeter  Pontificem  nul- 
lum  videretur  esse  legitimum  in  Italia  Imperium. 
Falso  enim  comminiscuntur,  donatam  esse  a  nescio 
quibus  Piomano'  Episcopo.  Hoc  illud  est  Petri, 
quod  vocant,  patrimonium.  Et  Romani  Pontifi- 
cis  auctoritas  apud  Barbaras  nationes  augebatur. 
Consulebatur  Roma ,  si  quis  forte  casus  anceps  in- 
cidisset,  et  illi  adhuc  modeste  gerebant  Imperium 
usque  ad  Otlhonum  tempora.  Hic  sacra,  profana 
omnia  miscuere  Pontifices.  Hic  res  Ecclesiastica 
contemni  coepit.  Negligitur  sacra  doctrina,  ce- 
remoniae  produntur,  Ecclesiasticae  opes,  quae 
donatae  fuerant  pauperibus,  privatis  hominibusi 
ceu  agraria  lege  adsignantur.  Onerantur  Germa- 
niae,  Galliae  et  Hispani.ie  Pontificum  legibus, 
Ne  quis  Episcopus  citra  Pontificis  aucloritatem 
habeatur.  Ea  res  primum  aegre  doluit  Imperato- 
ribus  Germanicis  nihil  non  conantibus,  ne  ser- 
viremus,  sed  spiritu  maiore  quam  successu  pri- 
mum  tentata  est. 

Audistis,  ut  furtim  occuparint  regnum  illud 
Ecclesiasticum  Pontifices;  nunc  audite,  quibus 
artibus,  quo  scelere  lutati  sint.  Post  Henricum 
primum  regnavit  in  Germania  Conradus ,  cui  sa- 
licam  legem  adscribunt,  vir  bello  ac  pace  clarus» 
is,  cum  pro  more  Piomam  proficisceretur,  adegit 
Pontificem,  utlmperatoribus  permitteret  ius  dicen- 
di  Episcopos  Germaniae.  Sed  statim  ut  domum 
rediit  Conradus,  quae  Pontifex  donarat,  revocat 
et  in  Imperatorem  formidabile  illis  temporibus 
fulmen  torquet.  Eadem  res  paulo  post  arma  in- 
duit  Henrichis,  sed  perfidia  Pontificum  vicit, 
quod  partim  vanis  pollicitationibus  eiuderent  Cae- 
sarum  vim,  partim  excitatis  seditionibus  popula- 
rium  se  tuerentur.  Proh  deum  immortalem,  quae 
monstra,  quam  Tragica?  Fortissimum  filium 
adversus  fortissimum  patrem  armat  Papa,    exse- 


341 


EPISTOLARUM    LIB,  II.     1521. 


342 


crationibus  et  diris  abalienat  ab  eo  studia  Gallicae 
ac  Germanicae  nationis.  Et  cur?  quod  nollet 
Germaniam  captivam  fieri  ac  servam  pessimorum 
hominum,  quod  nollet  Episcopatus  Romanae 
avaritiae  praedae  esse.  Et  hanc  fuisse  caussam  vel 
ipsum  Gregorii  septimi  decretum  testatur,  in  quo 
haec  leguntur  verba :  Auctoritate  omnipotentis 
dei  decernimus  ac  confirmamus ,  ut  qui  deincepj 
Episcopatum,  vel  coenobium,  vel  aliquod  aliud 
Ecclesiasticum  beneficium  a  laico  acceperit,  nullo 
modo  in  numero  Episcoporum,  Abbatum  vel 
dericorum  censeatur.  Quis  non  exhorrescat  ad 
tam  horrenda  portenta ,  ut  alia  dissimulemus,  di- 
vini  nominis  auctoritate  ausos  abuti.  Et  in  ista 
rerum  tam  saeva  tempestate  vicit  tarnenPontificum 
perfidia  et  audacia  viribus  nequaquam  humanis, 
sed  quod  iratus  Ecclesiae  deus  fortunaret  Anti- 
christo  illi,  de  quo  praedictum  est,  suos  conatus. 
post  Henricos  aliquamdiu  quievit  Germania,  sed 
iam  tuto  imperitantibus  Romae  Pontificibus,  et 
sedente  in  templo  dei  Antichristo,  et  ostendente 
se  pro  deo,  ne  non  perderet,  si  quid  erat  reliquum 
Ghristianismi.  Non  commemorabo  res  Frideri- 
corum,  nam  his  caussam  belli  dedit  non  pietas, 
sed  Italiae  et  Siciliae  recuperandae  libido.  Sed 
tamen  adversus  vim  Suevicam  Gallos  in  Italiam 
vocavitPapa,  ut,  dum  nos  mutuis  caedibus  confice- 
remus,  ipse  fruens  insania  stultorum  regum  se- 
cure  dominaretur.  Hic  ut  aucta  sit  Romana  luxu- 
ria,  oratione  consequi  non  facile  queam.  Iacebat 
extincta  pietas,  succedebat  superstitio,  antiquata 
erat  Evangelii  doctrina,  admittebantur  Pontifi- 
cum  leges ,  quibus  facile  quidvis  a  sequaci  vulgo 
extorquebatur.  Iam  quaerebantur  et  regno  Anti- 
christi  munimenta  ac  subsidia,  in  quein  usum  col- 
legia  Ecclesiarum,  sic  enim  vocantur,  cum  hacte- 
nus  studiosorum  fuissent  conventus,  paulatim  trans- 
lata  sunt  ad  sacrificos,  ut  ibi  in  alto  otio  pasceren- 
tur,  quos  vellet  Papa.  Ita  simul  et  occiderunt 
bonae  literae  et  interrit  pietas.  Sacrificis  impe- 
ratum  etiam,  ut  coelibes  essent,  quo  facilius  opes 
crescerent  et  liberius  viveretur.  Non  habeo  ne- 
cesse  describere  hoc  loco  statum  Collegiorum  Ec- 
clesiasticorum,  in  quibus  quam  nihil  sit  Ghristia- 
ni,  vel  me  tacente  res  ipsa  docebit.  Nam  in  qui- 
hus  lustris,  in  qua  Beryto  plus  unquam  fuit  luxu- 
riae  ac  libidinum  omnis  generis?  Et  ut  optime 
vivatur  in  hoc  genere,  tamen  exsecranda  est  su- 
perstitioMissarum,  quas  vocant.  Quotus  est  enim 
in  tanto    numero,    qui  officium  suum   non  dico 


faciat,  sed  intelligat?  atque  haec  collegia  fingunt 
inimici  a  maioribns  vestris  condita  a  vobis  ser- 
vanda  ac  tuenda  esse.  At  ego,  ut  et  servetis,  hor- 
tor ,  et  restituatis  in  eum  statum ,  quo  a  maiori- 
bus  vestris  condita  sunt.  Non  volebant  illi,  opes 
suas  in  Romanos  luxus,  in  otiosorum  hominum 
voluptates  profundi.  Partem  volebant  in  egenos, 
partem  in  studiosos  insumi.  Mos  enim  fuit  in 
his  Collegiis,  Christianam  iuventutem  Christianis 
et  literis  et  moribus  formare,  quod  institutum 
cum  videretur  utile  rebus  nostris,  maiores  vestri 
sic  locupletarunt  Collegia,  ne  unquam  deessent 
studiorum  sumptus.  Atque  utinam  tam  foelix 
fuisset  illorum  consilium,  quam  fuit  utile.  Sed 
Pontifices  primum  pium  et  salutare  institutum 
abrogarunt,  ne  quae  essent  in  Republica  Christia- 
nae  5S)  literae.  Quanto  mitius  Iulianus,  qui  cavit, 
ne  gentilibus  literis  Christiani  erudirenlur.  Papa 
vero  etiam  Christianas  e  medio  sustulit.  Drinde 
collegiorum  opes  in  sacrificos,  quales  nunc  habe- 
mus,  ut  ne  quid  asperius  dicam,  profuderc.  Do- 
cendi  provincia  ablegata  est  ad  Benedicti  et 
Bernardi  Monadicos;  sed  Collegiorum  exemplum 
hi  quoque  secuti  literas  una  cum  docendi  mune- 
re  deseruere  novam  vivendi  formam  commenti, 
quae  quam  nihil  habeat  Christiani,  quid  attinet 
hic  disputare,  cum  ipsi  videatis,  nusquam  plus 
esse  mundi  quam  apud  eos,  qui  se,  velut  alienos 
a  mundo,  religiosos,  sive  quis  mavult  Sadducaeos 
Hebraice,  vocarunt.  Iam  Pontificum  erant,  Epis- 
coporum,  Collegiorum  et  monasteriorum  opes, 
quae  quantae  ubique  sint  quis  ignorat?  Sed  ne 
nullae  essent  in  36)  Christianismo  scholae,  Acade- 
miae  generalium  studiorum,  quas  modo  Univer- 
sitates  vocant,  conditae  sunt.  Atque  hoc  consi- 
lio  mirum  est,  quam  placeant  sibi,  quam  salutare 
putent,  quo  non  aliud  unquam  repererunt  neque 
perniciosius,  neque  magis  impium,  et  quod  video, 
non  Pontificibus,  sed  ipsi  deberi  Satanae,  qui  si 
qno  unquam  hoc  certe  casu  egrcgie  imposuit 
Christiano  populo.  Equidem  sapientem  virum 
fuisse  iudico  Vuiclefum  Anglum,  qui  omnium 
primus,  quod  ego  sciam,  vidit,  Universitates  esse 
Satanae  Synagogas.  Et  quid  dici  vel  pium  magis 
vel  sapientius  potuit?  Video  aliquot  locis,  et  Ger- 
soni  hoc  scholarum  genus  displicuisse,  quas  vul- 


35)  Cfarlslianae]  Mel.  opp. :  Cbristiana. 

36)  „in"   deest  Mel.  opp. 

22    * 


343 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


344 


gushominum  tantum  non  adorat.  Atque  utinam, 
principes,  si  caetera  mala  remedium  non  admit- 
tant,  saltem  in  restituendis  Academiis  oculati  esse 
velitis,  quas  par  erat  accuratius  instaurare,  quod 
hinc  omnium  rerum  publicarum  sacri  et  profani 
inagistratus  petuntur,  ex  quorum  iudicio  compa- 
rari  civitates  videmus.  Et  primum  quidem  quam 
longe  absimus  a  Christo,  quotquot  versamur  in 
hoc  scholarum  genere,  qnaeso,  diligenter  consi- 
derate.  Fuisse  in  Iudaea  sacrae  historiae  testan- 
tur  barbaricurn  et  abominabilem  ritum  lustrandi 
adulescentes  igni,  valli  huic  sacrilegio  dicatae  no- 
men  inditum  est  a  filiisEnnon,  unde  postea  Chri- 
stus  in  Evangelio  geennam  fecit.  Hoc  mihi  sacro 
praeiusum  videtur  Academiis  nostratibus.  Nempe 
ubi  consecrantur  et  immolantur  gentilibus  idolis 
adulescentes. 

Primum  enim  si  docendi  genus  spectes,  quid 

magis   impium,     quam  illae    professionum  vices, 

philosophia  et  disciplina  Iurisconsultorum ,  quae 

cum  prorsus  cum  Christiana  doctrina  pugnent,  ta- 

men  in  Christianis  scholis  censentur,  ita  ut  eru- 

ditum   neminem  putent,    nisi  qui  bonam  aetatis 

partem  stulte  phiiosophando   perdiderit.      Piebus 

publicis  nemo  praeficiatur,    nisi  qui  Iurisconsul- 

tus  sit,  hoc  est,  nisi  qui  sit  et  egregius  rabula    et 

fumi  vendus  nequaquam    vulgaris.       Tales  enim 

facit  ilia  iuris  disciplina.     Adde,  quod  dupiex  est 

Ius,  aliud  Civile  ,  aliud  Canonicum.     At  quid  est 

in  universum,   quod  Canonicum  vocant,  nisi  Ro- 

mana  Tyrannis?   vel  hoc  uno  argumento  declara- 

vit  Papa,  quam  nihil  Christi  spiret,  qui  calidis- 

simas    minimeque   civiles,    nedum  non  Christia- 

nas  leges    de  praebendis    et  rescriptis,    de  iudi- 

corum   forma,     de   excommunicationibus    et  hoc 

genus  aliis  sanxit.      Mentiar,    si  Bonifacii  octavi 

leges  vir  bonus  probet,  ex  quo  aestimare  reliquos 

potestis.       Theologia    vero   Academiarum,     quid 

aliud,    quam  ineptae  nugarum  rhapsodiae,    con- 

sutae  ex  Aristotelis  phiiosophia  et  illo  stulto  iure, 

quod  vocant  Canonicum.      Sententias  vocant,  quas 

docent  Theologi  innumerabilium  opinionum  syl- 

vam.      Et  haec   quam   abludant   a  Christo ,    satis 

supra  docui.     Christianas  literas ,  quae  vere  divi- 

nitus  proditae  sunt,  non  modo  non  attingunt,  sed 

ne  dignas  quidem  putant,  in  quibus  ponant  ope- 

ram  ac  studium.     Quo  factum  est,  ut  obscuratum 

sit  insipiens  cor  eorum.     Nam  quotus  quisqne  ex 

Laureatis  etiam  est,  qui  vel  sua  intelligat?     Acce- 

dit  ad  haec,    quod  cum  omnium  Christianorum 


communis  esse  debebat  res  Theologica,  hic  pro- 
fessionum  vicibus  distinctis  paucorum  facta  est,  et 
ex  horum  iudicio  orbis  terrarum  pendet  annos  iain 
plus  trecentos;  Hi  Conciiiis  leges  praescribunt, 
hi  de  rebus  Christianis  definiunt,  statuunt  pro 
libidine  sua.  Hi  pro  concionibus  regnum  exer- 
cent  in  miserum  vulgus.,  non  docentes  nisi  quas- 
dain  fatuas  Aristotelis  philosophias  et  Pontificias 
leges.  Annon  id  est,  quo  ait  Propheta:  JSfoctem 
nobis  pro  ^isione  esse  et  tenebras  pro  divinatio- 
ne.  Annon  dedere  specimen  sui  Universitates  in 
hac  ipsa  Lulheri  caussa,  cum  delirae  illae  Colon. 
ac  Lovan.  scholae  non  modo  Christi  Evangelium, 
sed  plcrasque  suas  opiniones  damnarunt?  Adeo 
ne  sua  quidem  intelligunt.  Quodsi  orbis  Chri- 
stiani  doctores  sunt,  cur  non  37)  revincunt  Luihe- 
rum  Christianis  ratioriibus,  cum  damnent?  Sed 
qidd  Christiani  adferant,  qui  nihil  didicere  prae- 
ter  suum  J^ersorem  *)  et  Coputata  bursae  mon- 
tis  **).  Et  tales  quidem  habetis,  principes,  Chri- 
stianae  Reipub.  nervos,  horum  iudicio  permitti- 
tis  Christianismum ,  in  quibus  etiam  communem 
sensum  paulo  saniores  desiderant.  Porro  mihi 
consideranti  paulo  attentius  scholasticam  istam, 
quam  vocant,  Theologiam,  praeter  pueriles  nugas, 
frivolas  quaestipnes,  stultas  opiniones  plus  erro- 
rum  docere  videtur,  quam  ulla  unquam  haeresis 
adeoque  in  universum  nihil  aliud  esse  scholastica 
doctrina,  quam  impudentes  blasphemiae  adversus 
veritatem  Evangelii.  Et  doctrina  quidem  Univer- 
sitatum  talis  est.  Ad  hanc,  principes,  uirum  pu- 
tetis  connivendum,  vestrum  esto  iudicium.  In 
manu  vestra  est,  modo  velitis  opem  ferre  vel  hac 
parte  Christiano  populo,  quem  fidei  vestrae  deus 
Opt.  Max.  commendavit.  Equidem  haec  non  sine 
magno  animi  mei  dolore  vel  dicere  vel  cogitare 
possum.  Atque  utinam  salutem  Academiarum 
hac  anima  mea  queam  emerc. 

Non  eram  de  moribus  eorum,  qui  degunt  in 
Academiis,  dicturus:  Sed  huc  me  rapit  dolor, 
maxime  cum  hic  peccctur  publicis  exemplis.  Quae- 


*)  i.  e.  Magistrum  Ioannem  Versorem ,  tteologiae  professo* 
rem,  qui  plerosque  in  Aristolelem  commentarios  exeunte 
seculo  XV.  composuit.     F. 

**)Puto,  Melanlhonem  h.  1.  significare  artium  magistrumLaw 
bertumde  Monle,  theologiae  professoremCo/o«j'oe,  qui  ex- 
tremo  secuIoXV.  aliquot  libros  iuscriptos  „Copulata  '  edi- 
dit,  quihus  Arislotelis  doctriuam  cum  doctrina  Thomae 
de  Aquino  coniungere  studebat.  Bursae  montis  Colon.  et 
in  Epist.  obscur.  Viror.  mentio  fit.  F. 
87)  Mel.  opp.  addunt:  te. 


345 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


346 


so,  quid  aliud  Academiae  sunt,  quam  quaedam 
omniurn  vitiorum  lernn.  Adulescentia,  quae  te- 
nerrima  pars  Christiani  populi  est,  luxu,  libidi- 
nibus,  ingluvie  perit.  Quid  enim  faciat  haec 
aetas,  cui  tam  suaviter  indulgent  Magistri,  quos 
pascunt?  Deinde  ut  diligens  praeceptor  contin- 
gat,  quid  promoveat,  cum  sacra  aut  plane  non 
doceat,  aut  parce  doceat?  At  iuvenilem  mentem 
frustra  regas,  nlsi  adversus  carnem,  adversus 
exempla  inundi,  adversus  insidias  Daemonum 
Evangelicis  literis  et  exemplis  munias.  Quaeso, 
quibus  curis,  qua  vigilantia  erudiehant  iuventu- 
tein  quondam  Heremicolae,  ut  ah  hominum  con- 
!  guetudine  avocahant,  ut  lahore  carnem  domahant, 
ut  Evangelium  inculcahant,  quin  ab  his  petimus 
Christianae  institutionis  formam?  At  heremicola 
esse  nolo  ,  scd  Christianus  diceris.  age  sis,  quod 
audis,  et  nihil  inferior  eris  heremicola.  Facilius 
illi  degehant  a  consuetudine  profana  hominum  ab- 
ducti.  Nos  in  medio  mundi  quibus  non  pericu- 
lis  expositi  sumus?  Tot  anirnarum,  Principes,  in- 
teritus  vos  reos  agit,  quae  per  imprudentiam  ma- 
gis  quam  per  malitiam  peccant.  At  harum  san- 
guinem  a  manihus  magistratuum  requiret  deus.! 
Quid  dicarrude  iis,  quos  iam  communium  rerum 
usus  nonnihil  erudiit?  Hic  alium  ad  iura  discen- 
da  rerum  humanarum  splendor  trahit,  discit  et 
una  cum  disciplina  imbihit  ambitionem,  amorem 
contentionis,  et  hoc  genus  alia.  Alium  ad  Theo- 
logiam  fames  vocat.  Nam  fere  ad  hanc  se  confe- 
runt  ignobiles.  Odia  in  nullo  genere  sunt  acer- 
biora,  quam  in  Academiis.  Avaritia  inexplebilis, 
supercilium,  tumor  et  fastus,  quantus  alius  nus- 
quam.  Et  talibus  exemplis  cogitare  non  potestis, 
quid  promoveat  adulescentia ,  quae  Academiis 
committilur.  Et  huiusmodi  quidem  sunt  scholae, 
quas  ne  Turci  quidem  ferant,  nos  ferimus ,  quia 
Papae,  immo  Satanae  inventum  sunt.  Nulla  apud 
gentes  Piespublica  fuit,  in  qua  non  fuerit  praeci- 
pua  cura  iuventutis  optime  instituendae.  Soli 
nos,  qui  Christi  nomen  habemus,  nihil  perinde  at- 
que  hanc  unam  rem  inprimis  necessariam  con- 
temnimus.  Agite,  Principes,  cognoscite,  quihus 
minis  vocet  ad  curam  regendae  iuventutis  Chri- 
stus,  cum  inquit:  Qui  ojfenderit  unum  ex  pusil- 
lis  istis ,  qui  in  me  credunt ,  ////  melius  fuerat 
mola  asinaria  de  collo  suspensa  in  profundum 
maris  demerso  esse.  Si  parum  adficiunt  caetera, 
at  miserescat  vos  innocentis  adulescentiae ,  quae 
alieno  scelere  perit.       Ipse  aliquot  vidi  minime 


malos  iuvenes,  qui  nescisse  literas  malebant,  quam 
tanto  emisse,  qui  ex  Academiis  praeter  sauciam 
conscientiam  nihil  retulerant.  Et  de  Academiis, 
adeoque  de  Florentiss.  parte  Pontificiae  Reipubli- 
cae  hactenus. 

Porro  regnantibus  iam  istis  gentilibus  literis 
passim  in  Academiis  excitavit  deus  tum  Domini- 
cum,  tum  Franciscum,  haud  dubie  periclitantis 
Ecclesiae  vindices,  et,  quantum  video,  in  hoc 
ipsum,  ut  sese  ethnicis  studiis  opponerent.  Nee 
uno  exemplo  declararunt,  quam  essent  iniqui  hoc 
genus  literis.  Sed  hos  quoque  Papa  sibi  deme- 
ruit,  nirnirum  quod  oporteat  Antichristi  regnum 
huiusmodi  esse,  quod  etiam  electis  imponat.  Ex 
foelicissimo  illorum  instituto  Pontificum  consilio 
sectae  conditae  sunt,  nihil  tale  suspicantibusFran- 
cisco  ac  Dominico.  sectas,  ut  solet,  odia  plus- 
quam  vatiniana  excoepere.  Ita  ut  ubique  nunc 
audias  illud :  Ecce  hic  esl  Christus.  Et  illud : 
Ego  (juidem  Pauli,  ego  vero  Apollo,  ego  quidem 
Dominici,  ego  veroFrancisci.  Quid  quod  addi- 
tum  professionibus  institutum  mendicandi  non 
ab  Evangelio  modo,  sed  a  lege  etiarn  Mosaica, 
immo  a  Dominici  et  Francisci  decretis  alienum? 
Atque  ita  factum,  ut  cum  ventris  esset  habenda 
ratio,  desciscerent  hi  quoque  ab  Evangelio  ad  ho- 
minum  commenta.  Paulatim  et  ambitio  invasit, 
qua  effectum,  ut  nusquam  pertinacius  philoso- 
phatum  sit,  quam  in  monasteriis,  et  horum  qui- 
dem  Theologia  veluti  priva  3S)  ac  domestica  faeta 
est  iis,  qui  cucullati  non  erant,  iura  discentibus. 
Nemo  enim  Theologorum  iam  Christianus  diceba- 
tur,  sed  aut  Thomista,  autScotista,  aut  Occani- 
sta.  nempe  aut  pinguem  Thomae  philosophiam, 
aut  impeditas  Scoti  quaestiones,  aut  argutias 
Occham  vulgo  discebant;  coelestem  ac  simplicem 
Christi  sapientiam  nemo  ambibat.  Deinde  cum 
in  Ecclesia  docendi  provinciam  iamEpiscopiParo- 
chis,  parochi  fratribus  delegassent,  Fratres  alii 
per  ambitionem  philosophias  suas,  alii  ventris 
caussa  plausibiles  fabulas  docere  coeperunt.  Hic 
confingi  divorum  historiae,  venundari  preces,  t 
praescribi  subinde  novae  ceremonialae,  et  hoc 
genus  infinita.  Breviter  sic  certatum  est  menda>- 
ciis ,  ut  minime  sit  obscurum ,  Satanae  scenam  39) 


S8)   priva]  Mel.  opp.:  privata. 
89)  scenam]  Mel.  opp. :  coenam. 


347 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


348 


fuisse  istoxum  conciones,  O  gratam,  o  iucun- 
dam  daemoni  comoediam,  sic  ridere,  ludere,  sub- 
sanare  stultum  vulgus.  Non  erat  iam,  cur  insi- 
diaretur  Ecclesiae  Satan,  sed  fruebatur  capta  et 
subacta.     Sed  quorsum  rapior  dolore? 

Hic  fuit,  optimi  Principes,  Reipublicae  Chri- 

stianae  status  annos  iam  circiter  trecentos,  secure 

regnante    Antichristo     et     legibus,     ceremoniis, 

schismatis,    profanis    studiis,    ut  non  dicam  in- 

terim  bellis  ac  sedibus  grassante  in  Rempublicam 

Christianam.       Atque    haec    qui    volet    proprius 

contemplari,    non    obscure    intelliget,     quorsum 

pertineant,     quae   de   Antichristo   a  Paulo   dicta 

sunt.     Nam  quod  ait,  fore,  ut  sedeat  in  templo  dei, 

non  possumus  nisi  de  Papa  interpretari,    ut  qui 

sedeat,  hoc  est  regnet,  videaturque  legitimum  im- 

perium  exercere,    idque  in  templo  dei,    hoc  est, 

administrans  ea ,   quae  ad  pietatern  proprie  perti- 

nere  videntur.      Porro  autem    quam  non  temere 

eundem  peccati  hominem  vocet,  intelliget,  qui  di- 

ligenter  expenderit  et  quae  recensuimus  initia  Pa- 

patus    ac  monumenta,    collegia  tum  sacerdotum, 

tum  monachorum.     Item  Academias,  et  quae  iam 

inde  usque  ab  annis  trecentis  in  rebus  Christianis 

perpetrarit.     Furtim  invasit  Satan  Romanam  se- 

dem,  sensim  occupavit  animos  hominum  legibus 

ac  cerimoniis,  dum  illud  abominabile  Antichristi 

regnum  constitueretur.      Praeludia  eius  quaedam 

ostensa  sunt  ante  magnum  Gregorium.     Dehinc 

Bonifacio  III.  auspice  miris  artibus  coaluit,  donec 

Henrichorum  vis  fracta  est,  qui  aegre  iugumSata- 

nae  adceperunt.     AbHenricis  in  hunc  usque  diem 

parto  imperio  fruitur  Satan.      Equidem  exemplo 

Micheae  mentiri  nos  mallem,    sed  heu  nimium 

veri  sumus.     Non  addam  autem,  quid  his  annis  in 

Galliis,    in  Germania  minime  dignum  Christi  vi- 

cariis  admiserint.       Tantum  hoc   dicam,    mirari 

me,  adeo  nihil  frontis  esse  iis,  qui  seculorum  con- 

sensum  caussantur,  cum  tanto  spixitu  hoc  iugum 

detrectarint  non  Graeci  modo,  sed  et  Germaniae 

nostrae  Caesaribus  Henricis. 

Iam  ut  largiar,  vel  aNicaenaSynodo  occiden- 
tali  Ecclesiae  imperasse  Romanum  Pontificem, 
nondum  consequitur,  iure  divino  dominari  posse. 
Quodsi  ab  annis  probanda  caussa  est,  nihil  pec- 
cavit  Samaria,  quae  statim  in  ipsis  regni  auspi- 
ciis  vaccas  Bethaven  adoravit,  nihil  peccarunt 
maiores  nostri,  qui  Idolorum  cultum  veluti  per 
manus  acceperunt  ab  iis,  a  quibus  progn.ti  fue- 


runt.  Quodsi  res  pietatis  a  consuetudine  aestir- 
mandae  sunt,  frustxa  habemus  divinas  literas,  re~ 
ligionis  morumque  formulas.  At  non  sinit  errare 
spiritus  Christi  Ecclesiam.  Primum  non  liquet, 
quatenus  errari  possit  ab Ecclesia,  deinde  certurn  est, 
Ecclesiam  non  esse ,  quamtuvocas,  hirce.  Quid 
enim  alienius  ab  Ecclesia  Christi,  quam  illud  An^- 
tichristi  regnum,  illa  Satanae  Synagoga?  Non 
erit  igitur  nobiscum  Christus,  usque  ad  finem 
mundi?  Immo  erit  in  sanctis  usque  ad  mundi 
finem  Christus,  sed  sanctos  voco,  in  quibus  per 
spiriturn  suum  regnat  Christus,  non  eum,  qui  se 
falso  sanctissimum  mmcupat.  Sed  non  errant  tot 
Episcopi,  tot  doctores,  totreges?  immo  nullis  in- 
sidratur  Satan  pertinacius,  in  nullos  saevit  vehe- 
menlius,  id  quod  haud  frustra  omnes  sacrae  hi- 
storiae  inculcant.  Lapsus  est  foede  sanctissimus 
virMoses,  vitulum  Aharon  fabrefecit.  Et  ex  re- 
gibus  Iuda  qnam  paucos  probant  historiae,  ex 
regibus  Samariae  neminem.  Annon  in  sacerdo- 
tes  ac  principes  ubique  invehuntur  prophetae? 
Annon  palam  ait  Ezechiel :  Lex  peribit  a  sacer- 
dote  et  consilium  a  senioribus?  Iohannes  an- 
non  vipereum  semen  vocabat  pharisaeos,  qui  im- 
peritabant?  Et  ut  finiam  in  Evangelica  historia, 
quam  non  probat  Christus  sacerdotum  tum  vitam, 
tum  doctrinam  superstitiosam?  Itaque  non  patiar, 
premi  me  magnificis  quorumcunque  titulis  in 
caussa  pietatis,  quae  a  scripturae  auctoritate,  non 
a  mutabilibus  hominum  opinionibus  pendet. 

At  cum  principi  populi  lex  maledicere  vetet, 
cur  in  Pontificem  Lutherus  invehitur?     Primum 
Tyrannus  est  Pontifex,  deinde,  ut  illud  omittam, 
esto,   maior  est  Luthero  Papa,  at  minor  divina 
voce,  quam  ille  praedicat,  ut  debet.     Nam  cura 
vocatus  sit  ad  docendi  munus  in  Ecclesia ,  cur  non 
doceat   divinas  literas?      An   ad  Lutherum  non 
pertinet,  quod  est  a  Christo  dictum:    Quem  mei 
puduerit  et  doctrinae  meae,  illius  me  quoque  pu- 
debit.   Personam  hominis^  inquitPaulusin  dispn-  j 
tatione  deEvangelio,  non  spectat  deus.     Cur  ergo  I 
Pontificem  spectet  Lutherus?     Quodsi  iudicium  ! 
de   doctrina  Ecclesiaslica  voluit  Pairlus  apud  se-  j 
dentes  esse,    cur  non  iudicet  pontificiam  doctri-  | 
nam  Lutherus?   Et  ut  prophetica  exempla  praer 
teream,    nonne    magistratibus    adversabantur  40) 


40)  adyersabantur]   Mel.  opp. :   aduersantur. 


349 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


350 


Apostoli.  Sed  il  quid  respondent?  Nempe  opor- 
iere  deo  magis  obedire,  quam  hominibus.  Itaque 
quia  de  doctrina  Christiana  agitur,  interest  Chri- 
stianorum  omnium,  non  modo  Lutheri,  adver- 
sari  iis ,  qui  illam  evertunt.  In  Evangelio  Chri- 
stus  cum  manum  abscindi,  oculurn  erui  iubet,  qui 
tfffendat,  quaeso,  quid  aliud  praecipit,  quam  ut 
ne  admittamus  impiam  doctrinam.  Aut  quid  iu- 
bet  caveri  pseudoprophetas  adeoque  pseudo- 
episcopos,  si  noluit  eos  reprehendi.  Absit  haec 
aChristiana  libertate  servitus,  ut  non  liceatEvan- 
gelium  profiteri ,  cui  tot  sacramentis  sumus  ini- 
tiati.  Itaque  cum  divinae  voces,  prophetarum  et 
Apostolorum  exempla  Evangelium  docere  iubeant 
quantumvis  reclamante  mundo,  quid  mihi  frigi- 
dos  et  impios  canones  citas?  Non  maledicit  ma- 
gistratui  Lulherus,  sed  Evangelium  exhibet,  quo 
quod  illi  offenduntur  fraudi  esse  Lulhero  non  de- 
bet.  Est  positus  Christus  in  signum  contradictio- 
nis,  saxum  est,  in  quod  impingent  impii  omnes. 
Quid  autem,  quod  et  non  in  loco  citas  hos  cano- 
nes?  Quid  quod  Nicolaum  citasPontificem,  eum 
arbitror,  qui  Ravennatein  Episcopum  Romanae 
sedi  subiecit,  quicum  de  Ecclesiae  opibus  ali- 
quamdiu  et  de  sedis  auctoritate  certarat?  Liceat 
ilaque  non  Lulhero  modo,  sed  omnibus  Christia- 
iiis  raentibus  de  Evangelio  disputare  ac  iudicare. 
Christianum  officium  facit,  quisquis  refragatur 
impiae  doctrinae,  quare  non  est,  quod  Lutherum 
crimineris  temeritatis,  quod  hancCamarinam  mo- 
verit,  maxime  cum  eo  adactus  sit  aliorum  tum  in- 
famibus,  tum  impiis  scriptis.  Ad  disputationem 
de  Indulgentiis  vocavit  Dece/ius ,  de  auctoritate 
sedis  Romanae  Eccius,  de  aliis  alii  locis,  iis  im- 
puta,  si  quid  scriptum  est  a  Luthero,  quod  displi- 
cet»  Quanquam  si  suo  ipse  consilio  coepisset  caus- 
sam  Christianae  Reipublicae,  reprehendi  non  pos- 
set,  ut  qui  det  operam  sacrae  doctrinae  resti- 
tuendae. 

Hactenus  de  Pontifice  satis  multa  dixi,  quae 
ex  re  populiChristiani  fuerit  vos  expendere,  Prin- 
cipes.  Proinde  cum  vestrae  fidei  commissa  sit 
Europa,  si  vestra  vobis,  si  Christiani  populi  sa- 
lus  curae  est,  expergiscimini  aliquando,  et  illum 
ab  ovili  Christi  Antichristum  depellite,  Christia- 
nas  literas,  Christiana  instituta  revocate  in  me- 
dium,  illius  legibus  et  traditionibus  obliterata. 
Frivolam  disputationem  vocant  quidam  hanc,  qua 
quaeritur,   divinone  iure  praesit  omnibus  Eccle- 


siis  Papa,  et  nos  frivolam  censemus,  nisi  eo  refe- 
ratis  eam,  ut  sciatis,  licere  vobis  de  rebus  Eccle- 
siae  statuere  vel  contra  Antichristi  istius  volunta- 
tem,  cum  persuasum  sit  atque  ita  sancitum  illo 
putido  iure,  nihilpossenovari  in  rebusEcclesiae, 
nisi  intercedat Romani Ponlificis  auctoritas.  Sed 
voluit  Christus ,  voluit  Paulus ,  iudicium  omnium 
rerum  non  penesEpiscopos  esse,  sed  penes  Eccle- 
siam,  penes  populum  Christianum.  Nunc  enim 
non  patiar,  Ecclesiae  vocabulum  istorum  more  ex- 
poni  pro  Pontifice.  Sic  enim  licet  istis  scriptu- 
ram  ad  suam  tyrannidem  pro  arbitrio  detorquere. 
Viden,  hirce,  quam  frustra  quiriteris  adversus 
Lutherum,  quod  Romam  Rabylonem  vocar.it? 
Quanlo  enim  illa  quondam  Rabylon  tolerabilior 
fuit  Iudaeis  exulibus,  quam  nobis  Pvoma  tam  mi- 
sere,  tam  foede  servientibus?  Immodesium,  stul- 
tum,  furiosum  adpellas,  quae  convicia,  quia  cum 
sanclis  communia  habet,  facile  feret.  Et  beatos 
pronuntiavit  Christus,  quos  mundus  propter  iusti- 
tiain  persecuturus  sit. 

DE  POENITENTIA  ET  INDULGENTIIS. 

Reliquum  est,  quod  de  poenitentia  deque 
condonationibus,  quas  vocant  Indulgentias  vulgo, 
disseruisti.  Hac  de  re  pauciora  dicam,  quod  in 
libro,  quem  deBabylonica  captivitate  scripsit,  sen- 
tentiam  suam  de  sacramentis  ex^osuevit  Lutherus. 
Atque  illum  vobis  exhibeo,  Principes,  relegendum, 
anteaquam  de  Luthero  pronuntietis.  Exhibeo 
autem  hac  lege,  ut  ne  patiamini,  eum  istorum  fu- 
riosis  clamoribus  damnari,  priusquam  scripturae 
testimoniis  refutarint.  Nam  offensos  audio  ini- 
micos  omnium  maxime  hoc  scripto,  quod  hacte- 
nus  nemo  optimorum  ac  doctissimorum  non  egre- 
gie  probat.  Sed  dicemus  et  nos  de  Poenitentia, 
quam  vocant,  nonnihil. 

Duo  sunt  omnino  in  Ecclesia  divinae  gratiae 
signa,  quae  vulgus  sacramenta  vocat,  Baptismus 
et  Eucharistia,  nam  poenitentia  non  est  aliud,  nisi 
quaedam  baptismi  recordatio,  utrumque  ut  sit 
profanatum  abominabilibus  Papae  inventis,  ex  eo 
libro  cognoscetis,  quem  exhibui.  Missa  quaestui 
habetur,  sacrosanctum  domini  corpus  foedissi- 
mos  ventres  alit.  Poenitentia,  qua  non  parte  e&t 
obnoxia  Pvomanae  tyrannidi?  Primum  enim  cum 
non  aliud  sit  poenitentia,  nisi  vitae  innovatio  et 
veteris  Adae  mors,  isti  nobis  confessiones  et  vt* 
tisfactiones  repererunt,  quae  duo,  mirum  est,  ut 


351 


EPISTOLARUM    LIB.   II,     1521. 


352 


adflixerint  conscientias,  ut  videri  possitRoma  non 

alia  parte  plus  nocuisse,  quod  hic  nemo  non  sen- 

serit  onus  Ptomanae   tyrannidis.      Quare  cum  de 

Indul^entiis  disputari  coeptum  esset,  Lutherus  ad 

Evangelicam  regulam  coepit  exigere,  qune  de  poe- 

nitentia  prodita    erant.      Placuit  bonis  Lulherus 

et  aliquot  novi,  quorum  animos  erexit  Christiana 

fiducia  ad  spevn  salutis,  et  qui  sibi  velut  ex  iuferis 

revocati  videbantur,  ab  illo  iugo  Ptomanae  tyran- 

nidis  et  scholnsticarum  opinionum  liberati.     Quot 

enim  bonas  mentes  abominabilis  Antichristus  isto 

tristi  iu°"o  perdidit?     Poenitentiam  docebant  esse 

simulatum  odium  peccatorum,    condonari  pecca- 

tum  tradebant,  si  satisfecisses  rite.    Hic  satisfactio- 

nes  quid  non  fecerunt  negocii  adflictis  conscien- 

tiis?     Et  quum  Christus  non  aliud  agat,  quam  ut 

serenet  conscientias,    istis  nulla    cura  fuit,    nisi 

labefactare,  cruciare,   adfligere  conscientias,    vae 

vobis,    pharisaei    et  scribae,    tot  animarum  reis, 

quas   prophano    doctrinae    genere    crudeliter    ne- 

castis.      Hic   Lutherus    docuit,    peccata    condo- 

nari     non     satisfactionibus  ,      non     indulgentiis, 

sed     gratis     a    Christo ,     modo     credatur     voci 

Christi  absolventis.      Non  spectandum,    quantus 

iit     dolor,     quantum     sit    odium    admissi     de- 

licti    nam  sic  isti  docebant,  sed  fidendum  Christi 

promissione,    qui   gratis   condonarit  peccata  cre- 

dentibus.      Inculcabat  illud  Christi ,    in  arenam 

aedificare  eum,  qui  suis  conatibus  magis  fideret, 

quam  divinae  promissionis  oraculo.      Fortasse, 

principes,  vestras  etiam  conscientias  testes  habeo, 

quam  foeliciter  consuluerit  conscientiarum  pertur- 

bationi  Lutherus.       Hic  ille  insanire    et  recla- 

mare  haereticum  dogma ,     Pvomae  Syhester  ille 

S.PalatiiMagister*),  Martini  commentariosetiam 

cremavit,  quibus  tradidit  iuxta  Evangelium,  Pa- 

cem  non  contingere  conscientiae,  nisi  per  fidem, 

gratis  condonari  admissum,  non  dilui  id  vel  ex- 

piari  nostris  laboribus.    Non  docet  Lutherus,  non 

esse  deploranda  peccata ,  non  csse  vetustatem  car- 

nis  nostrae  iugulandam.       Sed  hoc  docet,    unde 

adflictis   conscientiis   solatia   petenda   sint,     quo- 

modo  erigendi  sint,   quos  peccati  mortisque  sen- 

sus  perculit.     Hos  Papistae  vocant  ad  satisfactiun- 

culas,    ad  indulgentias,    Lutherus  ad  fidem,    ad 

Evan°-elium  vocat     id  quod  testantur   pleraque 

eius  dogmata. 


K)  Sjlvester  P/Jcriaa  s.  de  Prierio,  Ord.  Praedlc.      F, 


Et  ut  summatim  conferam  dogmata  de  poeni- 
tentin.  Fingunt  scholae  homini  in  manu  esse 
odisse  vitia  sua,  quoties  et  quom  videatur.  Ideo- 
que  docent,  simulandum  quendnm  dolorem,  quem 
vocnnt  nttritionem,  id  vero  est,  quod  Paulus  cau- 
terium  vocat,  quod  humnnis  mentibus  inurunt. 
Addunt,  spiritum  dei  nttritione  impetrnri.  Contra 
divinae  literne  docent,  divino  adflatu  contingere 
odium  peccati.  Nam  qui  carnales  sunt,  non  pos- 
sunt  non  probare  peccatum,  ut  ad  Romanos  Pau- 
lus  scribit.  Et  hanc  tuetur  sententiam  Lutherus. 
Piursum  scholae  tradunt,  condonari  peccatum  no- 
stris  expiationibus  seu  satisfactionibus.  Contra 
Christus  sese  victimam  exhibens  pro  peccato,  non 
exigit,  nisi  ut  credamus,  cum  ait:  Qui  credit  in 
me,  is  vivct  etc.  Itaque  conscientias  divino  spiritu 
concussas  ac  territas  consolatur  hoc  modo  Lulhe~ 
rus,  quo  solet  Evangelium.  Atque  haec,  princi- 
pes,  contentionis  huius  summa  est,  de  qua  cum 
iudicabitis,  quaeso,  diligenter  considerate,  quae  a 
Lulhero  tum  in  Babylonicam  captivitatem,  tum 
in  adsertionem  etc.  hac  de  re  scripta  sunt.  Sua 
isti  somnia,  hic  divinas  literas  docet,  isti  simulata 
poenitentia  ludificantur  hominum  animos,  hic 
veram  exigit.  Illi  conscientias  aut  exanimant, 
aut  vana  operum  humanorum  fiducia  tollunt. 
Quid  quod  legibus  astrinxerunt  confessionem, 
quam  maxime  oportuit  permitti  cuiusvis  arbitrio. 
Nam  cum  confessionem  peccati  solum  exprimat 
nobis  verus  dolor,  quem  divini  spiritus  opera  con- 
coepimus,  quam  paucorum  confessio  pia  sit,  £a~ 
cile  est  aestimare.  Quippe  cum  pauci  ex  animo 
odio  habeant  peccatum.  Sed  haec  alias.  Audi- 
stis,  Principes,  quid  de  contritione  Lutherus 
sentiat,  quam  improbe  mentiatur  hircus,  cum 
contritionem  ait  a  Luthero  negari.  Exstat  eius 
de  Poenitentia  sermo ,  exstant  quae  scripsil  in  Ba~ 
bylonicam  captivitntem   et  in  Adsertiones. 

lam   quis    omnino   hactenus   de  Contritione 
male  sentire  Lutherum  iudicavit  praeter  te,    ni- 
mirum  hostium  illius  acutissimum,     Sed  hoc  age- 
bas,    non  ut  Lutherum   revinceres,     sed  ut  ca~. 
lumniareris.     Nam  quod  quaedam  e  Lutheri  scrU- 
ptis  citas,  et  obscure  et  improbe  citas,  ut  qui  nec 
locum  adscripseris,  unde  petisti,  nec  integram  re- 
tuleris  sententiam,  ne,  si  candide  citares,  nihil  ad. 
rem  fncere  videretur,  quod  producis,     Profer  igL- : 
tur,    ubi  Lutherus  sic   argumentetur :    Baptisari 
non  contritos,    igitur   et    absolvi  non  contritos. 
Non  disputo  nunc  de  hac  sententia,  cum  constet, 


S5.5 


EPISTQLARUM    LIB.   II.     1521. 


354 


quid  de  contritionc  sentiat  Lutherusy  et  ad  hoc 
institutum  non  ita  raultum  hic  locus  faciat.  Sed, 
quaeso,  audite,  quomodo  evertat  argumenlum  et 
revellat  hircus  cum  infantium  B  iptismum  in 
dubium  vocat.  netnpe  quibus  non  conlingat  per 
haptismum  coelestis  gratia.  Atque  hic  utinam  sal- 
temMagistrum  tuumThomam  consuluisses,  hirce. 
Quid  si  hic  verba  tua  in  te  regeram  cum  ad  Ari- 
stotelem  revocas  Lutherum?  Annon  ad  Thomam 
tuum  revocandus  es  adeo  impie  delirans.  Et 
vos,  Pricipes,  admoneo,  ut  iubeatis,  hunc  inire 
sententiae  suae  de  parvulorumBaptismo  rationem. 
Quid  enim  futurum  sit  non  videtis,  ubi  de  infan- 
tium  salute  dubitabitur?    Et  haec  hactenus. 

'  Argute  vero  Pauli  sententiam  ad  indulgen- 
tias  detorquet,  ubi  ille  recipit  in  Ecclesiam  et 
absolvit  eum,  quem  propter  incestum  stuprum 
antea  tradiderat  Satanae.  Quid  audio,  omnem 
ahsolutionem  esse  indulgentiam  Papalem  illam, 
quodsi  verum  est,  aut  nemo  sacerdotum  non 
dispensat  indulgentias ,  aut  qui  sine  Papalibus  in- 
dulgentiis  moriuntur,  damnandi  sunt,  quando 
non  est  aliud  indulgentia  nisi  absolutio.  Quid 
enim  illa  apud  Paulum  condonatio,  nisi  simplex 
absolutio  est?  Et  non  vides  tu,  quam  stulte  desi- 
pias,  hirce,  qui  indulgentiam  esse  scis  canonica- 
rum  poenarum  condonationem,  hoc  est  earum, 
quas  passim  Pontifices  in  Ecclesiis  pro  arbitrio  suo 
flagitiosis  imperabant,  audes  tamen  Pauli  aucto- 
ritate  abuti  ad  confirmandam  Romanam  mercem, 
cum  et  poenas  illas  canonicas  ignoraritPaulus.  Et 
ut  intelligatis  Romanas  imposturas,  breviter  expo- 
nam,  quid  sint  Indulgentiae,  quando  hoc  a  mul- 
tis  desiderari  video.  Hurnana  auctoritate  poenae 
atrocium  et  publicorum  scelerum  in  Ecclesia  con- 
stitutae  sunt ,  quae  canonicae  dicuntur.  Impera- 
batur  enim  dierum  aliquot  ieiunium ,  et  alii  hoc 
genus  carnis  cruciatus.  Quae  poenae  quia  non- 
nisi  publicis  sceleribus  debebantur,  mansit  in  qui- 
busdam  Germaniae  Ecclesiis  mos  publice  animad- 
vertendi  in  homicidas  et  in  publica  scorta ,  si 
quando  resipiunt.  Gaeterum  antiquatae  sunt  for- 
mulae  poenarum  priscae,  et  antiquari  posse  nemo 
dubitat,  cum  e  sola  hominum  auctoritate  pepen- 
derit  hic  ritus.  Quid  enim  dubium  est,  antiquari 
posse,  quae  ab  hominibus  constituta  sunt.  Nunc 
isti  exoletis  poenis  vendunt  earum  condonationem. 
idque  omnibus  promiscue,  cum  poenas  etiam 
quondam  non  debuerint,  nisi  palam  flagitiosi. 
Non  dispulo  nunc  de  tota  caussa,  sed  paucisdocco, 
3Iela\th.   Oper.  Vol.  I.  - 


qui  sint  Indulgentiarum  fontes.  Quid  si  addam, 
quae  de  potestate  Papae  in  purgatorium  confinxere 
impii  et  impudentes  homines  ? 

Sed  additj  quaedam  Apostolis  tradita  esse, 
quae  non  sint  scripturis  comprehensa.  Verum 
vide,  hirce,  cum  fatearis  ipse,  divinis  literis  nihil 
de  Indulgenliis  proditum  esse.  Cur  illam  Pauli 
sententiam  ad  Indulgentias  detorquebas?  Pudeat 
vero  Christianas  mentes  recipere,  quod  non  com- 
muniere  sacrae  literae.  Annon  humanas  traditio- 
nes  ubique  in  Evangelio,  in  Epistolis  Paulus  in- 
sectatur?  Humana  vero  voco,  quae  non  pro- 
didit  scriptura.  Nam  quod  tu  dicis,  multa  tradita 
esse,  quae  non  sunt  mandata  literis  divinis,  pfane 
impium  est.  Fateor,  ut  Iohannes  ait,  esse  gesta 
pleraque,  quae  scripta  non  sint,  sed  doctrinam 
legum  etEvangelii  integram  proditam  aio,  ita  ut 
desiderari  nihil  possit.  Alioqui  si  ex  hominum 
constitutionibus,  opinionibus  et  consuetudine 
pendeamus,  quid  erit  Christianismo  incertius? 
Apage  sis  mihi  istud  insipidum  ius  et  illa§  pro- 
phanas  constitutiones,  quas  producis,  ut  probes 
veteres  ritus  tuendos.  Qnid  autem,  quod  illae  le- 
ges  etiam  iubent  auctoritati  cedere  usum  et  con- 
suetudinem.  Sed  ego  oppono  unum  Paulum 
omnibus  hominum  commentis,  qui  nusquam  non 
iubet,  caveri  humanas  traditiones.  Pieferre  putat 
Paulus,  sciamus,  quae  a  quibus  didicerimus. 
Porro  quae  consuetudini  debemus  ea  unde,  qui- 
bus  auctoribus  accepimus.  Sed  quid  in  meridie 
lucernam?  Planior  est  res,  quam  quae  pluribus 
verbis  tractari  debeat.  Quid  enim  cogitare  puta- 
tis  bonos  viros  ac  prudentes,  cum  audiunt  vestra 
omnia  ex  hac  una  ratione  pendere,  quod  multa 
gesta  sint,  quae  non  sint  conscripta.  Nonne  sta- 
tim  suspecta  omnia  facitis,  cum  ipsi  fatemini,  in- 
certo  auctore  prodita  esse,  quae  defenditis, 

De  Turcicis  etiam  bellis  dicendum  erat,  de 
quibus  iste  tam  multa,  nempe  ut  invidiam  apud 
vos  Luthero  conflaret,  cum  Lutherus  non  aliud 
dixerit,  nisi  pium  esse,  ut  nos  ipsos  prius  emen- 
demus,  quam  ferro  in  Turcas  grassernur.  Quod 
quam  non  sit  impie  dictum,  quid  est,  quod  dispu- 
tem?  Porro  autem  quanto  Christianius  erat,  prae- 
dicatione  Evangelii  eos  ad  pietatem  vocare,  quam 
bello  cogere.  Immo  quam  ferro  nihil  profectum 
sit,  satis  apparet,  cum  nosfris  bellis  velut  excitatus 
ab  ultirna  Asiae  parte,  propemodum  in  mediam 
Europam  nos  secutus  sit.  Neque  vero  damno, 
23 


355 


EPISTOLARUM     LIB.   II.     1521. 


556 


Prihcipes,  maiorum  vestrorum  studium ,  qui  suas 
vires  experiri  Turcavn  voluere,  sed  stult.orumPon- 
tificum  accuso  impietaiem,  qui  iilos  Turcis  obic- 
cere,  ut  ipsi  interim  douii  dominarentur.  An 
obscurum  est,  quo  consilio  Henrici  et  Friderici 
in  Asiam  ablcgati  sint?  An  obscurum  est,  quarn 
infoeliciter  dimicatmn  sit  ad  Varnam,  cum  pium 
foedus  Hungarici  regis  et  Turcae  impie  rescinde- 
retCardinalis  lulianus?  annon  satis  poenaruin  pro 
perfidia  dedimus  amisso  rege  Hungurico?  ut  cae- 
tera  taceam.  Horum  vos  monere  volui,  ut  ipsi 
cogitetis,  quam  parum  pia  sint  lioc  genus,  Tur- 
cica  bella,  quae  nos  iam  aiiquot  seculis  gerimus. 
Quid  quod  Fiomae  fmxerunt  hacteims  toties,  belia 
minari  Turcam,  quoties  Germaniam  depraedari 
libuit. 

Postremo  arguit  inconstantiae  Lulherum 
hircus,  quod  cum  ad  concilia  Ecclesiastica  pro- 
vocet,  neget  tarnen,  qtiae  a  Conciliis  decreta  sunt. 
Audi,  hirce,  non  modo  a  conciliis,  non  modo  a 
Romano  Pontifice,  sed  a  pueris  etiam  doceri  volet 
Luthcrus,  si  scripturam  doceant.  Ad  hominum 
commenta  non  modo  nonPontificis,  sed  nec  Con- 
ciliorum  auctoritate  adigi  poterit.  Immo  anathe- 
ma  esto,  quisquis  docuerit  praeter  id,  quod  prodi- 
dere  divinae  literae. 

Quod  negas,  provocandum  aPontificePioma- 
no  ad  Synodos,  idque  iuxta  Ephesini  Concilii  de- 
cretum ,  Priinum  non  constat,  quid  Ephesina 
Synodus  statuerit.  Deinde  piain  esse  provocatio- 
nem  ad  Synodos  Paulus  docet,  cum  rerurn  Eccle- 
siasticnrum  et  caussarum  fidei  iudicium  neg it  pe- 
nes  Episcopos  esse  debere,  sed  penes  sedentes,  ut 
ipsius  verbo  utar.  Hanc  ego  sententiam  gravis- 
simi  Apostoli  non  patiar  mihi  cuiusvis  Synodi  de- 
creto  extorqueri.  Superiore  secuio  etaPio,  quem 
sic  vocabant,  Ponlince  et  a  Iuiio  cautum  est,  ne 
quis  provoc:;ret  ad  Synodos.  Quae  constitutio 
quam  non  sit  pia  ,  hic  Pauli  loc^s  arguit,  qui  pe- 
nes  sedentes  esse  iudiciurn  caussarum  fidei  docet. 
Ergo  impie  errant,  qui  soli  Romano  Pontifici  de 
caussis  pietatis  iudicandi  auctoritatem  tribuurit. 
Et  pertinere  cognitionem  earum  ad  universam 
Ecclesiam,  illud  in  actis  Apostolicis  exemplum 
etiam  te.titur,  ubi  non  modo  Apostolorum,  sed 
communi  seniorum  et  totius  Ecclesiae  consiiio  de- 
cretum  est  de  libertate  Christiana.  Sic  enim  ait 
Lucas,  Visum  est  Apostolis  et  senioribus  et  uni- 
versae  Ecclesiae.     Quid  est  igitur,  quod  dubite- 


mus,  utrum  ad  universamEcclesiam  cognitio  caus- 
srirum  fidei  pertineat,  quando  id  iubet  et  Apostoli 
Pauli  sententia  et  primae  Synodi  exemplum. 
Tantum  abest,  ut  a  stultis  et  impiis  Pontificibus 
appellare  Synodos  non  liceat. 

Proinde,  Principes  optimi,  nibil  vos  illo- 
rum  insani  et  impii  clamores  interturbent,  quo 
minus  de  hac  caussa  et  fortiter  et  Christiano  spi- 
ritu  iudicetis.  Non  hoc  agit,  ut  se  servetis  Lu- 
therus ,  sed  ut  Evangelium  tuearnini,  cuius  glo- 
riam  ipse  libenter  sua  morte  empturus  est.  Non 
deprecatur  ignes,  non  formidat  ullam  neque  ho- 
minum,  neque  daemouum  vim.  J\ram  siChristus 
pro  nobis,  guis  contra  nosP  Vestra  vero  interest, 
restituere  ac  tueri  doctrinam,  quam  sanguine  suo 
dedicavit  Christus,  (jua  praescripsit  una  ad  salu- 
tem  viarn.  Qui  diversum  docent,  suo  vcntri,  suae 
tyrannidi,  suae  gloriae,  non  saluii  vestrae,  uon 
gloriae  dei  consultum  vohmt.  Non  possum  effi- 
catiori  ratione  vobis  Evangelium  commendare, 
quam  curn  adhortor,  ut  sua  cuique  curae  salus  sit, 
quae  si  vos  non  habet  sollicitos,  non  iam  ego 
apud  Cbristianos  principes,  sed  apud  Diocletianos, 
apud  Maxentios  dico.  Quodsi  est  in  vobis  Christi 
spiritus,  cogitabilis,  quorsum  res  Christiana  pro- 
lapsa  sit,  quam  sit  Antichristi  Piomani  regnum  a 
Christo  alienum,  quam  pro  divinis  legibus  pro 
Christi  Evangelio  impia  et  pestilens  doctrina  re- 
cepta  sit,  et  ex  impia  doctrina,  humanis  constitu- 
tionibus,  qui  ritus,  quam  prophani  in  Ecclesia 
conficti  sint,  ut  videri  nunc  demum  possit,  o  mi- 
seros  nos,  Christus  datus  gentibus  ad  illudendum. 
Quantillum  enim  interest  inter  illam  gentium  Ido- 
latriam  et  hunc  Ecclesiae  statum,  gentilis  do- 
ctrina,  philosophia  admissa  est  et  ad  hanc  omnia 
sacra  dogmata  referri  solent.  Ad  philosophiam 
accesserunt  Pontificiac  leges,  quae  praeter  lites 
quid  aliud  docent,  quam  stultas  et  impias  cere* 
monias?  Episcopi,  quibus  est  demandata  functio 
Evangelii  praedicandi,  luxu  et  splendore  cum 
regibus  gentium  certant,  et  haud  scio  an  priscam 
Cacsnrum  luxuriam  vincat  etiam  Rornae  Pontifi- 
cia.  Et  hanc  dissimularemus  quidem,  nisi  prae- 
textu  nominis  Christi  sibi  quidvis  arrogarent  ii, 
qui  se  Christi  vicarios,  et  iure  quidem  divino,  in~ 
verecunde  et  impie  voc ari  volunt.  Forsan  in  hoc 
excitavit  Deus  Luthe.ri  spiritum ,  ut  ex  hoc  irae 
tempore,  ut  cum  Daniele  loquar,  aliquos  per 
Evangelium  suum  evocet.  Forsan  hanc  scintillam 
lucis  Evangelicae   donat   miserabili   huic    seculo, 


357 


EPISTOLARUM     LIB.   II.      1521. 


358 


quam  resfringere  sit  piaculum.      Deum,    aras  et 

templa  violare  nefas  censetis,  qnanto  magis  prae- 

standum  vobis  est,  ne  Evangelicas  literas  violetis, 

quas  tam  sanctas  orbi  terrarum  esse  voluit  coelestis 

spiritus.      Proinde  Principes,    quaeso,    Evangelii 

maiestatein  salvam  velitis  et  ifb  illis  Pseudochri- 

stis    doctoribus  Theologastris    et  Antichristi  Ilo- 

mani  tyrannide  reliquias  Ecclesiae  forlitcr  vindi- 

cetis.    Nulla  vos  superstitio  simulati  nominisChri- 

sti  et  Apostolorum  Petri  et  Pauli,   nidlae  minae, 

nullac  dirae,  nullae  imprecationes  deterreant,  quo 

minus  officium  Ghristianorum  Principum  faciatis. 

Hanc  vehiti  gratiam  divinae  misericordiae  debetis 

cavere,  ut  ne  pessum  eat  Evangelium,  quod  illa 

tam  liberaliter  orbi  terrarum  donavit,  imrno  quod 

velut  aliquamdiu  intermortuum,   nunc  revocavit 

in  lucem.     decct  vos  illius  gloriam  salvam  velle, 

cuius  vos  in    terris  vicem   geritis.      Quodsi  quid 

prius  aut   antiquius  habctis  Evangelio,   cogitate, 

quam  ab  officii  vestri  rationihus  alieni  sitis.    Quam 

gratum  officium  deo  fecit  Ezechias,   cum  serper- 

tem  aeneum  Mosi,  cum  statuas  et  Idola  abolevit, 

optimi  regis  laudatissimum  factum  imitamini,    et 

Ecclesiae  serpentes,  scholastica  dogmata,  et  Idola 

Romana  perdite.     Iosias  cum  audisset  legis  codi- 

cem  repertum,    nihil  prius  habuit,    restituendo 

cultu  divino,  templum  sarcit  et  purgat,  idola  de- 

turbat,  idolatras  trucidat,  phase  domino  celebrat. 

Quo  facto  mirum  est,  quam  conciliarit  sibi  divi- 

num  favorem.     Huius  exemplo  vos  quoque  voluit 

animare  divinus  spiritus,    ut  impiam  doctrinam 

et  tyrannidem  conscientiarum  tandem  e  medio  tol- 

leretis.       Provehet   conatus    vestros  Christus    et 

.fortunabit,  modo  gloriae  Evangelii  ex  animo  ve- 

litis  consultum.     Nihil  de  Luthero  dico,  de  quo 

sentiant  inimici,    ut  libet,    vos  eum  e   doctrina 

aestimabitis.   Iam  enim  occalluimus  ad  istas  inimi- 

corum  voces    haereticus,    blasphemus,    amens   et 

similes,    quae  vocabula  si  quis  ex  hirci  oratione 

i  tollat,    ne  duae  quidem  paginae  reliquae  fuerint. 

Oportuit  enim  hircum  pro  officio  rQayonJeiv.    De 

Evangelio  tantum  dico,  cuius  auctoritatem  asser- 

,tam  cum  capitis  sui  periculo  vult  Lutherus.     Vos 

i  videritis,  ne  quid  indignum  etChristianis  etPrin- 

cipibus  admittatis.     Exspectat  orbis  terrarum  iu- 

dicium  vestrum,    et  publico  exemplo  iudicabitis, 

quo  vohis  maiore  tum  cura  tum  fide  omnia  sunt 

expendenda ,  quae  ad  Reipuhlicae  Christianae  sa- 

lutcm  attinent.     Atque  hoc  unicc  opto,  ut  spiritu 

suo  coelestis  patcr  vos  et  erndiat  et  animet,  ut  quid 


spestandum  sequendumque  sit  in  hoc  iudicio, 
proprie  ccrtoque  cognoscatis  et,  quod  sentitis, 
fortiter  statucre  possitis.  Neque  enim  admittit  iu- 
dices  divina  doctrina,  nisi  quorum  animos  divi- 
nus  spiritus  iliius  sensu  imhuit.  Pleraque  vos  ab 
Evangelio  avocahunt,  receptae  hominum  consue- 
tudines,  vulgi.  opiniones,  privatarum  rerum  cura 
et  hoc  genus  multa,  adversum  quae  fortiter  Evan- 
gelio  animos  obfirmabitis.  Et  qui  illis  non  prae- 
tulerit  dominum  nostrum  lesum  Christuin ,  esto. 
anathema  maranatha.      DIXI  *')• 

tay^diaCtro  (filiTTjros  o  ptXyaySuiv  *"'). 


No.  104. 


2  2.  Febr. 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  J6. 

Optimo    viro  D.  Georgio   Spalatino,     II- 

lusir.  Principis  D.   JTriderici,     Duc.  Sax.  a 

sacris,  Domino  ac  patrono  suo 

S.  Ecce  versiculos  quorundam  bonorum  iuve- 
num  in  incendium  luris  Canonici  *).  Libellum 
meum  adversus  Thomam  lihadinum  scio  te  de- 
siderare,  sed  illum  morantur^c//lzori;7fo/_,  ut  quos 
occuparit  nunc  multo  meliorihus  D.  JMartinus, 
quanquam  brevi  sperem  ahsolulum  iri  **). 
Buschium  ***)   gaudeo    mihi   oviiiiuyov  factum 


41)  „Dixi"  deest  Mel.  opp. 

42)  flelyax&iov]  Sic  fortasse  consulto  in  libro  prinmm  edilo. 
Liber,  qui  formis  octonis  prodiit,  et  Mel.  opp.:  ,,  fif- 
layyjih)!'."  —  Quum  inter  nuptiarum  mearum  solentnia 
scriberem,  quae  Didymi  taventini  oralioni  praelalus  sutn 
(supra  pag.  286),  exanimo  meo  effluxif,  Philippi  oralionem 
et  in  eiusdem  opp.  Basileae  edd.  T.  I.  p.  845 — 389.  ex- 
stare.  Scripturae  discrepanliam,  si  qua  est ,  in  fine  Vo- 
luminis  primi  Epistolaruni  Pidlippi  dabo.       F. 

*)  d.  10.  m.  Dec.  1520  Lutherus  igne  cremavit  bullam  Papae 
et  lus  Canonicum.  Versiculi  Jegunlur  in  opp.  Lutberi. 
[Lulhrrurn  una  cum  bis  et  summain  angelicam  et  quosdam 
Dungershcrnii,  Kccii  et  Eniseri  libros  combussisse,  ipse/,i/- 
therus  Spalatino  ap.  de  Wetle  J,  532.  nairal.  cf.  etiam 
Lutheri  opp.  ed.  Walch  T.  XV.  p.  1924  seqq.  Versiculi 
vero,  qui,  quantum  equideni  scio,  in  Lulheri  opp.  praeter- 
missi  sunt,  nuperrime  in  ephemerid.  theolog.  „Allgem. 
Kirchen- Zeitiing"  a.  1827  recusi  sunt.     F.\ 

**)  Philippus  libellum  eo  quidem  tempore,  cui  bic  adscriplus 
est  (m.  Febr.),  iam  absolverat.  Cave  igitur  putes,  nos  in 
temporum  ratione  lapsos  esse.      F. 

***)  Poeta  illo  tempore  baud  ignobilis,  qui  tum  Lipsiae  com- 
moratus   erat.      Loquitur    baud    dubie  de  epist.  /Juschii  ad 

23 


* 


359 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


360 


advcrsus  nehulonem  istmn,  quisquis  est.  Tu  ex 
officio  feceris,  si  me  Buschio  amanter  commen- 
daris.  Nam  ego  quidem  nihil  perinde  cupio,  at- 
que  honis  viris  hene  probari.  De  TT  ittemberga 
hoc  tempore  nihil  novi  scrihere  possum.  Nam 
de  Adriano  *)  iptvdoy^iOKp ,  sive  mavis  hehreo, 
ex  aliis  intelliges.  Caetcra,  Deo  gratiae,  salva 
sunt.  Ut  tumultuetur  Lipsia  et  ille  Lipsiae  rv~ 
yavvog  Emser^  ex  his  literis  amicorum  cogno- 
sces  **).       Adhuc  Mosellani,    hominis   tam  de 


Hutlenum,  quae  habetur in  opp.  Lulh.  T.  XV.  (ed.  Walcb) 
p.  1952.  SJlermunnus  von  dcrn  Buschc ,  poela  clarissimus, 
cuius  opera  sludium  scriptorum  anliquitatis  eruditae  prae- 
stantissimorum  quam  inaxime  iuvabalur,  Lipsiae  quitiem 
aliquolies  versalus  est,  minime  vero  eo  tempore,  quo  Me- 
lanthon  hanc  epistolani  exaravit.  Anno  enim  1521  iam  de- 
cennium  et  qnod  e^cuiiit  praeteriit,  ex  quo  Lipsia  disces- 
serat  Buschius.  Ac  primum  quidem  a.  1503  Lipsiae  versa- 
tus  est,  quo  anno  E|>igrammata  quaedam  duabus  Conr.  VFim- 
pinac  cle  Fugis  oralionibus  (Orationi  in  recommendationem 
sacrae  theologiae  elOialioni  habitae  inExceplione/i«/ni««c/i 
Card.  GurcensU)  inserla  Lipsiue  scripsit.  Quicunque  de 
Buschii  vita  scripserunt,  hucusque  partim  in  niedio  reli- 
querunt,  quo  anno  primum  Lipsiarn  venerit  (cf.  lac. 
Burckhardi  de  Buschii  vila  commentarium ,  qni  Buschii 
Vallum  humanilalis  a  Burckhardo  Francofurti  adMoenum  a. 
1719  in  8vo  editum  praecedit,  pag.  181),  partim  dixerunt, 
hoc  aliquanto  post  factum  esse.  Inler  omnes  Mohnike  V.  S. 
proxime  ad  veritalem  accessit.  cf.  V.  Hutteni  in  Wedegum 
Loetz  et  filium  eius  Henningum  cjuerelarum  libri  II.  ed. 
Gli.  Ch.  F.  Mohnike  (Gryphisw.  1816.  8.)  p.  488.  Con- 
stat,  Buschium  denuo  a.  1506  Lipsiam  migrasse,  eumque 
per  aliquot  annos  ibidein  vixisse.  Postqmim  aliunde  alio 
commigraveral ,  demum  ab  a.  1518  usque  aJ  a.  1522  Vesa- 
liae  subslitit,  ubi  scholae  publicae  praefuit.  Anno  1521  in- 
ter  comitia  una  cum  Spalatino  aliisque  Wormaliae  fuit.  — 
Qui  vero  faclum  sit,  ut  affirmetur,  li.  1.  de  Buschii  ad 
Hultcnum  litteris,  quae  in  Lutheri  opp.  1.  c.  exhibenlur, 
sermonem  esse,  inleliigere  non  possuin,  quum  Buschius 
has  lilteras  demuin  \Vormatiae  11 1.  Nonas  Maias 
a.  1521  exaraverit  et  Metanthonis  epistola  die  XX.1I.  m. 
Februarii  a.  1521  scriula  sit.  Et  si  dies  in  litteris  adscri- 
ptus  non  esset,  tamen  ex  ipsa  Buschii  epislola  salis  super- 
que  appareret,  quae  Melanthon  b.l.  de  Buschio  scribit,  ad  il- 
las  Buschii  litteras  nullo  pacto  referri  posse.  Quis  autem 
nebulo  isle  fueril,  adversus  quem  Melanthon  cum  /Juschio 
pugnavit,  nescio.  Forlasse  Thornae  Rhadini  oralio  in- 
telligenda  est.  Inler  Buschii  quidem  scripla,  quotquot 
mihi  innotueruiit,  et  inter  ea,  quae  Harnelmann ,  Burck- 
hard,  Stritder ,  Mohnike  alii  de  Buschii  vita  scripse- 
runt,  nullum  huius  rei  vestigium  agnosco.  Buschium  paulo 
post  Viteb ergarn  se  contulisse,  non  est,  quod  mo- 
neamus.     FVj 

*)  De  Matlhaeo  Adriano ,  literarum  liehraicarum  in  Acade- 
mia  Vitebergensi  professore  (cf.  supra  pag.  161),  qui  Lutheii 
doctrinam  „  opera  bona  nihil  valere,  sed  solam  fidem  "  et 
nescio  quae  alia  moleste  ferens  iam  m.  Novembri  a.  15^0 
Lipsiam  se  coniulerat.  (cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Welte  I, 
522.)  Muneris  vacationem  haud  gravalim  ab  Academia  Vi- 
tebergensi  m.  Februario  a.  1521  impelravit.  cf.  Lutheri 
epp.  1,  560.     F. 

**)  lstac  quidem  litlerae,  quas  Mclantlmn  una  cum  siusSpa- 
latino  misit,  jnterierupt.  De  Ernsero  paene  eadem  Lu- 
therus  Spalalino  die  27.  m.  Febr.  (ap.  de  Wetle  I,  561) 
scribit:    „  Caeterum  Lipsiae  regnat  Eruser,  et  mulla  potest  ' 


lippicnte  (Lipsiensi  voleham  dicere)  academia 
hene  meriti ,  famulus  captivus  tenetur,  et  haud 
scio,  an  ipse  etiam  Chalcotypus  Schumannus* 
quem  in  Tullianum  ante  dies  paucos  coniecerunt. 
Thilonino*}  salutem  dic  meo  nomine,  et  amicis 
aliis.  Optime  vale,  optime  ac  felicissime  valeat 
Illustriss.  princeps  noster.  In  die  Gathedrae  Petri 
fictitiae,  anno  M.D.XXI. 

Philippus  tuus. 


No.  105. 


2.  Martii. 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  27. 

Optimo    viro,     Georgio    Spalatino     Ii/w 

striss.  Principi,  D.  Fridcrico>  Duci  Saxont> 

a  sacrisy  patrono  suo 

S.  Sacerdos  hic  **)  invidia  doctrinae  evangeli- 
cae  laborat,  ita  ut  in  periculum  quoque  res  eius 
adductae  sint,    id  quod  ex  ipso  latius   intelliges. 


et  audet,  ut  qui  finem  statim  sui  sit  factnrus,  more  homl* 
uum  istius  generis."  Quae  Melanthon  de  Mosellani  famulo 
et  de  Valentino  Schumanno,  typographo,  scribit,  explo- 
rata  non  habeo.  Fortasse  uterque  adversus  Georgii  Ducvs 
Sax.  edictum  librum  quendam  Lutheri  rem  iuvantem  ederr- 
dum  curaverat.  F. 
*)  Quis  Thiloninus  ille  fuerit,  certe  dicere  non  possum.  Fo^ 
tasse  est  Hiilonjnus  ille,  cuius  epigramma  ad  lectorem 
latine  scriptum  in  fronte  libri  exstat,  qui  inscribitur:  „  SMbef 

bc  2(nima  ?Crtftotctt6  nupcr  pcr  Soanncm  tfrgiropitum  bc  ®rca> 
in  9tomanum  fcvmonc  ctca.anttfftme  trabuctu$."  (In  finej 
„Expressum  Wlttenhmgii  per  Ioannem  Gronenberg.  Anno 
Virginei  partusM.D.  &  noui  saeculi  IX."  fornia  max.)  Qnetii 
quidem  librum  Chilianus  Reutherus  Mellerstatinus ,  pbi- 
losophiae  praeceptor  Acad.  Viteberg.,  edidit.  Anno  1513 
eiusdem,  nisi  fallor,  „Thilonini  Philymni  Poetae"  in- 
terpretalio  Batmchomyomachiae  Fitebergae  prodiit.  (ct. 
Panzerum  X,  69.  19)1  Si  quid  video  illius  Thilonini  ». 
Thielrnanni  poelae  nomen  gentilitium  Conradi  fuit.  Erfoi*- 
diae  enim  a.  1507  carmen  „Thielm.  Conradi  de  XVI II. 
Annunciationis  Diei  Insigniis"  typis  exscriptum  est.  Simi- 
lius  autem  veri  est,  Melanthone/n  h.  1.  salutem  dicere  Thi» 
lonio  Chunrado  s.  Conrado,  qui  a.  1522  librum  edidit  io» 
scriotum:  „  AD  EVANGELlCE  DOTRINE  (sic)  STV- 
DIVM  EXHOKTATIO  NVPEB  1N  PAVLINE  LECTIO- 
NIS  EXORDiO  FACTA,  A.  D.  THILONIO  CHVN- 
RADO  Iurisconsullo,  Apud  Vageoes  ANNO.  M.  D.XXII. 
DIE.  XVI.  APIULIS."  (S.  1.  plagg.  2  in  4to).  Nuin  vero 
Conradus  (urisconsultus  cum  Conrado  Poiita  unus  idemque 
fuerit,  nescio.  F. 
**)  Ut  mea  fert  conieclura  estra  omnium  ,  apud  quos 
his  de  rebus  iudicium  est,  dubilationem  posilum  est,  Me- 
lanthonem  hoc  loco  de  Ioanne  Bugenhagio  Pomcrano 
agere.  Constat  enim,  Pomeranum  a.  1521  paulo  ante 
Lulheri   iter    Wormatiense,     cui    Lutherus    die    secunda 


361 


EFISTOLAKUM    LIB.    II.     1521. 


362 


Quorsum  antem  profuglat,  nisi  ad  aOvXov  no« 
6trum,  ad  Illustr.  Princlpem?  Quaeso,  si  quid 
potes,  nolis  deesse  homlni.  Scis  sua  cuique  cara 
esse,  scis  dolere  suam  cuique  iniuriam,  quare 
adversus  istorum  vim  defendi  volet,  et  fortasse 
pertinacius,  quam  vel  ego  probem.  Lipsiae 
quidam  Maglster,  Mcllestardio  *)  nomen  est, 
(vulgus  vocat,  quia  claudus  est,  Vulcanum) ,  is 
in  gratiarn  sceleratlss.  sophistarum  libros  D.  Mar- 
tini  excussit  **).  Urunt  Misn.  et  Mersb.  ***),  ut 
scis  fortasse.  Caeterum  TVittembergac  res-  ad- 
huc  tranquillae  sunt.  Eduntur  et  mandata  ab 
Episcopis,  ne  absolutionern  impetret  a  sacerdoti- 
bus  autmonachis,  qulsquls  faverit  huic  doctrinae. 
Sed  libellum  Doc.  Martini,  ut  arbitror,  habes 
hac  de  re  scriplum  tuo  primum  consllio  ****),     De 


m.  Aprilis  se  commisit ,  Vilebergam  venisse.  cf.  Ph. 
Melanthonis  orationem  de  vila  I.  Bugenhagii  a  Pl.  Fin\- 
centio  Vratislav.  habitam  in  Melanth.  Declamatt. 
ed.  liichardii  T.  III.  p.  799.  Fuerunt  quidem,  qui  Bugen- 
hagium  non  ita  mulio  post  comilia  Wormatiensia  a.  1521 
Vitebergam  se  contulisse  dicerent.  Quis  vero  auctor  Me~ 
lanthone  locupletior  hoc  loco  laudari  potest?  Tum  Bugen' 
hagium  iam  ab  a.  1512  Sacerdotem  se  appellasse,  non  est, 
quod  moneamus.  (cf.  Joh.  Bugenbagen.  Ein  biograph.Ver- 
such  von  J.  II.  Zietz.  Leipz.  1829.  8vo.  pag.  40.)  Nonne 
vero  Melanthon  h.  I.  de  sacerdote  verba  facit?  Deinde 
quae  Melanthon    de   invidia    doctrinae    evangelicae  narrat, 

3ua  illum  consectati  sint,  In  Bugenhagium  oplime  cadere  vi- 
entur.  Denique  iam  Bugenhagius  profugus  Vitebergam  ve- 
nerat.  In  angustiis,  quibus  tunc  premebatur,  quis  prae- 
ter  Saxoniae  Principem  Electorem  profugo  deinceps  vitam 
academicam  ingressuro  acceptius  gratiusque  auxilium  alque 
praesidium  ferre  potuerit,  video  neminem.  Non  mirum 
igitur,  quod  Melanlhon  iuvenem  doclum  eam  ob  causam 
Principem  Eleclorem  Saxoniae  Wormatiae  adilurum  Spa- 
lalino  etiam  atque  etiam  commendarit.  Quae  quum  ita  se 
habeant,  haud  sclo,  an  iu  coniectura,  quam  protuli,  mul- 
tum  non  faliar.     F. 

*)  Scribendum  est,  nisi  fallor,  Mellerstadio.  Cui  quidem  pbilo- 
cophiae  magistro  et  Herrnanni  Buschii  discipulo  nomen 
erat  Wolfgangus  Polichius  Mellerstadius.  Olim  una  cum 
cognato  suo  Martino  Polichio  Mellersladio,  primo  Acade- 
miae  Vitebergensis  Rectore,  Vitebergae  versatus  est.     F. 

**)  Fortasse  scribendum  est  „exussit."    F. 

***)  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wetle  I,  545.  560  et  562.  et 
(Klotzsch's  u.  Grundig^s)  Sanimlung  vermiscbler  Nachrr.  z. 
Sachsischen  Gescbichte.  II.  Band.  (Chemnilz  1768.  8.) 
pag.  309  seqq.     F. 

****)  Libellus:  Grund  und  Ursach  aller  Arlickel  etc.  [Quod 
non  putarim.  Calendis  enim  m.  Martii  a.  1521  haec  trans- 
lalio  gernianica  libri,  qui  inscribitur:  Assertio  omnium  ar- 
ticulorum  etc.  (cf.  supra  p.  285.)  Vifebergae  edila  est.  cf. 
Lutheri  epp.  I,  567.,  ubi  Luthcrus  ipse  deAssertione  scribit: 
„sed  quando  ad  te  (Wormatiam)  perveniet?"  Quae  qtium 
Pil  i  sint,  Mclanlhon  de  hoc  libro  iam  die  altero,  ex  quo  prodie- 
rat,  Spalatino  Wormatiam  scribere  plane  non  poterat:  „Li~ 
hellum  D.  Martini,  ut  arbitror ,  h  a  b  e  s."  Si  quid  vjdeo, 
sermoest  deLutheri  libro  inscripto:  „<Stn  tnterrtcfit  bcr 
bcocfitfHnbcr:  ubtr  bic  r-crpotten  liucfier  £).  SDJ. 
Sutficr.  SButttetn&evg.  3m  Sar  9Jc.  JD.Xrt."  (Plag. 
una  in  4to.)     Quem   quidem  libium  Lutherus-Spalatino  iam 


bibliotheca  *)  lustranda  obsecro,  ne  consilium 
meum,  immo  preces,  continuas  **),  diligenter- 
que  requiras,  aut  quid  ibi  sit  veterum  hlstoria- 
rum,  sacrarum  maxime,  aut  theologorum.  Quanti 
referat  enim  veteres  hlstorlas  reslltui!  Porro  ego 
in  id  ab  annis  iam  allquot  intentus  sum,  ut  eccle- 
siasticarum  rerum  historlam  undlque  dlllgenter 
conquiram.  Et  quaedarn  penes  nos  ea  de  re  non 
vulgaria  habemus,-  Scripsi  ad  te  in  ista  comitia 
incertus,  utrum  literas  acceperis  unquam.  Illu- 
strissimus  Princeps  valeat.  Vale  et  tu,  Georgi 
Cariss.,  et  saluta  amicos.     Sabbato  ante  Oculi. 

Philippus   tuus. 


No.  106. 


21.    Maitii. 


G.  Spalatino. 


Ex  autograpbo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  episl.  33. 

Optimo  et  evangelicae  veritatis  siudiosissimo 
Georgio    Spalatino,    Domino   ac  patrono 

suo, 

iS.  D.  Ex  literis  tuis  multa  satis  de  caussa  evan- 
gelii  cognovimus,  in  qua  praeler  sollicita  vota 
precesque  nobis  nihil  est  reliquum.  Atque 
utinam  Deus  redimat  nostro  sangulne  salutem 
christiani  populi.  Video  quorsum  tendant  con- 
silia  inimicorum ;  sed  fiat  voluntas  Domini.  Mi- 
ror,  te  non  adcepisse  Jiteras  de  hebraica  prae- 
lectione  ***).  Bono  reipublicae  nostrae  Adrianms 
migravit,  cui  visum  est  ex  re  publica  sufficere 
Aurogallum  ****)?    quem    multo    et    longo    usu 


dle  17.  m.  Februarii  a.  1521  miserat.  cf.  Lutheri  epp.  1,560 
et  562.  Et  ex  iis,  quae  Mclanlhon  in  antecedd.  scribit : 
„Eduntur  et  mandata  —  quiscjuis  faverit  buic  doctrinae" 
facile  probari  potest,  h.  I.  hunc  Lutheri  librum,  neque vero 
Assertionem  significari.     F.] 

*)  Reinhardi,  Episcopi  Wormatiensis.     cf.  supra  p.  280.     F. 

**)  Tantum  quidem  pafet,  verba  „obsecro ,  ne  —  coniinuas" 
depravata  esse.  Forlassescriuendum  est :  imrno precrs  cnnti-. 
nuas  (cf.  pag.  280  et  p.  282.);  sed  quomodo  relicjua  resarci- 
nanda  sint,  in  medio  rrliuquo  equidem ,  cui  potestas  epi- 
stolas  Philippi  mss.  inspiciendi  dala  non  fuit.      F. 

***)  Quae  Melanthonis  litterae,  quas  sine  dubio  aut  exeunte 
m.  Februario  aut  initio  m.  Martii  seripsit,  aefatem  non  tu- 
lerunt.  Die  22.  mensis  Februarii  PJiilippus  Spalatinum  de 
Adriani  abilu  certiorem  fecit  (cf.  supra  p.  359).     F. 

****)  Malthaeum  A  uro gallum  Bohemum ,  „  qui  in  Aca- 
demia  "Wittembergensi  mullorum  sludia    in  Jingua  Ebraica 


363 


EPISTOLAftUM     LIB.  II.     1521. 


364 


cognovimus,  annos  circiter  duos   JJ  ittcmbcrgac 
versatum ,    ita  ut  mores  et  studia  latina,    gracca 
et  hebraica  omnes  probemus.      Ipse  vidi  ex  tem- 
pore  uutlta  enarrantem  ac  reddentem  ex  hebraeis, 
deqne  eo  scripsit,  ni  fallor,  ante  D.  JMarlinus  *). 
lai»  toties  imponunt  illuslriss.  Principi  ignoti  ad- 
venae,    ut  quaiemcunque  malle  debeamus,  modo 
exploratum  v.al  (SaOayiod-frra ,  quam  ex  hoc  ge- 
nere  palabnndum  aliquem  et  circumforaneum  do- 
ctorem.       De   praelcctione  Rlorlini  **)    fortasse 
statui  non  potest,  nisi  ubi  redierit  Illustriss.  Prin- 
ceps.     Ego  sane  nihil  minus  velim,   quam  perdi 
adeo    frivolis    axooapa.Gi    et    sumptum   et  boras. 
Tamen  si  quid  voles  interim  agi,    disciplinarum 
mathematicarum    mihi     ratio     habenda     videtur, 
quiie   desertae  propemodum  iacent.       Ex  Ir.gol- 
stadio  scripsit  ad  me  quidam  amicus  de  Capmonc 
satis  multa.      Rogat  Capnio,  ne  quid  ad  se  in  ista 
rerum   tempcstate  scribam.        Fhomae   /Insclmo 
dirtionarium,  itameames,  libenter  sum  recogni- 
turus,    si  remiserit  ad  me,    quod  olim  transmisi, 
idque  non  sine  causa.     Nam  illam  primam  foetu- 
ram  ne  ex  ipsius  quidem  re  fuerit  edi        ,).     Yale 
feliciter  in   domino.      Dominus   servet   illustriss. 
Principcm.     XXI.  Martii. 

Philippus  tuus. 

Amicos  saluta  et  inprimis  D.  Gercandrum  t) 
nostrum.  Scribemus  eis  per  otium;  nunc 
enim  non  licuit.  Et  cur  ipse  ad  me  in  tanto 
otio  non  scribat,  vehementer  miror. 


No.  107. 


S0.  Mart. 


G.   Spalatino. 


foeliciter  provexit  et  adiuvit  et  singulari  modestia  niorum 
eruditionem  ornavit."  Die  S.  Martini  a.  1543  eius  funus 
ductum  est.  cf.  Scriptor.  publ.  propositor.  a  Professorib. 
in  Academ.  Witeberg.  T.  I,  p.  73.     F. 

*)  Lutherus  re  vera  Spalatino  die  17.  m.  Februarii  a.  1521  (ap. 
de  Wette  I,  560)  scripsit :  „utinam  Aurogallus  ei"  (Adria- 
no)  „succedere  merealur. "  Et  die  19.  m.  Martii  (ap.  de 
Welte  1,574):  „De  Hebraica  lectione  saepius  tractavimus, 
et  nostro  iudicio  Aurogallus  buic  professioni  idoneus  est, 
quem  Principi  illustrissimo  poteris  subindicare."     F. 

**)  M.  Iodoci  Morlini^  qui  boc  tempore  Viteberga  abiit.  cf. 
supra  pag.  282.     F. 

***)  Cf.  supra  pag.  50.  Melantbon  igitur,  qui  Spalatino  pol- 
licitus  erat,  se  dictionariurn  ad  Cal.  Novenibifes  a.  1518  Ha- 
genoam  missuium  esse,  promissum  praestitit.  Num  vero 
dictionurium  deinceps  typis  exscriptum  sit,  me  quidem  fu- 
git.     F. 

•j")  Sine  dubio  Paulum  illum  G er a e an d rurn  Salzburgen- 
sem ,  cui  Melantkon  a.  1516  Terentii  comoedias  dicavit. 
cf.  supra  p.  9.     F. 


Ex  autogr.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  29.. 

Oplimo  iiro  D.    Gcorg  io    Sp  a  la  t  mo,    II- 

luslr.  Principis   divi  Fr idcrici    a    libcll.    et 

sacris,    suo   patrono 

S.  Proxime  ad  te  et  ad  Tiloninum  scripsi  *}, 
ad  bunc  quidem  graece,  quas  utrum  inceperis  **), 
nescio;  neque  facile  est  aeslimarc,  cum  et  nostra 
omnia  tam  mala  fide  reddantur  et  tu  ad  me  tam 
longo  tempore  ne  literarum  quidem  scripseris  ul- 
lam.  Nunc  iterum  te  interpelio,  idque  in  re  se- 
ria,  qui  alias  toties  tecum  nugor.  Hic  adulescens 
eques  JMysius  ***)  sacerdotium  quoddam  ambit, 
quod  speravit  se  consecuturum  lilustriss.  Principis 
D.  Fridcrici  liberalitate,  In  qua  re  ut  hunc  ad- 
iuves,  te  vehementer  oro.  Dignus  hic  cst,  et 
quod  ex  equestri  ordine  natus  literas  complectitur, 
ct  quod  ingenio  est  minime  malo.  Commendabit 
euni  tibi  sua  ipsius  indoles,  ubi  congressus  fueris 
familiarius.  Atque  utinam  haberemus  in  hoc  or- 
dine,  qui  huius  exemplum  probarent,  multos. 
Neque  enim  ignoras,  quanti  ea  res  momenti  sit 
futura  in  Christianismo.  Hodie  accepi  literas  ex 
Dania  ab  eo  missas,  qui  illuc  profectus  a  nobis 
graecas  literas  docet  Coppenhagii  ****).  Rex  fa- 
vere  Martino  scribitur,  idque  dextre,  quanquam 
utrum  iudicio  faveat,  an,  quod  solet  vulgus,  im- 
pctu  quodam,  non  satis  scio.  Is  in  Suecis  episco- 
pos  aliquot  securi  percussit  et  aliquot  Mona^oi/g 
subinersit.  Sed  quid  ego  haec  tecum,  cum 
obscura  haec  esse  non  possunt.  De  JVittember- 
gae  statu  hic  memorabit.  Vale  mi  cariss. 
Spalatine..  Mensis  Martii  penultima,  anno 
M.  D.  XXI. 

Philippus  tuns. 

*)  Cf.  quae  supra  pag.  360  de  Thilonino  dixi.  Melanthonis 
litler?e  ad  Tbiloninum  graece  exaratae  inlerierunt.     F. 

**)  Sin.i  dubio  scribendum  est  „acceperis"  (litteras),  neque 
vero :  inceperis.     F. 

***)  Eslne  Michael  Creuzen,  quem  Lutherus  Spalatino  com- 
mendat  d.  7.  Martii?  [(ap.  de  Wette  I,  570.)  Quod  vix 
dubilarim,  quum  Michael  ille,  ut  mihi  quidem  videtur,  ei 
nobili  gente  Saxonica,  cui  a  Creuzen  nomen  est,  oriundua 
esset,  et  Philippus  noster  aperte  dicat,  adolescentem  esse 
equitem  Mjsium  (i.  e.  Misnicum).  Ex  eadem  gente  origi» 
neni  ducebant  Melchior  aCreuzen,  qui  tunc  praefectus  CoiU 
diliensis  et  deinde  praefectus  Episcopatus  Numburgensis 
fuit,  et  Christophorus  a  Creuzen,  eadcm  aetate  Cubicula- 
rius  Alberli,  Borussiae  Ducis.     F.] 

****)  a  Matthia  Gablero  Slutgardiensi,  philos.  magistro. 
Cf.  Kbhlcr'*  Beytrage  I,  57.      F. 


EPISTOLARUM 

in.  Aprili 


G.  Spalatino. 

Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.   ep.  46. 

Optimo   viro  D.  G  cor  gio  Spalatino,    I)o- 
mino  et  patrono  suo. 

Salve  carissime  Spalatine.  De  stalu  rerum  no- 
strarum  hic  intelliges  ex  Rever.  Patre  JMartino 
et  aliis  *).  Utinam  licuisset  mihi  una  profi- 
cisci  **),  cum  ob  alia,  tum  quod  mire  ardeo,  ali- 
quot  ad  Rhenum  bibliothecas  lustrare  aliquid, 
nuraquid  islheic  sit  veterum  scriptorum,  qui  rem 
theologicam  iuvare  queant.  Vale.  Commendabis 
me  amicis,  inprimis  theologo  Fabricio  *^*). 

Philippus. 


LIR.    II.     1521. 


366 


No.  109. 


wi.  Aprili. 


Ioanni    Hesso. 


Ex  antographo  in  Codd.  Rebdig.  Vol.  V.  Schulzius  S.  V.  epi- 
siolam  descripsil.     Apographum  in  Cod.  Bavar.  II.  p.  607. 


*)  Ex  Nic.  Amsdorfio  et  Petro  Suavenio ,  nui  Lulhc.ro  dje 
terlio  festi  paschalis  (i.  e.  die  secundo  m,  Aprilis)  Worina- 
tiani  aheunti  comites  fuerunt.  Hisce  Erfordiae ,  quo  Lu- 
therus  die  6.  m.Aprilis  pervenif,  Euricius  Cordus ,  Gcorgius 
Slurciades  et  Iuslus  lonas  socios  se  adiunxerunt.     F. 

**)  Ahiit  Lutberus  Viteberga  d.  2.  Aprilis.  Epistolam  Lutheri 
ad  Spalatinum,  in  qua  de  stalu  rerumWiteherg.  scripserif, 
non  habemus.  Verba  utinani  licuissct  etc  coo-unt,  ut  sta- 
tuamus,  Melanthonem  die  itineris  Lutheri  vel  statini  post 
eius  abitum  scripsisse;  nisi  coniicere  velis,  Melantbonem 
veniam  comilandi  Lulherum  petiisse,  nec  vero  impelrasse. 
fln  bis  Phiiipfji  litteris  epislolaeZr/lAer/  de  slatu  rerum  Vite- 
berg,  mentio  fit  planenulla.  Nam  quae  Philippus  scrihit: 
„De  stafu  rerum  —  intelliges  ex  R.  P.  Martino  ct  aliis", 
satis  perspicue  spectanl  ad  Lutherurn  eiusque  ilineris  socios 
e)t  comiles,  qui  Wormatiae  praesentes  Spalaiino  rcsFite- 
bergenscs  exposiluri  sint ;  minime  vcro  ad  litteras,  quas 
Lulherus  Spalatino  miserit.  Deinde  nec  necesse  est,  ex 
verbis:  utinain  licuisset  et  quae  sequuntur,  colligainus,  Phi 
linpurn  epislolaru  pusillam  vel  die,  quo  Lulherus  Viteherga 
abiit,  vel  non  iia  mullo  posl  exarasse.  Equidem  putarim, 
Melautbonetn  pridie  eius  diei ,  quo  Lulherus  iter  Worma- 
tiense  susceperit,  i.  e.  die  l.m.  Aprilis  has  litteras  scri-sisse. 
l>enique  et  tum,  si  „slaluomus,  Melanthonem  die  itine- 
ris  Lulheri  vel  stalim  post  eius  ahituiu  scripsisse"  (sc.  banc 
q>isloIaut  minusculam),  nonne  Melanlhon  iure  recteque 
«crihere  poterat :  „ulinarn  licuissct  rniht\  una  proficisci ," 
et  eadem  quidem  ex  causa,  quod  coniinealus  ipsi  nou  con- 
ti^issel?     F.]  r 

***/   Wolfgango  Fabricir>  Capitoni.      F. 


exstat.        Priinum    edita    est    epistola    in    Epp.    Lib.   VI. 
pag.  331. 

(I o anni  II c s s o.) 

S.  ')  Carissime  mi  frater.  Ex  nuncio  de  patre 
nostro  Doctore  Martino  omnla  intelliges.  Ad 
Yangionas  2)  profectus  est.  Deus  faxit,  ut  fcliciter. 
Quae  a  nobis  petiisti,  brevi  mittemus.  Nunc 
enim  inter  tanr.ts  occupationes  vix  haec  licuit  scri- 
bere.  De  fide'  tua  nihil  dubitabam,  sed  iocabar 
tecum,  quanquam  optarim  tibi  plus  vv doeiv.g  *). 
Nos  Thomae  J)  respondimus,  principio  arbitrati 
Emserum  autorem.  Nunc  nihilominus  dubita- 
mus  de  autore  **).  Nuncius  adferet  responsio- 
nem  ad  Emseri  libellum  ***).  Mea  Metho- 
dus  f)  nunc  excuditur.  Ideo  mit  temus  auctiorem, 
quam  scripta  quondam  fuerit  4).  Dominus  augeat 
te  Spiritu  suo.  Vale.  JVitcnbcrgac.  Gratias 
ago  pro  munere:  Quanquam  quid  cum  cochleari 
hovnini  Theologo  ?  Sed  gratum  est  quidquid  a  te 
proficiscitur.  Scribemus,  ut  spero,  sub  has  nun- 
dinas  copiose  f  f).     Modo  enim  non  possum  s). 


No.  110. 


15.  April. 


Determinatio  Theologorum  Parisiensium 
super  doctrina  Lutheriana. 

Ut  theologi  Colonienses  et   Lovanienses  Lutheri  doctrinam 
iam    prideni    dair.narunl,     ita  et   Parisienses    die  XV.   ni. 


1)  S.]  Lib.  VI.:  „S.  D."      F. 

2)  Vangiouas]  Lih.  VI.:  „Vangiones."     F. 

3)  Thoinae]  Scripserat  Philippus  priinum  nDidymo;>  quod 
veroilerumdelevit  ct  scripsit:  „Thornae  Plu."  s.  „Pia:" 
[Recte  quideui  Philippus  scripsit:  „Thornae  Pla."  (neque 
vero  Plu;)  i.  e.  Thontae  Placentino ,  cf.  supra  p.  212.  — 
Lib.  VI. :   Thomae  Ehadino.  —     F.\ 

4)  fuerit]    Lib.  VI.:  „fuerat." 

5)  Quae  in  Lihro  VI.  exhibentur:  „  Post  Pascha,  Anno 
XXI."  non  Philippus,   sed  quispiam  alius  adscripsit 

*)  Haec  spectant  ad  ea ,  quae  Melanthon  Hesso  d.  20.  m.  Fe- 
hruarii  a.  1521  scripsit.     Vid.  supra  p.  28L       F. 

**)  Lutherus  Spalatino  d.  27.  m.  Februarii  a.  1521  scril.it: 
„Hhadinurn  Emser  esse  iiondum  dissuaser:s,  mi  Spa— 
latine:  suut  et  nohis  argumeirta."  (ap.  de  Wette  1,562.) 
Sed  utriimque  aniinus  fcfi-Ilit.     cf.  supra  p.  213.     F. 

***)  Bidymi  Faventini  adversus  Thom.  Placcntinurn  Oratio- 
nem  pro  Martino  Luthero ,  quam  supra  p.  287  seqq.  exhi- 
huimus.      t. 

f )  Loquitur  de  locis  theologicis. 

f  |)  Lilterae,  siquidem  Melanthon  promissum  praestitit,  in- 
terierunt.     F. 


367 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


368 


Aprilis  a.  1521  sententiam  adversariam  deLuthero  dixerunt. 
Quae  quidem  sententia  sic  inscripta  prodiit:  „Determi- 
natio  Theologicae  Facultatis  Parisiensis  super  doctrina 
Lutberiana  bacienus  per  eam  visa.  Parisiis  apud  lodo- 
cjim  Badium  Ascensium  1521."  4lo.  Libellus  priinum 
editus,  ijum  meis  quidem  oculis  nonduin  \idi,  a. 
1521    cura    Toannis    von  Eck   ita    inscriptus    recusus    esl : 

„£)etcrminatto    t^cotogice    gaculta  ti$   Parisien. 

super  Doctrina  Lutberiana  haclenus  per  eam  visa.  Hie 
vuerdent  ciiij.  artickel  der  Lulheriscb"  leer  verdampt 
durch  die  loblicli  vniuersitet  von  Paryfs  darumb  Martin 
Lulber  die  dispulatio  zu  Leiptzig  verlorn  hat.  Ein  teut- 
sche  ermanung"  (aut.  /.  Eckio)  „zu  ennd  dar  zu  ge- 
setzt.'*  (S.  1.  et  a.  Plagg.  4J£  in  4to.)  Exemplar  huius 
libri  Ch.  Guil.  Spiekerus  V.  S.  ex  Francofordia  ad  Via- 
drum  olim  Berolinum  benigne  ad  nie  niisit.  Deinde 
Philippus  noster  Parisiensium  determinationem,  quam 
vocant,  una  cum  Lulheri  defensione  m.  Iuuio  a.  1521  i  i- 
tebergae  edidit.  Qui  quidem  liber,  cuius  exemplum  ex 
Bibliolheca  Cizensi  Gst.  Kiesslingius  V.  D.  mecuni  com- 
municavit,  sic  iiiscribilur :  „DETKUMlNATIO  TIIKO- 
LOGICAE  FACVLTATIS  PABISIEN.  SVPEB  DO- 
CTRINA  LVTHERIANA  bactenus  per  eam  \isa.  APO- 
LOGIA  PRO  LVTHERO  Aduersus  Decretu  Parisien- 
sium.  WlTTfcMBERGAE.  AN.  M.D.XXI."  (Plagg. 
quinque  iu  -Ito.)  Ex  quo  libro  una  cum  Philippi  defen- 
sione  Parisinorum  sententia  in  Lulheri  opp.  ed.  Viteber- 
«ae  T.  II.  (a.  1562)  fol.  185  —  197  b. ,  ct  ed.  lenae  T.  II. 
(a.  1557)  fol.  443  —  456^.  exhibelur.  Denique  determi- 
natio  in  libro  legitur,  qui  inscribilur:  „Collectio  iudicio- 
rum  de  novis  erroribus.  Opera  el  studio  Caroli  duPles- 
sis  tfArgentre."  T.l  (Lutet.  Paris.  1728.  fol.)  p.  365  — 
374.  Delerminationis  translatio  germanica  duplex  exstat. 
Alteram,  quae  cura  adversariorum  Lutheri  a.  1521  prodiit, 
inscripserunt :  „  ©cterminacion  obct  (cf)t(icf)  SSetttttcluncj  fcet 
gScrfamtung  ber  ©octorcn  f)ei(icjer  ©cfc()rift  $u  9)arifi  iibct 
bic  Sutl)crianifc()e  Sehjrc,  gang  burcf)  ufj  t>on  inncn  bcftcf)tigt: 
«ut()cr6  2>truncjen.  ®.ott  ^u  2ob  r>nb  allen,  bic  nit  latein 
»crfton,  su  9ut  Su  tcut(c()  9^rttcft  6b'(n  burcf)  $>.  £X."  (i.  e. 
Peter  Quentel).  in  4to.  cf.  Panzer^s  Annalen  II,  22. 
1139.  Allera,  quam  Lutherus  ipse  in  arce  Warlburgensi 
a.  1521  curavit,  ita  inscribitur:   „St)n  93rtc»t  b'  Sf)C0(0fjcn 

feu  ^ari^  t)t>cr  bic  Iere  25octor  2uthct$.  (5rin  gccjcn  Sfttrgt 
£>octot  CutfjetS.  ©c()ttc$tcbc  §)()i(ippi  2Mancf)t()on  roibbet 
baS  fctl)  ^arififcf)  ttrtcnt  fur  £>.  Sutbcr."  (Vitebergae  ex  off. 
I.  Grunenbergii  a.  1521.)  Pb>gg.  6%  in  4to.  Lulberi 
conversio  in  Lutheri  opp.  ed.  \ V alch  T.  XVIII.  p.  1114 
«eqq.  recusa  est.  Equidem  Pai  isinorum  Determinationem 
ex  lihro,  qui  Vitebergae  a,  1521  prodiit,  descripsi.      F. 

Decanus  et  Facultas  Theologiae  Generalis 
Scholae  Parisiensis  omnibus  Christifidelibus 
cum   syncero    catholicae    veritatis    amore   Sa- 

lutem. 

PAULUS  ille  vas  electionis  Evangelicusque  tu- 
bicen  et  gentium  doctor  Timotheum  instituens, 
ut  curetseipsum  operarium  inconfusibilem  et  pro- 
batum  exhibere  deo  recteque  tractantem  verbum 
veritatis,  propbana  hortatur  et  vaniloquia  devi- 
tare,  quoniam  haec  multum  proficiunt  ad  impie- 
tatem.  Nam  si  semel  recepta  fuerint  mox  serpet 
venenum  et  obsolescet  catholicae  doctrinae  vigor. 
Siquidem  haereticorum  sermo  si  animos  aliquan- 
dn  simplicium  occuparit,  semper  latius  diffunde- 
tur    eosque  fallacibus   errorum   involucris    quasi 


tenaci  visco  involvens  sensim  a  veritate  ad  im- 
pietatem  nimiam  deturbabit,  et  perinde  ac  cancer 
morbus  serpet,  qui,  ubi  corpus  viventis  attigerit, 
non  desinit  paulatim  vicinas  occupare  partes, 
donec  intulerit  exitinm.  Pleraqne  huiusce  rei 
exempia  recenscre  peifacile  est.  Nam  cum  adhuc 
in  adolescentia  sua  ecclesia  Christi  sponsa  florere 
coepisset,  surrexere  viri  mendaces  et  impii,  qui 
a  veritate  excidentes,  fidem  illius  subvertere  ron- 
lirentur,  quales  fuerunt  Hermogenes,  Philetus, 
Hymenaeus  ct  post  illos  Ehion,  Marcion,  Apel- 
les,  (Teinde  Sabellius,  Miinkhaeus,  Arins.  Se- 
neseente  vero  eadem  et  paulo  ante  tempora  nostra, 
Valdoy  Vuiclejf  et  lohannes  Huss.  Hac  etiam 
tempestate  de  progenie  illa  viperarum  suborti 
sunt  proh  dolor  filii  nequam,  qui  speciosae  ma- 
tris  non  hahentis  maculam  neque  rugam  unionis 
vinculum  schismatice  discindere  conantnr,  vere 
similes  viperulis.  ut  enim  illae  corrosis  matrum 
viscerll)us  non  exeunt,  priusquam  eas  exstinxerint, 
ita  hi  parenlem  Ecclesiam  exitiali  suorum  dogma- 
tum  pestilentique  veneno ,  multiplici  novarum  in». 
venlionum  foetura,  dum  iuvare  videntur  et  vene- 
rari  (licet  inextinguibilem),  potius  tamen,  quantum 
in  se  est,  intcrimunt,  non  ferentes  cum  ipsi  sint 
et  ancillae  filii  et  illegitimi,  immo  diaboli  geni- 
mina,  matris  Ecclesiae  liberos  legitimosque  filios, 
nisi  eos  suis  pestiferis  doctrinis  inficiant  et  vene- 
natis  iaculis  contorqueant,  satagenfes  speciem  ma^ 
tris  ac  decorem  temerare  et  contaminare.  Cuius 
tamen  facies  semper  est  et  erit  gratiarum  plena, 
splendidissimusque  ornatus.  Ipsa  enim  veluti  re- 
gina  a  dextris  sponsi  sui  in  vestitu  adstat  deaurato 
circumdata  varietate  legum,  ceremoniarum ,  sa- 
cramentorum  et  bonorum  omnium  ad  pracsen- 
tem  vitam  futuramque  conducentium.  Hinc  vL- 
rulentis  suis  scriptis  et  sermonibus  illam  lacerare 
non  cessant  et  pro  viribus  deturpare  satagunt. 
Inter  quos  unus  vel  praecipuus  existit  quidam 
Marlinus  Luther^  quantum  ex  :scriptis  compluri- 
bus  eius  nomine  divulgatis  coniectare  licet,  si 
modo  titulo  credendum  est.  Ipse  enim  praeno- 
minatorum  haereticorum  dogmata  (instar  praeva- 
ricatoris  Ahiel,  qui  contra  losuae  imprecationem  re- 
aedificavit  Hierico)  instaurare  studet  et  nova  con- 
fingere,  qui  cum  ad  sohrietatem  sapere  minime 
didicerit,  plus  unus  sapere  praesumit  quam  rr.e- 
teri  ornnes,  qui  in  ccclesia  sunt  aut  fucrunt* 
Omnium  nempe  universitatum  scholis  suum  au- 
sus  est  praeferre  iudicium,  priscorum  quoque  vel 


369 


EPTSTOLARUM    LIB.  II.      1521. 


370 


sanctorum  cloctorum  Ecclesiae  sententins  con- 
temnit  et,  ut  ad  impietatis  cumulum  addat,  sa- 
crorum  sanctiones  conciliorum  enervare  conten- 
dit,  quasi  scilicet  ad  fidelium  salutem  necessaria 
Luthero  soli  deus  reservarit,  quae  praeteritis  sae- 
culis  nescivit  Ecclesia  et  ad  liaec  usque  tempora 
in  tenebris  et  errorum  caecitate  suam  sponsam 
Christus  dimiserit.  O  impiam  et  inverecundam 
arrogantiam ,  vinculis,  censuris,  immo  ignibus 
et  flammis  coercendam  potius ,  quam  ratione  con- 
vincendam?  Nonne  enim,  qui  ita  sentit  et  scri- 
bit,  prima  fidei  principia  abnegat  et  impietatem 
palam  profitetur?  Nonne  impium  se  prodit  et  in- 
fidelem,  quisquis  orthodoxae  fidei,  sanctis  Eccle- 
siae  doctoribus  ac  sacris  conciliis  credere  de- 
dignatur?  Is  nempe  cui  credet,  qui  catholicae 
Erclesiae  fidem  habere  detractat?  Aut  quomodo 
caiholicis  ascribetur,  qui  Ecclesiam  non  audit? 
cum  ex  ore  veritatis  dictum  sit:  Si  ecclesiam  non 
audierit,  sit  tibi  sicut  Ethnicus  et  pubiicanus. 
Porro  ista  est  peculiaris  haereticorum  insania,  ut 
scripturas  pro  voto  contorquentes  sese  eas  solos 
credant  intelligere,  solos  se  ad  veritatem  Evan- 
gelii  putent  ambulare,  solos  se  et  quos  falsa  reli- 
gione  seducunt,  salutem  consequi  arbitrentur,  nec 
cuiuscunque  doctoris  quantumvis  sancti  aut  eru- 
diti,  sed  nec  ipsius  Ecclesiae  authoritatem  susci- 
jpere  velint  contra  eam,  quam  semel  sibi  praefixe- 
irint  scripturarum  intelligentiam.  Hoc  comprobat 
insanus  Montanus  cum  suis  Prisca  et  Maximilla, 
sancti  spiritus  adventum  in  se  completum  impiis- 
sime  credens  magis,  quam  in  Apostolis.  Hoc  et 
impius  Manichaeus,  qui  vanitateLuciferi  seductus 
usque  adeo  deliravit,  ut  se  spiritum  sanctum  a 
Christo  missum  assereret.  Hoc  itein  Secundinus, 
eiusdem  Manichaei  discipulus,  qui  Augustinum  et 
catholicos  caeteros  errare  confidenter  asseverans, 
quasi  eidem  condolens,  Augustino  scripsit,  se  non 
invenire,  quidnam  ante  aeterni  iudicis  tribunal  po- 
situs  deserto  .Manichaeo  respondere  valeret. 
Mos  nempe  iste  est  haereticcrum.  At  vero  dum 
ecclesiam  audire  nolunt,  nec  ferunt  suavi  Chri- 
stianae  disciplinae  iugo  colla  submittere,  illuden- 
tibus  sibi  spiritibus  mendacii  et  erroris,  in  mani- 
festos  corruunt  errores  et  pro  fide  exsccrandas 
profitentur  blasphemias,  quod  Lulher  ipse  seu 
author,  quiscjuisest,  opusculorum  illius  editorum 
nomine  luce  clarius  dcmonstrat,  qui,  dum  Eccle- 
jsiae  et  sanctorum  patrum  salutaria  respuit  docu- 
'menta,  et  haeresiarcha  factus  est  et  virulentus  ve- 

MELAXTH.  OrEIi.   Vol.  I. 


terum  haeresum  innovator.  De  libero  nanque 
arbitrio  disserens  Manichaeos  sequitur ,  de  contri- 
tione  et  iis,  quae  eam  praecedunt,  Hussitas,  Vui- 
clevistas  vero  de  coiifessione.  De  Praeceptis  Be- 
gardos.  Catharos  de  punitione  haereticorum ,  de 
immunitate  ecclesiasticorum  et  Evangelicis  con- 
siliis  Valdenses  et  Bohemos.  De  iuramento  con- 
sentit  haereticis,  qni  se  iactitant  de  ordine  Apo- 
stolorum.  De  observatione  legalium  Ebionita- 
rum  haeresi  propinquat.  Caeterum  de  sacramen- 
tali  absolutione ,  satisfactione ,  praeparatione  ad 
Eucharistiam ,  scripturas  non  advertens  sed  per- 
vertens,  item  de  peccatis,  dc  poenis  purgatorii, 
de  generalibus  conciliis  non  ferendos  disseminat 
errores.  Sed  et  de  philosophiaepraeclaris  institutis 
perperam  loqnitur  ignarus,  sicut  de  potestate  ec- 
clesiastica  et  de  indulgentiis  multa.  Nec  tam 
pestiferam  doctrinam  evomuisse  contentus,  librum 
insuper  edidit,  si  titulo  creditur,  cui  de  captivi- 
tate  Babylonica  nomen  indidit,  usqne  adeo  variis 
respersum  erroribus,  ut  iure  cum  Alchorano  con- 
ferri  mereatur.  In  eo  siquidem  extinctas  haere- 
ses  et  funditns  exstirpatas,  quarum  ne  vesligia 
quidem  ulla  restabant,  super  his  praesertim,  quae 
ad  sacramenta  Ecclesiae  spectant,  suscitare  ac  in 
lucem  revocare  totis  animi  viribus  contendit. 
Scriptor,  quicunque  isest,  Ecclesiae  nimirumChri- 
sti  hostis  perniciosus  et  antiquarum  blasphemia- 
rum  instaurator  exsecrandus.  Bohemorum  nan- 
que,  Albigens,ium,  Valdensium,  Heracleonitarum, 
Pepucianorum ,  Aerianorum ,  Lamperianorum, 
Iovinianistarum,  Artotyritamm  caeterorumque 
id  genus  monstrorum  insaniae  per  auctorem  in 
eodem  comprobantur  libro,  commendantur,  ex- 
tolluntur.  Qur.re  noslrae  professionis  esse  agno- 
scentes  huiusmodi  pullulantibus  pestiferis  errori- 
bus  magisque  ac  magis  in  dies  excrescentibus  toto 
conatu  obviare,  quid  tandem  nobis  de  huiusmodi 
doctrina  visum  sit,  plane  aperire  voluimus  et  no- 
stram  super  ea  sententiam  Christianis  omnibus 
publicare,  ne,  cjuod  absit,  eliminata  iam  pridem 
tam  muliiplex  impietas,  quantum  in  nobis  est,  ul- 
terius  serpat  et  doctrina  ftllax  a  palre  mendacii 
exorta  fidelem  inficiat  populum  dei. 

Sollicitius  itaque  per  nos  examinata  ac 
maturius  universa  doctrina  Lutheriano  ascrij)ta 
nomini  et  ad  plenum  discussa  exsecrandis  il- 
lam  erroribus  scatere  certo  deprehendimus  et 
iudicavimus,  fidern  potissimum  contingentibus  et 

24 


371 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


372 


mores.  Quodque  ')  simplicis  populi  seductiva  sit, 
omnibus  doctoribus  iniuria  2) ,  potestati  Ecclesiae 
et  ordini  Hierarchico  impie  derogativa,  aperte 
schismatica,  sacrae  scripturne  adversa  et  eius  de- 
pravativa,  atque  in  spiritum  sanctum  blasphema, 
et  ideo  veluti  reipublicae  Christianae  perniciosam 
censemus  omnino  exterminandam  ac  palam  ultri- 
cibus  flammis  committendam.  Authorem  vero 
ad  publicam  abiurationem  modis  omnibus  iuridi- 
cis  compellandum. 

Ut  autem  id  clarius  cunctis  innotescat,  ali- 
quot  ex  praefatis  scriptis  excerptas  propositiones 
ordine  quodam  digessimus  et  nostram  cuique 
adiecimus  censuram,  patrum  nostrorum  morem 
imitati,  qui  alienus  utique  non  est  ab  observata 
per  Apostolos  lege  definiendi.  Proposito  nanque 
de  legalium  observatione  dubio  quid  sentirent, 
ipsi  paucis  explicuerunt  rationibus  (cur  ita  de- 
finirent),  nullis  scripto  mandatis,  quem  modum 
quoque  decernendi  sacra  consueverunt  tenere  con- 
cilia.  Materiae  vero  per  nos  discussae  hae  prae- 
sertim,  quas  impraesentiarum  edere  constituimus, 
secundum  suas  invicem  connexiones  scquenti 
monstrantur  indice. 


lndex  Materiaruw   ex  variis  Lutheri  libris 

excerpiarum  per  Theologiae  XJniversitatis  Pa- 

risiensis  facultatem.        Et    primo   ex  libro  de 

captivitate  JBabylonica. 

De  Sacramentis. 

De  constitutionibus  Ecclesiae. 

De  operum  aequalitate. 

De  votis. 

De  divina  essentia. 

Materiae,    ex    aliis    eiusdem   Lutheri    libris 

excerptae. 

De  Conceptione  beatae  et  gloriosae  virginis. 

De  contritione. 

De  confessione. 

De  absolutione. 

De  satisfactione. 

De  accedentibus  ad  Eucharistiam. 

De  certitudine  charitatis  habitae. 


1)  Quodcjue]  d'Aig^n1ie;  Cunnjue      F. 

2)  iniuria]  d,Argeiilre'  hoc  loco  et  ubique:  iniuriosa.     F, 


De  peccatis. 

De  praeceptis. 

De  consiliis  Evangelicis. 

De  purgatorio. 

De  Conciliis  universalibus  Ecclesiae. 

De  spe  3). 

De  haercticorum  poena. 

De  legaliuin  cessatione. 

De  bello  adversus  Turcas. 

De  immunitate  Ecclesiasticorum. 

De  libero  arbitrio. 

De  Philosophia  et  Theologia  scholastica. 


ipsae  maiuscui 


Propositiones  ex  libro  Lutheriy  qui  de  Ca- 
ptivitate  Babylonica  inscribitur,  colleclae  et 
per  Theologorum  Parisiensium  facultatem 
damnatae.  Scribentur  autem  proposiiiones 
Jis  et  condemnationes  minoribus 
characteribus  *).    - 

DE  SACRAMENTIS. 

I.  RECENS  est  inventio  sacrarnentorum. 
Haec  propositio  innuens,  recenter  ab  homini- 

bus  inventa  esse  sacramenta  et  non  a  Ghristo  in- 
stituta,  est  temeraria,  impia  et  manifcste  hae- 
retica. 

II.  SACRAMENTUM  ordinis  Ecclesia 
Christi    ignorat. 

Haec  propositio  est  haeretica  et  est  error 
pauperum  de  Lugduno,  Albigensium  et  Vuicle- 
vistamm. 

III.  OMNES  Christiani  habent  eandem 
potestatem  in  verbo  et  sacramento  qnocunque. 

IIII.  CLAVES  Ecclesiae  sunt  omnibus 
conununes. 

V.  OMNES  Christiani  sunt  sacerdotes. 
Quaelibet    harum    trium    propositionum  est 

ordinis  Hierarchici  destructiva  et  haeretica  et 
est  error  praefatorum  haereticorum  simul  et  Pe- 
pucianorum. 

VI.  CONFIRMATIO  et  extrema  unctio 
non  sunt  sacramenta  a  Christo  instituta. 

Haec  propositio  est  haeretica,  et  pro  prima 
parte  est  error  Albigensium  et  Vuiclevistarum,  pro 
secunda  vero  Heracleonitarum. 


3)  De   spe]  Ueest  libro  Viteb.  ed.  etLuth.  opp.     F. 

4)  Scribentur  —  characteribus]  Desunt  ap.  d^Argeutre".     F. 


573 


EPISTOLARUM   LIB.   II.     1521. 


374 


VII.  MISSA  passim  creditur  esse  sacri- 
fitium,  quod  offertur  deo,  inde  Ghristus  hostia 
altaris  dicitur.  Sed  Evangelium  non  sinit ,  mis- 
sam  esse  sacrificium. 

Haec  propositio,  quoad  secundam  partem 
scilicet:  SedEvangelium  etc.,  est  impia,  in  sacro- 
sanctum  Evangelium  blasphema  ac  s)  haeretica, 
iprout  vocabulo  missa  cum  Gregorio  utimur. 

VIII.  MANIFESTUS  est  error,  missam 
applicare  seu  offerre  pro  peccatis,  pro  satisfactio- 
nibus,  pro  defunctis  aut  quibuscunque  necessi- 
tatibus  suis  aut  aliorum. 

Haec  propositio  est  in  Ecclesiam  catholicam, 
IChristi  sponsam,  contumeliosa  et  haeretica,  et  est 
Aerianorum,  haereticorum  et  Artotyritarum  er- 
roribus  conforrnis. 

IX*  NON  est  dubium,  universos  hodie  sa- 
cerdotes  et  monachos  cum  Episcopis  et  omnibus 
suis  maioribus  esse  idolatras  in  statu  periculosis- 
simo  agentes  ob  missae  seu  sacramenti  ignoratio- 
nem,  abusionem  et  irrisionem. 

Haec  propositio  est  falsa,  maxime  scanda- 
losa,  universo  ecclesiatico  statui  contumeliosa,  ar- 
roganter  et  stulte  prolata.  Et  in  eo,  quod  praeten- 
dit,  neminem  in  statu  salutis  esse,  nisi  qui  cuius- 
modi  erroribus  acquiescit,  cum  Donatistarnm, 
Ascitarum  et  Apostolicorum  perfidia  conveniens, 
asserentium,  non  nisi  apud  se  remansisse  ecclesiam 
dei. 

■  X.     CR.EDO   firmiter,    panem   esse  corpus 
Christi,  ahLuther. 

Haec  credulitas  Lulheri  est  absurda,  haere- 
tica  et  olim  damnata. 

XI.  NEGAR.E  laicis  utramque  speciem,  est 
impium  et  tyrnnnicum. 

Haec  propositio  est  erronea,  schismatica,  im- 
pia  et  ex  damnato  errore  Bohemorum  elicita. 

XII.  BOHEMI  haeretici  et  schismatici 
non  sunt  nominandi,  scd  Romani. 

Haec  propositio  est  falsa,  perfidiae  Bohemi- 
cae  impie  defensiva  et  ecclesiae  Romanae  contu- 
meliosa. 

XIII.  MATRIMONIUM  non  est  sacra- 
mentum  divinitus  institutum,  sed  ab  hominibus 
in  Ecclesia  inventum. 

H  tec  propositio  est  haerctiea  et  olimdamnata. 


5)  ac]    d'Argenlre:   rt.       F. 


XIIII.  CONIUNCTIO  viri  et  mulioris  te- 
net,  quocunque  modo  contra  leges  hominum  con- 
tigerit. 

XV.  DEBENT  sacerdotes  ea  omnia  matri- 
monia  confirmare,  quae  contra  ecclesiasticas  vel 
pontificias  leges  fuerint  contracta,  in  quibus  Papa 
potest  dispensare  et  quae  non  sunt  in  scriptura 
sacra  expressae. 

Utraque  harum  propositionum  est  falsa,  ec- 
clesiae  potestati  impie  derogativa  et  ex  damnato 
Valdensium  errore  procedens. 

XVI.  TOTA  efficacia  sacramentorum  no- 
vae  legis  est  ipsa  fides. 

Haec  propositio  est  efficaciae  sacramentorum 
novae  legis  impie  derogativa  et  haeretica. 

XVII.  QUICQUID  credimus  nos  acceptu- 
ros  esse,  revera  accipimus,  quicquid  agat,  non 
agat,  simulet  aut  iocetur  minister. 

Haec  propdsitio  est  absurda  et 6)  ex  erroneo 
scriplurae  intellectu  asserta  et  haeretica. 

XVIII.  PERICULOSUM,  immo  falsum  est 
opinari,  poenitentiam  esse  secundam  tabulam  post 
naufragium. 

Haec  propositio  est  temeraria,  erronea  ac  fa- 
tue  asserta,  ac  beato  Hieronymo  illam  ponenti 
iniuria. 

XIX.  QUI  sponte  confessus  sive  correptus 
veniam  petieritetemendaveritcoram  quovis  priva- 
tim  fratre,  non  dubito,  a  peccatis  suis  illlum  esse 
absolutum. 

Haec  propositio  innuens,  laicos  tam  viros 
quam  mulieres  potestatem  clavium  habere,  est 
falsa,  sacramentis  ordinis  et  poenitentiae  contu- 
meliosa  et  haeretica ,  cum  errore  conveniens  Val- 
densium  et  Quintillianorum. 

DE  CONSTITUTIONIBUS  ECCLESIAE. 

NEQUE  Papa,  neque  Episcopus,  neque  ul- 
lus  hominum  habet.  iiis  unius  syllabae  constituen- 
dae  super  Christianmn  honiinern,  nisi  id  fiat  eius- 
dem  consensu,  et  quicquid  aliter  fit,  tyrannico 
spiritu  fit. 

Haec  propositio  est  a  debita  subditorum  erga 
praelatos  et  superiores  subiectionc  et  obedientia 
retractiva,  legum  positivarum  sediliose  destructi- 
va     ac  in  fide  et  moribus  erronea,    et   est  error 


6)  et]    Dpest  ap.  d'Argpntre. 

24  * 


F. 


375 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1521. 


376 


damnatus   Valdensium    cum    errore   Aerianorum 
conveniens. 

DE  OPERUM  AEQUALITATE. 

OPER  A  niliil  sunt  coram  deo ,  aut  orania 
sunt  aequalia ,  quantum  ad  meritum  attinet. 

Haec  propositio  est  falsa ,  sacris  eloquiis  ad- 
versa  atqvle  errori  Iovinianistarum  conformis. 

DE    VOTIS. 

I.  SUADENDUM ,  ut  vota  prorsus  omnia 
tollantur  aut  vitentur. 

Haec  propositio  est  Christi  doctrinae  et  san- 
ctorum  pat.ru  m  observationi,  qai  vovere  consu- 
lunt,  contraria,  ex  errore  procedensLamperiano- 
rum,  Vuiclevistarum  et  eorum,  qui  se  iactabant 
de  ordine  Apostolorum. 

II.  PROBABILE  est,  vota  hodie  non  va- 
lere  nisi  ad  operum  iactantiam  et  praesumptio- 
nem. 

Haec  propositio  est  fala,  statui  religionis  con- 
tumeliosa  et  praefatis  erroribus  consona. 

DE  DIVINA  ESSENTIA  ET  FORMA  COR- 
PORIS  HUMA3SI. 

ISTIS  novissimis  trecentis  annis  multa  per- 
peram  determinata  sunt,  quale  est,  essentiam  divi- 
nam  nec  generari  nec  generare ,  et  animam  esse 
formam  substantialem  corporis  humani. 

Haec  propositio  est  falsa,  ab  homine  '),  qui 
alienus  est  a  catholica  ecclesia,  arroganter  asseita 
ac  sacris  conciliis  generalibus  iniuria. 

Propositiones   exccrptae   ex  aliis  Lutheri  li- 

bris ,  damnatae,  ut  praemissum  est.     Et  primo 

de  Conceptione  beatae  Mariae  virginis. 

CONTRADICTORIA  huius  propositionis, 
beata  virgo  est  concepta  sine  peccato  originali,  non 
est  reprobata. 

Hnec  propositio  est  falsa,  ignoranter  et  im- 
pie  contra  honorein  immaculatae  virginis  asserta. 


7)  ab  homine]  d'Argentre' :    ct  ab  homine.     F. 


DE    CONTRITIONE   ET    IIS    QUAE    EAM 
PRAECEDUNT. 

I.  LEGE  manifestata  aut  in  memoriam  re- 
vocata  mox  sequitur  argumentum  peccati,  si  gratia 
desit. 

Haec  propositio  loquendo  de  gratia  gratum 
faciente  est  falsa,  a  recta  sacrae  scripturae  intel- 
ligentia  aliena  et  a  meditatione  divinae  legis  re- 
tractiva. 

H.  LEX  ante  charitatem  non  operatur  nisi 
iram  et  auget  peccatum. 

Haec  propositio  est  falsa,  piarum  aurium  of- 
fensiva,    in  deum  et  eius  legem  J^lasphema,    nec.  \ 
intentioni  Pauli  conformis. 

III.  OPERA  quaecunque  ante  charitatem 
sunt  peccata  et  damnabilia  et  indisponentia  ad  gra- 
tiam. 

Haec  propositio  est  falsa,  temerarie  asserta,B 
peccatorum  ab  emendatione  retractiva  et  sapiens 
haeresim. 

IIII.  QUI  honum  opus  aut  poenitentiam  al 
peccatorum  detestatione  ante  dilcctionem  institiae  I 
incipi  nec  in  eo  peccari  asserit,  inter  Pelagianos  , 
numerandus  est. 

Haec  propositio  est  falsa  et  ignoranter  as- 
serta,  capiendo  dilectionem  iustitiae  pro  ea,  quae 
charitatem  seu  gratiam  gratum  facientem  sequitur. 

V.  CONTPJTIO,  quae  paratur  per  discus- 
sionem,  collectionern  et  detestationem  peccato- 
rum,  qua  quis  recogitat  annos  suos  in  amaritn- 
dinem  animae  suae,  ponderando  peccatorum  gra- 
vitatem,  multitudinem,  foeditatem,  amissionem 
aeternae  beatitudinis  ac  aeternae  damnationis 
acquisitionem :  Haec,  inquam,  contritio  facit  hy- 
pocritam,  immo  magis  peccatorem. 

Haec  propositio  est  falsa,    viae  ad  poeniten-' 
tiam  impeditiva,  scripturis  sacris  et  doctrinae  san- 
ctorum  difformis. 

VI.  NEQUE  timore,  neque  amore  potest 
homo  se  erigere  ad  capessendam  gratiam  dei. 

Haec  propositio  est  in  fide  et  moribus  erro- 
nea,  omnem  praeparationem  ad  poenitentiam  im-j 
pie  auferens. 

VII.  SINE  gratia  primo  remittente  culpam,  - 
nec   votum  remissionis   quaerendae   homo   potest 
habere. 

Haec  propositio  est  falsa,  impia  et  peccato- 
rum  ad  desperationem  inductiva. 


577 


EPISTOLARUM     LIB.   II.     1521. 


378 


VIII.  CHR.ISTUS  nunquam  peccatores  coe- 
git  timore  ad  poenitentiam. 

Haec  propositio,  capiendo  cogere  pro  indu- 
cere,  sicut  capitur  frequenter  in  scriptura  sacra, 
est  haeretica. 

IX.  BONUS  est  timor  et  utilis  licet  sit  in- 
sufficiens,  per  quem  pnulatim  fit  consuetudo  iusti- 
tiae.  De  bis  verbis  Augustini  sequitur  iudicium 
Lutheri.  Hoc  est  (inquit)  meo  iudicio  consue- 
tudo  desperandi  et  odicndi  deum,  si  excludatur 
gratia. 

Iudicium  Lutheri  de  illo  dicto  Augastini, 
Bonus  est  timor  etc.  est  falsum,  temcrarium  et 
impium,  accipiendo  gratiam,  ut  supra ,  pro  gra- 
tia  gratum  faciente,  sicut  eam  accipit  scriptor. 

X.  SI  Ioannes  scilicet  baptista  timorem  do- 
cuisset  esse  initium  poenitentiae,  non  ideo  sequi- 
tur,   poenitentiam  incipere  a  timore. 

Haec  propositio  est  manifeste  erronea,  in 
Christum  et  inspiratam  praecursoris  eius  doctri- 
nam  contumeliosa. 

DE    CONFESSIONE. 

I.  ARS  confitendi,  qua  hucusque  docti 
sumus  arenam  numerare,  singula  peccata  discu- 
tere,  colligere  atque  ponderare  ad  faciendam  con- 
tritionem,  est  ars  inutilis,  immo  ars  desperandi 
et  perpendi  animas. 

Haec  propositio  est  falsa ,  impia ,  schisma- 
tica  et  confessioni,  quae  est  ars  lucrandi  animas, 
iniuria. 

II.  CONFESSIO  illa,  quae  rumc  agitur  oc- 
culte  in  aurem,  nullo  potest  divino  iure  probari, 
nec  ita  fiebat  primitus. 

Huius  propositionis  prima  pars  est  falsa  et 
ex  ignorantia  iuris  divini  asserta.  Secunda  est 
temerarie  posita. 

III.  SPIRITUALIS  defectus  est  soii  deo 
aperiendus. 

IIII.  SI  oportet  confiteri  occulta  cordis, 
tantum  ea,  quae  pleni  sunt  consensus  in  opus,  ho- 
mines  debent  confiteri. 

V.  PECCATA  contra  duo  ultima  praecepta 
decalogi  commissa  sunt  prorsus  a  confessione  se- 
cludenda. 

Quaelibet  harum  trium  propositionum  est  in 
fide  erronea  et  impie  confessionem  dimidians. 

V*.  NULLO  modo  praesumat  homo  con- 
fiteri  peccata  venialia. 


Haec  dissuasio  innuens  praesumptionis  esse, 
confitv;ri  peccata  venialia,  est  temerarii  animi  in- 
dicativa,  ab  opere  bono  retractiva  et  ideo  per- 
niciosa. 

VII.  NON  iustificamur  operibus,  neque 
poenitentiis  aut  confessionibus. 

Haec  propositio,  loquendo  de  operibus  bo- 
nis  fidem  mediatoris  non  excludentibus,  est  erro- 
nea,  poenitentiae  et  confessionis  contemptiva  et 
sane  divinae  scripturae  intelligentiae  adversa. 

DE  ABSOLUTIONE. 

I.  ABSOLUTIO  est  efficax,  non  quia  fit, 
a  quocunque  tandem  fiat,  erret  sive  non  erret,  sed 
quia  creditur. 

II.  CR.EDE  forliter^  te  esse  absolutum,  et 
absolutus  vere  eris,  quidquid  sit  de  tua  coniri- 
tione. 

III.  ESTO  per  impossibile,  quod  confessus 
non  sit  contritus,!  aut  quod  sacerdos  non  serio, 
sed  ioco  absolvat,  si  tamen  credat,  se  esse  absolu- 
tum ,  verissime  est  absolutus. 

Hae  tres  propositiones  ad  sensum  scriptoris 
sunt  falsae,  impiae,  ignoranter  et  difformiter  nd 
sanam  sacrae  scripturae  intelligentiam  assertae. 
Et  in  hoc,  quod  dicitur,  a  quocunque  tandem  fiat, 
crret  sive  non  erret,  et  in  eo,  quod  subditur,  non 
serio,  sed  ioco  absolvat,  sunt  piarum  aurium  of- 
fensivae,  sacramenti  poenitentiae  irrisoriae  et 
conciiiorum  generalium  determinationibus  contra- 
riae. 

IIII.  QUILIBET  sacerdos  debet  absolvere 
a  poena  et  culpa,  aut  peccat. 

Haec  propositio  ad  sensum  scribentis  est 
falsa,  observationis  et  doctrinae  universalis  Eccle- 
siaeinhis,  quae  concernunt  sacramentum  poeni- 
tentiae,  contraria. 

DE   SATISFACTJONE. 

I.  PECCATA  Deus  et  seinper  et  gratis  re- 
mittit  atque  condonat  nihil  a  nobis  invicem  requi- 
rens,  quam  ut  in  posterum  bene  vivamus. 

Haec  propositio  est  a  sententia  sanctorum 
doctorum  aliena,  fideles  vana  et  stulta  confiden- 
tia  a  debita  satisfactione  pro  peccatis  retrahens, 
et  haeretica. 

II.  SENTENTIA  est  Apostoli,  poenam  et 
culpam  simul  finiri. 


379 


EPISTOLARUM    LIB.   IT.     1521. 


380 


III.  DE  industria  damnat  propheta  senten- 
tiam  probantium  satisfactionem  dicens :  Quo- 
niam,  si  voluisses,  sacrificium  dedissem,  holocau- 
fitis  non  delectaberis. 

IIII.  IRRIDET  Micheas  propheta  eos,  qui 
per  opera  satisfacere  volunt. 

Prima  harum  propositionum  est  in  Paulum, 
Secunda  in  prophettm,  Tertia  in  Micheam  con- 
tuineliosa  et  omnes  falsae,  impiae  et  in  spiri- 
tura  sanctum  blasphemae. 

V.  VIRTUTE  clavium  iactant  quidam,  solvi 
poeuas  per  divinam  iustitiam  requisitas,  quod 
non  credo  verum ,  nec  probabitur. 

Haec  propositio,  qua  negat,  virtute  clavium 
poenas  per  divinam  iustitiam  requisitas  solvi,  est 
falsa,  scandalosa,  potestati  clavium  derogativa, 
et  in  hoc,  quod  dicit,  quod  non  credo  verum,  nec 
probabitur,  est  animi  temerarii  indicativa  et  ar- 
rogantis. 

VI.  COMMENTUM  et  futile  cavillum  est 
dicere,  quod  dicunt  quidam,  quia  sacerdos  igno- 
rat  mensuram  contritionis  absolvendi,  ideoque 
forte  non  imponit  tantum  satisfactionem ,  quan- 
tam  divina  iustitia  requirit,  quod  propterea  ne- 
cesse  sit,  divinaeiustitiae  satisfierivelproprioopere 
vel  indulgentiis. 

Haec  propositio  est  falsa,  ritui  Ecclesiae  et 
eius  doctrinae  adversa  et  poenitentialis  satis- 
factionis  enervativa. 

VII.  POENA,  qua  deus  vult  peccatum 
punire,  non  potest  auferri  per  hominem  vel  per 
Paparn. 

Haec  propositio  est  auctoritati  Ecclesiae  a 
Chrislo  concessae  impie  et  schismatice  contra- 
veniens  et  sapiens  haeresim. 

Huic    materiae    annectitur    una    propo- 
sitio    de  Sacramentis  in  genere. 

VIII8).  HAERETICA  sententia  est,  qua 
sacramenta  novae  legis  gratiam  iustificantem  dare 
dicuntur  illis,  qui  non  ponunt  obicem,  cum  sit 
impossibile  sacramentum,  conferri  nisi  iam  creden- 
tibus  ct  dignis. 

Hiec  propositio  est  falsa,  temeraria  et  prae- 
sumptuose  asserta. 


8)   VIHJ  d'Argentre:  quae  est  octava.     F. 


DE  ACCEDENTIBUS  AD  EUCHARISTIAM. 

I.  MAGNUS  et  perniciosus  error  est,  si 
quis  accedat  ad  sacramentum  Eucharistiae  ea 
nixus  fiducia,  quod  confessus  est,  quod  non  sibi 
conscius  mortalis  peccati,  quod  orationis  et  prae- 
paratoria  sua  praemiserit,  omnes  hi  iudicium  sibi 
manducant  et  bibnnt. 

Haec  propositio  est  impia,  a  debita  sacra- 
menti  suscipiendipraeparatione  maxime  retractiva, 
ad  desperationem  inducens  et  doctrinae  Pauli  con- 
traria,  nec  fideles  ea  nixi  fiducia  secludunt  divi- 
nam  misericordiam. 

II.  PROBATIO,  qua  homo  peccata  sua 
discutit  atque  ponderat,  non  pertinet  nisi  ad  in- 
sensatos  et  crassos  sacramenti  contemptores. 

Haec  propositio  est  temerarie  et  arrognnter 
asserta,  impia  et  scandalosa. 

DE    CERTITUDINE    CHARITATIS 
HABITAE. 

I.  PESSIME  docent  Theologi,  quando  di- 
cunt,  nos  nescire,  quando  sumus  in  charitate. 

Haec  propositio,  intelligendo  nescire  certi- 
tudine  fidei,  de  qua  loquitur  scribens,  est  falsa, 
sacris  doctoribus  dissona  et  sanae  intelligentiae 
scripturae. 

II.  CAVEAT  omnis  Christianus,  ne  un- 
quam  incertus  sit,  an  deo  placeant  opera  sua,  qui 
enim  sic  dubitat,  peccat  et  perdit  opera  sua  cun- 
cta  frustraque  laborat. 

Huiusmodi  consilium,  loquendo  de  certitu- 
dine  ut  supra,  est  temerarium,  perniciosum  et 
sacris  eloquiis  difforme. 

DE  PECCATIS.  \ 

I.  IUSTUS    in  omni  bono  opere  peccat. 

II.  OMNE  opus  bonum  optime  factum,  est 
peccatum  veniale. 

Utraque  harum  propositionum  est  falsa ,  pia- 
rum  aurium  offensiva  ac  bonorum  operum  infa- 
mativa. 

III.  QUOD  non  omni  tempore  poenitemns 
et  resipiscimus,  vitium  est. 

Haec  propositio,    ut  vitium  dicit  culpam  ad 
sensum  scribentis  est  falsa,    irrationabililer  et  cx 
.  erroneo  scripturae  intellectu  asserta. 


581 


EPISTOLARUM    LIR.  II.     1521. 


382 


IIII.  HOG  est  mortalium  mortallssimum, 
non  credere,  se  esse  damnabili  et  mortali  peccato 
obnoxium  coram  deo. 

Haec  propositio  et  falsa,  impia,  desperatio- 
nis  inductiva  et  sapiens  haeresim. 

V.  THEOLOGI  docentes,  regula  sua  ve- 
nialia  peccata  esse  distincta  a  mortalibus,  ad  in- 
saniam  perditissime  nituntur  trahere  hominum 
conscientias. 

Haec  propositio  eit  stulte  et  praesumptuose 
asserta,  sacris  doctoribus  iniuria,  et  in  quantum 
braetendit,  venialia  non  distingui  a  mortalibus,  est 
haeretica. 

DE  PRAECEPTIS. 

L  QUI  negat,  deum  nos  impossibile  ius- 
jsisse,  pessiine  facit,  et  qui  hoc  falsum  esse  dicit, 
plus  quam  pessime  facit. 

Haec  propositio  est  scandalosa,  impia,  legis 
Christianae  infamativa  ac  authore  Augustino  in 
deum  blasphema. 

II.  SOLA  duo  ultima  decalogi  praecepta 
sunt,  quae  a  nullo  quantumlibet  sancto  aliquo 
modo  implentur,  caetera  omnia  implent.  Sed  in 
his  duobus  manent  rei  et  peccatores,  quia  nihil 
de  istis  implent. 

Haec  propositio  est  erronea,  impia,  in  legem 
et  legislatorem  blasphema  et  in  sanctos  contume- 
liosa. 

III.  OMNE  praeceptum  dei  magis  positum 
est,  ut  ostendat  praeteritum  etpraesens  peccatum, 
quam  ut  futurum  prohibeat,  siquidem  iuxta  Apo- 
stolum  per  legem  nihil  nisi  cognitio  peccati. 

Huius  propositionis  prima  pars  est  falsa,  te- 
merarie  et  sine  ratione  asserta.  Secunda  vero, 
qnod  9)  iuxta  Apostolum  per  legem  etc.  est  erro- 
nea,  legi  intentionique  Pauli  contraria. 

IIII.  QUIA  homini  charitatem  habenti 
iralla  lex  necessaria  est,  ideo  per  hoc  praeceptum, 
Sabbata  sanctifices,  non  opus  praecipitur,  sed 
quies. 

V.  ISTUD  praeceptum  tertium,  Sabbata 
sanclifices,  cessavit  proprie,  immo  omnino  £0)  quo- 
ad  perfectos  Christianos,  .  quia  iusto  non  est  lex 
posita. 


9)  quod]  Deest  ap.  cTArgenlre.    F. 

10)  oinnino]  Liber  Vitebergae  editua  etMel.  opp.:  omnia.    F. 


VI.  INFIRMIS,  qui  nondum  sunt  morti- 
ficati  secundum  veterem  hominem,  opus  est,  ut 
certis  officiis,  diebus,  modis  occupentur,  vigi- 
liis,  ieiuniis,  orationibus,  disciplinis  et  similibus, 
quibus  perveniant  ad  profectum  interioris  hominis, 
ut,  ubi  corpus  fuerit  castigatum  et  in  servitutem 
fuerit  redaclum,  et  mortificatae  pnssiones,  tum 
ipsa  cessent  paulatim  et  tantum  minuantur,  quan- 
tum  profecerit  interior  homo,  adeo  ut,  si  perfectus 
fuerit,  illa  omnia  cessare  dcbeant. 

Quaelibet  harum  trium  propositionum  prae- 
cedentium  est  erroneo .")  scripturae  intellectu 
asserta,  iure  in  concilio  Viennensi  contra  Begar- 
dos  reprobata  et  haeretica. 

DE  CONSILIIS  EVANGELICIS. 

I.  ILLUD  verbum  Christi  Matthaei  quinto: 
Qui  te  percusserit  in  maxillam  dexlram  etc.    Et 
illud  ad  Romanos  XII.     Non  vos  defendentes  12),' 
charissimi  etc.  non  suntconsilia,  sicut  etiam  multi 
Theologi  errare  videntur,  sed  praeceptum.     - 

Haec  propositio  est  falsa,  legis  Christianae 
nimium  onerativa  et  sanae  intelligentiae  scriptu- 
rae  adversa. 

II.  REQUIRERE  coram  iudice  de  iniuria 
reparationem,  Christianis  prohibitum  est. 

Haec  propositio  est  falsa,  scandalosa,  iuri 
divino  naturalique  dissona. 

III.  QUIA  Christianus  temporalia  non  de- 
bet  amare ,  ideo  propter  ea  non  debet  iurare. 

Haec  propositio  est  in  moribus  erronea  et 
sapiens  haeresim. 

IIII.  IUDAEIS  ad  libitum  verum  iurare  est 
permissum. 

Haecpropositio,  si  inlelligaturpermissum  tan- 
quam  licitum ,  falsa  est,  divino  praecepto  adversa 
et  antiquus  error  Iudaeorum. 

DE  PURGATORIO. 

I.  SCRIPTURA  divina  tota  prorsus  nihil 
habet  de  purgatorio. 

Haec  propositio  est  falsa,  Valdensium  erro- 
rem  maxime  fovens  ac  sanctorum  patrum  sen- 
tentiae  repugnans. 


11)  erroneo]   d'Argentre:  cx  erroneo.     F. 

12)  defendentes]  Liber,  qui  Vitebergae  prodiit:   descenden- 
tes.     F. 


383 


EPISTOLARUM    LIB.    II.     1521. 


384 


II.  NON  videtur  probatum  esse,  quod  ani- 
mac  in  purgatorio  sunt  u)  extra  statum  meriti,  seu 
augendae  charitatis. 

Haec  propositio  est  faisa ,  tcmerarie  et  impic 
asscrta  et  in  hoc,  quod  praetendit,  animas  in  pur- 
gatorio  non  esse  extra  statum  meriti  seu  augendae 
charitatis,  est  uj  in  fide  erronea. 

III.  NON  videtur  probatum  esse,  quod 
ipsae  animae  in  purgatorio  sint  de  sua  beatitudine 
certae  et  securae,  saltem  omnes. 

Haec  propositio  est  falsa  et  praesumptuose 
asserta,  et  in  hoc,  quod  praetendit,  animas  purga- 
torii  non  esse  certas  de  sua  beatitudne,  est  tradi- 
tioni  Ecclesiae  et  doctrinae  sanctorum  contraria. 

XIII.  ANIMAE  in  purgatorio  peccant  sine 
intermissione,  quamcliu  horrent  poenas  et  pctunt 
requiem,  quia  quaerunt  quae  sua  sunt  plus  quam 
voluntatem  dei ,  quod  est  contra  charitatem. 

Haec  propositio  est  falsa,  impia,  purgandis 
animabus  iniuria  et  haeretica. 

V.  IMPERFECTA  sanitas  seu  charitas 
morituri  necessario  secum  fert  magnum  timorem, 
tantoque  maiorem,  quanto  minor  fuerit  ipsa. 

VI.  POENA  purgatorii  est  pavor  et  horror 
damnationis  et  inferni. 

Utraque  harum  propositionum  est  falsa,  te- 
meraric  et  sine  ratione  posita. 

VII.  PROBABILE  est,  animas  purgatorii 
praeconfusionenescire,  quo  statu  sint,  damnatae 
an  salvatae,  immo  sibi  videntur  iam  ire  in  damna- 
tionem  et  descendere  in  lacum. 

VIII.  ANIMAE  in  purgatorio  nihil  aliud 
sentiunt,  quarn  incipere  suam  damnationem,  nisi 
quod  sentiunt  nondum   clausam    post  se  portam 

inferi.  .  . 

Utraque  harum  propositionum  est  taisa  ,  pia- 

rum  aurium  offensiva,  voluntate  et  irrationabili- 

ter   posita    et   statui   animarum   purgatorii   iniu- 

riosa.  .-. .         ;  , 

IX.  OMNES    animae  m  purgatonum  de- 

scendentes  sunt  irnperfectae  fidei  seu  sanitatis, 
immo  per  quantamcunque  ablationem  poenarum 
non  essent  sanae,  nisi  prius  ab  eis  auferatur  pecca- 
tum,  idest,  imperfectio  fidei,  spei  et  charitatis. 

'Haec  propositio,  quantum  ad  omnespartes,  est 
falsa  et  temerarie  asserta,  ac  sanae  scripturarum 
intelligentiae  dissona. 

♦SVsuirtj   d'Argentre:    sint.       F. 

14)  est]  Liber  Vitebergae  ed.tus  et  Luthen  opp.:  et.     t. 


DE    CONCILIIS    GENERALIBUS  ,s). 

I.  VIA  iam  nobis  facta  est  enervandi  autho- 
ritatem  conciliorum  et  libere  contradicendi  eorum 
gestis  ac  iudicandi  eorum  decreta. 

Haec  propositio,  si  velit  scriptor,  licitum 
esse  cuipiam  consilii  legitimi  authoritati,  contra- 
dicere  in  iis,  quae  fidem  et  mores  concernunt,  est 
schismntica  et  haeretica. 

II.  CER.TUM  est,  inter  articulos  Iohannis 
Huss  vel  Bohemorum  multos  esse  plane  Christia- 
nissimos  et  Evangelicos ,  quos  non  possit  univer- 
salis  Ecclesia  damnare. 

Haec  propositio,  loquendo  de  articulis  con- 
demnatis,  de  quibus  intendit  scriptor,  est  falsa, 
impia  et  sacris  conciliis  iniuria. 

III.  ISTI  duo  articuli,  unica  est  sancta 
universalis  ecclesia,  quae  est  praedestinatorum 
universitas,  et  universalis  sancta  ecclesia  tantum 
est  uua,  sicut  tantum  est  unus  numerus  praedesti- 
natorum,  non  sunt  lohannis  Huss,  sed  Augu- 
stini  super  Iohannem. 

Haec  propositio  ad  Hussitarum  intelligen- 
tiam  est  falso  Augustino  attributa,  articuli  au- 
tem  loquendo  de  ecclesia  militante ,  de  qua  ibi  fit 
sermo,  sunt  propositiones  haereticae. 

IIII.  ISTE  articulus,  duae  naturae  divi- 
nitas  et  humanitas  sunt  unus  Christus,  est  a  ca- 
tholicis  concedendus.  Et  simililer  ille ,  divisio 
humanorum  operum  est,  quod  sunt  virtuosa  vel 
vitiosa,  quia  si  homo  est  vitiosus  et  agit  quicquam, 
vitiose  agit,  et  si  est  virtuosus  et  agit  quicquam, 
virtuose  agit. 

Haec  propositio  est  falsa  et  ex  ignorantia 
verae  Theologiae  asserta,  priinus  autem  illorum 
articulorum,  scilicet  duae  naturae  etc,  est  propo- 
sitio  haeretica.  Secundus  vero,  scilicet  divisio 
humanorum  operum  etc. ,  est  propositio  sapiens 
haeresim. 

DE  SPE. 

SPES  non  provenit  ex  meritis. 

Haec  propositio  est  falsa ,  praesumptionis  in- 
ductiva  ac  sacris  scripturis  difformis. 


15)  De  concil.  genera!.]   d'Argentre  addit :  Ecclesiae.       F. 


385 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


386 


DE  POENA  HAERETICORUM. 

HAERETICOS  comburi  est  contra  volun- 
tatem  spiritus. 

Haec  propositio  est  falsa,  contra  voluntatem 
spiritus  divini  asserta  et  errori  Catharorum  et 
Valdensium  consona. 

DE  OBSERVATIONE  ,G)  LEGALIUM. 

LICET  opera  legis  quaecunque  fieri,  si  ea  re- 
quirat  charitas  fraterna  modo  non  lege  cogente. 
quo  casu  licet  etiam  modo  circuncidi  sine  periculo 
et  cum  multo  merito. 

Haec  propositio  est  Christianae  legi  inimica, 
Iudaicae  perfidiae  favens  et  haeretica. 

DE  BELLO  CONTRA  TURCAS. 

PRAELIARI  adversus  Turcas  est  repugnare 
deo  visitanti  iniquitates  nostras  per  illos. 

Haec  propositio  universaliter  intellecta  est 
falsa,  nec  sacris  eloquiis  conformis. 

DE    IMMUNITATE   ECCLESIASTICORUM. 

SI  Imperator  vel  Principes  revocent  liberta- 
tem  datam  personis  et  rebus  Ecclesiasticorum,  non 
potest  eis  resisti  sine  peccato  et  impietate. 

Haec  propositio  est  falsa,  impia,  schismatica, 
libertatis  ecclesiasticae  enervativa  ac  impietatis 
tyrannicae  excitativa  et  nutritiva. 

DE   LIBERO  ARBITRIO. 

I.  LIBERUM  arbitriurn  non  est  dominus 
lactuum  suorurn. 

Haec  proposilio  falsa,  sacris  doctoribus  ac 
omni  doctrinae  morali  adversa,  cum  Manichaeo- 
irum  errore  conveniens  ac  haerelica. 

II.  FRUSTRA  garriunt  Sophistae,  actum 
bonum  esse  totum  a  deo,  sed  non  totaliter. 

Haec  propositio  est  sanctis   doctoribus   eam 

FHientibus  iniuria,  Ambrosio  potissimum,  Augu- 
ino  et  Bernardo,  quos  hic  Sophistas  appellat, 
?t  quantum  ad  id,  quocl  praetendit  actum  bonum 
esse  totaliter  a  deo  et  nullo  modo  a  libero  arbi- 
trio ,  est  ha«retica. 


Mi 


16)  De  observat.]    d'Argentre  addrt :  et  cessatione.     F. 


IASTH, 


o 


l'EK. 


OL 


I. 


III.  LIBERUM  arbitrium  dum  facit,  quod 
in  se  est,  peccat  mortaliter. 

Haec  propositio  est  scandalosa,  impia,  in 
fide  et  moribus  erronea. 

IIII.  LIBERUM  arbitrium  ante  gratiam 
nihil  valetnisi  ad  peccandum,  non  autem  ad  poe- 
nitendum,  ex  Augustino  de  spiritu  et  litera. 

Haec  propositio,  accipiendo  gratiarn  pro 
gratia  gratum  faciente,  de  qua  loquitur  scriptor, 
est  erronea,  errori  Manichaeorum  conformis,  a 
sacris  eloquiis  aliena,  perverse  et  truncate  ex  Au- 
gustino  allegata. 

V.  LIBERUM  arbitrium  sine  gratia  tanto 
magis  appropinquat  iniquitati,  quanto  fortius  ii>- 
tenderit  actioni,  ex  Ambrosio. 

Haec  propositio,  accipiendo  gratiam  ut  prius, 
est  falsa,  piarum  aurium  offensiva,  a  bonis  operi- 
bus  retrahens,  inique  et  mutilate  ex  Ambrosio  ex- 
cerpta. 

DE    PHILOSOPHIA    ET    THEOLOGIA 
SCHOLASTICA. 


I. 

morali 


PHILOSOPHIA  Aristotelis  de  virtute 
de  obiecto,  de  actu  17),  de  actu  elicito 
talis  est,  quae  nec  in  populo  doceri  possit,  nec 
est  18)  ad  scripturae  intelligentiam  utilis,  quia 
continet  duntaxat  portenta  verborum  non  nisi  ad 
contentiones  verborum  conficta. 

Haec  propositio,  quantum  ad  omnes  suas  par- 
tes,  loquendo  de  philosophia  Aristotelis,  in  his 
maxime,  in  quibus  a  fide  non  discedit,  est  falsa 
et  tanquam  ab  inimico  scientiae  arroganter  ac  in- 
sipienter  asserta. 

II.  OMNES  virtutes  morales  et  scientiae 
speculativae  non  sunt  verae  virtutes  et  scientiae, 
sed  peccata  et  errores. 

Haec  propositio,  quantum  ad  primam  partem, 
quod  virtutes  morales  sunt  peccata,  est  eodem 
modo  qualificanda,  sicut  prius  fuit  illa  qualificata: 
Opera  quaecunque  ante  charitatem  sunt  peccata, 
Quantum  autern  ad  alteram,  quod  scihcet  scien- 
tiae  speculativae  sunt  errores,  est  rnanifeste  falsa 

III.  THEOLOGIA  scholastica  est  falsa 
scripturae  et  sacramentorum  intelligentia ,  et  exu- 
lem  nobis  fecit  veram  et  synceram  Theologiam, 


17)  de  actu]   Deest  ap.  d'Argenfre'.     F. 

18)  esl]   Deest  ap.  d'ArgenJre.     F. 

25 


387 


EPISTOLARUM    LIB.  II. 


Haec  propositio   est  falsa,    temerarie  et  su- 
perbe  asserta  ac  sanae  doctrinae  inimica. 

IIII.  IN  seTmonibus  TohannisTauIeriMngua 
teutonica  conscriptis  plus  reperio,  dicit  Luther, 
Theologiae  solidae  et  syncerae,  quam  in  univer- 
sis  omnium  universitatum  scholasticis  doctoribus 
repertum  est  aut  reperiri  possit  in  omnibus  suis 
sententiis. 

Propositio,  quam  Luther  asserit,  est  manifeste 
temeraria. 

V.  QUO  tempore  coepit  Theologia  scho- 
lastica,  id  est  illusoria ,  eodem  evacuata  est 
Theologia  crucis,  siiutque  omnia  plane  per- 
versa. 

Haec  propositio  estfalsa,  praesumptuose  et 
irrationabiliter  asserta  et  errori  Bohemorum 
damnato  vicina. 

VI.  LIBIDINEM  corrumpendae  scripturae 
iam  ferme  trecentis  annis  patitur  Ecclesia  incom- 
parabili  damno  suo  a  doctoribus  scholasticis. 

Haec  propositio  est  stulte  et  malitiose  as- 
serta. 

VII.  THEOLOGI  scholastici  Aristotelis 
moralia  prorsus  convenire  mentiti  sunt  cuin  Chri- 
sti  Paulique  doctrina. 

Hac  propositione  impudenter  et  falso  Theo- 
logis  scholasticis  imponit  scriptor,  quod  non  est 
verum,  quanquarn  satis  exploratum  sit,  in  mullis 
moralia  Aristotelis  cum  Ghristi  Paulique  doctrin:» 
consentire. 

Additur  et  h:tec  ex  lib.   de  Captivitate 
Babylonica. 

IN  Dionysio,  qui  scripsit  de  Coelcsti  Hieiar- 
chia ,  nihil  ferme  est  solidae  eruditionis.  Et 
omnia  sunt  illius  meditata  in  praefato  libro  ac 
somniis  prope  simijlima.  In  Theologia  autem 
mystica  perniciosissimus  est,  Platonizans  magis 
quam  Christianizans,  in  ecclesiastica  vero  Hierar- 
chia  ludit  allegoriis,  quod  est  otiosorum  homi- 
num  stndium. 

Haec  propositio  est  falsa ,  temerarie  et  ar- 
roganter  asserta  ac  viro  sancto  insigni  eruditione 
claro  miuria,  quem  Damascenus  divinum  Areo- 
pagitam,  Pauli  discipulum,  sacerrimum  et  dei- 
loquentissimum  appellat. 


1521.  388 

CONCLUSIO. 

NOS  Praefati,  Decanus  et  facultas,  praemissa 

haec  omnia  tempore  multo  examinavimus  et  quid 

de  his  sentirent  Ecclesiastici  doctores,  quidve  sa- 

cra  concilia,  quid  insuper  in  scripturis  sanctis  ca- 

veretur,    diligenter  annotavimus,  post  quod  exa- 

men  nostrum  apud  Sorbonam  saepius  frequenta- 

tum,  in  plerisque  nostris  per  iuramentum  vocatis 

et  factis  concionibus,  unanimi  omnium  voto  fue- 

runt  conclusa    ac  definita,     ac  demum  ex   abun- 

danti  in  generali  nostra  congregatione  apud  san- 

ctum  Maturinum   rursus   per   iuramentum   super 

his  specialiter  denunciata,    haec  eadem  post  mis- 

sam    more    nostro    celebratam    iterum    concordi 

omnium  assensu  laudavimus,    comprobavimus   ac 

rata  habuimus,  laudamus,    comprobamus  et  rata 

habemus,     et  ut  talia  inconcusse   tenenda  nostra 

sententia  diffinimus  ct  decerniinus.     Acta  fuerunt 

haec  Anwo    ab   incarnatione    domini    M.D. XXI. 

die  XV.  Aprilis,    in  quorum  testimonium  iis  in- 

strumentis,  quae  in  Archivis  et  scriniis  nostris  ad 

perpetuam  rei   memoriam   reservamus,    Sigillum 

nostrum    duximus    apponendum.        Ad    quorum 

exemplar  de  mandato  nostro  praesentes  fuisse  fide- 

liter  impressas  testamur. 

__ , 1 


No.  111. 


m 


.  M 


aio. 


Lectori. 


Prooemiuni  in  Pauli  ad  Corinthios  priorem  epislolam,  qira< 
Ailebergae  m.Maio  a.  1521  plagg.  S^  fonna  octonaria  pi-O' 
tliit.  Ex  exemplo  libri  in  Biblioliieca  Monacensi  Cl.  Muf- 
fat  epi&lolam  descrfpsf'  [Constat,  Melanthonem^'ileberga< 
a.  1521  ulramqiie  Pauli  ad  Corintbios  epiitolam  graece  edi 
disse.  cf.  Panzeri  Annal.  typogr.  Vol.  IX.  p.  82.  No.  lSS 
et  134.  G.  Thdr.  Strobefs  bistor.  -  litter.  Nacbricht  vot 
Ph.  MelanchlhonsVerdiensten  urn  d.  beil.  Scbrift  p.  125.    F. 

Pio  leciori  Phil.  Mel.  S.  D.  4 

Htctenus  epistolam,  quam  ad  Romanos  Pauln! 
scripsit,  enarravimus,  qua  non  aliud  scriptun 
Christianis  rebus  magis  necessarium  est.  Nan 
cuin  in  ea  summa  theologiae  capita,  de  legis  e 
Evangelh*  discrimine ,  depeccativi,  de  christian.- 
gratia  adeoque  de  usu  Christi  tractarit,  ad  uni 
versam  scripturarri  methodi  vice  haberi  debei 
Quid  enim  a  scriptura  omnino  requiras  praete 
exactam  legis  et  Evangelii  rationem  ?  Quods 
universae  scripturae,  ut  passim  et  vere  quiden 
dicitur,  Gxonog  Christus  est,  non  adsequemu 
divinarum  literarum  sententiam,  nisi,  praeeunt 


389 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


390 


Paulo,    primum   omnium  Christum  quam  potest 
fieri    proxime   cognoverimus.        Porro    is   a  quo 
Apelle  sic  depingi  potuisset,  ut  in  hac  Romano- 
rum  epistola  expressus  est?      Nunc  publicare  vi- 
sum  est  eam,  quae  prior  ad  Corinthios  scripta  est, 
in  qua  promiscue  multa  Paulus  monet  de  sapien- 
tia  crucis  et  de  sapientia  carnis,  qui  locus  ad  in- 
telligendam    Evangelii    vim    plurimum     confert. 
Multa  item  de  coniugio  et  coelibatu,  quae  utinam 
sequi  maluissent  Pontifices  nostri,  quam  tyranni- 
cis   legibus   de   matrimonii    casibus,     ut   vocant, 
christianum  orbem  in  periculum  adducere.      Ad 
haec  accedunt  pleraque  de  libertate  christiana,  de 
scandalo,  de  donis,   de  rerum  sacrarum  iudiciis, 
quae    si   quis   expenderit,    haud   obscure    cernet, 
quantum    intersit  inter  christianam  ecclesiam  et 
Papisticam.      Breviter,    ubi  in  manus   epistolam 
adceperis,    ipsa   tibi  ceu  adblandiens  amplissimi 
spem  fructus  ostendet.     Nani  ea  est  ubique  Pau- 
linorum  commentariorum  conditio,  ut  nulli  non 
vitae  generi,    nulli  non  aetati,    nulli  non   parti 
Christianorumstudiorum  adprime  conducant.  Adeo 
t  rectius  dici  posse  videatur  v.oivbv  rbv  ITavlov 
uvai,    quam  illud  a  graecis  veteribus  dictum  est, 
KOivbg  6  'Eofifjg.     Vale.     Wittembergae. 


No.  112. 


m 


.  M 


aio. 


fV  enceslao  Linckio. 


Ex  apographo  in  Cod.  Monac.  89.  No.VT.  pag.  10.  Epislola 
et  in  Epp.  Phil.  Mel.  farragine,  quam  I.  Manlius  edidit 
(Basileae  1555.  8.),  p.  2i!8  exhibetur. 

Tievcrendo  viro  D.  7Jre  nces  lao  Linco,  vi- 
cario  Augusfanae  professionis,  suo  patrono, 
Phiiippus  Melanchthon  S.  D. 

Reverende  Pater:  Temere  accidit,  cur  plnra  non 
potuerim   sribere.       Pater  noster   charissimus  *) 


*)  Marlinus  Lutherus,  quuui  ex  Wormatia  Vitebergamrediret, 
Friderici  Principis  Electoris  Saxoniae  voJuntali  obtemperans 
comprebensionern  simulatam  prope  arcem  Altenslein  die 
IV.  m.  Maii  a.  1521  facile  passus  est.  Iam  quum  ipse  qui- 
dem  Luthvrus  in  arce  VFartburgensi  salvus  esset,  eius  sa- 
lutem  amici  despcrabanl.  Laeta  igitur  Melanthon ,  qui 
de  Lulheri  asylo  cerlior  factus  eral,  scribit:  „Pater  noster 
cariss.  viwtl"  cf.  hac  de  re  S/>alalini  Anualen  p.  50  et  51. 
Luthcrus  Melanthoni  ex  arce  Wartburgensi  die  XII.  m. 
Maii  a.  1521  primum  litteras  misit  (ap.  deWette  II,  1.).     F. 


vivit.  Ex  Priore*)  audies,  qtiae  mihi  comperta 
sunt.  Tu  vide,  ne  tui  sis  unquam  dissimilis. 
Dicitur  parari  proscriptio  horrenda  **) :  sed  hoc 
ipso  fortasse  nervus  rumpetur,  ut  solet.  Ante 
quadrantem  horae  accepi  literas  ex  Norico:  dicun- 
tur  signatae  chartae  proscriptionis  bis  mille  mis- 
saeque  quoque  ad  Tnsbruck  '):  sed  senatum  Cae- 
sarianum  ibi  nolle  publicare,  ne  vulgus  irritent  2). 
Tu  confortare  et  esto  robustus.  Orabis  pro  me, 
qui  certo  tuus  sum  ex  animo.     Vale. 


NoJ13.  V.  lunii. 

G.  Spalatino. 

%%  autographo  in  CorJ.  Basil.  F.  101.  epist.  34. 

Optimo  viro  D.  Georgio  Spalatino,  patrono 


suo 


S.  Quod  faustum  felixque  sil !  Heri  Ionas  no- 
ster  conditione  auctoratus  est  pro  more  sacerdo- 
tum,  et,  si  mavis  papisticum  verbum,  installa- 
tus  '   "').       Restat    scrupulus,     in    quo    (utinam 


1)  missaeque  quoque  ad  Insbruck]  Manlius:    „missaeque  ad 
Oenipontem." 

2)  irritent]  Manlius:  „irrideat." 

*)  Fortasse  ex  Ioanne  Jlelto ,  Priore  August.  Viteberg.  F 
**)  Carolus  V.  Inip.  Rom.  in  Luiherum  proscriptiotiem  die 
VIII.  mense  Maii  fecit.  Lutherus  1.  c.  Melanthoni  ea- 
dem  de  re  narrat  haecce:  „Spalatinus  scribit  edictum  lam 
saeyum  excudi,  ut  sub  conscientiae  periculo  sint  explora- 
turi  oibem  super  meis  Jihellis,  ut  cilo  interitum  sihi  coml 
parent."     F. 

***)  Res  ila  se  habet.     Iustus  lonas  Nnrdhusanus,  I.V.  Licen- 
tiatus,  qui  hucusque  ErfordiaeCanomc,  provinciam  obtfnueral, 
a.  1521  in  locum  Henningi  Godeni  Havelbcrgcnsis ,  JCti   et 
Collec;ii  Omnium  Sanclorum  Vifeberp.  Praepositi   (cf.  supra 
p.279),  successit.   FridericusPnnceps  Eleclor  Saxon.  primum 
qnidrm  hoc  miinus  Conrado  Mu/iano ,  Decreforum  Doctori 
et  (^anonico  Gofhano,  detulerat.     cf.  Friderici  Jilferas  Mu- 
tiano  eam   ob   causam    ex  Coiniliis  Ii^perialihus  PPbrrnatiae 
d.  XII.  Febr.  1521   tnissas  in    Reliquiis  epp.  Mutiani,    quae 
ad  W.  E.  Tentzclii  sup/tlcincnturn  historiae  Gothanae' (lenae 
1701.  4to)  accedunt,    pag.  49.     Jhique  Princeps  haec  scribil  • 
„Si   hoc  pelenlibus   gra^ificeris"  (i.  e.  si  munus  tibi  oblatim, 
susceperis),    „rem    impense   gratam   nobis   feceris.      Veruni 
si  adeo  in  conservanda  Tranquillilate  Reala  perseveras"   tsc 
ut  munus  libi   recusandum   esse   putes):    „hoC  saltem  nobis 
praesta,    ut  praenionstres    et   veluti  praeeas,   quem   recle  et 
ulililer     Praepositurae     Pflttenbrrgensi     praehciamus ,      et 
quem    speres   et   usui    et  honori   futurum   Divorum  otnnium 
Templo  et  Acadciniae  noslrae  divino  munere  non  inceJebri. 
Et    quia    nobis    comniendalur    a    nonnullis   lodocus   lonas 
Northausensis ,   gratiose  affectamus ,  ut  si  tu  quoque  iudices 
dignum  et  parem   gerendae   Praepositurae  Wittenbergensi 
25    * 


391 


EPISTOLARUM    LIB.   IL     1521. 


392 


videas  animi  mei  cogitationes,    atque  utinam  co- 
ram  possim  conferre  qnae  velim),    modis  omni- 


primo  quoque  tempore  hon:inem  clam  ad  le  accersittim  hoc 
nomine  convenias  eiusque  animum  tenles,  an  velit  in  locum 
defuncti  doctoris  Henningi  substitui  et  lectionem  ordina- 
liam  Iuris  Canonici  Decretaliuni  VFittenbtrgae  profiteri. 
Nain  si  tu  eum  commendatione  tua,  quae  semper  apud  nos 
fuit  plurimum,  auxeris,  proderit  houiini  nobis  et  alioqui 
commendalo.  Tantum  igitur  fac:  ut  pro  lua  perpelua  et 
egregia  in  nos  pielate  negotium  boc,  ut  soles,  prudenter, 
clanculum  et  fideliter  agas,  et  stalim  respondeas  oh  compe- 
titores."  Et  G.  Spalatinus  Muliano  eodem  die  ex  Wor- 
matia  (1.  c.  pag.  51)  baec  scribit :  „  Nisi  tu  ,  Praeceptor  eru- 
ditiss.,  tandeni  gratificaberis  Principi  Christianissimo  l). 
Friderico  Saxoniae,  proximum  erit,  ut  pro  noslra  Iona 
agas,  si  parem  oneri  ferendo  pulas.  Nihil  enim  principi 
oplimo  gratius  feceris.  —  itoc  igitur  lantum  facias,  ut  reni 
primo  (jiioque  tempore  conficias  et  principi  respondeas,  lile- 
rasque  tuas  et  Iod.  Ionae  statim  niittas  Sculteto  Isenacensi  " 
(i.  e.  Ioanni  a  Berlepscli)  „quam  citissime  transmiltendas 
principi. "  Quae  Mutianus  Principi  respondit  ex  Spalatini 
apograpbo  in  Epp.  Vol.  Meiningensi  (ep.  61.)  Bretschnei- 
derus  V.  S.  descripsit.  Lilterae  dignae  sine  dubio  sunt, 
quae  bic  exhibeantur : 

„Christianissinio  Principum  Electori  Divo  Friderico, 
Duci  Ducum  Saxoniae,  Patrono  sunimo,  obsequenlis- 
simus  Mutianus. 

Salus  aeterna  et  omne  bonum  in  Christo  Iesu ,  in  cuius 
ditione  sunt  omnia  regna  lerrarum.  Magne  Princeps  et 
Elector  Serenissime,  totius  Imperii  Pater.  llabemus  Ionam. 
Talis  successor  Henningi  ubique  in  omni  Germania  quae- 
rendus  erat,  etiam  praeiniis  alliciendus,  ila  Theologiae  con- 
sultus,  ita  iuris  perilus,  ita  moribus  sanclis,  ut  laudari  pro 
mcrito   nunquatn  salis  possit.     ln  sacris  concionibus  ad   po- 

iiulum  ea  est  autoritate,  ut  plenis  teniplis  audiatur,  ea  ce- 
ebritate  apud  studiosos,  ul  sexcenties  babeat  auditores. 
Nolissinuis  Reverendo  Patri  Stupitio ,  charissinius  Domino 
Martino.  Quid  multis?  WUtembergatn  amat ,  et  libens 
mutahit  sedein  Erphordianam  demigraturus  ad  JVitlem- 
bergenses  Canonicos,  quam  primum  favori  tuo  et  gratiae 
iuae  placuerit.  Tale  ornamentum  chori  et  scholae  summa 
cuin  elcctione  accipient  doctores  et  studentes.  Fiet,  certo 
scio,  ingens  concursus  plebis  ad  audiendum  praedicatorem 
Christi,  velut  alterum  Lutherum.  Gratias  ago  Domino 
Deo,  qui  nobis,  imo  tuae  sublimitati  lalem  viruni  dedil, 
dignum  quovis  episcopatu.  Cogitabam  de  Erastno,  sed 
Erasrnus  tantum  scribit ;  hic  nosler  Ionas  viva  voce 
prodest  omnibus.  Hunc  offero  pro  niea  in  te  fide  tanquam 
idoneum  Praepositum  fulurum.  Ego  paucis  contentus  in 
hac  tua  Duringia  vicinus  Hassiae  nostrae  consenescam  et 
toturn  hoc  oiiurn  meum  ad  gloriam  Friderici  non  sine 
fructu  famae  deducam.  Valeat  felicissime  Patronus  noster 
inclytus  cum  fratre  et  nepote  suavissimo.  Ad  Kal.  Marlias. 
Anno  M.D.XXI." 

Spalatinus  epistolam  inscripsit :  „C.  Mulianus  ad  Principem 

nostrum  D.  Fridr. ,  Ducem  Saxon.EIecloreui,  pro  Iusto  Iona 

nostro."  —  Ionas  igitur  partim  utLulhero  in  summo  periculo 

et  discrimine  adesset ,   partim,    ni  fallor,  ut  de  munere  ipsi 

delato    coram    Principe    eiusque    consiliariis    ageret,     cum 

Luthero  d.  7..  m.  ApriJ.  a.  1521  Erfordia  Wormatiam  abiit. 

Rebus  Wormatiae  optime  peractis  dieXXVl.  m.  Aprilis  Lu- 

thero  Vitebergarn  redeunti  comitem  sese  adiunxil.      cf.  Helii 

Eobani  Hessi  .,  ad  Iod.  Ionam  Nordhusanutn  cum    eodem 

(Luthero)  aCaesare  redeunteni  Elegiarn,"  quain  cuni  quihus- 

dam    aliis    „  Erphordiae    imprimebat  Matheus  Maler   mense 

Maio  Anno  M.  D.  XXI."  4to.     Quum  vero  Lutherus  ad  co- 

gnatos.  in   pago    Mbhra   veniie    constituisset ,    coniites   cum 

lona  Isenuci  Luthcro  valeJixerunl  et  die  3.  m.  Maii  iler 


bus  adnitendum  nobis  est,  maximeque  tibi,  ut 
quibus  consiliis,  quibus  rationibuS  fieri  ornnino 
potest,  relineamus  Ionam,  virum  et  pium  et  pie 
eruditum.  Quod  fieri  non  potest,  quantum  in- 
telligo  ex  eius  verbis,  si  ius  Pontificium  profiteri 
oportuerit  *).  Hic  tibi  prospiciendiun  est,  ne  ta- 
lem  virum,  pro  re  tam  nibili  amittamus,  queni 
si  patiernur  ulla  de  causa  nobis  eripi,  negabo  no-^ 
bis  inentem  et  oculos  esse.  Non  potuit  maior 
Academiae  vir  contingere;  id  si  non  agnoscimusi 


continuarunt.     Brevi  postea  lonas  Vilebergam  migravit,  ut  I 
honorem  sibi  delatum  iniret.     Quod  tandem  die  VI.  m.  Iu- 
nii  a.  1521  solemniter  factum   est.     cf.  lonae  ad  Eobanut/} 
Hessum  epistolam  (scr.  Wiltembergae  posliid.  Iacobi  1521)> 
quam  ex  libro  „DE  NON  CONTEMNENDIS  Studiis  huaU 
nioribg  Theologo   maxime  necessariis  aliquot  claroiu  yiro^  j 
rumad  Eobanit  Hessum  Epistolae"  („  Erpburdiae  imprime-  i 
bat  Malthaeus  Pictor  Anno   M.  D.XXHI.  ad   festum  Uivini  j 
Ternionis"  plagg.  %%   in   4to)  recudendam  curavit  F.  Iac. 
Beyschlag  in  Sylloges  var.  opusc.   T.  I.   p.  322.      Iam  die 
VIII.  m.  lunii  a    1521  Lutherus  „  Integerrimo  Viro  D.  luslo 
Ionae  Collegii  ecclesiastici  Vitebergensis  Praeposito"    Artr- | 
culorum   per  tbeologos  Lovan.   damnator.   rationem  Wart- 
burgi   dicavit   (ap.  de  Wetle   II,  17  seqq.).     Mense  Augusto  i 
a.  1521  Iustus  lonas  una  cum  Tilemanno  P/ett/iero,  qui  tunc  | 
per   aestatem   nomine    Wolfgangi  Comitis   Stolbergensis    et 
Wernigerodensis  Prorector  Academiae  Vilebergensis  erat  el  | 
brevi  post  Viteberga  surnmus  sacrorum  anlistes  Stolbergami 
prope Nordhusam  abiit,  dignitalem  et  nomen  doclorisTheolo.  \ 
giae  Vitebergae  adeplus  est.     Degressionis   nostrae  finem  fa- 
ciant  litterae,  quibus  Mutianus  die  XXIX.  m.  Augusti  a.  1521 
Ionae  honorem,  quem  diximus,  gratulatus  est: 

„Clarissimo   Domino  Praeposilo  Iodor.o  Ionae ,    Patrido 
North. ,  DoctoriTheoIogo,  Palrono  Colendo 

S.  P.  Audivi  non  sine  magna  animi  voluptate,  ornalum  te 
e&se  habitu ,  insignibus,  dignitate  Theologorum;  proficiat 
ad  salulem  e*  gloriam.  Nonne  praedixi,  fore,  ut  illo  genere 
honoris  sacerdotium  in  te  benignissimi  Principis  beneficio 
collalum  adornares?  Bone  Deus  oninia  fecit.  Commerr- 
dabis  nos  doctis  et  bonis  viris,  nominatim  Tilomanno  Plet* 
tenher,  collegae,  ni  fallor,  tuo.  Volui,  ne  hoc  nescires» 
carissime  lona,  imo  Reverende  Doctor,  Domine  Praepo- 
sile.  Datum  die  obtruncati  loannis.  cursim.  von  dex  Uandki 
plura  alias.    MD.XXI. 

Tuus  Mutianus." 

Quam  quidem  Mutiani  epistolam  Z,  Ehd.  Kappius  in  libro 
„Kleine  Nachlese"  elc.  Th.  II.  (Leipz.  1727.  8.)  p.  475,  e*- 
bibet.      F. 

*)  Qua  ralione  haec  difficultas  remota  sit,  Spalatinus  in  an- 
nalibus  mss.  apud  Sechcndorffium  (in  supplementis  ad  Indi- 
cem  Coinmcntarii  de  Lutheranismo  scbolio  XLl)  his  verbis 
refert:  „Perstitit  (lonas)  itaque  in  ea  senfentia,  quodPrae- 
posituram  cum  conditione  illa  legendi  ius  canonicum  ac» 
cipere  nollet,  XX  tamen  florenos  annuos  ei  offerebat,  qui 
leclionis  illius  laborem  sui  loco  susciperet.  Sic  evicit,  ut 
non  obstante  veteri  more  lectio  Canonum  D.  Iohanni 
Schwertfegero  et  postea  D.  Apello  cum  pensione  illa  a  Ioua 
oblata  demaudata  fuerit;  ipse  (Ionas)  in  templo  collegiato 
diebus  dominicis  et  festis  concionatus  est,  et  lecliones  theo- 

'  logicas  ex  scriptura  germanicas  et  latinas  quotidie  habuit." 
cf.  Lutheri  epistola  ad  Spalatinum  d.  31.  m.  Iulii  a.  1521 
missa  (ap.  de  Welte  II,  33.)  et  G.  Ch.  Knappii  narratio  de 
lusto  lona.  Ed.  II.   (Hal.  1823.  8.)  p.  20.     F. 


393 


EPISTOLARUM    LlB.  II.     1521. 


394 


non  est,  curquisnos  sanos  putet.  Scio,  tibi  de- 
beri  hanc  fortunam,  sed  nondum  defurictus  es  re, 
si  ostenderis  tantum  ac  non  retinueris  etiam. 
Nec  est,  quod  dubites  retinere  hominem ,  si  voles 
adniti.  Animum  tantum  in  te,  non  consilia  de- 
sidero.  Cur  enim  non  posset  praelectio  iuris  Pon- 
tificii  in  theologicam  mutari?  Deinde  ipsius  prae- 
bendae  rationes  postulant  theologiae  potius  quam 
iuris  peritum,  nempe  cui  tot  ecclesiae  subditae 
sint.  Hae  quid  acceperint  damni  inscitia  et  im- 
pietate  superiorum  praepositorum ,  non  facile  di- 
xerim.  Quoties  de  re  christiana  consulebatur 
Henningus ,  vir  alioqui  bonus,  sed  paulo  alienior 
a  christianis  literis,  nugas  putabat  et  ludum  esse 
mentionem  de  reformandis  ecclesiis.  Ipse  scio, 
et  pars  fabulae  fui,  ut  ignorare  non  possim,  quam 
nihil  putabat  seriam  rem  esse  functionem  parocho- 
rum.  Quot  adularia*),  foenus  et  similes  causae 
relatae  sunt  ad  eum,  cum  is  nihil  minus  censuit 
agi  debere  a  parocho,  quam  ut  meliores  essent  ci- 
ves.  Belle  actum  putabat  cum  ecclesia,  si  pen- 
deret  large  reditus  vulgus,  si  pinguescerent  sacer- 
dotes.  Haec  ego  nulla  malevolentia,  praesertim 
in  demortui  manes,  dico,  sed  moneo,  ut  cogites, 
quid  sapuerint  illi,  qui  praefecerunt  iurisconsul- 
tos  ecclesiis.  O  utinam  rem  pro  dignitate  possis 
considerare  !  Proinde  non  video,  cur  non  optare 
etiam  Illustr.  Princeps  praepositum  theologicum 
debeat ,  ut  qui  non  ignoret,  de  manu  sua  requiri 
sanguinem  pereuntium  animarum.  Quaeso  ita- 
que ,  confirmes  Ionam  **) ,  et  si  quibus  potest  ra- 
tionibus  fieri,  ut  retineatur,  age,  adnitere, 
move  omnem  lapidem,  ne  hic  talis  vir  no- 
bis  pereat.  Vale.  Quid  autem ,  si  Cro- 
lus  ***)  posset  vel  Petro  Lupino  ****)  vel  Ca- 


*)  Pro  verbo  „adularia"  sine  dubio  scribendum  est:  „adul- 

teria."       F. 
**)  Philippus  ipse  Spalatino  infra  p.  396.  narrat,  lonam  bas 

Philippi  litleras  Spalalino  reddidisse.     F. 

***)  Ioannes  Crotus  Rubeanus,  qui  anno  1520Rector  Aca- 
demiae  Erfordiensis  erat.  Quantum  equidem  scio,  Melan- 
Uion  haec  Spalatino  frustra  proposuit.  De  Croti  vita  cf. 
quae  Gli.  Ch.  F.  Mohnike  V.  S.  in  libro  :  „UI.  Hutten's  K!a- 
pen"  etc.  (Greifsw.  1816.  8.)  p.  391  —  398   scripsit.     F. 

****)  Petro  Lupino  Radhernio,  philos.  et  litler.  sacr.  Doctori, 
Custodi  et  Canonico  Ecclesiae  omniuni  Sanclcrum  Viteher- 
gensi ,  qui  die  primo  m.  Maii  a.  1521  mortuus  est.  Eius  vi- 
lam  breviler  riarrat  /.  Cp.  Erdmann  in  „Lebensbeschrei- 
bungen  u.  lilter.  Nachrichten  v.  d.  Wittenberg.  Theologen" 
(Wittenb.  1801.  8.)  pag.  8.  In  epilapbio  (ap.  And.Scn- 
nertum  pag.  197;  ap.  Bs.  Mentzium  Lib.  I.  p.  65)  Lupinus 
Aoademiae  Viteberg.  reformator  vigilantissimus  dicilur. 
Quis  vero  in  Lupini  locum  successerit ,  nescio.  Lulherus 
Melanthoni  d.  26.  m.  Maii  a.  1521  (ap.  de.Wette  11,11.) 
scribif:    „Dic  Amsdorfw <',    etiam    pastorem  Hirsfeldensem 


Vale  ite- 


rolostadio  *)  suffici?      Et  posset  **). 

VII  Iunii. 

Philippus. 


rum. 


No.  114.  O-  I^»10-) 

loanni  Langio. 

Ex  autograpbo  in  Cod.  Monac.  I.  p.  332.     Epislola  inest  et 
Libro  VI.  p.  411.       Inscriptio  alia  manu  adscripta  est. 

Iohanni  Lango,  Theol.  Erford. 

S. ')  In  literis  tuis,  ni  fallor,  nunc  enim  non 
sunt  ad  manus,  duo  erant,  quae  moverunt  am- 
mum  menm  et  vehementer  quidem.  Alterum  2), 
quod  de  mutanda  professione  Theologica  mones; 
alterum  de  Ecclesia  Erphurdiana.  Utrumque 
momenti  in  hac  causa  non  parum  habet,  et  dili- 
genter  expendendum  est.  Principio  nunquam 
ero,  Lange,  autor  lonae  3)  profitendi  ius  Pon- 
tificium,  malimque  carere  nos  viro  quantumvis 
magno,  quam  detrudi  eum  rursus  ad  impias  sor- 
des.  Hic  me  scrupulus  habuit,  priusquam  aucto- 
raretur:  Quid  futurum  esset,  si  ius  profiteretur 
talis  vir  et  ad  maiora  factus?  Favebam  nostrae 
Academiae  consiliis,    immo  amicorum,    quod  in 


duxisse  uxorem,  ne  vos  soli  habeatis  Praeposilum  vestrwn 
neogamum:  deinde,  ut  ferat,  illum  sibi  esse  in  Petri  Lu~ 
pini  locum  praerogatum. "'  Praepositus  ille  est  Barthoh 
Bernhardi  Feldhirchius ,  qui  ecclesiaeKembergensis  antistes 
erat.  Ad  hunc  vero,  ni  fallor,  quae  Lutherus  de  Lupini  suc- 
cessore  scribit,  referenda  non  sunt.  Nihilominus  constat,  et 
Arnsdorfium  iam  a.  1511  Canonicum  eiusdem  ecclesiae 
Vitebergensis  fuisse.  cf.  And.  Sennerti  Atbenas  Witteberg. 
p.  86.     F. 

*)  Andr.  Bodenslein  Carolosladius ,  qui  aegre  ferebat,  sibi 
inunus,  quo  Henningus  Gode  fuuctus  erat,  non  contigisse, 
tum  Viteberga  abierat^  Iam  per  aliquot  menses  a  Christia- 
no  II.  Daniae  Rege  arcessitus  in  AcadeniiaHafmensi  versaba- 
tur.  Sed  non  ita  multo  post  el  i|>so  quidem  ruense  Iunio  a. 
1521  Carolostadius  Episcoporutn  Danicorum  insidias  me- 
tuens  Vitebergam  reversus  est.  cf.  Kohler^s  lieytrage  ekc. 
T.  I.  p.  54  —  60.     F. 

**)  Ut  mea  quidem  fert  opinio,  Melanthon  verba  „et  posset" 
re  vera  non  exaravit.  Bretschneiderus  enim  V.  S. ,  q.ui 
epistolam  ex  autographo  exhibet ,-  primum  scripserat:  „ex 
tempore  esselJ'     Hisce  addidit  seqq. :  „lncertus  sum  de  ver- 

bis :  ex  tempore  esset.     Legilur  et  vel  ex  p set.     Quae 

etiam  esse  possent:  et  prodesset.  Quaedam  lilerae  extinctae 
videntur."  Quibus  deinde  deletis  in  epislo!a"ipsa  V.  S.  scri- 
psit :  Et  posset.    F. 

1)  S.]  Lib.  VI.:  „S.  D."    F. 

2)  Allerum]  Lib.  VI.:  jjUnui;)." 

3)  Alia  manus  superscripsit  lonoe,  et  sic  delevit  id,  quod 
Melanthon  scripserat.  [Sine  ulla  dubitatione  et  ipse  Me* 
lanthon  scripsit:  lonae.  cf.  quae  ep.  anteced.  p.  392 
adscripsi.     F.] 


S95 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


S96 


causa  erat,  cur  dissimularem  sollicitudincm  ac 
curam  meam,  praesertim  cum  nondum  volunta- 
tem  Ionae  perspectam  haberem.  Iara  ubi  ad- 
venit,  dixi  meam  de  professione  sententiam,  et 
pie,  ut  videor  mihi,  et  libere.  Eqnidem  opta- 
rim ,  Gymnasium  nostrum  clarius  fieri  accessione 
tanti  hominis,  sed  id  si  fieri  citra  dispendium 
amici  non  potest,  fiat  sane,  quod  licet.  Sic  vo- 
luerunt  amici,  ut  nunc  susciperet  conditionem 
ultro  delatam  ab  eo  Prineipe,  qui  sic  esset  amans 
et  literarum  et  literatorum;  fieri  posse,  ut  pro 
iure  docturus  sit  Theologiam,  huc  annitemur, 
quotquot  favemus  hominis  studiis.  Ipse  scio 
Principem  inclinatum  ad  'Theologiam,  ita  ut 
etiam  pessime  velit  xalo,  cpsray.iaig  luris.  Deinde 
postulat  haec  praebenda  non  tam  iuris,  quam 
Theologiae  peritum,  qni  tot  Ecclesias  regat  ad 
Christianam  regulam.  Qnod  ubi  expenderit  Prin- 
ceps,  nihil  dubito,  quin  adsensurus  sit  consiliis 
nostris.  Nam  eorum,  quos  hactenus  habuimus 
Praepositos,  tum  inscitia,  tum  impietate  quid  ac- 
ceperint  damni  Ecclesiae  aliquot,    non  facile  di- 

xerim. 

Erphurdianae  Ecclesiae  optarim  consul- 
tum.  Sed  quid,  si  huc  vocatlorcamDeus  ad  cor- 
rigendas  Ecclesias  multo  plures  Erphurdianis? 
Praepositurae  subditae  sunt  Ecdesiae  circiter  tri- 
einta.  His  tu  Henningum  aliquem  quam  lonam 
praefici  mavoles?  Favebis  vocationi  eius,  si  co- 
gitaris,  pro  quantulo  onere  nunc  quantum  susci- 
niat4).  Orabimus  communiter,  ut  de  tuo  spiritu 
impertiat  Deus  fratribus  tuis  excitetque  Episco- 
pos  vere  Christianos  et  lonae  similes.  Quid  au- 
tem,  si  hoc  quoque  agitCbristus,  ut  tu  av^iayoi 
erepto  anirnosiore  spiritu  et  fias  et  invadas  ra  av- 
riYQiOrov!  5)      R.eliqua    nisi    quod  praeterii   eo- 

rum  6) Vale  et  ora  pro  me. 

Philippus. 


No.  115.  IL1^: 

G.  Spalatino. 

Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  35. 


4)  suscipiat]   Lib.  VI.:  „sufficiat." 

5)  t«  «VTi/otffTOu]  Lib.  VI.:  „Anlicbristum." 

6)  Reliqua eorum]    Desunt   libro  VI.      [Quid  haec  verba 

sibi  velint,  equidem  intelligere  non  possum.      F.] 


Optimo   viro,    I).  Georgio   Spalatino  pa- 

trono   suo 

o.  Heri  accepi  tuas  literas  Coburgi  scriptas. 
Ad  te  hactenus  non  scripsi  nullam  aliam  ob  cau- 
sam,  quam  quod  quotidie  dicebaris  redire;  dum* 
exspecto,  tu  literis  meis  frustraris.  Fuit  hic  lo- 
nas  noster,  per  quem  scripsi  ad  te  de  ipsius  nego- 
tio  *),  quo  de  non  possum  plura  nisi  coram  teeum 
commentari.  Id  ut  velim,  vix  dici  potest.  Pies 
Academiae,  ut  arbitror  te  ex  aliis  intelligere,  bene 
habent,  nisi  quod  patre  nostro  D.  Martino  ca- 
rendum  est.  O  illum  mihi  diem  vere  felicem,  quo 
rursum  in  illius  complexum  licebit  occurrere. 
Porro  quam  tu  meam  epistolam  legeris,  in  qua  sic 
deiecto  animo  esse  videar,  non  possum  coniicere; 
utut  autem  habet,  scias,  me  positurum  animam 
citius,  quam  fidem  tum  erga  causam  hanc,  tum 
erga  Martinum.  Nunc  non  potui  plura.  Utinam 
redeas  brevi,  ut  possit  de  mutandis  praelectioni- 
bus  nunc  per  occasionem  constitui,  quandoqui- 
dem  tam  multae  vacant  XI  Iunii  Witten- 
bergae  **). 

Philippus. 


No.  116. 


14.  I 


iinu. 


G.  Spalatino. 


Ex  aulograpbo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  26. 

Optimo   viro  D.  Georgio   Spalatino,    Pa- 

trono  suo 

S.     In  ista  rerum  perturbatione  mire  me  conso- 
latur  Illustr.  Principis  reditus  ***) ,    quo  salvo  de 


*)  Epistola  Pbilippi  supra  pag.  390  seqq.  exstat.     F. 

**)  Spalatinus  adscripsit :  a.  M.  D.XXI. 

***)  Fridericus,  Princ.  Elecl.  Saxon.,  Wormatia  ante  diem 
XXVI.  m.  Maii  a.  1521  abiit.  Spalalinus  in  Annalib. 
ap.  Menckenium  II,  607.  de  Principis  itinere  haec  scri- 
bit:  „Princeps  noster  Elector  Saxon.  Dux  Fridericus  ex 
Vangionibus  per  Francos  et  Duringos  et  Misnios  in  Saxones 
reversus,  Vuitlenbergam  profectus  navi  ex  Torga  ad  X. 
dies  ibi  subsistens,  mulla  Academiae  et  reip,  (^bristianafi 
commoda  curavit,  instauravit,  excitavit.  fruittenbergat 
subsisteutem  germana  Dux  Luneburgia  cum  filia  natu  mir 
nima  invisit.  Postridie  Visitationis  Marianae"  (die  2.  m,  Iul.j 
„imo  fer.  II.  post  id  festi  in  arcem  Schweynitiam  concessit. 
lnde  in  banc  arcem  Lochanam  reversus  est."     F. 


397 


EPISTOLARUM    LIB.  II.      1521. 


398 


republica  nostra  non  desino  bene  sperare.  Domi- 
nus  servet  eiim  ecclesiae.  Quod  ad  me  attinet, 
non  est,  quod  metuas,  ne  parum  fortiter  lios  Sa- 
tanae  insultus  feram,  quanquam  tu  nescio  quid 
iam  suspicaris;  sed  falso.  Accepi  literas  iuas  et 
una  Parisiense  decretum  *),  cuius  exemplutn  iam 
ante  contigerat,  quam  tu  mitteres,  et  nunc  apud 
nos  procuditur.  Adiiciam  ad  fiuem  reclamatio- 
nem  adversus  illam  deliram  Sorbonnam  **). 
Quod  scripsisti  de  praelectionibus  mutandis  im- 
pense  placet.  Principio  de  Iurisconsultis  non  ha- 
beo  necesse  monere,  tamen  significandum  puto, 
ab  ea  parte  valde  laborare  academiam.  Consilium 
tibi  non  deerit,  modo  voles  adniti.  De  reliquis 
sic  videtur:  inprimis  Aurogallum  praeficiendum 
hebraeis  scholis  ***) ,  Morlino  ****)  nondum 
«uccessorem  danduin  esse,  ni  prius  totum  illud 
genus  studiorum  artisticorum  seu  philosophico- 
rum  instauratum  sit.  Nescis  enim,  quam  hic  se- 
cure  stertant  interim  hoinines,  dum  pereunt  iu- 
venibus  et  suinptus  et  anni,  quanquarn  non  de- 
sunt  aliae  utiles  praelectiones;  sed  hae  necessariae 
erant.  Quom-j-)  mutandae  sint  singulae,  utinam 
possit  coram  agi  communiter  a  nobis,  si  quid 
modo  putas  in  ca  mihi  re  consilii  esse.  Plinium 
nolim  grammatico  lectori  credi,  qui  non  aliud 
posset,  quam  nomenclaturain  facere  eorum,  quae 
a  gravissiino  auctore  prodita  sunt.  Quid  cnim 
docent,  qui  aiunt,  herbam  quandam  esse  Absin- 
tliium,  aut  arborein  quandam  Platanum?  Sic 
enim  discedet  a  Plinio  indoetior  auditor,  quam 
erat  ante.  Audi  rem  ridiculam.  Nuper  a  Doc.  Pe- 
tro  ff)  medico  percontabar,  quidn.im  IMciy  fff) 
essct,  aut  quod  eius  nomen,  quis  usus  esset  hodic 
in  inedicina.     Tuin  ille:    nullum  exstare  nomen. 


*)  cf.  supra  pag.  366.    No.  110.      F.    ' 

**)  i.  e.  apologiam  pro  Luthero  cf.  No.  117.  pag.  398 
seqq.      F. 

***)  cf.  supra  p.  362.     F. 

****)  Vid.  supra  p.  363.     F. 

•  f)  Puto,  Melautbonem  scripsisse  qno,  i.  e.  quomodo.       F. 

f  f )  i.  e.  a  Petro  Bur.curdo  %  de  Burcurdis  Ingolsladiensi, 
art.  et  rned.  Doctore  et  Piofessore  in  acadeinia  Viteber- 
geusi.  Brevi  postea  eodem  a.  1521  Vitebcrga  Ingolstadium 
abiit.  cf.  I.  Bm.  liiederer^s  Beytrag  zu  d.  Reformalions- 
uikunden  pag.  72  — 74.       F. 

fft)  cf.  supra  pag.  65.     F. 


nec  traditum  huius  herbae  usum.  Quod  si  tan- 
tus  vir  ignorabat  vim  %ov  /Liwlvog,  facile  potes 
aestimare,  qualem  lectorem  desideret  Plinius* 
Non  videtur  altera  Mathematicus  insuper  lectio- 
ne  onerandus,  quin  potius  duos  professores  lega- 
mus  vel  in  hoc,  ut  Mathematicis  disciplinis  mire 
necessariis,  sed  nunc  obscuris,  auctoritatem  con- 
ciliemus.  Et  sunt  iam,  qui  utiliter  profiteri  po»- 
sunt.  Nihil  praescribo  tibi,  sed  meam  senten- 
tiam  significo,  quae,  si  nil  aliud,  certe  testabi- 
tur,  voluisse  me  consultum  reipublicae  nostrae. 
Ego  quo  labore,  qua  difficultate  rem  hoc  tein- 
pore  sustineam,    malo  ex   aljis  intelligas.       \  ale. 

Wittembergae  XIII I  Iunii. 

« 

Philippus  tuus. 


No.  117. 


m.    Iunio. 


Adversus  theologorum  Parisinorum  cle- 
cretum  pro  Luthero  apologia. 


Theologorum  Parisiensium  adversus  Lulherum  decretum, 
cui  clies  XV.  ni.  Aprilis  a.  1521  adscripta  est,  brevi  po- 
stea  Melanthon  adciita  Lutheri  deiensione  Vitebergae  re- 
ciidendum  curavit.  cf.  ep.  antecedentem  et  quae  Nsu- 
pra  pag.  366  et  367  dixi  Ex  libro  Vitebergae  primum 
edito  Melanlhonis  defensioneni  accurate  descripsi.  Quae 
quidemeodem,  nisi  falior,  anno  singulatim  prodiit  in- 
cripta:  «AHVEHSVS  FVBIOSVM  PAKISIENSIVM 
THEOLOGASTHOUVM  DECHETVM,  PlilLIPPI  ME- 
LANCIITHONIS  PKO  LVTUEHO  APOLOGIA."  (S.  I. 
et  a.  plagg.  3 %  in  4lo.)  Huius  libri  exemplar  in  Biblio- 
tbeca  Hegia  Berolinensi  exstal.  Quae  in  eiusdem  fine 
addila  sunt,  insciibunlur :  „HVG.  LECTOSU  FIDEM 
1N  CHRISTVM."  Ulricus  igitur  Hugualdus  Durgeus 
Basileae,  si  quid  video,  librum  a.  1521  edidit.  Philippi  libel- 
lus  exstat  et  in  e.iusdem  opp.  ed.  /iasitene  T.  I.  p.  590  — 
400.,  et  ed.ritentrSae  T.  II.  (a.  1562.)  fol.  I92b_l97b., 
et  ed.  lenae  T.  If.  (a.  1557.)  foi.  45lb_456b.  Lu- 
therus ,  qui  Spulatino  d.  15.  m.  luiii  1521  (ap.  de  Wette 
II,  30.)  scribit:  „Vidi  Parisiensiuni  sopliistarum  decrelum 
et  ex  corde  gaudeo.  Non  enim  sic  eos  excaecaret  Cbri- 
s;us,  nisi  consuiere  rebus  statuisset,  et  fineiii  tyranwidi 
illorum  facere  inciperet,"  utiumque  libellum  brevi 
postea  in  germanicum  sermonem  traustuiit.  lam  die  13. 
m.  Iulii  a.  1521  (ap.  de  Wette  I,  22.)  Philippo  scribit: 
„Tuam  in  asinos  Parisienses  Apologiam  cum  illorum  in- 
sania  statui  vernacuie  dare  adiectis  annotationibus."  Et 
Spalatino  d.  6.  m.  Augusli  Lutliei  us  i.  c.  png.  40  scribit : 
„Non  est  animus,  ut  oninia,  quae  milto,  excudautur. 
Hinc  apologiam  Philippi"  (i.  e.  Philippi  defensionem, 
quam  Lutherus  in  germanicum  tr^nstulerat)  „  nisi  aliud 
\ideatur,  vellem  diferri ,  donec  otiosa  fueiint  prTa "  etc. 
r>ibilominus  tamen  Lutheri  translatio  a.  1521  Vitebergae 
edila  est.  cf.  supra  pag.  367.  et  Lutberi  epp.  II,  90.  He- 
cusa  est  in  Lulheri  opp.  ed.  Walch  T.  XVIII.  pag.  1114 
—  1169.     F. 


399 


EPISTOLARUM     LIB.   II.     1521. 


400 


Adversus  Fariosum  !)  Parisiensium  Thcologa- 

strorum    decretum    Philip.    Mel,   pro    Lu- 

thero   apologia. 

Vide,  Christiane  lector,  quae  Theologorum  mon- 
stra  «ngnit  Europa !  Superiore  anno  Evangelium 
damnanmt  Colonienses  ac  Lovanienses  Sophistae, 
propositis  quibusdam  nudis  sententiis  nec  ratio- 
nibus,  nec  scriptura  confirmatis.  Horum  insa- 
niam  vicere  nunc  non  dissimili  exemplo  qui- 
cunque  tandem  sunt,  qui  Parisiis  Lutherum 
damnarunt  (adduci  enim  non  possum ,  ut  credam, 
rem  communibus  totius  ordinis  theologici  suffra- 
giis  actam  esse).  Nam  praeterquam  quod  illic 
pauciora  reprobata  sunt,  quanto  durius  hic  et 
immitius  tractatur  Lutherus?  Primum  adscripta 
est  Epistola  cruenta,  deinde  adiectae  sunt  adno- 
tationes  in  singulas  Lutheri  sententias  et  impiae 
et  atroces,  pleraque  huius  etiam  sinistre  detorta 
sunt.  Et  vel  hinc  etiam  potest  colligi,  qui  spi- 
ritus,  quae  intemperiae  2)  agant3)  decreti  aucto- 
res,  quando  spiritus  dei  nihil  non  facit  candide. 
In  universum  eiusmodi  liber  est,  qmdem  Lutetdue 
scribi  posse  nemo  facile  crederet,  siquidem  ita 
vulgo  persuasum  est,  in  ea  schola,  velut  in  arce 
quadam,  regnare  Christianas  literas.  Neque  ne- 
gari  potest,  inde  prodiisse  olim  gravissimos  ho- 
mines,  adeoque  proximo  seculo  Gersonem  illum, 
plenum,  ut  adparet,  Christiani  spiritus.  ^  alla 
xara   rr\v   naooijLuav  nalal   nox    r\oav  al/.iiioi 

Milnaioi'  AtcIue  illi>  si  nunc  reviviscerent  \os  m~ 
dices,  quicunque  sunt,  degenerem  posteritatem, 
putas',  agnoscerent?  Nequaquam,  sed  deplora- 
ren*  tum  scholae,  tum  totius  reipub.  Christianae 
sortem,  in  qua  pro  Theologis  Sophistas,  pro 
Christianis  doctoribus  calumniatores  regnare  vi- 
derent.  Agnosccrentque  id  esse  tempus,  quod 
apud  Hieremiam  Ecclesia  deplorat  his  verbis: 
Abstulit  omnes  magnificos  meos  dominus  de  me- 
dio  mei,  vocavit  adversum  me  tempus,  ut  con- 
tereret  electos  meos.  Quanquam,  ubi  rem  pro- 
pius  considero,  videtur  Lutetia  non  peccare  nunc 
primum,  sed  iam  olim  ineptire,  cum  ecclesiastica 
doctrina,  humanis  disputationibus  viciata,  phi- 
losophari  coepit.  Constat  enim,  natam  esseLute- 
tiae  prophanam  illam  scholasticen,  quam  theolo- 


giam  vocari  volunt,  qua  admissa,  nihil  salvi  re- 

liquum  est  ecclesiae,     Evangelium  obscuratum  est, 

fides  extincta,    recepta  operum  doctrina,    et  pro 

Christiano  populo    ne  legis   quidem,    sed  mora- 

lium  Aristotelis  populus  sumus,    et  ex  Christia- 

nismo    contra  omnem   sensum  spiritus    facta    est 

quaedam  philosophica  vivendi  ratio.      O  utinam 

contingat  vobis  spiritualibus  oculis  cernere,  quid 

Ecclesiae  damni  dederit  vestra  illa    apud  vos  et 

nata  et  exculta  scholastica,  quam  a  vobis  accepe- 

runt    quasi  per  manus    reliqua  Europae  gyrnna- 

sia.     Oportuit  enim  idolis  terram  repleri.     Et  vel 

articuli  vestri  testantur,    quam  pertinaciter  inde 

usque  ab   ortu  scholasticae  philosophati  sitis,    in 

"quibus  quam  pauci  sunt,  qui  ad  pietatem  perti- 

nent?      Quorsum  enim  haec?     Ego  currit,   esse 

absurdam  orationem,  et  interesse,  nescio  quid,  in- 

ter  has  orationes,   cuiuslibet  hominis  asinus  cur- 

rit    et  Asinus    cuiuslibet  hominis  currit.      Digna 

videlicet  Christiano  gymnasio  dogmata.      Iam  et  I 

palam    decretum    est,    philosophicas    disciplinas 

esse  ad  pietatem  necessarias.     qui  articulus  a  quo 

spiritu  profectus  sit,  non  videmus?   nempe  ab  eo, 

qui  Evangelium   obscurari  voluit  humanis  disci- 

plinis.     Et  huic  ut  successerit 4)  conatus  non  est 

obscurum.     Nain  quae  schola  usquam  docuit  pure 

sacras  literas?     Parisiaca  s)  vero,  cum  hactenus 

tot  annos  philosophetur,  his  temporibus  non  iam 

philosophatur,  sed  nugatur  tantum  de  parvis  lo- 

gicalibus.     Quid  enim  6)  nugacius  Versore,  Tar- 

tareto     et    reliquis     huius    farinae    scriptoribus, 

quales  hoc  seculo  paene  innumerabiles  tulit  Lute- 

tia?     Vidi  Iohannis  Maioris  commentarios  (de 

moribus  hominis  non  iudico)   in  sententias  Lon- 

gobardicas  *),  quem  nunc  interZ-M/<?//tfeTheologos 

regnare  aiunt.      Bone  deus,   quae  plaustra  nuga- 

rum?     Quot  paginis  disputat,  utrum  ad  equitan- 

dum  requiratur  equus  ?     num  salsum  mare  a  deo 

conditum    sit?      ut    interim    praeteream,    quam 

multa  impie  scripserit  de  voluntatis  libertate,  nam 

eo  loco  non  modo  a  scriptura,    sed  et  ab  omni- 

bus  7)  pariter  scholasticis  variat.      Et  cum  tales 


1)  furiosum]  Mel.  opp.  VHet).  ed.:  furiosorum.     F. 

2)  intemperiae]     Mel.  opp.  et  Viteb.  et  Basil.   ed.: 
peries.       F. 

3)  agant]  MeL  opp.  Viteb.  ed, :   agat.     F, 


mtem- 


*)  „loanm's  Maioris  DoctorisTbeoIogi  ParisiensisDisputationeB 
etQuaestiones  in  IV.  libros  Sententiarum"  prodierunt  „P> 
risiis  typ.  lod.  Badii  Ascensii  M.D.XIX."  forma  max.  cf. 
Panzeri  Ann.  VIII,  53.  1074.      F. 

4)  succrsseril]  Mel.  opp.  et  Viteb.  et  Basil.  ed,:  cesserit.    F. 

5)  Parisiaca]    Mel.  opp.  Viteb.   et  Basil.  ed.  et  Lutheri  opp. 

Viteb.  ed. :  Parisaica*     F. 

6)  Quid  enim]  Mel.  opp.  etViteb.  etBasil.  ed.:  Quid  est.    F. 

7)  sed  et  ab  omnib.]    Mel.   opp.  et  Viteb.  et  Basil.  ed. :  sed 
ab  omnibus.     F. 


401 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


402 


sint  Parisii,  non  est,  quod  mireris  leetor,  cur  pa- 
rum  propitii  sint  Luthero.  Nihilo  quondam 
aequiores  erant  Gersoni  suo ,  viro  per  omnia 
magno,  cum  saniores  essent  Lutetiae  scholae. 
Nunc  quid  fieret,  cum  omnia  plena  sun  Sophisti- 
cis  fucis?  Compertum  autem  habeo,  esse  ibi  etiam, 
quibus  non  displicet  Lutherusy  sed  ita  evenire 
solet  non  modo  in  sacris,  sed  et  civilibus  nego- 
tiis,  maxime  vero  in  sacris,  ut  et  pauciores  sint, 
qui  boni  sunt,  et  plurimum  possint,  quos  minime 
oportuit.  Id,  quod  vidit  etiam  Homerus,  quan- 
quam  caecus,  cum  ait,  ra  %todova  vv/.av.  Quis 
nescit  enim,  in  Capnionia  caussa  per  quas  larvas 
res  acta  sit,  cum  facultas  etiam  diceretur  decrc- 
visse.  Septem,  ni  fallor,  ad  summum,  et  in  his 
monachi  aliquot,  convenerant,  qui,  sicut  ipsi  lo- 
quuntur,  repraesentabant  facultatem  *).  Quid, 
si  idem  hic  accidit?  Quanquam  non  refert,  qui 
decreverint;  quid  dccrctum  sit,  considerandum 
est.  Nec  angelis  Evangelium  vitiantibus  ceden- 
dum  esse,  iubet  Apostolus.  Nos  insulsis  istis  et 
bene  pinguibus  magistris  nostris,  qui  ne  sua  qui- 
dem  parva  logicalia  recte  didicerunt,  cedemus?  Apo- 
stolum  neque  potestates,  neque  principatus  ab 
Evangelio  avelhmt.  Nos  avellant  hae  hominum 
larvae?  quid  enim  sunt  praeter  larvas?  Valeat  no- 
!rnen  magistrorum  nostrorum,  valeat  nomen  Pari- 
siensium,  sed  in  suis  scholis,  in  repub.  Christiana 
nihil  valeat  praeter  vocem  Christi,  quam  qui  non 
audit,  is  Christi  non  est. 

Non  referebat s)  admodum  respondere,  quan- 
do  praeler  nudas  propositiones  nihil  opponitur 
Lufhcro,  qui  sua  sic  undique  scriptura  commu- 
niit,  in  primis  autem  8*)  in  libello,  quem  inscripsit 
!  Adsertionem  arliculorum  a  Leone  X.  damnato- 
rum,  ut  impia  iudicari  nisi  ab  impiis  non  possint. 
Tamen  indicare  8c)  paucis  libuitunum  aut  alterum 
locum ,  ex  quo  aestimare  reliqua  et  iudicare  de 
toto  decreto  liberius  possis. 

Principio,  nisi  alicuius  conducticii  rhetoris 
est  Episfola,  quam  praefixerunt  decreto,  nae 
egregie  ineptiit  theologus  ille,  quiscjuis  est,  qui 
scripsit,    quae  nihil  praeter   muliebres  quasdam 


*)  Melanlhon  rem  non  recte  cognovisse  videtur.  Magistri  enim 
octoginta  Luletiae  Parisiorurn  tlie  11.  m.  Augusti  a.  1514 
sententiam  cle  I.  Beuchlini  Speculo  Oculari  dixerunt.  Quam 
quidem  sententiam  d^Argentre  1.  c.  T.  I.  p.  350.  edidit.     F. 

8)  Non    refertbat]   Mel.  opp.   Viteb.  ed. :    Nihil  non  refere- 

bat.        F. 
8£)  autem]  Deest  Mel.  opp.  et  Basil.  et  Viteb.  edd.     F. 
8e)  indicare]  Mel.  opp.  etBasil.  etViteb.  ed.:  indicari.     F. 

Melaxth.  Oper.  Vol.  I. 


furias  continet.  Qualia  enim,  quaeso,  sunt?  solus 
vult  sapere,  conteinnit  nos,  Manichaeus  est,  Mon- 
tanus  est,  insanit.  Coerceatur  igni  et  flamma, 
quod  non  sivit  ira  9)  congrue  dicere.  Porro  hic 
etiam  vulgus  communem  sensum  in  ista  fictitia  fa- 
cultate  desiderabit,  quod  igni  potius  perdendum 
ait,  quam  ratione  vincendum  esse  Lutherum. 
Quis  non  rideat  hic  muliebrem  et  plane  mona- 
chalem  impotentiam,  et  cum  supportatione  liceat 
mihi  monere  spectabilem  dominum  Decanum. 
Parcatis,  domine  Decane,  vos  estis  iam  iratus. 
Num  ignoratis,  quod  ait  Poeta:  Furor  iraque 
mentem  praecipitat.  Nusquam  per  gratias  sic 
ineplierunt  vel  Colonienses,  vel  Lovanienses, 
ut  propemodum  credam  non  omnino  temere  dictum 
esse  a  quibusdam  veteribus ,  cerebro  Gallos  carere. 
Accusant  ljaereseos  Lutherum ,  non  quod  a 
scriptura,  sed  quod  ab  universitatibus,  S.  patri- 
bus,  Conciliis  dissentiat.  Deinde  prima  princi- 
pia  fidei  vocant  Universitatum ,  S.  patrum,  Con- 
ciliorum  sententias.  Hic  ego  vestris  etiam  decre- 
tis,  si  res  est  obscura,  vobiscum  agere  possem. 
Quid  autem  manifestius  est,  quam  nec  Universi- 
tates,  nec  S.  patres,  nec  Concilia  posse  articulos 
fidei  condere,  quandoquidem  fieri  potest,  ut  er- 
rent  non  modo  Universitates,  sed  et  S.  patres  et 
Concilia,  quod  si  mihi  non  crcditis,  Occhamo 
saltem  vestro  credite.  Ecquid  igitur  principia 
fidei  vocatis  hominum  opiniones?  Quis  ignorat, 
aPaulo  dictum  esse,  fundamentum  aliudponi  non 
posse,  praefer  id,  quod  positum  esi,  loquilur  enim 
de  doctrina.  Ecquos  novos  articulos  fidei  ma- 
gistri  nostri  Parisienses  addent  nisi  suos  illos 
fortasse  rancidos  et  in  popinis  natos  articulos? 
Iam  cum  articuli  fidei  nulli  sint,  nisi  quos  prae- 
scripserunt  sacrae  literae,  cur  impium  est,  vel  a 
Conciliis,  vel  ab  Universitatibus,  vel  a  S.  patri- 
bus  dissentire?  modo  a  scriptura  non  dissentia- 
mus.  At  non  dissentit  a  scriphira  Lutherusy 
etiam  vestro  iudicio?  cur  igitur  impietatis  accusa- 
tur?  At  dissentit  scripturae  expositione,  quae 
hactenus  per  patres ,  per  Concilia ,  per  scholas  re- 
cepta  est.  Haec  est,  ut  video,  controversiae 
summa.  Hic  ego  Magistri  nostri,  interrogo,  ita- 
ne  sit  prodita  scriptura ,  ut  sine  Conciliorum,  pa- 
trtim  ac  scholarum  expositione,  certa  eius  sen- 
tentia  colligi  possit,    an  non?     Quodsi  negabitis, 


9)  sivit  ira]  Mel.  opp.  et  Basil.  et  Vileb.  ed.:  scirit  ila.     F. 

26 


403 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


404 


certarn  per  sese  scripturae  sententiam   esse,    sine 
glossis,  non  video,  cur  oportuerit  edi  scripturain, 
si  noluit  I0)  spiritus  sanctus  certo  constare,   quid 
nos  sentire  vellet.     Aut  cur  omnino  nos  ad  scri- 
pturae   studium  invitant  Apostoli,    si  incerta  est 
eius  sententia?     Quid ,   quod  eatenus    sibi   credi 
patres  volunt,  quatenus  per  testimonia  scripturae 
sua   communierunt?     Quid,    quod    etiarn   vetera 
Concilia  sine  scriptura  nihil   decreverunt    et  hac 
ratione  inter  Concilia  vera   et   falsa  discernimus, 
quod   haec    cum    scriptura    evidente.   consentiunt, 
illa  a  scriptura  dissentiunt?    Proinde  dabitis  mihi, 
certam  esse  scripturae   sententiam  ac  perspicuarn, 
ita  ut  ipsa ,  si  quis  alicubi  locus  est  obscurior,  sese 
exponat,  praesertim  in  iis10*),  quae  sciri  credique 
voluit  s.mctus  spiritus  l°c).    Voluit  autem  haud  du- 
bie  legem  cognosci,  ut  quam  iubebat  etiam  aedium 
vestibulis   inscribi    et  insculpi    vestium    fimbriis. 
Voluit  item  cognosci  Evangelium,  hoc  est,  ratio- 
nem  iustitiae  donatae  per  Christum.       Nam  cum 
debeat  esse  petra  verbum  dei,  cui  innitatur  ani- 
ma,  quaeso,  quid  sentiet  de  eo,  nisi  certum  sit, 
quae   sit  sententia   spiritus  dei?      Iarn  cum  certa 
sit  scripturae  sententia  per  sese,    debet  praeferri 
non  modo  scholis   aut  patribus,    sed  et  conciliis 
diversumsentientibus,  Apostolo  ad  Galatas  autore: 
Si  angelus  de  coelo  evangelizet  praeteryuam  quod 
evangelizavimus  ")  vobis,  anathema  sit.     Liceat 
igitur  Luthero  opponere  certam  scripturae  senten- 
tiam  conciliis,  palribus  et  scholis.      Quid  hic  So- 
phistae  respondebitis?      quas  hic   nobis   glossas? 
quae  parva  logicalia?    quas  obligationes  commi- 
niscemini?     Aut    negate,    certam  esse  scripturae 
sentenliam,      aut    permittite    Luthero    opponere 
scripturam  quibusvis  diversum  sentientibus. 

Iam  nec  hoc  permittemus  vobis,   adversari 

vel  patribus,  vel  conciliis  Lutherum.     Et  ut  de 

patribus  primum  loquar,    an  non  Lutheri  de  li- 

bero  arbitrio,    de   gratia,    si  recte  rem  aestimes, 

sententia  tota  Augustini  est.     Et  hunc  per  omnia 

secutus  est  in  commentario  ad  Galatas.     exstant 

utriusque  commentarii,  quos  si  conferas,  videbis 

convenire  inter  eos  de  reruin  summa.       Exstant 

Augustini  libri  adversus  Pelagianos,  quos  ille  iam 

natu  grandior  scripsit,  eos  si  contuleris  cum  Lu- 

theranis  dogmatis,    videbis   de   summa   rei   con- 


venire.     Fortassis  alter  alicubi  quiddam  dixit  ar- 
gntius   et    multa    Lutherus    diligentius   (rumpite 
vos  interim,  Magistri  nostri,)   quam  Augustinus. 
Sed  hoc  ad  rei  summam  non  ita  multum  facit. 
Ecce  in  primario  loco  adeoque  ineo>  in  quo  po- 
tissimum  regnat  Lutherus,  habet  6jLioipi](por  Au- 
gustinum  et  patronum  minime  vulgarem.     habet 
item  suae  sententiae  testes,  quotquot  in  ea  dispu- 
tatione  Augustino  suffragantur.      Suffragatur  au- 
tem  Cyprianus.    nam  illius  enarrationem  in  ora- 
tionem  dominicam  fideliter  citat.      Suffragantur  et 
qui  post  Augustinum  scripsere ,    Auctor  libelli  de 
vocatione    gentium.     nam  Ambrosii  non   videtur 
esse,  Maxentius  apud  Graecos.     Porro  ex  Augu- 
stini  libris  eos  recipimus,    quos  ipse  potissimum 
probari  voluit.      Atque  haec  ideo  recenseo,   non 
quod  magni  putem  referre,    quid  scriptores  sen- 
serint,    quicunque  tandem  sunt,   quando  de  scri- 
pturae  sententia  constat,  sed  ut  satisfaciam  moro- 
sis,  qui  putant  novasse  omnia  Lutherum,  cum  is 
aliud  non  egerit,  quam  ut  revocaret  nos  ad  scri- 
pturam  adeoque  ad  patres  etiarn,  qui  ad  scriptu- 
rae  sensum  proxime  accesserunt.     Vos  quid  agi- 
tis?    num  aliud ,  quam  ut  in  Scoti  formalitatibus, 
in  Occhami  connotatis  grandescant  potius,  quam 
in   Christo    Chrislianorum    animi.       Nec    aliter 
exorientiEvangelii  luci  (audite,  Sophistae  non  in- 
tellecturi,)  adversamini,  atque  Mosi  Iamnes  et  12) 
Mambres.       Quorum  posteritas  est  Sorbonae  fa- 
milia,     nempe    ex    illa    Serbonitide     Aegyptiaca 
prognata.       Porro   qua    fide   aliquoties   citaveritis 
adversus  Lutherum  Augustini  sententias ,   paulo 
post  monebo.     Iam  et  praeter  locum  de  libero  ar- 
bitrio  et  gratia  veterum  est,    quod  non  vult  di- 
stingxii  Luthcrus  legem  in  consilia  13)  et  praecepta. 
Quod  commentum  soli  scholasticae  theologiae  de- 
bemus,  quae  ubi  coepit  divinarn  legem  ad  philo- 
sophiam  Aristotelis  exigere,    pro   libidine  refixit, 
quas  voluit  leges  dei.       Quis  enim  veterum  non 
pro   necessariis  legibus   habuit.  ea,    quae   sancita 
sunt  de  non  vindicando.     Hilarius    EXIGUJST, 
inquit,  Evangelia  ulciscendae  iniuriae  dissimu- 
lationem.     Augustinus  in  sermone13*)  domini  in 
monte  praecepta  vocat,  quae  isti  consilia.     atque 
ita  disputat,    ut  necessariam  esse  legem  de  non 
vindicando    adpareat.      Et   in  hac    sententia    est 


10)  si  noluit]  Met.  opp.  et  Basil.  et  Viteb.  ed. :  si  nolit.     F. 
106)  iis]  Mel.  opp.:   his.     F. 

10  c)  sanct.  spirit.]  Mel.  opp.:  spirilus  sanctus.     F. 

11)  evangelizavimus]  Met.  opp. :  eyangelizamus.     F. 


12)  et]  Mel.  opp. :  ac.    F. 

13)  consilia]  Mel.  et  Lutheri  opp. :  conciha.    h. 
136)  in  sermone]  Mel.  opp. :  in  sermonibus.     F. 


405 


EPISTOLAPvUM     LIB.    II.     1521. 


406 


Chrysostomus,  qui  tantura  abest,  ut  vindicari 
permittat,  ut  non  aliarn  legem  exigat  pertinacius. 
Exstat  illius  ofiihia,  quam  si  licet  vobis  per  parva 
logicalia,  Maglslri  nostri,  relegite.  Quod  cum 
Aristotelis  philosopbia  non  convenit  lcx,  non  4a- 
boramus.  Quid  enim  ad  nos,  quid  ille  impurus 
homo  commentus  sit?  Num  Cbristo  piuris  Ari- 
stotelem  faciemus?  Sed  de  hac  lege  infra  paulo 
plura  disseremus.  In  plerisque  locis  aliis  idem 
ostendi  potest,  convenire  Luihero  cum  veteribus. 
Sed  cum  ex  sententia  de  libero  arbitrio  et  gratia 
fere  colligi  possint,  quae  de  contritione  et  satis- 
factione    scripsit  Lulherus ,    quid   attinet  multis 

j,  patrum  testimoniis  agere,  nisi  quod  sv  tjj  ueGi]fi- 

j  (iqia  Xvyvov  ").  « 

Sunt  autem  quaedam  in  Lutberanis,  quae  in 
patrum  scriptis  non  facile  reperias,  qua]ia  sunt 
quae  de  sacrameniorum  numero,  de  confessione, 
de  votis,  deque  siinilibus  temporum  nostrorum 
xrausis  prodidit.  Non  enim  illorum  temporum  ra- 
•tio  ferebat  et  adhuc  purior  Christianismus,  ut  de 
paucioribus,  quam  nunc  dubitaretur.  Nondum 
habuerat  ea  aetas  Pontificum  tyrnnnicas  leges, 
nondum  habuerat  Magistros  nostros  Parisienscs, 
adeoque  articulos  Parisienses ,  qui  Evangelium 
a.deo  obscurassent.  Fortasse  meridies  erat  Evan- 
gelii,  nunc  vesper  est,  et  una  curn  peccatis  no- 
slris  etiam  caecitas,  peccatorum  nostrorum  atro- 
cissimn  poena,  mentes  occupavit,  quae  pro  Evnn- 
gelio  humanas  doctrinas,  Sorbonae  Theologiam 
suggessit.  Eam  poenam  his  temporibus  annon 
ubiquc  interminatur  spirilus  domini  in  prophetis? 
EtPaulus  ait,  fore,  <juiafide  discedant,  qui  cor- 
rumpant  hurnanis  doclrinis  Evangelium  et  hoc 
genus  multa.  hi,  nisi  sunt  Sorbonae  Theologi, 
non  intellego,    quid  velit  Apostolus. 

Vides,  lector,  convenire  magna  ex  parte  Lu- 
thero  cum  Theologis  veteribus.  Quanlo  iustius 
igitur  hi  magistros  nostros  Parisienses  retorseri- 
mus,  ineptire  eos ,  qui  iheologiam  nobis  prae- 
scribunt,  ne  per  sonraium  quidem  celeberrimis 
Ecclesiae  doctoribus  cogitatam  ?  Quod  si  impie- 
tas  est,  refragari  patribns,  nemo  magis  impius  est 
Parisiensibus  disputatoribus ,  qui  in  principali- 
bus  Theologiae  locis  velut  ex  diametro  cum  pa- 
trilms  pugnant.  Bona  patrum .  pars  peccatum 
vocat  et  vitium,  quicquid  sine  spiritu  Christo  fit. 


14)  Iv/vov]  Mel.  opp.  addunt:  unrti^.     F. 


Hi  non  modo  non  peccatum,  sed  et  meritum  con- 
grui  censent  esse  moralia  quaedam,  sic  loquuntur, 
opera.  O  caecitatem.  Bona  patrum  pars  negat, 
posse  legem  fieri  ab  homine  per  vires  humanas; 
hi  distinguunt.  Audi,  lector,  Parisienses  blas- 
phemias,  posse  legem  fieri,  quoad  operum  sub- 
stanliam;  non  posse,  quoad  praecipientis  inten- 
tionern,  quasi  vero  praeter  substantiam  o|»eris  am- 
plius  aliquid  reqnirat  legislator.  Utiniim  milii 
Parisienses  ista  coram  vobiscum,  in  vestra  illa 
Sorbona,  daretur  commentari,  ut  viderem,  num 
vos  ")  tam  crassi,  tam  putidi,  tam  Sorbonici 
commenti  puderet  etiam.  Vestra  est  illa,  Magistri 
nostri ,  non  Lutheri  Theologia,  quae  a  patribus 
dissentil.  Ad  vos  Tragica  ista  vestra  16)  pertinent, 
impios  esse,  qui  ab  Ecclesiae  doctoribus  variant. 

Et  hactenus  quidem  de  dortoribus.  Nunc  con- 
cilia  videamus.  Quibus  tandem  conciliis  refra- 
gatur  Luiherus?  Videri  vultis  Lutheri  doctrir 
nam  veterum  Conciliis  d;imnatam,  cum  ex  eo  . 
Montanum,  Manichaeum ,  Hebionem  et  quid 
non  facitis.  Hic  aut  rhetoricari  voluit  Episto- 
lae  auctor,  aut  nihil  est  Sorbona  Parisiensi  tum 
malignius,  tum  impudentius.  Veterum  haereti- 
corum  nomina  quo  consilio  in  Lutherum  con- 
gesserint,  quis  est,  qui  non  olfaciat,  nempe  quo 
odiosius  Lutheri  nomen  fieret.  Deinde  id  quam 
maligne  factum  sit,  facile  deprehendent  etiam  me- 
diocriter  eruditi.  Nam  quod  Montano  confertur 
Luiherus ,  quis  non  videt,  quam  non  fiat  can- 
dide?  Sibi  credi  volebat  Montanus  et  fidebat 
suo  quodam  spiritu;  Lulherus  nihil  vult  sibi  cre- 
di,  sed  evidenti  et  perspicuae  scripturae.  Nihil 
de  suo  spiritu,  sed  de  scriptura  iactat.  Quanto 
propius  ad  Montanum  vos  adceditis,  qui  vultis,  ut 
spiritui  hominum,  conciliorum ,  patrum  et  uni- 
versitatum  credamus,  potius  quam  scripturae: 
Imo  nihil  nisi  Montani  estis,  vos  Parisienses  So- 
phistas  volo,  qui  hoc  decretum  sine  scripturis  edi- 
distis,  iactatisque  vos  fidere  Aposlolico  more, 
quasiconstet,  eundem  esse  spiritum  vobis,  quiApo- 
stolis  erat.     Sed  de  his  postea. 

Quaeso  te,  Christi;  ne  lector,  nunquid  putes 
esse  Christiani  spiritus  in  Sorbona  illa,  quam 
adeo  nihil  pudet  mentiri?  Nam  cum  palam  sit 
ipsimet  Sorbonae,    nihil  convenire  inter  Monta- 


15)  vos]  Mel.  opp.  Basil.  ed. :   nos.     F. 

16)  vestra]  Mel.  opp.  Basil.  et  Viteb.  ed. :  noslra.     F. 

,   26  * 


407 


EPISTGLARUM    LIB.  II.     1521. 


408 


num  et  Luthcrum,  andet  tamen  Montani  no- 
rnine  optimnm  virum  infamare.  Iam  et  Ebionem 
ex  eo  fecit  nihilo  vel  candidius,  vel  cautius. 
Exigebat  Ebion  ceremonias,  leges,  Lutherus  non 
exigit  n),  sed  liberas  esse  permittit,  ut  quivis  pro 
opportunitate  ac  caritatis  officio  se  attemperet ,  vel 
inservint  legi,  vel  negligat  citra  culpam.  Nam 
ita  sentiebat  et  Paulus  in  ultimo  ad  Galatas  capite 
exaequans  ceremonias  ritusque:  In  Christo  Iesu 
neque  circumcisio  aliauid  valet,  neque  praepu- 
tium,  sed  nova  creatura.  Et  in  prima  ad  Co- 
rinth.  VII. :  Circumcisus  aliquis  vocatus  est,  non 
adducat  praeputium :  id  est,  si  inter  legis  obser- 
vantes  vocatus  es,  inservi  eorum  consuetudini.  In 
praeputio  autem  aliquis  vocatus  est,  non  circum- 
cidatur.  Circumcisio  nihilest  et  praeputium  nihil 
est>  sed  observatio  mandatorum  dei  etc.  Satis, 
opinor,  perspicuum  est,  quid  inter  utramque  sen- 
tentiam  intersit,  satisetiam  putoliquere,  quam  can- 
dide  Lutheri  sententiam  ad  Ebionis  haeresin  detor- 
serint.  Eiusmodi  est  item,  quod  Manichaeum  no- 
men  tribnunt  Luthero,  idem  Augustino  Pelagiani 
tribuebant,  sicut  ipse  testatur  in  primo  libro  adver- 
sus  duasPelagianorumEpistolas  in  capite  secundo, 
sic  enim  distinxit  scriba  quispiam.  Non  pudebit 
Lutherum  eius  convicii,  si  quidem  cum  Augu- 
stino  commune  habet,  quo  non  habuit  Manichaea 
factio  vehementiorem  hostem.  Pelagiani,  immo 
Pelagianis  impuriores  sunt  scholasticae  theologiae 
scriptores,  quare  non  est,  quod  miremur,  cur 
Manichaeum  vocetis  Lutherum ,  qui  praeter  scho- 
lastica,  hoc  est  bis  Pelagiana  nihil  sapitis.  Et 
Augustinus  ut  excuset  Manichaeum  nomen,  non 
est  obscurum  ex  Apologia  adversus  Pelagianorum 
Epistolas.  Atque  eo  loco  de  servitute  voluntatis 
aptius  disserere  videtur,  quam  ubi  cum  Foclice 
Manichaeo  disceptat.  Patrocinabitur  idem,  si 
recipitis,  et  nobis.  Quod  si  adeo  caeci  sunt  Ma- 
gistri  Parisienses,  ut  serio  arbitrentur,  nihil  in- 
teresse  inter  Lutheri  ac  Manichaei  sententias, 
quid ,  quaeso,  hoc  hominum  genere  caecius  est? 
Rursum  si  per  maliciam  tribuunt,  quae  ad  eum 
nihil  pertinere  intellegunt,  quid  malignius?  Est 
autem  Manichaea  sententia  prolixior,  quam  quae 
hic  recenseri  debeat,  quod  toto  doctrinae  genere 
dissentiat  a  Ghristianis  dogmatis,    si  quid  Augu- 


17)  Lutherus  non  exigit]    Mel.  opp. :  Lutherus  vero  non  exi- 
git.     F. 


stino  illius  dogmata  passim  recensenti  creditur. 
Et  quod  ad  hanc  caussam  attinet,  sic  Manichaeus 
negabat  humanae  voluntati  libertatem ,  ut  negaret 
esse  substantiam,  quae  renovaretur,  adeoque  li- 
bertatis  capacem.  Lutherus  ita  negat  libertatem, 
ut  esse  censeat  substantiam,  quae  dum^per  spiri- 
tum  renovatur,  a  servitute  adseritur.  Ex  his  fa- 
cito,  lector,  de  reliquis  coniecturam.  Nam  qua  fide 
haec,  quae  commemoravi,  ad  Lutherum  detorta 
sunt,  eadem  et  pleraque  alia.  Redeo  nunc  eo, 
unde  digressus  sum.  Palam  est,  veterum  conciliis 
non  esse  TepTobatamLutheri  doctrinam,  siquidem  | 
ei  usque  adeo  nihil  cum  hacreticis  convenit. 
Quanquam  hoc  etiam  loco  considerandum  erat ,  ut 
maxime  cenveniret  cum  illis  Luthero,  quid,  qua  | 
ratione  insingulisfactionibushaereticorum  damna- 
tum  sit,  nam  quae  tam  deplorata  fuit  haeresis, 
quae  nulla  in  re  non  peccarit?  Iam  haec  omnia 
ita  scribo,  non  quod  velim,  eam  etiam  priscis 
synodis  auctoritatem  esse,  ut,  si  opponat  eviden- 
tem  scripturam  Lutherus  cuicunque  Synodo,  de 
scriptura  cedendum  sit,  sed  ut  moneam  lectorem, 
quantum  tragicis  illis  Magistrorum  Parisiensium 
vocibus  credendum  sit:  Lutherus  damnat  omnia 
concilia,  sanctos  patres,  Montanus  est,  Ebion  est, 
Manichaeus  est,  Artotyrita  est  et  hoc  genus  aliis. 

Fuerunt  autem  Papistica  concilia  aliquot  in- 
tra  hoc  tempus  regni  Antichristi  Piomani,  his  re- 
fragari  se  fatetur  Lutherus,  sed  praeeunte  scri- 
ptura  evidenti.  Et  cur  non  refrageretur,  quando 
in  illis  tam  multa  impia  adversusEvangelium  con- 
stituta  sunt?  Claves  Ecclesiae  esse  omnibus  com- 
munes,  negat  Viennense  Concilium.  Ecclesiam 
esse  praedestinatorum  universitatem ,  negat  Con- 
stanticnsis  Synodus.  Eadem  decrevit,  esse  quae- 
dam  bona  opera  praeter  gratiam,  quae  sententiae 
ex  diametro  pugnant  cum  Evangelio.  Adverse- 
tur  19)  igitur  conciliis  Lutherus ,  Christo  duce, 
adversus  quem ,  qui  decreverunt,  non  erant  Chri- 
sti  Ecclesia,  sed  Antichristi.  Nihilne  peccave- 
runt  eae  synodi,  Lugdunensis  credo  et  Viennen- 
sis,  quae  Pontificum  Epistolas  adprobarunt?  i«~ 
quibus  vel  cap.  ad  abolendam ,  Item  c.  Venera- 
bilem  quis  ferat?  Quid  cst  igitur,  quod  conci-  I 
lia  iactatis,  Sorbonae  Theologi,  nihil  nisi  Sorba? 
Negare  non  potestis,  quin  adversum  scripturam 
nihil  liceat  constitui  et  revelli  posse,  si  quid  contra 


18)  Adversetur]  Mel.  opp.  Viteb.  ed. :  Adversatur.    F. 


409 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


410 


illam  sit  decretum.  permittite  igitur  Luthero 
conciliorum  decreta  ad  Evangelium  exigere,  per- 
mittite  praeferre  Evangelium,  si  quid  diversum 
constitutum  est.  Verbo  dei  etiam  angelos  cedere 
par  est,  cedant  et  portae  inferorum,  cedant  ho- 
munculi,  quibus  constitutiones  Papisticas  debe- 
mus.  De  Universitatibus  non  est,  quod  labore- 
mus ,  nam  omnes  scholas  esse  haereticas  vel  Theo- 
logia  scholastica  coarguit.  Hic  conclamate,  Magi- 
stri  nostri,  Blasphemavit,  Gymnasia  haereseos 
accusat.  Recte,  sicubi  profitentur,  quae  ab 
Evangelio  dissentiunt,  et  dissentit 19)  Parisiorum 
scholastice,  quam  iam  sola  in  omnibus  fere  Eu- 
ropae  scholis  regnat  ac  Lutetiae  potissimum. 
Proinde  nihil  est,  quod  mireris,  lector,  cur  Aca- 
demiis  adversetur  Lutherus ,  domibus  mendacii, 
ut  Michaeas  adpellat.  Sed  quis  credat,  inquies, 
tot  errare?  Errant  quotquot  diversum  a  scriptura 
docent,  quotquot  illam  impiam  scholasticen  pro- 
ibant.  Sed  tam  multi?  maxime.  Nam  et  in  Sa- 
imaria  inter  quam  multos  sacerdotes  Baal  quam 
pauci  erant  Heliae?  Propone  oculis  universam 
itum  Iuda,  tum  Samariae  historiam,  in  qua  prae- 
jlusum  est  Ecclesiae,  quam  paucos  prophetas, 
:quam  multos  Idololatras  20),  et  postremo  tempore 
iquantum  Zaddicaeorum  21)  et  pharisaeorum,  hoc 
'est,  sacerdotum  ac  monachorum  ct  scholastico- 
irum  22)  reperias.  Num  obscurum  est,  quod  ab 
iEzechiele  Propheta  dictum  est,  sicut  mater  ita  et 
filia.  Imitati  sumus,  immo  vicimus  omnia  Synago- 
gae  portenta,  ut  prae  nobis  etiam  illa  pia  videri 
possit,  ut  prophetae  sermone  utar. 

Intelligis,  opinor,  quantum  Luthero  cum  pa- 
tribus  ac  conciliis  conveniat,  cum  scholis  religio 
ivetat  convenire.  Nunc  considera ,  quid  sapiant 
Sorba  ista,  cum  principia  fidei  vocant  patres, 
Synodos  et  scholas,  quanquam,  nisi  nihil  video, 
non  hoc  dolet,  quod  patribus  et  Synodis  contra- 
dicitur,  sed  quod  scholastica  parum  digne  tractar 
tur.  Haec  illa  Helena  est,  pro  qua  decertunt  Ma- 
gistri  nostri.  Ecquid  non  ita  scribebatis  in  illa 
vestra   plane  Sorbonica    praefatione,    Nos  sumus 


19)  et  dissentit]  Mel.  opp.  Viteb.  ed. :  ut  dissentit.     F. 

20)  Idololatras]  Liber  primum  editus,    et  Lulheri  opp.  et  Vi- 
teb.  et  Ienae  ed. :    Idolatras.     F. 

21)  Zaddicaeorum]    Mel.  opp.  Viteb.  ed.    et   Lulheri    opp. : 
Zadducaeorum.     F. 

22)  monach.    et   scholast.]    Mel.    opp.  Basil.    et  Viteb.  ed.: 
Monachorum  scbolasticorum.      F. 


Magistri  nostri  et  profitemur  scholasticam  theo- 
logiam,  nihil  neque  nobis  cum  scriptura,  neque 
scripturae  nobiscum.  Actum  est  de  regno  nostro, 
nisi  e  Synagoga  eiecerimus ,  qui  scholasticen  non 
recipiunt,  omnia  nobis  movenda  miscendaque 
sunt,  ne  cadat  scholastice,  quae  nisi  salva  sit,  nos 
perierimus.  Esto,  cum  scriptura,  cum  veteribus 
patribus,  cum  veterum  synodis  conveniat Luthero, 
pereat ,  nisi  reiectis  illis  nos  adoret.  Principia 
fidei  nos  sumus,  non  scriptura,  neque  vero 
pugnandum  est  ratione  cum  homine  illo,  nempe 
principia,  hoc  est  Magistrorum  nostrorum  Sor- 
bonicorurn  somnia  negante.  Vapulet,  pereat, 
quia  23)  negat  prima  principia.  Dementia  erat, 
vocare  fidei  principia  Synodos  et  patres,  quando 
fundamentum  aliud  praeter  scripturam  poni  non 
potest.  At  insolens  furor  est,  Sorbonicorum  com- 
menta  scripturae  anteferre.  Haereticus  non  sit, 
qui  a  scriptura  dissentit,  sit  2*)  haereticus,  qui 
dissentit  a  Sorbis  gallicis.  Sed  valeant  ineptiae, 
quid  enim  attinet  in  re  tam  manifesta  tantum  ver- 
borum  perdere?  Quid  enim  manifestius  est,  quam 
quod  paulo  ante  diximus ,  perspicuae  scripturae 
Synodorum  quarumcunque,  patrum  et  scholarum 
sententias  debere  cedere? 

Quin  caetera  in  illa  Sorbonica  epistola  per- 
sequimur.  Is  cui  credet,  inquiunt,  qui  ecclesiae 
Gatholicae  fidem  habere  detrectat,  aut  quomodo 
catholicis  adscribetur,  qui  Ecclesiam  non  audit, 
cum  ex  ore  veritatis  dictum  sit:  SiEcclesiam  non 
audierit,  sit  tibi  sicut  ethnicus  et  publicanus. 
Quaeso  autem  vos,  Magistri,  quid  vocetis  Eccle- 
siam?  Sorbonamne  Gallicam?  At  ea  esse  Chri- 
sti  ecclesia  qui  potest,  quae  a  Christi  verbo  aliena 
est,  cum  vocem  ille  suam  testetur  ab  ovibus  suis 
agnosci.  NosEcclesiam  vocamus  eam,  quae  verbo 
dei  condita,  verbo  dei  pascitur,  alitur,  fovetur,  regi- 
tur,  breviter  quae  omnia  exEvangelio  comparat,  de 
omnibus  iuxta  Evangelium  iudicat:  Nam  qui  ex 
deo  est,  verba  dei  audit.  Rursum  qui  non  au- 
diunt,  non  sunt  ex  deo.  Et  cum  Ecclesia  divino 
sermone  parta  sit,  haud  dubie  eodem  alenda  est. 
Agnoscet  vos  Lutherus  pro  Ecclesia,  si  sermo- 
nem  dei  docueritis.  non  agnoscet ,  si  nihil  prae- 
ter  fatuos  et  rancidos  articulos  vestros  produxe- 
ritis.     Audit  Ecclesiam ,  sed   eam ,    quae  verbum 


23)  quia]  Mel.  opp.  Viteb.  ed. :  qui.      F. 

24)  sit]  Mel,  opp.  Viteb.  ed.  per  errorem  typogr. :  «i.      F. 


411 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


412 


dei  profitetur,  illius  se  iudicio  subiicit,  quae  nihil 
non  exigit  ad  verbum  dei,  quae  iudicmm  sacra- 
rum  literarum  non  Sorbonicorum  somniorum  se- 
quitur.  Quod  enim  monstrum  fuerit  Ecclesia  ,  si 
ad  cuiusvis  Sorbonici  somniatoris  commentum  va- 
riatur?  Quis  Chamaeleon,  quis  Polypus,  immo 
quis  Proteus  erat  mutabilior? 

Iam  cum  diceret  Cbristus,  Si  Ecchsiam  non 
audicrit,  sit  tibi  sicut  cihnicus  et  publicanus, 
annon  volebat  adcusari  coram  Ecclesia  sontem? 
volebat  et  per  testes  convinci,  volebat  iudicari  se- 
cundum  praescriptum  adeoque  Evangelium.  Vos, 
priusquam  adcusaveritis  Lutherum  conviceritisque 
per  scripturas,  damnatis.  Nudi  quidam  articuli 
sine  scriptura,  sine  rationibus  proponuntur,  in 
quibus  iam  non  accusatur,  sed  damnatur  a  vobis 
Lulherus.  Num,  ut  reliqua  valeant,  sola  Sor- 
bona  Ecclesia  est,  quod  excludit  Lutherum  e 
communione  piorum?  x\dcusare  debebatis,  non 
damnare.  Scripturae  testimonia  debebatis  sub- 
notare,  non  nudos  articulos  proponere  ac  iudi- 
cium  Ecclesiae  permittere.  Nunc  vos  perverso 
ordine  tum  divini,  tum  humani  iuris  non  accu- 
satis,  non  convincitis,  sed  damnatis  tantum. 
Nempe  quia  estistMagistri  nostri  Sorbonici.  Pu- 
deat  tandem  25)  Sorbonae  Galliam  tam  impie  de- 

lirantis. 

Sed  nae  ego   vehementer  ineptus   sum,    qui 

tam    irreverenter    Sorbonam    tracto,     novos    hoc 

tempore  gignentem  Apostolos.    Aiunt  enim  Apo- 

stolorum  exemplum  se  imitariMagistri  nostri,  cum 

nudas  quasdam  sententias  citra  scripturae  auctori- 

tatem  proponunt"*).  Atque  utinam  nobis  non  hac 

tantum  parte  referrent  Apostolos.      Scripturarum 

auctoritatem  Christus   citat  et  sibi  vult  fidem  ha- 

beri   propter  scripturae  suffragationem.       Paulus 

prope  ninil ,  nisi  aliena  verba ,  hoc  est,  scripturae 

veteris  testamenti  sonat.     Apostolorum  conciones 

quid  aliud   sunt  nisi  testimonia  de  Christo  repe- 

tita  ex  veteri  instrumento?      Soli  Sorbonae  sine 

scripturis  credemus?       Prodite  vos   e  Sorbonico 

specu,  Magistri  nostri,  in  hanc  lucem,  ut  num  qui 

oculi,  num  qua  frons  sit  tam  ineptis  hominibus,  vi- 

deamus.        Scilicet    apostolicum    institutum    est, 

prodere   dogma   sine  testibus,    cum    ne  Christus 

quidem  Tsine  scripturis  sibi  credi  voluerit.     Quin 

conferimus  Apostolorum  factum   cum  Sorbonico. 


25)  tandem]  Mel.  opp.  Basil.  et  Viteb.  ed.:  tantum.     F. 
25  £)  proponunt]  Mel.  opp. :  proponant.     F. 


Proposita  de  legis  ritibus  quaestio  erat,  ut  in  ca- 

pite  XV.  gestorum  Apostolicorum  scribitur.     Ibi 

cum  variis  testimoniis  scripturae  et  manifestis  ar- 

gumentis   ac  signis   divinus   spiritus   significasset, 

gentes  non  esse  onerandas  ludaicis  ceremoniis,  de- 

cretum  est  de  libertate.     Hic  vos  interrogo,  Magi- 

stri  nostri,  quibus  signis,  quibus  scripturae  testi- 

moniis  adacti  de  Luthero  pronuntiaveritis?  Quan- 

quam  ne  signis  quidem  26)  temere  credemus,  scri- 

pturae  tantum  credimus.     Deinde  deliguntur,  qui 

Apostolorum  mandata  perferant  viva   voce    con- 

firmentque  Ecclesiarum  fidem.      Vos  quem  mitti- 

tis  ad  Ecclesias,  qui  illis  rationem  sententiae  ve- 

strae  exponat?      Postremo  addunt  epistolam,    in 

qua  spiritus   sancti  testimonium   adlegant,     cum 

aiunt,  Visum  est  spiritui  sancto  et  nobis.     Vos 

quem  spiritum  adlegatis?      Audite   tandem,   vos 

surdae  aspides,  quem  spiritum  orbi  terrarum  te- 

stem   adlegatis  vestrae  doctrinae?      Spiritum  dei 

adlegant  Apostoli,   nempe  quibus  certo  constabat 

per  scripturam  de  voluntate  spiritus  divini.     Iam 

et  Ecclesiis  constabat  de  Apostolico  spiritu;  Nos 

de  spiritu  vestro  quid  sentiemus?     Quid,  si  vobis 

aliquis  dicat,  quod  ille:  in  actis  Iesum  etPaulum 

noviy   vos  autem  qui  estis?     Quid  quod  non  ita 

scribebant  Apostoli,    quanquam  spiritus  testimo- 

nium  citarent,    ut  putarent  satisfactum  rei  tantae 

per  nudam  Epistolam ,  sed  addebant  nuntios,  qui 

confirmarent  Ecclesiam  27)  SEPtMONE    COPIO- 

SO.     Nunc  2S)  Ecciesiae  sermonem ,  non  dogmata 

requirunt?     Et  Petrus  vult,  Christianos  paraios 

esse,  reddere  rationem  fidei  suae.      Id  nunc  orbis 

terrarum  vos  quoque,  Magistri  nostri,  postulat 

Iam  ante  palam  erat  in  srholis,  quid  sentiret  Lu- 

tetia.     Exstant  enim  vestri  commentarii,  exstani 

scholasticae  disputationes.      Nunc  ratio  iDius  ve 

strae  doctrinae  quaeritur.     Nam  articulos  illos  ad- 

versus  Lulherum  vel  in  media  Germania  potuis 

set   puer  aliquis  e  Gabriele    aut  Scoto  sublegere 

Adeo  non  est  obscurum,  quid  sentiat  Lutefia,   sec 

obscurum  est,  cur  ita  sentiat.     Pvationem  vestra» 

doctrinae  poscit  Lhfhcrus,  non  dogmata,  nempt 

quae,  nisi  nosset,  non  damnaret.      Atque  utinan 

ad  cor  redeatis    cogitetisque   de  maioribus    rebu 


26)  quitleni]    Liber   primum    editus    et  Lutberi  opp. :    siqui 
dem.     F. 

27)  Ecclesiam]    Mel.  opp.  et  Basil.  et  Vileb.   ed. :     Ecclesia; 
Liber  prirnum  editus  :  ecclesia.     F. 

28)  Nunc]  Mel.  opp. :    bunc.     F. 


413 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1521. 


414 


a  Luthero  agi ,  quam  de  quibus  vel  Parisiacae  29) 
scholae,  vel  Luthero  citra  scripturae  testimonium 
credi  debeat  aut  possit.  Qui  Luthero  favent, 
ideo  favent,,  quia,  reiectis  hominum  commentis, 
vident  aliud  non  docere,  quam  quod  ipsae  prodi- 
derunt  sacrae  literae.  iidem  vobis  creclent,  si 
convenire  intelligent  cum  scriptura,  quia  Ghri- 
sttim  requirunt  tum  a  Luthero,  tum  a  vobis.  Ar- 
bitramini  vos  habere  vasa  cantici  sicut  David ,  sic 
enim  propheta  loquitur,  sed  vobis  tantum,  idque 
intus,  canitis;  Lutherus  canticum  suum,  hoc  est, 
doctrinain  adprobat  toti  orbi  Christiano  per  scri- 
pturae  suffragia.  Nihil  ista  ad  Christianos ,  Ma- 
gistri  nostri  sumus,  Parisienses  sumus,  Sorbo- 
nicfsumus,  Parentes  omnium  diatribarum  sumus. 
Nam  vana  nomina  sunt,  ad  quae  iam  paene  ob- 
surduit  Germania.  Proinde  hortor,  ut  si  impie- 
tatis  notam  excusare  vultis,  rationem  vestri  de 
Luthero  iudicii  exponatis.  Conferte  cum  Luthe- 
ranis  non  dogmata,  sed  argumenta  dogmatum 
vestrorum-,  nisi  Christiani  haberi  non  vultis.  De- 
clarate  aliquando,  quo  spiritu  a  Sorbonicis  Apo- 
stolis  damnatus  sit  Lutherus.  Id  non  modo  nunc 
exspectat  Christianus  orbis,  sed  et  postulat  iure 
Christiani  officii,  ut  doceatis,  quid,  cur  damna- 
veritis. 

Et  ut  fmiam  aliquando,  in  uno  atque  altero 
loco  visum  est  ostendere,  quae  inscitia  sacrarum 
rerum,  quae  impietas  sit  Sorbonae.  Nam  inde 
facile  reliqua  aestimari  poterunt.  Lutherus  sic 
le  libero  arbitrio  scripsit:  JSon  posse  illud  citra 
%ratiam  a/iud,  quam  peccare.  Nota  res  est  et 
plana,  si  scripturam  consideres.  Sic  enim  ait  Apo- 
>tolus  Paulus :  Adfectus  carnis  inimicitia  est  ad- 
yersus  Deum.  Legi  enim  Dei  non  est  subditus, 
peque  enim  subdi polest.  Qui  in  carne  sunt,  Deo 
placere  non  possunt.  Et  Ioan.  1.:  Qui  non  ex 
ianguinibus ,  neuue  ex  voluntate  carnis ,  neque 
tx  voluntate  viri,  sed  ex  deo  nati  sunt.  et  scri- 
oturam  secutus  Augustinus  idem  agit  adversus 
Pelagianos,  hoc  est,  Sorbonicos  Sophistas,  non 
,ino  loco.  Hic  Sorba  ista  dissimulant  scripturam 
pt  Augustinum  excusant  Sorbonico  commento,  in 
rao  solo  deprehendes  caecitatem  Sorbonicam. 
Quodsi  unquam  dubitatum  est,  in  quo  genere  li- 
perarum    aut   artium    versaretur  30)   Lutetia,    id 


29)  Parisiacae]  Mel.  opp.  Viteb.  ed.:  Parisaicae.    F. 
SO)  versaretur]  Mel.  opp.  VileL.  ed. :  versetur.     F. 


nunc  declaret 31)  hic  locus,  in  quo  palam  adparet, 
in  tota  ista  Sorbonica  facultate  neminem  esse,  qui 
Augustinum  attigerit.  In  ipsa  scriptura  quid 
possint,  facile  aestimari  potest,  quando  ne  Augu- 
stinum  quidem,  vulgarem  alioqui  inter  theologos 
scriptorem,  viderint.  O  theologos  ,  o  Sorbonain. 
Augustinus,  inquiunt,  cum  de  gratia  disputat, 
non  posse  liberum  arbitrium  bene  operari  citra 
gratiarn,  non  de  gratum  faciente  gratia  loquitur. 
Caecitas  caecitatum  et  omnia  caecitas. 

De  qua  tandem  gratia  vir  ille  disserit?   cum 
toties  in  vocabulo  gratiae  variasse  Pelagium  scri- 
bit,  testatur,  se  exigere  gratiam  iustificantein  seu 
spiritum  sanctum  diffusum  in  corda  iustificatorum. 
Dona  naturae  palam  reiicit,  speciale  auxiliumSor- 
bonicum  ignorat;    qui  potest  igitur  non  de  gratia 
iustificante  loqui?     Et  ut  rem  ipsain  aestimemus, 
quaesovos,  Sorba  Sorbonica,   unde  gratiavn  gra- 
tum    facientem    norninastis?     annon  inde,    quod 
sola  deo  conciliet?      Quod  cum  ita  sit,    cur  sine 
gratia  gratum  faciente  deo  aliquid  acceptum  esse 
fingitis?     Pugnant  inter  se  verba  et  dogmata  ve- 
stra.      Nomen   gratum  facientis  gratiae  recipitis, 
vim    vocabuli  non  recipitis.       Sed    videamus    in 
quam  partein  usus  sit  Augustinus  nomine  gratiae. 
Possem  eius  totum  librum  de  spiritu  et  litera  ad- 
scribere,  quando  nulla  pagina  est,  in  qua  non  fiat 
gratiae  mentio.       Sed  haec   sunt  eius  verba,    in 
cap.  IIII.   de  spiritu  et  litera:    Sed  ubi  sanctus 
non  adiuvat  spiritus ,  inspirans  pro  concupiscen- 
tia  mala,  concupiscentiam  bonam,  hoc  est,  ca- 
ritatem  diffundens  in  cordibus  nostris ,  profecto 
lex  illa,  JSIon  concupisces,  quamvis  bona ,  auget 
prohibendo  desiderium  malum.     Hic  de  qua  gra- 
tia  loquitur,  cum  palam  dicat,  non  posse  nisi  pec- 
cari  sine  gratia?      Nonne  vocat   gratiam    carita- 
tem  spiritus  sancti  diffusam  in  corda  nostra?     Et 
vos  Sorbonici   quid  aliud  vocatis  gratiam ,  quam 
caritatem?     Sinite,  quaeso,  impetrari  a  vobis,  ut 
Augustinum   non   dico   relegatis,     sed    inspiciatis 
tantum.     Nam  errorem  vestrum  nulla  pagina  est, 
quae  non  coarguat.       In   capite    nono    de  gratia 
loquentem  inducit  Apostolum,  cum  ait:   Iustitia 
dei  per  fidem  Iesu  Christi  in  omnes,^  qui  cre- 
dunt.      Haec  ad  gratuita    dona   naturae,    aut  ad 
speciale  auxilium  detorqueri  possunt?     O  vos  ru- 
des  et  vere  Sorbonici  Magistri  nostri,  quis  dein- 


31)   declaret]    Mel.  opp.  et  Basil.  et  Viteb.  ed.:  declarat.     F. 


415 


EPISTOLARUM    LIB.    II.     1521. 


416 


ceps  credet,  vobis  vel  oculos,  vel  mentem,  vel 
cerebrum  esse,  qui  in  tam  clara  luce,  tam  nibil 
obscure  caecutitis  et  hallucinamini?  Ego  hic  per 
gratias  nibil  sic  miror,  atque  in  tota  ista  Sorbo- 
nica  facultate  neminem  fuisse,  cui  Augustini  sen- 
tentia  comperta  fuerit,  et  vel  boc  argumento  est, 
ab  uno  atque  altero  sopbista  editum  libellum  no- 
inine  facultatis  ementito. 

Nec  maiore  fide  de  Ambrosii  sententia  iudi- 
cantGallica  istaSorba,  cum  constet,  in  tota  dispu- 
tatione  boc  agere  auctorem  libelli,  quisquis  est,  de 
vocatione  gentium ,  peccata  esse,  quae  citra  gra- 
tiam  fiunt.  Et  declarans,  de  qua  gratia  loquatur, 
inter  alia  testimonia  hoc  quoque  producit,  quod 
et  in  epistola  adHebraeos  ex  Hieremia  citatum  est: 
Dabo  leges  meas  in  visceribus  eorurn  et  in  corde 
eorum  scribam  eam,  quae  tantum  abest,  ut  vel 
ad  speciale  auxilium  Sorbonicum,  vel  ad  dona 
gratuita  detorqueri  possit,  ut  gratiarn  per  Cbri- 
stuin  donatam,  quam  vos  gratum  facientem  voca- 
tis,  vix  alius  scripturae  locus  accommodatius  de- 
scribat. 

Num  adbuc  obscurum  est,  et  quomodo  citarit 
Augustinum  ac  Ambrosium  Lulherus,  et  quid 
Sorbona  sapiat,  quam  bic  animadvertimus  tam 
crasse  errare ,  ut  ne  crassius  unquam  Lovanienses 
aut  Colonienses  ineptierint?  O  infoelicem  Gal- 
liam,  cui  tales  contigere  censores  sacrarumque 
rerum  arbitri,  digniores,  qui  cloacas  agant,  quam 
qui  sacras  literas  tractent. 

Ex  bac  sententia  de  libero  arbitrio  conse- 
quuntur,  quae  de  contritione  adeoque  in  univer- 
sumde  poenitentia  scripsh  Lutherus.  Eto  miseros 
nos,  qui  iam  a  quadringentis  fere  annis  neminem 
habuimus  in  Ecclesia  scriptorem,  qui  rectam  ac 
propriam  poenitentiae  formam  prodidisset.  Im- 
positum  est  aliis  pcr  fictitias  contritiones,  aliorum 
conscientiae  sunt  excarnificatae  per  satisfactiones. 
Nunc  tandem  dei  misericordia  respexit  nos  re- 
velavitque  Evangelium  populo  suo  et  erexit  con- 
scientias  eorum,  quos  vocavit.  Si  quaeris,  quid 
conttilerit  Ecclesiae  Lutherus,  babes  bic  sum- 
mam  rei,  veram  poenitentiae  rationem  docuit, 
usum  item  sacramentorum  ostendit,  qua  in  re 
testes  multorum  conscientias  babeo.  INon  volo 
autem  bic  de  poenitentiae  formis  aut  sacramentis 
disputare,  quando  Sorba  ista  damnarunt  tantum 
Lutkerum,   non  etiam  vicerunt  ratione  vel  scri- 


ptura.  Statque  veritas  Lutberanae  doctrinae  in- 
concussa  et  immobilis,  non  modo  adversus  Sorba 
ista,  sed  etiam  adversus  rectores  tenebrarum. 
Ubi  oppugnabunt  scripturae  sententiis  ea,  quae 
docuit  Lutherus,  nibil  contabimur  tueri.  Nam 
banc  Lutheri  doctrinam  de  poenitentia  nec  ex 
meo,  nec  fidelium  ullorum  corde  extorquebit 
ulla  vis  inferorum,  nedum  Sorbonica  aut  Papi- 
stica. 

De  lege  et  conciliis  quid  attinet  iterum  mo- 

nere,  cum  supra  ostenderim,  plane  bac  parte  con- 

venire  Luthero   cum    veteribus?     Tamen  ut  vi- 

deas,  quam  fortiter  dispensent  de  lege  divina  Sor- 

bonici  Sophistae,  libuit  ad  eum  locum  veluti  post- 

liminio  redire.      Lex,  aiunt,  de  non  vindicando 

est  nimium  onerativa   legis  Cbristianae.      O  im- 

pios  Sopbistas,  qui  onus  legis  ab  Aristotelica  Phi- 

losophia  aestimant.      Annon  onus  est  naturae,  lex 

de  non  concupiscendo    est   igitur  abroganda    se- 

cundum  Sorbonicos  Sophistas?     Oneri  lex  est  de 

diligendo  solo  Deo,  est  igitur  abroganda?     O  in- 

sanos,  o  impios  homines,   ad  vos  pertinet,   quod 

dictum  est:  Qui  solverit  unum  de  minimis  man- 

datis,  minimus  erit  in  regno  coelorum.     Et  cur 

non  idem  cogitabatis,  cumde  satisfactionibusprae- 

ciperitis?     Num  illae  non  sunt  oneri  adflictae  per 

sese  conscientiae?    sed  et  nova  onera  comminisci 

mini  et  ea,  quae  divinitus  imposita  sunt,  abrogatis.il 

Sic  decet  vos  implere  propheticas  scripturas,  con- 

firmare   impium  et  contristare  cor  iusti.      Atque 

ut  omissis  multis  breviter  doceam,  exigi,  ne  vin» 

dicemus,  non  consuli,  locus  est  apertus  in  l.adCor.. 

cap.VI.:  Iam  quidem  omnino  delictum  est,  quoQ 

iudicia   inter  vos  habetis.      Quodsi  delictum  esl 

repetere  rem  iudicio,  non  dubiurn  est,  quin  exiga 

lex,    ne  vindicemus. 

Haec  inonere  te,  Christiane  lector,  volui,  ni 
a  Lutherana  doctrina  absterreret  Sorbonae  aucto- 
ritas,  quae  quid  sapiat,  ex  uno  atque  altero  loc< 
hic  cognosti.  Et  ex  his,  quos  annotavlmus,  reli 
qua  aestimabis.  Est  enim  sui  similis  Sorbona 
Christum  inter  fabros  citius,  quam  in  isto  ge 
nere  reperias.  Tuum  est  interim,  una  mecun 
postulare  Lutetiam  rationem  sui  iudicii,  quaii 
ubi  ediderit,  de  nostris  nos  quoqne  copiosius  dis 
seremus.     Vale.     Vuittembergae  i?). 


32)  „Vuittembergae  "  deest  Mel.  et  Lutheri  opp.     F. 


417 
No.  118. 


EPISTOLARUM   LIB.   II.     1521. 


418 


(6.  Iul.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autogr.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  30.  Apographum 
inest  cod.  Dresil.  C.  148.  epist.  86.  Spalatinus  epistolae 
adscripsit  haecce  :  „Sabbato  post  Visilationis  Marianae 
festum.    M.D.XXI." 

D.  Georgio  Spalatino,  patrono  suo  longe 

primo 

S.      Ecce    quae    petuntur  *),    carissime  Spala- 
tine : 

1)  Psalterium,  quantum  Basileae  excusum 
est  **) ,  nam  id  postulabas , 

2)  tertium  et  quartum  alphabetum  Psalterii, 
posteriora  l) , 

3)  Postillam  breviorem,  suis  illius  manibus 
conscriptam  ***),  et  quae  vides  alia  ****)  ad- 
dita.  Subnotationem  lectionum  evangelicarum 
et  epistolicarum ,  ut  per  orbem  toto  annuo  singu- 
lis  dominicis  leguntur,  iam  ante  transmisi.  Una 
cura  superest  de  valetudine;  vereor,  ne  se  animi 
dolore  conficiat,  non  quidem  sua  causa,  sed  no- 
stra ,  xovxioxi  xi]s  iy.xlr]olag.  Non  enim  omnino 
ignoro,  quae  patiitur.  Scis,  quanta  sollicitudine 
▼as  tanti  thesauri  nctile  servandum  sit;  quod  si 
pereat  nobis,  non  dubitabo,  naturam  f)  Dei  esse 
implacabilem.  Accensa  per  ipsum  est  lucerna  in 
Israel,  quae  si  extincta  fuerit ,  quae  tandem  nobis 
supererit  alia  spes?      Proinde  nihil  omitte,   quo 


— 


1)  alphabetum  Psallerii ,    posteriora,]     Fortasse    scribendum 
esl:  alphabctum,  Psalterii  posleriora  sc.  conlinens.     F. 

*)  Lutherurn  petiisse,  ut  haec  omnia  Viteberga  sibi  mitte- 
rentur,  non  est,  quod  moneamus.  Spalatlno  Lulherus 
d.  XIV.  m.  Maii  a.  1521.  ( ap.  de  Wette  II,  6.)  scribit : 
„PsaIterium  etiam  prosequar  et  Postillas,  ubi  e  Wittem- 
berga  accepero,  quibus  opus  babeo,  inter  quae  et  Magni- 
ficat  inchoatum  exspecto."     F. 

**)  Cf.  quae  de  Lutheri  liicubrationibus  in  Psalmos  et  Vite- 
bergae  et  Basileae  editis  supra  pag.  70.  dixi.     F. 

***)  Fo.lasse  „ENARRATIONES  EPISTOLARVM  ET 
EVANGKLIORVM,  QVAS  POSTILLAS  VOCANT  D. 
MAKTINI  LVTHLRI  WITTiiMBERGEN.  WITTEM- 
BERGAE  M.D.XXI."  (In  fine:  „Wiltembergae  apud  fo- 
hannem  Grunenbergium  Seplima  MARCIL  Anno  M.D.XXI  " 
Plagg.  11  in  4to.  cf.  Lutheri  epp.  ed.  de  Wette  I,  563. 
Constat,  Lutherum  Wartburgi  per  aeslatem  a. _  1521.  idem 
opus  germanicum  in  manibns  habuisse,  quod  Vitebergae  a. 
1522.  ediluni  est.  cf.  Panzer's  Annalen  II,  62.  No.  1281.  et 
No.  1283.     F. 

****}  Inter  quae  sine  dubio  libpr  fuit,  qui  inscribitur  „3>a? 
gjJajynificat  ccvtcutfcfjct  »nb  auf^ctccjt  burdj  3).  SDlartinum  8u* 
tbcr.  ^(ua.  Sutttcmbcrcj. "  Plagg.  11  in  4to.  cf.  Lutheri 
epp.  ed.  de  Wette  I,  571.  et  II,  6.  41.      F. 

-'■)  „nra",    i.  e.  naturaw.       [Puto,    Melanthonem  scripsissc 
ira,  i.  e.  „iram.  '     F.] 
Mei.AXTn.   Ofer.   Vol.  I. 


minus  explores ,  quid  optimum  factu  sit  in  ea  re, 
quomodo  consuli  possit,  non  ipsi  modo,  sed  et 
nobis,  immo  nobis  tantum.  Scio  enim,  quam 
cupiat  ipse  dissolvi  et  esse  cum  Xqioxoj.  Ego  hic 
medicos  consului,  qui  quid  absentes  de  absente 
respondeant,  vides.  O  utinam  hac  vili  anima 
mea  ipsius  vitam  emere  queam,  qno  nihil  nunc 
habct  orbis  terrarum  &£i6xeoor.  Adnitcre,  mi 
Spalatiney  ut  servetur.  Fortassis  autem  leniret 
mali  caussam  consuetudo  hominum.  Sed  quid 
ego  tam  multa?  Hic,  Dei  gratia,  adhuc  bene 
habent  res.  Dominus  faciat  fructum  evangelii 
sui,  et  proficiat  in  nobis.  Nam  hoc  demum  ego 
voco  florere  Academiam.  Vale  cariss.  Spalatine. 
Wittembergae.     Sabbato. 

Philippus   tuus. 


No.  119. 


1.8.  Inl. 


And.  Carolostadius ,   I.  Agricola  et  Phi- 

lippus  Melanthon    loanni    a   Schleinitz 

Episcopo  Misnensi. 


Primum  edita  ex  mst.  in  d.  Fortges.  Samml.  von  alten  u 
neuen  theol.  Sachen,  Jahrg.  1723.  p.  195.,  deinde  ex  apo-' 
grapho  Spalatim  *)  allera  vice  edita  in  Kappii  Nachlese 
II.  p.  463.  Ex  postenori  libro  huc  transscripta  est.  De 
Iacobo  Seydlero  **)  plebano,  qui  propterea,  quoduxo- 
rem  duxerat,  iussu  Georgii  Ducis  Saxoniae  in  carcerem 
conieclus  detinebatur,  vid.  Spalatini  annal.  p.  607.  Ex- 
arata  esse  videtur  haec  epistola  a  Carolostadio,  non  a  Me- 
lanthone. 

[Spalatinus  in  Annalib.  ap.  Menckenium  1.  c.  p.  607. 
haec  narrat:  „  Hoc  anno  in  Savonibus  milliario  tantum 
uno  a  Vuittenberga  apud  Cemericum  "  (i.  e.  Kembeream) 
„Parochus  Mag.  Bartholomaeus  Bernhardus  Felt- 
hyrchius,  sacerdos  alioquin  inleger,  duxit  uxorem  puel- 
lam  virgmem.  ldem  ftcit  in  Comitatu  Mansfeldensi  alius 
quispiam.  Sed  et  D.  Iacobus  Seidelerus  Plebanus  in  O/fici- 
na  vitriaria  "(Glashutte)  „in  Mysnia.  Quorum  posteriores 
duo,  llle  ah  E|nscopo  Mag.intino  Cardinale  Alberto  Bran- 
denburgio  Holtis ,  hic  vero  iussu  Ducis  Georgii  Saxonum 
in  arceStolpensi  in  carcereni  coniecti  sunl."  Viteber^en- 
sium  epistola  fortasse  aufographa,  quae  oJim  in  Biblio- 
theca  Paulina  Lipsiae  asservabatur  (cf.  L.  Io.  Felleri  Cata- 


*)  Quod  non  dixe.im.     Kappius  enim  I.  c.  dicit:    „Aus   der 
von  Spalaiino  rubricii  ten  u.  verbesserten  Copey."     F. 

**)  Anno  1520.  die  17.  m.  Noven.bris  Iacobus  SeideUr  de 
Neuendorff,  dioec.  Misnensis  Cbrisli  saccrdos,  una  curn  aliis 
Vitebergae  Luthcro  appbllaliwjjis  testis  erat.  cf  Lulheti 
opp.  ed.  len.  T.  II.  (a.  1557.)  fol.  272 b.  (a.  ^sfi.)  foL  g58b 
Quam  quitlem  appcJlationem  „Iohannes  Sarctor  (i  e  sine 
dubio  IoannesAgricola)  de  Eisleben  —  publicus  sacra  apo 
stolica  aulor.tatc  Notarius"  confirmavit.  Vitebtrgae  igitur 
Iacobus  ille  Scidcler  probe  cognitus  eraU    F 

27       , 


419 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


logum  Codd.  MSS.  Bil.liolhecae  Paulinae  in  Aead.  Lips. 
M|»s.  1686.  12.  pag.  213.  et  ./.  F.  Kbhler^s  Beytrage  etc. 
I,7J.),  nunc  quidem  interiit.  Id  quod  nuperrime  Schhferus 
V.  D.  sunmia  cjua  est  humanitate  ad  me  illamVitehei  gensium 
epislolatn  quae  rentem  relulit.  Epistola  in  linguamGermani- 
cam  a  Ioanne  Frickio  translata  exhihetur  in  Ltilheri  opp. 
ed.  Walcii.  T.  XV.  p.  1830.  M.  Berend  Kordes  in  li- 
bro,  quein  inscripsit:  „M.  Job.  Agricola's  Schriften  mog- 
lichst  vollstandig  verzeichnet."  (Altona  1817.  8.)  p.  67. 
bahet  quidem  haecce:  „Eine  deutsche  Uebersetzungi  die- 
ser  Intercession  sleht  bereils  in  nltern  Sammlungeu  der 
Schriflen  Luther's."  Sed  apparet,  eum  per  errorem 
lapsum  esse.  Nibil  autem  Carolostadii ,  Agricolae  et  Phi- 
lippi  lilterae  profecerunt.  Non  alienum  puto,  adscribere, 
quae  V.  L.  a  Seckendorjf in  Commentario  de  Lutheranis- 
mo  Lih.  I.  §.  130  pag.  2l7.  ex  Actis  Archivi  Vinariensis 
Reg.  N.  fol.  42.  n.  14.  narrat :  „Paulo  post  circa  festum 
Natalitium  (a.  1521.)  cum  Ceorgius"  (Dux  Saxoniae)  „No- 
rimbergam  —  proficiscens  Salfeldarn  venisset,  missus 
ad  euni  a  Iohanne  Duce  fuit  Gregorius  Pontanus  Cancel- 
larius.  Ex  huius  relalu  percipilur,  quanlo  zelo  qtiamque 
acribus  verbis  reformalionem  oppugnaverit  Georgius. 
Non  enim  sallem  Carolostadium  vocavit  hnminem  ne- 
quain  et  levissimum  („ ,  einvn  losen  leichtferligen  Mann  "  "), 
sed  et  Melanchlhonern  homuncionem  el  iuvenem  („„das 
junge  Mdnnlein"")  lantae  rei  minime  sufficientem :  ad- 
didit,  si  sui  talia  auderent,  magna  se  poena  illos  affeclu- 
rum  esse.  —  Minatus  deinde  esl  atrocia  pastori  cuidam 
in  tractu  Misniae  rnontano  (zur  Glashiittc  und  Platte), 
auiDoebelae,  in  oppido  suae  ditionis,  concionem  in  cu~ 
ria  habuisset ,  curn  in  templum  non  admitteretur."  Et 
non  ila  multo  post  de  ipso  Seidlero  supplicium  in  custo- 
dia  sumtuni  est.  cf.  quae  scripsit«Sm.  Schneiderus  „von  den 
Schicksalen  d«r  verbotenen  Priesfer-  Ehe  nach  der  Reforma- 
tion  in  Siichsischen  Landen"  in  G.  Cp.  Krejsig's  et  J.  Glo. 
Francke^s  Beytragen  zur  Historie  derer  Chur-  u.  Fiirstl. 
Sachs.  Lande,  VI.Theil,  p  351.  et  eiusdem Schneideri  com- 
mentationem:  „EinigeExempel  von  allerhand  Mbnchen  u. 
Nonncn,  welcbe  in  den  ersten  Jahren  der  Reformation  ihre 
Kloster  verlassen  hahen,"  in  „Unschuld.  Nachricbten" 
a.  1758.  pag.  728.    F.] 

lieverendo  Pairi  ac  Domino  D.  lohanni  Mis- 
nensis  Ecclesiae   Episcopo    bene    merenti,    suo 

Pairono  ') 

S.  in  Christo.  Quod  2)  ad  R.  P.  tuam  scribimus 
iiberius,  quam  pro  horum  temporum  consuetu- 
dine,  nihil  mirabitur  R.  P.  tua,  si  nostri  consilii 
rationes  perspexerit 3).  Cogit  enim  nos  fratris 
nostri  lacobi  Seydler,  Sacerdotis  4),  periculum, 
quem  s)  R.  P.  tua  captivum  habet,  hominem, 
quantum  nos  novimus,  minime  malum.  Quidam 
sunt  enirn   articuli  huc  missi,    quorum  ille  tan- 


1)  Annales,  quos  dicnat  „Un schuldi g  e  Nachrichten" 
a.  1723.  I.  c.  dupliceni  epistolae  inscriptiouem  exhibent. 
ln  altera  excidit  littera  ,,  D."  (i.  e.  Domino),  quae  Ioan- 
nis  nomen  praecedit ;  in  altera  aulem  scribitur:  „Reve- 
rendissimo"  (pro:  Reverendo),  et  in  fine  adduntur  verba : 
„  Dornino  noslro."     F, 

2)  Quod]  U.  N.:  Quod  iam.      F.  ' 

3)  perspexeril]  U.  N.  :  perspext  ris.     F» 

4)  Sacerdotis]  In  U.  N.  desideratur.     F. 

5)  quem]  U.  N. :  quoniam.     I'\ 


420 

quam  parum  pius  6)  apud  te  insimulatus  est.  Ex 
quibus  cum  sit  incertum,  quos  ipse  agnoscat,  et 
R.  P.  tuam  negent  permittere,  ut  eius  responsio  in- 
vulgetur,  non  sumimus  nobis  7)  provinciam, 
omnes  illos  8)  articulos,  quos  vidimus,  tuendi 9), 
qui  ei  fortasse  a  Sycophantis  scribis  ac  I0)  inimicis 
falso  adscribuntur.  Porro  aiunt,  vinctum  esse 
duahus  potissimum  de  causis.  Quod  uxorem  sa- 
cerdos  duxerit  et  probet  nescio  quae  Lutheri, 
Hic  pro  christiano  officio  monemus  christiani  po- 
puli  Episcopum,  ne  cum  homine  christiano  aliter 
agas,  atque  iubeant  divinae  literae,  h.  e.,  ut  ne 
improbes  eius  nuptias,  et  prius  doceas,  qua  ra- 
tione  Lutherana  damnetis,  quam  hominis  ")  ani- 
mam  perdatis.  Quid  statuerint  Pontificii  Cano- 
nes,  nihil  refert  Christianorum ,  quanquam  multoi 
illi  quam  tu  mitius.  Nam  quod  ad  nuptias  attinet, 
nec  illud  fictitium  votum,  nec  vestri  Canones  nu- 
bendi  facultatem  adimere  possunt.  Primum  enim 
nec  vovent,  a  quibus  hoc  exigitur;  deinde  ita  vo- 
vent,  ut  Ecclesiae  tuae  consuetudo  esse  dicitur: 
quantum  per  humanam  fragilitatem  liceat,  serva- 
turos  se  12)  castitatem.  Credo ,  his  verbis  faculta- 
tem  nubendi  fieri,  nisi  scortationem  potius,  quam 
nuptias  licere  putaverunt,  qui  tuae  Ecclesiae  hu- 
ius  ritus  iurandi  auctores  sunt.  Deinde  nec  Syno- 
dis  nec  Pontificibus  Iicuit,  eiusmodi  traditione 
pnerare  Ecclesiam,  per  quam  et  corporis  et  ani- 
mae  salus  periclitatur  ").  Data  est  enim  potestas 
Episcopis  in  aedificationem,  non  in  destructionem-, 
et  sero  admodum  constat  recepisse  Germaniam 
constitutionem  de  coelibatu,  nec  nisi  coactam,  ut 
testantur  DioecesisColoniensis,  item  Constantien- 
sis  ")  historiae.  Quod  ad  Luiheri  doctrinam  at- 
tinet,  non  feceris  pie,  si  mavoles  ls)  perdere, 
quam  docere  ,  quid  et l6)  cur  credere  debeat  capti- 
vus  tuus.     Magna  res  et  pretiosa  christiana  anima 


6)  pius]  Pro  verbo    „pius"    U.  N.  cxhibent    verbum  „ohe- 
diens"  uncis  inclusum.     F. 

7)  „nohis"   ex  U.  N.  edidi  pro  „modo",  quodjiabet  Kapp 
[Ulruinque  ferri  potest.      F."\ 

8)  illos]  Kappius:  illius.     F. 

9)  tuendi]  U.  N. :  diluendi. 

10)  ac]  Kappius:  ah.     F. 

11)  hominis]  U    N.  :  homini.     Jr". 

12)  servaturoa  se]   U.  N. :  servaluris  sc. 

13)  periclitatur]  U.  N. :  periclitaretur.     F. 

14)  Conslantiensis]   U.  N.  et  Kappius :  Constantinensis.     h 

15)  mavoles]  U.  N. :   malis. 

16)  „et"  apud  Kappium  desideratur.     F. 


421 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


422 


tnagno  empta  est,  ut  inquit  Apostolus;  vide,  ne  in 
eum  impingas,  qui  animas  nostras  inaestimabili 
pretio  sanguinis  sui  coemit.  Serva  hominem,  et 
restitue  sibi,  si  non  ob  aliud,  certe  quia  Christia- 
nus  est.  Non  enim  iam  desiit  esse  Christianus  17), 
quia  adversus  hominura  traditiones  deliquit.  Boni 
consulet  R.  P.  tua  noslram  audaciam ,  qui  non 
aliud  spectavimus,  quam  ut  commendaremus  tibi 
fratris  salutem.  Illi  si  voles  consultum,  fa- 
cis  18)  ChristianiEpiscopi  officium;  sin  aliter,  facli 
tui  rationem  scias  reddendam  non  modo  orbis  iu- 
dicio,  sed  Christo  iudici  et  vindici  animarum. 
Dominus  servet  Te,  et  impertiat  tibi  suum  Spiri- 
tum.  Wittembergae  XVIII.  Iulii  ,9)  M.D.XXI. 
R.  P.  T. 

deditissimi  -0) 

Andreas  Carolostadius. 

Iohmnes  Agricola. 

Philippus  Melanchthon. 


■ 


No.  120. 


m. 


Iul 


10. 


Doctoribus  Iurisconsultis  Vitebergensi- 

bus.     \ApologiaBartholomaei  Bernhardi 

Feldkirchensis.      F.] 

0  Separatim  prodiit  sic  inscripla  „  Apologia  pro  M.  Barplo- 
lomeo  Prarposito  *),  qui  uxorern  in  sacerdotio  duxil." 
In  fuie :  „  1.  5. 2.  1."  (Wittembergae  **) ,  in  4.).  —     ltem 


17)  desiit  esse  Chrislianus]    TJ.  N. :  tanti  sit  Cbristianis .  .     /■'"'. 

18)  facis]  U.  N. :   facies. 

1D)  „lulii"  in  U.  N.  deest.     F. 

20)  R.  P.  T.  deditiss.]  In  U.  N.  desunt.     F. 

*)  i.  e.  Barthnloma^o  a  FeJdkirchen ,  praepositoKembergensi, 
qui  primus  hiter  parochos  Lutheri  adseclas  uxorein  duxit. 
[Hanc  opinionem  iarn  ante  hos  quadiagiuta  annos  I.G.Kap- 
pius  in  ejiistola  refutavit,  quae  inscribitur:  „  Barlh.  Bern- 
hardi  Feldhirchius ,  Praepos.  Kemberg.  pastorum  Evange- 
lico  Lutheranorum,  qni  tempore  Reformationis  matiimo- 
nium  inierunt,  neutiquam,  ut  vulgo  credilur,  prirnus." 
(Narulhi  1792.  4to.)     F.] 

**)  Nec  hoc  diierim.  Constat  enim,  Ioannern  Langium  apolo- 
giam  latinam  Erfordiae,  neque  veroVitebergae  a.  1521  prinium 
edidisse.   Quae  quidein  sic  inscribitur:  „2Cpolocjia  pro   Wl. 

ainvptolomco  §)vacpofito  qui  ovovcm  i«  faccvbo* 

tio  burit."  In  extrema  defensione  liaecscripta  sunt:  „Anno 
.1.5.2.1."  (Plapg.  1J  in  4to.)  Haud  aliemiin  puto,  Lan- 
gtf  prooeniium   hic   adsciibere. 

„Iohonne.s    Langius.  Erphurdien :    Nobili     adulesceuti 
Chrislophoro  M/ricio  sive  de  Hciden  amico  sing:  Sal: 

Non   polest  mihi  non  placere  tuus  erga  pieiatem  animus, 
m»  Cliristophore,  ut  inttrim  de  ea  humanitate  taceam,  quain 


germanice:  doss  die  Priesler  Ehexveiber  nehmen  mbgen 
und  sollen,  Wiltb.  1522.  4.  2  plagg.  Schutzrede  vor 
M.  Bartholomaeo,  Probst  zu  Kernrnerich,  der  ein  Ehe- 
toeib   do    er   Priester   ist   genornmen    hat.     1522.  *)   — 


ia.  m>m/erme  ignoto  exhibuisti.  Cognovimus  autem  plane, 
nisi  failimur,  qnid.  in  animo  verses  de  vitae  genere  consti- 
tuendo.  Vbi  principio  tibi  considerandum  erit,  ne  forte 
fortutia  in  sacerdotuni  incidas  condilionem ,  ut  nunc  mos 
est,  si  tamen  ea  miseria  mos  dicendus  sil.  Cur  aulem  mi- 
seiiam  noii  dixerim,  dum  rn  ea  aetate,  in  his  affectibus  vi- 
deo  sacerdotes  fieri ,  eriam  ab  episcopis  initiari?  Num  par- 
va  res  est  celibalus,  ut  ita  nulla  vel  aetatis  vel  infirmitalis 
ratione  habita  indiscriminatim  lani  mulli  inauclorentur ? 
Et  ea  maxime  de  caussa,  quod  Servatur  noste  r  <le  eo  tan- 
tum  dixerit,  qui  potest  cnpere ,  capiat.  Cur  ergo  iam  no- 
slri  temporis  sacerdotes  ad  celihatum  adiguntur,  quibus  ia- 
men  pro  carnis  fortasse  infirniitate  nunc  in  stupro,  nunc  in 
adulterio  deprehendi,  ne  quid  gravius  dicain,  licel?  At 
cur  non  magis  uxorem  legititne  simul  et  honeste  dncere 
commodum  foret?  I)e  ea  re  hanc  ad  te  doctissimi  honiinis 
Apologiam  dare  voluimus,  qua  ille  noster  Kenibergeir.  prae- 
positus  inatiimonium  in  sacerdotio  initum  defendit,  itaeliam, 
ut  eam  UKOrem  nulla  ratione  dimitlere  velit.  Nemo  quoque 
est,  qui  venatorum  officialium  iussa  niinasque  ignoret ,  qui- 
bus  pro  suo  more  libenter,  ut  olim,  urgere  et  occidere  vel- 
lent,  si  possenl.  Porro  tu  videas,  mi  Chrislophore ,  qua 
conscientia,  qua  scriplurae  aullioritale  sacerdotes  nunc  non 
quidem  uxores,  sed  meretrices,  scorla,  adulteras  liabere 
possint.  Et  qui  fit,  vc  adeo  jlli  de  cobinarirs"  (fort  asse 
scribendum  est :  concubinariis.  Ita  et  in  libro  in  Germanicum 
translaio  scribitur:  vonn  den  vnkeuschcn  pfaffen )  „sa- 
cerdotibus  canones  in  usu  amplius  non  sint,  aliis  tam  mul- 
tis  pro  avaritia  &  nescio  quibus  aliis  iminunitalibiis  in  me- 
dio  relictis?  Veruin  est  fortasse,  quod  vulgo  dicilur,  ea 
nos  libenter  et  tractare  et  aliis  inculcare,  quae  ad  rem  no- 
stram  xai  nnbs  rn  ciktfnu  faciant.  Vale  in  Christo.  Er- 
phurdiae  die   Luciae"    (i.  e.   die   13.  ni.  Decembr.)    „Aono 


tt 


l.D.XXI. 

Ex  boc  libro,  cuius  exemplum  Wilhenius  V.  S.  ex 
Bibliotheca  Regia  IJerolinensi  benigne  mecuiii  commu- 
nicavit,  defensionem  diligenler  descripsi.  Bretschneiderus 
autem  V.  S.  praeterea  piaeterniisit  libium  a.  1522.  et  qui- 
dem  Vitebergae,  ut  Panzerus  in  Annalen  der  deutschen  LiN 
teratur  V.  II.  p.  110.  coniicit,  formis  o;tavis  iterum  edi- 
tum.  Qui  quidem  insciiptus  est :  ,,Con/ra  papisticas  ieges 
sacerdotibus  prohibentes  umtrimonium  ,  Apologia  pastoris 
Cembergcnsis,  qui  nupcr  suae  Ecclesiae  consensu  uxo- 
rem  duxit."  I»  fine :  „1U.D.XXII»  Valde  dolendum 
est,  quod  uihi  non  licuerit,  et  hunc  librum,  ex  quo  apolo- 
gia  in  Lutheri  opp.  I.  c.  fortasse  recusa  est,  cum  libro  Erfor- 
diae  edito  conferre.      F. 

*)  Operae  pielium  est,  apologiae  translationum  quatuor  Ger- 
rnanicarum  quae  a.  1522  editae  hic  mentionem  facere. 

1.  Ac  primnm  qiiidem  apologia,  quam  Langius  edidit, 
Erfordiae  in  linguam  Germanicam  translata  est  ibiiiue 
a.  1522.  prodiit.     Quae  quidem  ita  inscripta  est: 

„©rf)ugrcbc  oor  O^ofliflcr  S3q vtho tcmco  3>ro5ft 
^u  ^cmmerig  bct  cin  cchrocib  fo  cr  prtcftcr  ift 
0  c  n  u  m  c  n  f)  a  t. "  hi  fine :  „  ©cbrucft  ju  erffuvfct  im 
Sflt  ®l.  5).  i-iij. "     (Fl.Sg.  2  in  4to.)  " 

Erfordiae   banc  apologiam    ex    Latino  sermoue    translalam 

esse,    fol.  2(2b.    his    verbis    aperte   dicilur:     „@rfou|vcbc  

3u  (Svffovbt  t)OVtcugfrf)t."  Et  /.  Langii  prooeniium 
ln  germanicum  translatum  exhibetur.  Exemplutn  huius  Jibri 
Nordhusae  in  Bibliotheca  Ecclesiae  S.  HJasii  exslat. 

2.  Ex  eodeni  foi  tasse  libro  latine  a  Langio  edito  prodiit 
translatio,  quae  inscribilur: 

„2)a6    hie    g>ricficr    ecwctibcr    nttncn  lHoacn 
»nb  folten.     S3efchugrcb,  be6  murbigen  fjcrvcn  fflarto* 
27  * 


423 


EPISTOLARUM    LIP^.  II.      1521. 


424 


Texlus  latinus  repetitus  esl  in  Opp.  Lutheri  lenens.  T.  II. 
latin.  p.  438.,  ubi  inscriptus  esl:  „Contra  papisticas  le- 
ges  sacerdolibus  prohibentes  tnalrimonium ,  apologia 
liartholotnaei  Bernhardi  Veltkirchcnsis ,  Pastoris  Kem- 


lomei  fflernharbi,  proGfr^  au&amberg,  fo  »on  Mfct>off  »on 

OTcnbburg  geforbcrt,  anhvurt  ju  gcben,  bcii  cr  in  prie; 

fteclicbem  ftanbt,    c»n  iunglfrautu  ^u  ber  (5c  genomtnen 

hatt." —  Inlibrifinehaecscriptasunt:  „©cbrucltautfrip$, 

»nb  burcf)  9)?eitum  Soanncm  ©(cutfjertum ,   $  crcn  bcm 

nuirbtge  fjerrcn  ^robft  ju  (Samberg,   »nb  befcf)irmung  bcr 

c()rtften(tdjen    tvarhcit    »crbeiitfc()t ,     tfnno.  3».  25-  Wl- " 

(Plagg.  2  in  4lo.) 

Exemplum  huiu.s  libri,  quem  Panzerus  in  Annalen  etc.  Bd.  II. 

p.   109.    No.   1530.  profert,    in    Bibliotheca   academica  Halis 

Sax.   deprebendi.      Eleulherii  translatio  a.  1522.  bis  excusa 

est.     cf.  Panzer's  Annal.m  1.  c.  No.  1529.     Utra  vero  prior 

prodierit,  me  qujdem  fugit.      Nec  hoc  cerle  dicere   possum, 

ubi  terrarum  baec  translatio  typis  exsciipta  sit.     Fortasse  lit- 

teris  inversis  scriptum  est  „Arips,"    ita  ut  liber  Spirae  ex- 

cusus  sit.     Interpretem  autem,  qui  falso  nomine  Meliiloan- 

nis  Eleuthtrii '  se  nominat,  esse  Magistrum  Ioonnem  Eber- 

linum ,     Guntzburgo   oriundum,     equidera    non    dubitarim. 

Accedit,  quod  in  translationis  fine-scriptum  est :  ,,(£6  murt 

balb  ctr»a6  bcfferS  lommcn."  Constat  enim .,  Eber- 
linum,  qui  a.  1522  Vitebergae  fuit,  eodetn  anno  edidisse  li- 
brum  inscriptum:  ,,-wic  gar  geferlicb  sey.  So  ein 
Priester  kein  Eeweib  hal"  cf.  Panzer's  Annalen  II, 
91.  1462  et  1463. 

3.  Vitebergae  eodem  anno  1522  apologiae  interpretalio  Ger- 
manica  prodiit,   quae  inscribitur: 

„  £)a6  bie  $>ricfrec  <5c  tuctibcr  ncmen  mogen  »n  fotten. 
£>urc()  cnn  Ijocbbcrttmbtcn  trcff(icf)cn  ma  erft  im  latc»n  gc; 
-  jralt,  »or  bcfc()u§  tcb  bcfi  roiitbigcn  f)crrt  23arto(omci  S3crm 
fjarbf  probft  %\x  Jvcmbcrg  <5o  »on  fc»nc  93tfcf)off  geforbcrt, 
antrourt^u  gcben,  ba$  cr  »n  pricfterlicbe  ftanb,  c»n  iungf= 
frav»  $u  bcr  (Sc  gcnome  fjatt. 

Lecloreme,  lege  &  probabis,  Exp<*de  scnpturas  & 
argum^ta,  Fatebere  &  exclamahis  vllro,  nihil  iis  esse  soli- 
dius  nihil  verius.  Vt  rumpanlur  sexcenties  impii  lenones 
&  scortatores  Papistae  &  Romanistae ,  quoru  insania  et 
coecitate  fit,  vt  vbicunque  nobiles  illae  sacerdotu  sunt, 
sint  simul  spurcissima  &  putidissima  lupanana  Orbis." 

In  fine:  „©cbrucf  £u  tvittembcrg  »m  |»cp  »nb.|roen£igften 

Sar."  (Plagg.  2in4to.) 
liuius  libri,  quem  Punzerus  1.  c.  praetermisil,  exemplum 
in  Bibliotheca  Orphanotrophei  Halensis  nuperrime  inveni. 
Prodiit  auteni,  nisi  omnia  mefalluut,  ex  officina  Nic.  Schir- 
lentzii,  typograpbi  Vitobergensis.  Interpretalio  ipsa  a  ver- 
bis  latinis  saepius  recedit  et  sine  ulla  dubitatione  digna  est, 
ad  quam  diiigentiam  adbibeamus, 

4.   Mihi  nonduni  contigit,    ut    translationem    quartam   vi- 
derem.     Quae  quidem  sic  inscribitur: 

„7fnaHaibcttbcrger6  cr|bifc()of  bcrf  orbcrung  »ber6-c(ic()6  ftanfc 
()anbc(ainc6  crfamcn  g)rteftcrg  S3crnr)arbi  (e»ppfarrcr$  J\em: 
bcrger  fircbcn  cntfcbulbigung  »nb  antwurf."  In  fine:  „3u 
nu§  »nb  fiirgancf  gotltcfjcr  lcrc  »nnb  roerhcnt  bc6  I)c»tige6 
e»angc(i9.  ScrSBtttenbcrger  in  farcn  (ant.  3n.r»-c »nb. 
ryti.ior."    (Plagg.  3  in  4to.) 

cf.  Panzerum  1.  c.  No.  1528.  Ciii  quiderti  libro  etiam  ad  - 
dita  est  translatio  cpistohe  Btn.  Bernhardi  ad  Fridericum 
Princip.  Electorem  Saxon.   inscripta:    „©c()innrcb    iU  £er$og 

^ribericf)  gu  farcn  "  — 

Restat,  ut  moneamns,  cuique  harum  inferpretationum, 
illa  excepta,  qnae  Erfordiae  prodiit,  ex  hisloria  coelibatum 
quaedam  improbantia  addita  e>se,  quae  vero  et  in  libro  la- 
lino  primum  edito  et  in  Lutberi  opp.  desideraulur.  Ni- 
bilominus  tanien  recte  coniici  poti^t,  ipso  Melanthone 
autore  haec   adscripta   eat.      Cf.    quae   bac  de  re   Veesen- 


bergensis,  qui  nuper  Ecclesiae  suae  consensu  uxoretn 
duxit.  Ad  requisitionem  Archiepiscopi  Magdeburgcnsis 
supra  re  uxoria  Barthoiomaei  Bernhardi  Pastoris  Kem- 
bcrgcnsis  responsio"  *).  —  Ex  hoc  textu  latino  facta 
est  versio  germanica  **)  in  Opp.  Lutheri  a  Walcbio  edi- 
tis  Vol.  XV.  p.  235 k  Composuisse  hoc  scriptum  Melap- 
thonem  ***),  et  Doctores,  quos  alloquitur,  esse  Iuris- 
consultos  Vitebergenses  ****J  ,  docet  epistola  Melanthonis 
sequens  ad  Spalatinum.  Continet  vero  duo,  a)  apologiam 
ad  lurisconsultos,    b)  epistolam  apologeticani  ad  Eleclo- 


meyer  V.  D.  in  ephemeridibus  theolog. :  Theolog.  Stn- 
dien  u.  Kriiiken  etc.  Jahrg.  1831.  1.  Heft.  S.  125  seqq, 
proposuit.  Haud  scio ,  an  quae  dixi  et  latine  in  apologia  la- 
tina  a.  1522  edita  exhibeantur.     F. 

*)  Apologiam  Bm.  Bernhardi  latinam  ex  Lutheri  opp.  I.  H. 

Feustkingius  in  libro  recudendam  curavit,  qiiem  inscripsit: 

„Historia    clerogamiae  evangelicae   sive   de  primo    sacerdote 

marito  Lulheraoo,    Bartholomaeo    Bern.irdi,  schediasma  bf- 

stor.-theolog."   (Wittenbergae  1703.    4.)  p.  31  seqq.     Qui 

quidem  liber  et  sic  inscriptus   prodiit:    „Dispulatio  histor.  - 

theolog.  de  primo  sacerdote  maritoLutherano,  Barlbolomaeo 

Bernardi,  quam  sub    praesidio   /.    II.   Feustkingii  —  placi- 

diss.  disquisitioni  exponit  G.  Pi.  Bolze.    Wittenb. "   (1703. 

4to.       Apologia    manuscripta    olim    in   Bibliotheca    Paulina 

Lipsiae  asservabalur.      cf.  L.   lo.  Felleri  catalogum  Codd. 

MSS.  Bibliothecae  Paulinae  in   Academia  Lips.    (Lips.  1686. 

12.)  pag.  213.,  ubi  inscribitur:    „ApoIogiapro  M.  Barthol. 

Bernhardo   a  Feltkirchen ,     pastore  Ecclesiae  Kembergen- 

sis  pro  ducta   uxore,    scripta  ad   Consiliarios   Archiepiscopi 

Magdeburgensis,  setl  autore  Philippo  Melanchthone  A.  1521." 

Seckendorfius    in   Commentario    de    Lutberanismo    (Lib.   I. 

p.  170.)  haec  narrat:  „  Albcrtus  Cardinalis  ab  Eleclore  Saxo- 

niae  poslulavit,    ut  eum    (Bm.  Bernhardi)   Halas  ad   cau- 

sam  dicendam  sisteret,  Spalatino  teste,  sed  is  moras  comitei 

quaesivit  et  lictorium   illud  officium  dextre  declinavit.     Eiu« 

apologia   ad   pjficiales    Dioecesanos  Magdeburgensis  Ar~ 

chiepiscopatus  extat   T.  II.   len  Lat.  fol.  462  et  seqt/.  ad- 

modum  docta,   sed  a  Melanchthone  scripta,    quod  et  stj- 

lus  arguit  et  MS.  quoddam  Bibliothecae  Paulinae  Lipsien- 

sis  indicat.'"       Vid.   et  Eliae  Frickii  transiatio  germanica 

pag.  397.       Ex  iis  autem,    quae   in   fine  adscripta  sunt  (cf. 

Feustkingium  I.  c.  p.  39.),   apparet,    hanc  apologiam  mini- 

me  esse  autographam.     Nostram  quidem  aetatem  exemplum 

Lipsiense  non  tulit.     F. 

**)  Inlerprete  M.  Aug.  Tittelio.     F. 

***)  Melanthon  1.  c.  scribit,  se  praeter  germanicam  pro  Kcm- 
bergio  apologiam  et  latinam  dedisse  doctoribus  lurisconsul- 
tis  nostris.  Quaerilur  igitur,  num  Melanthon  et  germani- 
cam  apologiam  scripserit,  nec  ne?  Hoc  quidem  ex  his  ver- 
bis  sequi  videtur,  germanicam  apologiam  prius  scnptam 
esse,  quam  latinaui.  Iam  vero  in  apologiae  germankae 
exemplis,  quotquot  a.  1522  prodierunt,  ingenue  atque  apeite 
dicitur,  apologiam  germanicam  ex  libro  latino  in  Germam- 
cum  translatam  esse /ita  ut  vix  dubitare  possis ,  quin  ger- 
manica  apologia,  de  qua  Melanthon  I.  c.  yerba  facit,  iam  du 
dum  inlerieiil.     cf.  quae  supra  p.  16\  dixi.     F. 

****)  Quicunque  hucusque  hac  de  re  scripserunt,  ad  unuin 
omnes  putant,  apologiam  Consiliariis  Alberti  Archiepiscopi 
Moguntini  et  Cardinalis  inscriptam  fuisse.  Doctores  luriscon- 
sulti  nostri,  quos  dicit  Philippus ,  sunt  quidem  Consilis 
rii  Friderici  Principis  Electoris  Saxoniae,  bis  vero,  Phi- 
lippus  Veltkirchii  apologiam  ad  Consiliarios  Alberti  Halai 
Saxonicas  mitlendam  dedit.  Eamque  ipsi  Alberto  Cardinal 
re  vera  redditam  esse,  ex  FeJtkirchii  littens  ad  Fridericun, 
Principem  Electorem  apparet,  ubi  baec  ille  scribit:  ,  Quoc 
—  Dominus  Cardinalis  negat ,  meam  Apologiam  esse  suj- 
ficientetn "  elc.     F. 


425 


EPISTOLARUM     LIB.    II.     1521. 


426 


rem  *).  Episcopus  Mognntinus  petierat  a  Uuce  Elect , 
ut  Feldkirchius  milteretiir  Halam  ad  rationem  facli  red- 
dendam,  quod  vero  Elcctor  negavil. 

[Spalatinus  in  Annalen  etc.  (Loipz.  1718.  8.)  pag.  36. 
hac  de  re  haec  narrat :  „  nachdem  Iler  liartholomes  Feldl- 
kyrchen,  Probst  u.  farrer  zu  Kemberg ,  ein  gute  meyl 
wegs  von  Wittembeig,  etwo  Magdeburgischer  geistlicher 
Jurisdiction ,  fast  der  erste  priesler  war,  der  sich  inn  den 
Eestandt  begab;  Do  hub  sich  Jammer  vnd  not.  Denn 
der  Ertzbischof  zcu  Meintz  vnd  Magdeburg  Cardinal  Iler 
Albrecht }  geborner  Marggraf  zcu  Brandenburg  ,  als  der 
ordinari,  schriebe  etlich  maln  Hertzog  Fridrich  zcuSachs- 
sen  vnd  durift  ihm  anmuten,  das  er  ihni  solle  bemelten 
Pfarrer  zcu  Kembcrg  schicken :  Denn  es  war  ser  vbel 
gethan,  das  man  sicfi  aus  dem  ferlicben ,  sundilu  hen, 
schendtlichen,  ergerlichen  vnd  gotslesterlichen  Celibat  in 
den  lieben  heiligen  Eestandt  solt  gehen.  Ilerlzog  Fried- 
rich  hielt  sich  aber  aus  Gottes  gnaden  alsso  mit  Christ- 
iichem  glimpf,  auf  das  er  nye  zcu  keinem  Schurgen  an 
keiner  geisllichen  person  wurd.  Vnd  sonderlich  randten 
sich  die  starken  Helden  Meintz  oder  Magdabui g ,  Meis- 
sen  vnd  Mersburg ,  oben  genant,  ser  matt  an  ihm  ab, 
das  si^  letzlich  daheim  bliebenn."  Quantopere  Lutherus 
ipse  Bartholomaeo  Praeposito  metuerit  ex  iis  videmus, 
qtiae  Philippo  die  2.5.  Maii  1521  (ap.  deWette  II,  11.)  scri- 
bil :  .,Pro  Praeposito  Cameracensi  metuo ,  ne  expellalur, 
atque  tum  duplo  egeal  venlre  et  quotquot  inde  venlres 
processerint:  sed  fidem  si  habet,  Dominus  vivil,  paslor 
omnium,  per  quem  nec  ales  esurit."  Feldkirchius  autem 
etCJ/ricumdeHutten  sibi  patronum  apud  Cardinalem  Alber- 
lum  adsci visse  videtur :  cf.  quae  Huttenus  Praeposito  cuidam 
(Bartholomaeo  Bernhardi)  die  6.  m.  Iulii  a.  1521  respondet 
in  lac.Burckhardi  de  Ulrichi  de  Hutten  fatis  ac  meritis  coni- 
mentarii  P.  II.  pag.  213.  et  in  Hulteni  opp.  ed.  Miinch 
T.  IV.  p.291. —  Fueruntquidem,  qui  dicerent,  Barlholo- 
maeum  Praepositum  die  Bartholomaei ,  i.  e.  die  24.  m. 
Augusti  a.  1521  nuplias  celebrasse,  eamque  ob  rem  diem 
S.  Barlholomaei  appellari  diern  liberationis  Pastorurn. 
Hoc  quidem  affirmaut  /.  H.  Feustkingius  I.  c.  pag.  28.  et 
K.  Glo.  Dietrnann  in  libro :  Priesterschaft  in  dem  Cbur- 
furstenthum  Sachsen  P.  IV.  pag.  612.  At  ex  Lutheri 
epistola  ap.  de  Wette  T.  II.  p.  9.  et  ex  Melanthonis  ad 
Spalatinum  litteris,  quae  subsequuntur ,  satis  superque  ap- 
paret,  utrumque  errasse.  De  vita  Bartholomaei  Bern- 
liardi,  qui  d.  21.  m.  lulii  a.  1551  Kembergii  mortuus  est, 
cf.  1.  H.  Feustkingii  commentationem  iam  supra  iauda- 
tam  et   eiusdem   aucloris   librum,    qui   inscribitur   ,,  Srbcrt 

bcfi  ctften  »efcf)ftcf)ten  «PrebigerS  JBartfyofom.  SScrnljarbi  »on 
$etfcftrcfjcn  "  (2Bfttcu6.  1705.  4  )  et  quae  supra  pag.  166. 
dixi.  Scripturam  apologiae  discrepautem  equidem  ubique 
notavi  et  ita  quidem,  ut  signo  „K."  apposito  apologia  ger- 
manice  Erfordiae  a.  1522  edita  noletur,  deinde  signo 
%%A."  apologia  germanica,  quae  Aripsiae  (Spirae?)  pro- 
diisse  dicilur,  denique  signo  „F. "  apologia  germanica, 
quae  Vitebergae  a.  1522  typis  exscripla  est.      F.] 

(Ad  Iurisconsultos  Vitebergens*s.) 

Iliximii  Domini  Doctores  ') ,  quia  ad  vos  ductus  2) 
sum,  ad  reddendam  facti  mei  rationem,  breviter 


1)  Eximii  Dom.  Doct.]  Liber  germanice  Vitebergae  a.  1522 
editus:   „Erwirdigenn  gunstigeu  heriT."     F. 

2)  duclus]  Lutheri  opp.:  vocatus.  E. :  „fotcf)  »ot  cuch  Qd 
btacfjt  bfnn."  A.:  „(o  t)c|  »ot  e  xv.  —  gcfotbett." 
V.:  „  Sttachbem  tcf)  »ot  euct)  geforbett."    F. 

*)  Cave  pules,  Melanthonem  utramque  apologiam  uno  eo- 
demque  lempore  scripsisse.  Ex  iis,  quae  supra  dixi,  ap- 
paret,  m.  Iulio  a.  J  521  missam  tsse  Bartholomaei  apolo- 
giam  ad  doctores  lurisconsultos.     Quae  quum  Alberto  Car- 


subiiciam,  quae  in  hac  re  mea  conscienlia  sen- 
tiat3),  et  quaeso  per  christianam  charitatem,  ita 
non  sit  4)  molestum  diligenter  audire  et  cogno- 
scere  s)  hanc  causam,  ut  ego  simpliciter  et  6)  can- 
dide  7)  proponam. 

Principio  negare  non  possum  nec  debeo  s), 
uxorem  virginem  me  duxisse;  id  enim  si  nega- 
rem,  impie  offenderem  9)  meam  ecclesiam,  quae 
cum  ,0)  hactenus  persuasiim  habeat,  legitimas  esse 
nuptias  meas  "),  nunc  pia  ratione  offenderetur, 
si  ipse  vocarern  l2)  scortationem  vitae  meae  genus. 
Decet  episcopum  sine  crimine  esse,  ut  Apostolus 
Paulus  non  semel  ,3)  ait.  Ego  crimen  agnoscam 
ecdesiae  praefectus?  Paulus  ne  gentibus  quidem 
vult  vitam  christianorum  scandalo  esse.  Ego  au- 
tem  H)  fratribus  offendiculum  posuerim,  si  agno- 
scam  ,5)  scortationem  ,6).  fateor  igitur  ')  ductam, 
et  fatebor  ls) ,  nuptias  esse  legitimas,  donee  mihi 
hunc   spiritum  Christus   dederit.       Coegerunt  19), 


dinali  minime  satisfacerit,  suo  quoque  terrfpore  BartJio/omaci 
litterae  ad  Fridericum  Electoremscriplae  sunt.  Accedit,  quod 
litlerae  ad  Principem  neque  in  apologia  a.  1521  latine  edita 
exhibeantur,  neque  in  translalionibus  tribus  Germanicis,  li- 
bri  latini  primum  editi  quae  a.  1522   prodierunt.      F. 

3)  conscient.  senliat.]  Lutheri  opp. :  sentit  conscientia.     F. 

4)  Emendator  exempli  Berol.  adscripsit:  „vobis."     F. 

5)  diligeuler  audire  et  cognoscere]    V.:   „ftcifftg   aucf)    $U   hiis 

ten,  grunbttcf)  cin|unef)mcn  »nnb  §uuorftef)cnn."   F. 

6)  el]  Lutheri  opp. :   ac.     F. 

7)  simpliciter  et  candide]  V.:  „ettnfattig,  ftat  »nnb  ane 
f)cucf)fen  obcr  »otfcccfcnn."    F. 

8)  nec  debeo]  Desunt  Lutheri  opp.  E. :  „fo  roif  icf),  »nb 
fof  aucf)  ntt  »orncincn  "  A.:  „foft  »n  tniif  befennen" 
V.:  „foK  »nb  fan  icf)  nitt  »ornc»ncn."    F. 

9)  offenderem]  Lutberi  opp. :  fallerem.     E. :  „fo  geb  tcf)  — 

grofj  ergemt  fj."    Sic  et  A.  et  V.     F. 

10)  quae  cum]   V.:  „ban  f*o  me^n  gan$  tjcrfamfung  t»nb  pfar* 

»ofcf."    F. 

11)  esse  nupt.  meas]  Lutheri  opp. :  nuptias  meas  esse.     F. 

12)  si  ipse  vocarem  etc.]  V.:  „fjo  fcf)  fcfbj^  met)n  Icbcn  [hai> 
k>  o  1 1  c  1 1  ))  ()  r  m  i  t  »  o  1 1  c  15  h  e  n)  «)n  hutcrc»  l)  1 1  b  c  o  b  c  t 
ncnnctt."    F. 

13)  non  semel]  V.:  „fafl  an  »ifn  ortcn  fe»net  cptftcln."    F. 

14)  aulem]  Lutheri  opp. :  etiam.      E. :  „3c^  af)Ct."     F. 

15)  posuerim ,  si  agnoscam]  Lutheri  opp. :  ponam,  si  agno- 
vero.     F. 

16)  si    agnoscam    scorlatipnem]     E. :     „fo    icf)    fkfennen    fotf, 

mein  flanbt  tt>erc  cin  bu&cn  lcbcn."  A.:  „fo  ich  m»ncn 
ftanb  »nccltcf)  crfcnnt."  V.:  „flo  icf)  bcfcnt,  baS  bffct 
mcin  angefangcn  ftanb  hurcrc»  wcre."     F. 

17)  igilui]    Lutheri   opp.:   itaque.       V.:    „2)erf)air>,    tietcn 

f)crn,  Ocfcnnc  icf)."    F. 

18)  fatebor]  Liber  Erfordiae  edilus:  „faleor,"  quod  v»ro 
iam  in    exemplo  Berolinensi  emendatum  est.      E. :    ,,»nnb 

reit  ia$  aucfj  affo  Ocfenncn."  Sic  et  V.  —  E.:  „bcfcnne 
barncbcn  mctn  hocb^cot,  af6  6f)riftftcfj  (fo  fang  tcf)  off  cr^cn) 
»f5fcf)te»e  »nb  ntcf)t  wibettuff."    F. 

19)  Coegeruni]  V.:  „3um  anbetn,  fo  fjabcn  —  mfcf)  qu 
btuctct  »nnb  tjroungen."    F. 


427 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1521. 


428 


trt  dncerem,  conscientiam  meam  20)  hniusmodi 
rationes,  quae  omnes  pias  mentes  movere  debent 
merito  2I),  quantumvis  obstent  vulgata  opinio, 
consuetudo,  vis  pontificum  22)  et  tot  seculorum 
consensus.  At  Christianae  mentis  est,  spectare 
potius,  quidChristus  postulat 23),  quam  quid  pro- 
bant  24)  homines,  ut  Paulus  ait  25):  8*  adhuc  ho- 
minibus  placerem,  Christi  scrvus  non  esscm,  et 
apud  Matthaeum  Christus  26) :  Sine,  mortui  sepe- 
liant  mortuos  27). 

Quod  meum  factum  non  modo  impium  2fi)  et 
alienum  a  religione  iusiurandi  et  obedientiae  29) 
dicitur,  sed  et  temerarium  et  nequam,  facile  ex- 
cusabiiur  temeritas,  ubi  excusavero  impietatem 
et  periurium ,  atque  utinam  viderent  spiritualibus 
oculis  consilii  mei  rationes  ii 30),  qui  sic  caussan- 
tur  temeritatem.     Ecce  autem  facti  mei  rationes. 

1.  3l)  INusquam  J2)  damnavit  aut  lex  aut 
Evangelium  nuptias  33)  ,  nec  ulli  statui  hominum, 


20)  ut  ducerem  consc.  meam]  Lulheri  opp. :  „meam,  ut  du- 
cerem,  conscientiam."     F. 

21)  movere  deb.  merito]  Lutheri  opp. :  merito  movere  de- 
bent.     F.      - 

22)  vis  ponlificum]  Lutheri  opp.:  ius  Pontificium.  E. : 
„gcrcaft  bcc  SMfcftoff."     A. :  „ba$  gciftficf)  vtdjt."      V.: 

-„bcS  93apft  rcc!)t."    F. 

23)  -postulat]   Lutheri  op.p.:  postulet.     F. 

24)  probantj   Lutheri  opp. :  probent.     F. 

25)  Liber,  qui  Erlbrriiae  prodiit ,  ad  marginem  habet  verba : 
„  Ad  Gala:  1."  Lulberi  opera  in  ipsa  Apologia  exhibent 
verha   „  ad  Ga!aUs."     F. 

2;i)  ap.  INIatth.  Christus]   Lutheri  opp.:   Matth.  8.     F. 

27)  sine,  morlui  sepeliant  mortuos]  Lutheri  opp. :  Sinite  mor- 
tuos  sepelire  t>  orluos  suos.  E. :  „(§rtafj,  i>.a$  bic  totcn 
irc  totcn  bcgrabcn."  V.:  „2afj  bie  tobten  bie  tobtcn  bcgra: 
ben."     A.:  „laf>t"  k.     F. 

28)  impium]  Lutheri  opp. :   inopium.     F. 

23)   ins  iurandi  et  obedientiae]   Lutheri  opp. :    iure  iurando  et 

obedientia.  E. :  „  &a$  abcr  mc»n  »orncmch  nit  aflctn  got; 
lofftg  tinb  frembb  gcf)e»ffcn  nrirt,  at§  nricbcr  bic  gelobte  tti 
tibti  »nb  bcS  gci)erfam$."  A.:  „n:t  attcin  aT3  feeerifcf)  »nb 
nribcr  iitetn  CYjti  onb  gel)orfam."  V.:  „nit  afTcnn  »ncf)rtftttcf) 
»nb  »ngot(icf) ,  f;bnber  attcf)  bcm  ttjbt  £u  cntfcgcn,  bcm  gcs 
f)crfcitn  m  nribbcr."    F. 

30)   ii]   Lutheri  opp. :  hi.     F. 

81)  THumeri  1.  2.  et  cet.  desiderantur  in  Luth.  opp.  V.  et  E. 
V.  haec  addit :  ,,3um  brittcn  fc»nt  for§  bifjc  mennS  »or= 
ncf)m>cn§  gruvtt  onb  *rfacf>cn,  bo  mtt  icl)  ban,  nocf)  bcm 
fie  »  ff  bj  ftax  gots  'roortt  gcgrunbt,  »cr(;off, 
»nb  nit  alUi-n  »crf)off,  fjonbet  gcwtS  bon  3 u  = 
belrcficn,  »nb  bj  ftc  nocf)  mcnfcl),  nocf)  engct, 
nocfi  tcuffet,  noct)  tob,  nocf)  ficltc  roirtt  ftiirjscnn 
eber  ombft-offcn  ntiigcn.     2>nnb  feint  cbcn  bie." 

32)  Nusquam]  Lutheriopp.:  nunquam.  E.  et'V.:  „mrgcnt." 
A.:  „tn  bec  ganacn  bibel  nonbcrf."    F. 

33)  Nusquam  —  nuplias]  V.:  „  ©g  fjat  baS  ©«angdium  abct 
lai  gcfc§  9J?oft  nirgcnt  fck  ef)c  »crbottcn,  fjonbcc  ftc  ift  »m 
gcfcfe  tritl  mefjr  atfj  cn  2Cbraf)am,  Sfaac,  Sacob,  Sofcpf)  .>c. 


sive  clericorum  sive  laicorum ,  interdixit  Christus» 
Sic  3*)  enim  scriptum  3S)  apud  Matthaeum  36):  non 
omnes  capiunt  verbum  istud  37).  Et  iterum38): 
ifui  potest  capere ,  capiat ;  ubi  Christus  non  modo 
non  praecepit  coelibatum,  sed  significavit  etiam, 
non  posse  conlinere  nisi  eos,  quibus  ,<9)  datum  est. 
hac  voce  ,0)  merito  terreri  debebant  ii  4I) ,  qui  se 
promiscue  addicunt  coelibatui  42),  quando  non 
omnium,  sed  paucorum  donum  perpctuae  conti- 
nentiae  esse  Christus  significat. 

2.  Paulus,  velut  exponens  Christi  senten- 
tiam  43),  eadem  prolixius  et  copiosius  docet;  notus 
est  Iogus  41) :  Unusguisaue  proprium  donum  ha~ 
bet  ex  Deo,  unus  ouidem  sic,  alius  vero  sic.  Et 
iterum  4i):  Si  acceperis  uxorem,  non  peccasti, 
Et  tandem  quasi  mire  sollicitus,  ne  vkheretur  exi- 
gere  coelibatum,  subiicit:  hic  totus  sermo  meus  46) 
ad  utililatem  veslram  scriptus  est  *7),  non  ut  vo- 
bis  laqueum  iniiciam,  id  est,  ne  captivos  fa- 
ciam  ulli  generi  vitae.  ubi 4S)  Paulus  veretur,  ne,  j 
si  exigat  coclibatum,  laqueum  iniiciat.     Quomodoi 


»nb  atlcnthntben  «n  bcr  fcf)rifft  cfirltcf)  vnb  grof*  getobt  r>nnb 

angc|ogcn."  In  A.  desideratur  translalio  verborum 
„damna^it  aut  lex  aut  Evangelium,"  ilem  verborum: 
„ sive  clcricoruni  sive  laicorum."     F. 

34)  Sic]  Liber  Erfordiae  edilus:  Sicut.     F. 

35)  scriptnm]  Lnllieri  opp.:  scriplum  est.      F. 

36)  ap.  Matth.]  Lutheri  opp. :  Matlh.  19.     F. 

37)  Iviitlieri  opp.  addunt:  „sed  quibus  datum  est,"  quae  rero 
nec  in  E.,  A.  et  V.  translata  sunt.     F. 

38)  iterum]  Lutheri  opp. :  postea.  In  V.  translatio  verbo- 
rum  „et  iterum"  praetermissa  est.     F. 

39)  conlinere  —  quibus]  Lutheri  opp. :  contingere,  nisi  quv- 
bus.  In  libro  Eriordiae  edito  male  scrihilur  „conlineri" 
pro  continere.  E.  et  A.:  „ha$  ficf)  nt)mant  Ctt  tf)  a  tten 
mag."  V.:  „ia&  ntcmant  miig(tcf)  fe»  ficl)  ^u  cntfjalj 
bcn."     F. 

40)  hac  voce  etc.]  A. :  „<S6  fottett  ivot  »or  ber  ftnilt  got: 
tc6  crfcfjrcctcn. "  V.:  „©19  l)of)C  trcffltcf)  mort  folt 
biatg  crfcf)rccfcn."    F. 

41)  „ii"  deest  Lutlieri  opp.     F, 

42)  V.:   „bic  at^o  f)ine»n  bftnb  »nb  tofl  plumpen."     A.:  „bi 
fo  gar  uttucrfunncn  tn  gctftticf)cn  orbcn  hincin  ptumpcn."  E, 
„bic  ftcf)  atfo  ane  rntcrfcf)cibt  in  ein  fotcf)  lcbcn  rocnben  root* 
kn."     F. 

43)  Lutheri  opp.  addunt  „  1.  Corinth.  7. ,"  quae  in  libro  Er- 
fordiae  edito  ad  marginem  scripta  sunt.     F. 

44)  est  locns]  Lutheri  opp. :  locus  est.  Verha  „nolus  es 
locus"  translatio  Vitehergae  editae  non  habet.     F. 

45)  iterum]  Lulhcri  opp. :  paulo  post.  E. :  „  abcrctnft."  A. 
..fcfincl  licrnacf)."    ^ic  et  V. :  „  batb  crnncf)."    F. 

46)  sermo  meus]  Liber,  qui  Eifordiae  prodiit:  sirmo  es 
meus.     F. 

4?)  scriptus  est]  Libcr  Erfordiae  editus  :   scriptus.     F. 

48;   ubi]   Lulheri  opp. :  Vide.     F. 


L 


429 


EPISTOLARUM     LIB.   II.     1521. 


430 


ig-itur  Pontificum  de  coelibatu  traditiones  vocabi- 
mus,  si  non  49)  laqueos  iuxta  moreinPauli? 

3.  Iam  in  iis  so)  verbis :  melius  est  nubere, 
juam  uri,  exigit  Apostolus,  ut  nubant,  qui 
aruntur,  id  est S1),  qui  furorem  carnis  sentiscunt; 
tiam  id  vocat  uri.  docet  autem,  duo  esse  genera  S2) 
^stitatis.  Alterum  ubi  cum  flammis  carnis  si- 
Tiulaturcastitas;  alterum  divinitus  datum  "),  cui 
lil  cum  isto  solito  furore.  Quae  s*)  quid  attinet 
rerbis  clarioribus  depingere?  ")  prioribus  nuptiae 
mperantur,  posteriores  sunt s6) ,  de  quibus  Chri- 
itus:  non  omnes  capiunt,  sed  quibus  datum  est. 
3  utinam  ista  ")  considerassent,  qui  abominabi- 
emlegem  de  coelibatu  sanxerunt,  qui  peliexerunt 
id  sacerdotia,  ad  monasteria  imbecillem  iuven- 
utem  ss). 

^  ^  4.  Necpermittemus,  haec  aChristo  etPaulo 
aicis  tantum  dicta  esse,  sed  ad  sacerdoles  etiam 
•ertinere,  satis  arguunt  loci  illi  in  epistola  priori 
d  Timotheuin  et  in  ea,  quae  ad  Titum  scripta 
st,  ubi  Paulus  vult,  Episcopum  unius  uxoris 
sse  virum  s9) ,  filios  habentem  subditos  cum  omni 
astitate  etc.  60). 


49)  si  non]  Lutheri  opp. :  nisi  non.     F. 

50)  iis]    Lutheri  opp.:  his.     F. 

51)  id  estlSic  et  trauslatio  Vitebergae  edita:  „ba<Sift."  Li- 
bro  hrfordiac  latine  edito  verba  „id  est"  desunt  E  ■ 
,.  »  n  b  cntpftnben  bic  ht§."  A. :  „  »  n  b  brunft  (n  ffeifcfj  U-. 
ftnbcn."    F.  ii/ 

52)  esse  genera]  Lulheri  opp. :  genera  esse.     F. 

53)  daium]  E. :  „i>a$  »on  got  gcgcbcn  ift."  W.:  „boS 
»on  gott  §onbertich  geben."  A.:  „totnpt  »ou  qott." 
Luthenopp. :   datur.     F. 

54)  Quae]  Liber,  qui  Erfordiae  typis  esscriptus  est:  quem 
(sc.  locum).     F. 

55)  Translaiio  germanica,  Vitebergae  edita  haec  habet : 
..SSttnb  wai  ifte  notf)  »on  bet  rjcff ttgcn  fitft  roiitten 
»nnb  brunfi  bct?  flctfch$  bcutfcf)cr  abcr  Hctcc  fcu  re- 
benn,  cyn  ocbrr  trcgt  bcn  ottcn  abam  be» 
ftch."      F. 

56)  sunt}    Lutheri    opp.:     si,,it.       Translatio    Vitebergensis: 

„9cun  bcn  crften,  bic  f»  brunft  fiitcnn,  tvirtt  btc  cpc  aucfj 
»on  apoftcfn  gebotrcn,  bie  anbern  fcin  btc  tf)ctvrcn 
o  n  n  b  I)  o  cf)  b  c  g  a  b  t  e  n ,  bo  GfjriftuS  »on  fagt "  u.  f.  t».    F. 

57)  ista]  Liber  Erford.  editus :  isli. 

58)  qui   pellexerunt  -  iuventutem]     E. :    „bte    OUcfj   gcreDfeet 

tmnb  gctorfet  habcnoU  jurprifterfchafft,  3un  ftofiern  htU 
lt?  W.M'*}***  0nub  *>«ff«tb  inbcr  iugcnt."  A.: 
«nte  fo  ful|ct)Itcf)  bte  oncrfarcn  fcf)t»acf)c  tugcnt  gelotft,  ia  tvot 
<Sf)orf)ern  snb  Gl  ofter  obgel  ju  tverben."  V.:  „j>|e 
»|o  ftc j»u-K  ($u  genjWfchcji  ftcnbcn,  tchnenn  pnn  ^faffcrc» 
onnb  Wuncbcm)  gcrcicf)t  (sicpro:  gcrcifet)  nabenn  bte 
artnc  onuorftcnbtgc  Sugcnt."    F. 

59)  esse  virum]  Lulh.  opp. :  virum  esse.  Translatio  Vjfeb. : 
„<S»n  25ifcf)off  abcr  ^farrcr  folt  fc»n  e»n  Onfttffflicb 
man,   bcr  cin  t»c»b  habe"  u.  f.  t».    F, 

6©)  „etc."  deest  Lulheri  opp.      F. 


Ex  iis  6I)  satis  constat  62),  nuptias  non  esse 
prohibitas  sacerdotibus  6J)  iure  divino. 

Et  constat  ex  historiis  dignis  fide  6*),  sub 
auspicio  6S)  Ecclesiae  non  fuisse  a  connubio  alie- 
nos. 

1.  Quis  enim  nescit  in  Actis  Apostolicis  Phi- 
lippum,  quem  scriptura  vocat  Evangelistam  66), 
ne  nesciremus,  sacerdotem  fuisse?  67) 

2.  Et  Eusebius  de  Petri  uxore  pleraque  6R). 

3.  Nota  est  Spiridionis  historia,  qui  fuit 
Cypri,  ni  fallor,  episcopus  69). 

4.  Habuit  uxorem  Hilarius,  vir  nulli  70) 
Episcoporum  occidentalis  Ecclesiae  secundus. 

5.  Duratque  7I)  mos  nubendi  in  Graeciae  72) 
Ecclesia  ad  nostra  usque  tempora. 

Et  accepit  iugum  hoc  7i)  infoelix  Germania 
sero  admodum,  nec  nisi  coacta  7t),  ut  docent  mo- 
numenta  historiarum  ecclesiae  Coloniensis.  Item 
Constantiensis  ecclesiae  7S). 

Porro  scripturae,  quas  citavimus,  plerae- 
qne  non  solum  76)  volunt  licere  nuptias  quibus- 
vis,  sed  imperant  etiam  iis77),  qui  sentiunt  car- 
nis  lgnets    _). 


61)  iis]  Luth.  opp.:   his.     F. 

62)  constat]  Luth.  opp. :  apparet.     F. 

63)  sacerdotibus]  Deest  libro  qui  Erfordiae  prodiit.     F. 
61)  dignis  fide]  Luth.  0|>p. :  fide  dignis.    /'"'. 

65)  sub  auspicio]    Luth.  opp.:   sub  auspiciis.     F. 

66)  vocat  Evang.]   Luth.  opp. :    Evang.  vocat.     F. 

67)  A.:  ..eejSt  im  bttct)  bcr  2(poftct  gcfcf)icf)t,  ftnbt  fr  boS  9>htV 
tippu^  t>ier  bochtcr  gcf)abt,  »nb  nennct  ja  Suca6  ctn  cuongc= 
Itften ,  ba5  rotr  »c  ctn  prtcftcr  brau^  »crftunbcn. "  (cf.  Aeta 
apost.  XX  J,  9.)     F. 

68)  pleraque]  Luth.  opp.:   multa.     F. 

69)  Translatio  Vilebergensis  addil:  „bcr  C»n  m«»6  »nb  fnnbct 
gchabt."    F. 

70)  nulli)  Liber  Erfordiae  editus  „nulla"  (sc.  parte),     F. 

71)  Dwalque]  Luth.  opp. :  duravitque.  E.:  „  t|r  b«t  brauc^ 
nacf)  (nocb)  btpf)»cr."  A.:  „hat  btefelb  gcir-onhttt  —  m  an 
»n<5  gcrcicht."  V. :  „  fcic  wcrif  .—  ()at  aucf)  —  btjihcr  —  gte 
tvcrt."    F. 

72)  Graeciae]  Luth.  opp. :  Graeca.     F. 

73)  iugum  hoc]  Luth.  opp.:  hoc  iugunn.     F. 

7i)  Translatio  Viteb. :  „fcf)rc  »ngcrn  »nb  fangfam  »nb  ouch  nit 
anbcrS  bcn  gc|»uungcn  »nb  mitt  ootbrtcfi  »nb  »ns 
w i  f  n."    F. 

75)  eccfesiae]  Deest  Luth.  opp.      In  libro  A.  in-terpres  addit : 

„9Iouctcru6  boc  ^eit  befcfjretbct  fe§t  6oftcn|ct  onb 
SOJcngcr  bietumb."  Et  ad  marginem  ibidem  haec  typis  ex-. 
scripta  sunt:  „  3)urcf)  bepftttch  tvafferbfofen,  b|  firtt  JRomtfch 
buflcn."    F. 

76)  „soIum"  deestlibro,  qui  Erfordiae  prodiit.     Ft 

77)  iis]  Lutheri  opp. ;  his.     F. 

78)  caruis  igneis]  Luth.  opp.:  igues  caruis.     F. 


431 


EPISTOLARUM     LIB.  II.     1521. 


432 


Et  de  iure  divino  hactenus.     Nunc  de  homi- 
num  traditionibus  79). 

At  patrum  constitutiones  arcent  a  nuptns; 
Jpsi  viderint  80),  quam  rationem  constitutionis 
huius  S1)  deo  sint  reddituri,  qui  tantum  onus  im- 
posuerunt  isti  hominum  generi  S2),  qvios  sacerdo- 
tes  vocamus.  Equidem  nil  83)  dubito  pseudo- 
prophetas  pronuntiare  84)  ,  quicunque  tandem  fue- 
rint  huius  legis  autores. 

Deinde  hoc  addo,  non  esse  ohtemperandum 
traditionibus  humanis,    sicubi  8S)  per  eas  pericli- 
tatur  conscientia  ,  ut  scribitur  in  Actis  8fe):   oportet 
deo  magis  obedire,  quam  hominibus,  et  ad  Co- 
rin    8:V    prelio  magno  empti  estis ,    nolile  servi 
hominumfieri86),   et  iterum  89):    omnia   vestra 
sunt,    sive  Paulus,    sive  Apollo ,    sive  Cep/ias. 
Et  ad  Golossen.  90):    Si   una  cum  Christo  mor- 
tui*1)  estis  92),  quidadhuc  ceu  viventcs  iraditw- 
nibus   vexamini?      Non  his  tantum,    sed  et  ple- 
risque   aliis  locis  93)    docet  scriptura,    m^nostra 
potestateesse,  de  hominutn  traditiuncuiis    4)  dis- 
pensare  pro  nostro  spiritu,  quoties  per  eas  pen- 
clitamur.     Et  periclitabar  ego  9S).     Quid  vero  fa- 
cerem?     Num  divinam  legem  potius,  quae  scor- 
tationem  vetat,  quam  pontificias,  quae  nuptiis  in- 
terdicunt,   violarem?     Quis  hic  tam  durus  fuerit 


episcopus  96),  qui  suam  legem  sic  exigat,  ut  vio- 

letur   divina?    aut   qui  volet  fratris  sui  animam 

propter    stultam    hominum     observatiunculam  97) 

perire?      Si    corpus    alicuius    ieiunio     parascevcs 

periclitetur ,     nonne    illi    etiam    imperabitur,    ut 

edat?    at   quanto   pluris    est   anima,    quam  cor- 

pus98)?      Annon  turpe  est  ").,  cum  suam  ipsius 

animam    posuerit   Christus    pro   ovibus  suis  JC0), 

nolle  cedere  Christo  episcopum  frivola  traditiun- 

cula  101)?      Omnia    fiebat    Paulus    omnibus  102); 

iis  10J),    qui  sine  lege  erant,   tanquam   alienus  a 

lege,  iis10i),  qui  erant  sub  lege 104),  tanquam  legis 

observans  10S) ;  hi  cogunt,  in  sua  instituta  106),  in 

suas  traditiones  transformari  107)  gregern,   tantum 

abest  10S),    ut   gregis   imbecillitati  ipsi  se    attem- 

perent. 

Iam  hoc  ,09)   quoque   considerandum  est  1>0), 
quod  scribit  ad  Timotheum  U1)  Paulus,  fore,  ut 


79)  la  libro  A-  verbis:   „»on  bcn  mcnfchen  gebotten"  inter- 
pres  adscriptit:   „obet  trcumcn."     F. 

80)  ipsi  viderint]   Luth.  opp.:   Primum  ipsi  viderint.      Sic  et 
translatio  Viteb.  :  „»0t  Ct)n6  fag  tch.       F. 

81)  constitut.  huius]  Luth.  opp.:  huius  constitutionis.     F. 

82)  isti  hom.  generi]  Lulh.  opp. :  generi  hominum.     F. 

83)  Equidem  nil]  Luth.  opp.:   Cerle  ego  non.     F. 

84)  pronuntiare]    Liber  Erfordiae  editus :  numerare.     F. 

85)  sicubi]    Liber,  qui  Erfordii  edilus  est :    „scribj,"  quo  de- 
leto  emendator  exempli  Berol.  scripsit:   „ubi."     F. 

86)  ut  scribitur  in  Actis]  Luth.  opp. :    Actor.  5.     F. 

87)  ad  Gorin.]  Lutb.opp. :    1.  Cor.  8.      F. 

88)  servi  hom.  fieri]  Lulh.  opp. :  fieri  servi  hom.      F. 

89)  Lutheri  opp.  addunt  „1.  Corinth.  3.,"  quae  nota  in  mar- 
gine  libri  Erfordiae  editi  adscripta  est.     F. 

90)  ad  Coloss.]  Luth.  opp. :   ad  Coloss.  2.     F. 

91)  mortui]  Luth.  opp. :   intermortui.      V.  el  A.:    „nut(Sf)vi: 
fto  gejtotben  »on  ben  (Stcmentr tt  bi^et  rceft."    F. 

92)  Luth.  opp.   non   ita  recte  addunl    „etc."   fpost  verbuni : 
estis).     F. 

93)  „k>cis"  desideratur  in  Lutheri  opp.     F. 

94)  traditiunculis]  Luth.  opp. :  traditionibus.     F. 

95)  Verba  „Et  periclilabar  egov  inlerpres  Vitebergensis  non 
transtulit.     F. 


96)  Quis    —    episcopns]    A. :    „V»clchct  btfchoff  r»Ct  fo  gat  d» 

ochg."  V.:  „2Bi(ch  <Bt|choff  obbet  SSapft,  t3o  et  tcfjt* 
I) a tO  wct)ft  (i.  e.  mcife)  tjt  roittt  boch  po  gtaufam  »nnb 
enuotfchcmpt  fct)n."    F. 

97)  hom.  observat.]  Luth.  opp.:    observat.  hom.  ^  V. :   „»m& 
ct)n$  ncttifchen  blinben  mcnfchcn  gefc£  reiltcn."    F. 

98)  estanima,  quam  corpus]  Luth.  opp. :  esus  animae,  quam 
corporis.     F. 

99)  „est"  desideralur  in  Lutheri  opp.     F. 

100)  cum   suam  —  pro  ovihus  suis]    Lutheri  opp. :    cum  ani« 
mam  Chiistus  suarn  pro  ovibus  suis  dederit.     F. 

101)  Christo    —   traditiuncula]    Lwtheri   opp. :     Christianum 
Episcopum  frivolam  traditiuncnlani.      A.  :    „  bj  feittcn  ge« 

bottcn  nicht  voit  roeichcn  cin  temctlicfjeS  ©cctctlin ,  itn  (i.  e 
3vtcn)  (fo  got  t»il)  eincS  bifcfpffi,'?"    E.:  „ba6  einStfcfjof 
nit  roetcfjen  roit  »onn  fcinct  ftcttentichct  befcfnvetung."     V. 
„ba6  etjn  ©htiften  bifcheff  nit  fot  ettvaS  tjut  fcctcn  hcil  an  *i 
ncm  loficn  menfchcn  gcfc§  nachtaffen  1 "    F. 

102)  Omnia  —  on.nibus]  V.:  „^autufi  f)atte  Cjebutt  Onn' 
worgtcttcht  ftch  attcn."     F. 

103)  iis]  Luth.  opp. :   bis.     F. 

104)  qui  erant  sub  lege]  Lutb.  opp. :  qui  sub  lege  erant.     F. 

105)  E.,  A.  et  V.  addunt:  „1.  dovitt:  9."    F. 

106)  hi  cogunt  in  sua  instituta  etc  ]  A.  :  „2Snfct  Tfpoftct  [a 
marginem  scripsit  interpres,  „b<\$  tft  ttnfet  bapjt  »« 
lufchoff"]  itvincjcn  vai  tvtc  baS  »icdj  irc  cjcfc|  jufjattcn. 
V. :  „SSnfct  btfchoffe  gmwngen  ottnb  btingcn  bi 
uttbetfaffcn,  t)t  oef c|,  onftat  ottb  gtcwcl  i 
^atbcn,  » n b  fut§  »mbbat  nach  i\i  te b cn."  ^ Libe 

uui  Erfordae  prodiit :  „hi  regunt  nos  sua  iustitia."  S 
et  interpres  Erfordiensis :  „£>ifc  abct  motlcn  »n6  in  »tc 
gctcch  tiaf  eit  tegitcn,  »nnb  bic  hctb  bet  fchaff  tuolli 
fte  ganij  btingen  in  »tc  eigene  tctc  »nb  aufffcgungc."    F. 

107)  transformari]  Liber,  qui  Erfordiae  prodiit:  transfo; 
mare.     F. 

108)  tantum  abest]  A.:  „in  ftc  gvciffcn  ci  nit  aTIetn  nit  nti 
citt  fingcrfcin  an ,  funbct  acl)tcn  gat  nit."     F. 

109)  Iamhoc]  V. :  „9?un  tver;tcv."     Lutheriopp.:   In  hoc. 

110)  consid.  est]  Luth.  opp. :  considerandum.     F. 

111)  ad  Tinioth.]  Lulh.  opp. :  „ad  Timoth.  4."_  Ad  marj 
nem  libii  Erfordiae  edjti  scrip'um  est :  „1.  Ti.  4."     F. 


433 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


434 


spiritus  mendaces  prohibeant  nuptias.  Et  Da- 
niel  11.  vaticinatus  est,  Antichristum  aversatu- 
rom  uxores  (haec  enim  Prophetae  verba  "?)  ). 

Huiusmodiloci lu)  moverunt  spiritum  meum  m), 

it  crederem ,  spiritum  dei  in  sacris  literis  in  hoc 

sta  praemonuisse,  ut  traditionem  ,ls)  de  coelibatu 

oiae  mentes  accurate  caverent,   et  scientes  a6),   a 

;atana  profectam  ,ir)  nil  dubitarent  violare. 

In  hoc  Pauli  loco  se  Romani  Pontifices  l18) 
:ontemplentur,  qui  tanta  pertinacia  exigunt  coe- 
iibatum,  ut  l19)  negent,  nuptias  ,2°)  legitimas  esse 
tllas  contra  suos  Canones. 

Video,  cum  historias  considero,  diu  et  con- 

tanter  adversatas  isti  coelibatui  sanctissimos  vi- 

•os.     In  comitiis  apud  Niceam  erant ,  qui  U1)  vo- 

lebant  coelibes   degere  presbyteros,   Diaconos  et 

jiubdiaconos  122);    sed   intercessit  illi  negotio  12J) 

^lartyr  Paphnutius ,    et  in  eius  sententiam  itum 

st  ab  universo  senatu  Christianorum    episcopo- 

um,     permissaque    ordini    illi    pristina    liber- 

ias  m). 

Addita  est  constitutio  in  sexta  Synodo,  quae 

|  ^onstantinopoli  coiit,  quae  cavebat 12S),  ne  vove- 

tetur   coelibatus,    et  ut  126)    excommunicarentur, 

[ui  abiicerent  uxores  127)  propter  ecclesiasticos  or- 


115)  verba]  Lulh.  opp. :  verba  sunt.  In  A.  et  V.  deest  in- 
terpretatio  verborum :  „haec  enim  propbetae  verba."     F. 

113)  Huiusmodi  loci]  E.  addit:   „mein  bern  .$OCtoreS."    F. 

114)  mov.  spirit.  meum]  Luth.  opp. :  spiritum  meum  move- 
runt.     F. 

115)  traditionem]    Lutheri   opp. :     tradiliones.,      V.:     ,,  foticr) 

teuffelifcfic  menfcfoen  gcfc$."    A.:   i,»or  bcn  ges 
botten."    E.:  „t>or  ben  gefc|cn."    F. 

116)  scientes]  Luth.  opp.  addunt:  esse.     F. 

117)  „profectam"  deest  Luth.  opp.     F. 

118)  Rom.  Pontif.]   Lutb.  opp.:   Pontif.  Romani.     F. 

119)  ,,ut"  deestlibro,  qui  Erfordiae  prodiit.     F. 

120)  nuptias]  Luth.  opp.  addunt:  pos.se.     F. 

121)  sanct.  viros  —  erant,  qui]  In  libro  Erfordiae  edito  hic 
locus  sic  distinguilur:  „sanctissimos  viros  in  comitiis 
apud  Niceam.     Erant,  qui"  etc.     F. 

122)  Subdiaconos]  Luth.  opp. :  ,,  Hypodiaconos."  Interpres 
Vitebergeusis  haec  ita  transiulit:  „btc  ^ricftcr  (presby- 
teros),  (Sptjtoler  (Diaconos)  enb  (Suangelier  (Sub- 
diaconos)"  ?c       F. 

123)  negotio]  Luth.  opp.:  rogationi.  V.:  „abcr  »nn  bcm 
ratfctjtag  tft  oorgctretcn  onnb  bafi  ttribcrfpitl  er&altenn  — 
9>apbnuttu$."    F. 

124)  permissaque  —  libertas]  A.:  „alfo  roarb  baS  felb  mat$ 
pricfterfcfiafft  »on  bifcr  gcfcngfniif?  crretf."  V. :  „  »nb  ift  fcen 
pricftcrnbic  |«jt  gctaffen  fre»hc»t,  £o  fic  nach  ber  hcn^ 
ttgcn  fcbrifft  tjabcn."    F. 

125)  cavebat]  Luth.  opp.  addunt:  etiam.     F. 

126)  ,,ut"  deestlibro  Erfordiae  edito.     F. 

127)  abiic.  uiores]  Lulb.  opp. :  uxores  abiicerenl.     F. 
jIIelanth.  Opku.    Vol.  I. 


dines.  Eius  Decreti  facta  mentio  est  in  dist.  31. 
Porro  ,28),  siquidem  tanti  sunt X29)  veterum  Syno- 
dorum  placita,  siquidem  novis  synodis  1J0)  prae- 
feruntur  priscae  illae,  cur  sanctiones  earum  anti- 
quari  passi  sumus  "'),  maxime  cum  Evangelio 
propiores  essent,  quam  hae  novae  de  coe- 
libatu? 

Hactenus  indicavi  U2),  non  debuisse  me  pa- 
rere  cum  tanto  animae  periculo  pontificiis  Iegibus, 
eo  quod  nullae  hominum  traditiones,  ubi  per  eas 
conscientia  periclitetur  m),  observandae  sunt. 
Nam  hoc  agitPaulus,  cum  vetat,  nos  hominum 
servos  fieri. 

Mestat,  ut  periurlum  excusemus. 

Non  sum  mihi  conscius  aliter  iurasse,  quam  in 
haec  verba:  facturum  imperata  patrum  traditio- 
num  "').  Sum  autem  Brandebergae  designntus  Sub- 
diaconus,  DiaconusHalberstadii"5),  incuriaPihe- 
tia  presbyter  IJ6).  vestro  vero  iudicio  permitto, 
quaesit  illius  vulgati  moris  generalis  iuramenti  vis.' 
Nam  si  periuria  sint  singula  delicta,  quibus  Ca- 
nones  violantur,  toties  peierant  sacerdotes,  quo- 
ties  non  ieiunant,  in  Canones  ,J7),  quoties  non 
demurmurant  suas  preces  iuxta  Canones  1J8),  quo- 
ties  aliter  vestiunt   atque  sanciunt  Canones  1J9): 


128)  in  dist.  31.  Porro  etc.]  Interpres  Erfordiensis  in  Iibro 
per  errorem  smgularem  Iapsus  est.  Haec  enim  habet: 
„tn2){fr.  31.  ca^.  $orro."    F. 

129)  sunt]  Liber  Erfordiae  excusus:  sint.     F. 

130)  „  synodis  "  deest  Luth.  opp.     F. 

131)  antiquari  passi  sumus]  Luth.  opp. :  passi  sumuj  anti- 
quari.     B. 

lltl  indl*™}  Lib",  qui  Erfordiae  prodiit :  iudicari.      F. 
135)  penclitetur]   Luth.  opp.:  periclitatur.     F. 

134)  patrum  traditionum]  Luth .  opp.:  traditionum  Patrum.  F. 

135)  Sum  autem  -  HalberstadiiJ  Lutheri  opp. :  Sum  autem 
des.gnatus  Brandenburgu  Hypodiaconus,  Halberstadii  Dia- 
conus.  Vaeb. :  „  £jun  btn  ich  |u  Sranbcnburg  e  p  i  ft  e  t  c  r 
roorben,  £u  £atberftabt  cuangctier."    F. 

136)  V.  etA.:  „t>nnb  »m  ttugfpurgcr  biftum  pricftcr." 
E.  reclms:  „$u  Jt  ucr  abcr  pricftcr."    F. 

137)  peierant  sacerdotes,  quoties  non  ieiunant,  in  Canones] 
Sic  et  interpres  Erfordiensis:  „JDan  C(3  ift  tvibber  bic 
©anottce.  A.:  bann  ftnb  bie  aU  mcinc»btg.  bie  roibet 
tianoncg  tI}Un."  Lutben  opp.:  peierant  sacerdotes,  quo- 
ties  non  leiunant  iuxta  Canones.  Sic  et  translatio  Vite- 
berg.:  fj0  offt  ftc  nitt  faftcnn  nacfi  be6  JBapftg  gc; 
i  c  §.      t . 

138)  „quoties  non  demur.  —  iuxla  Canones"  desunt  Lulheri 

?p?'  aA-;/'^0  ft'no  aU  Pfaffcn  frcjiwlo^  fo  oft  ftc  nitire 
ftcben  ftunb  bcppcrn."  E. :  „aU  offt  ftc  nit  bic  tagcfeetitmure 
mctn  onb  ptappccn. '  V. :  „  ^o  offt  ftc  »[;rc  fobcti3c|ci)tcnn 
nit  proppcln.      F. 

139)  Canones]     Liber,    qui  Erfordiae   prodiit:    „ea  "      A  • 

„  obcr  ir  aefur'  (i.  e.  miitt,  ^uttc)  „obcr  meffj  bctnbcn  n*tt 
aniv-crffcn.  V.:  f?0  offt  nitroc^f?  forrocf  anfiabcnn,  ptattcn 
nit  tragcn  ic."    F.  '^ 

28 


435 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


436 


breviter,  nusquam  erit  plus  periuriorum,  quam 
apud  eos  l4°) ,  qui  iusiurandum  14i)  a  nobis  impie 
extorquent. 

Nec  praetereundum  bic  142)  est,  voluntatem 
banc  esse  Canonem,  ne  quis  obstringatur  contra 
ius  divinum  14i) ,  nec  aliud  imperare  velle ,  quam 
quod  citra  periculum  conscientiarum,  immo  con- 
mode  fieri  posset  144).  Quod  cum  ita  sit,  quoties 
de  observandis  Canonibus  iuratur,  nihil  conlra 
ius  divinum  promittitur.  Et  illo  ipso  iureiurando 
excipitur  necessitatis  casus  14S),  quae  de  traditio- 
nibus  dispenset.  disserit  hac  de  re  Gerson  co- 
piose  in  commentario  de  vita  spirituali. 

Quid ,  si  iuratum  est  cum  particula  adnexa, 
factu**um  146),  quod  Canones  praecipiunt,  quate- 
nus  hominum  147)  fragilitas  permittit?  Nam  haec 
particula  in  multis  ecclesiis  adiici  solet.  Tum 
enim  143)  ita  iuratum  est,  tantisper  coelibem  fore, 
dum  patitur  imbecillitas  carnis.  Quid  autem  carne 
infirmius?  Non  enim  possumus  149)  ex  nobis  ne 
cogitare  quidem  xso)  aliquid  boni,  teste  Apostolo, 
in  posteriore  1S1)  ad  Corinthios. 

Et  ut  maxime  iuratum  est  1S2)  conceptis  ver- 
bis  de  coelibatu,  si  cogat  animae  periculum,  re- 
scindendum  erat  votum,  quandoquidem  sine  pec- 
cato  praestari  non  potest.  Primum  enim  non  vult 
sibi  quidvis  1S3)  promitti  dominus  1S4),  ut  testatur 
Hiere.  15S)     Nam  eo  loco  iubet  propheta  iurari  156) 


140)  apud  eos]  V.:  „0c9  bcn  SBifcftoffcn  onnb  $>arn  = 
noffen."    F. 

141)  iusiurandum]  Luth.  opp. :  hoc  iusiurandum.     F. 

142)  „liic"  deest  Luth.  opp.  E.  :  ,,2>cfj  muj;  aucf)  fic  tttt 
sorgcffenn. "  V.:  „barsu  bannocl)  f)tr  aucf)  m  bemei; 
£en."    F. 

14S)  V.:  „rotbcr.bie  fjenligc  fcfjrifft  nnb  gotlicf)e  flc* 
f«|,"    F. 

144)  posset]  Luth.  opp. :  possit.     F. 

145)  necess.  casus]    Luth.  opp. :   casus  necessitatis.     F. 

146)  „facturum"  deest  Lutheri  opp.     F. 

147)  hominum]  Luth.  opp. :  humana.    F. 

148)  enim]  Luth.  opp. :  etiam.     F. 

149)  enim  possumus]  Lulh.  opp.:  possumus  enim.     F. 

150)  ne  cogitare  quidem]  Luth.  opp. ;  vel  cogitare.     F. 

151)  posteriore]  Luth.  opp. :  posteriori.     F. 

152)  est]   Luth.  opp. :    esset.      F. 

153)  sibi  quidvis]    Luth.   opp.:    quidvis  sibi.       V.:    „  tollflttn 

au"er(ct)."    F. 

154)  dominus]    Luth.  opp. :  Deus.     F. 

155)  Hiere.]    Luth.  opp. :  Ierem.  4.     F. 

156)  iurari]    Luth.  opp. :  iurare.     F. 


I 


in  verilate  157),  iudicio  et  iustitio  158),  hoc  est,  si 
recte  exponas ,  mentiri  vetat  et  iurare  indigna  seu 
mala.  Porro,  si  addixissem  1S9)  iureiurando  coe- 
libatum,  quandoquidem  continere  nonpotui,  qui- 
bus  quam  atrocibus  flagitiis  me  16°)  obstrinxissemV 
Erratum  est  semel,  stulte  promittendo ,  diutiu! 
me  errare,  imo  peccare,  volent  episcopi?  annon 
licet  eiusmodi  iuramenta  recantare,  quae  incautii 
exciderunt?  quae  sine  atrocissimis  peccatis  prae 
stari  non  possunt? 

Dispensant  pontificum  decreta  161)  de  regula, 
et  de  transeuntibus  ad  religionem,  de  iureiurandc 
impuberum  162) ,  quod ,  quum  ea  aetas  nondiitr 
intelligat  coelibatus  onus,  incaute  se  obstrin- 
xerit163).  et  laudo  164)  pontificum 16s)  sententias 166) 
quod  absolvunt  a  voto,  non  laudo ,  quod  istan 
tantum  aetatem  absolvunt.  Fien  potest  enim  ) 
ut  ne  vir  quidem  satis  norit  sese.  Et  quum  eaden 
causa  dispensandi  de  voto  impuberis  ac  puberis 
accidere  169)  possit,  cur  non  similiter  iudicatur? 


157)  in  veritate]  Lutb.  opp. :  in  virtute.     V.  E.  et  A. :    „t)n 

roarljeqt."    F. 

158)  A.  addit:    „  f  o  roerben  \<x  gebcnebetycn   »nb    (obcn    a\\ 
cofcfer."    F. 

159)  addixissem]    Emendator   exempli  Berolinensis:  adduxis 
sem.     Lutheri  opp. :  dixissem.     E.:    „2Bann  icf)  ttber  mi< 
fcfjon  —  gepfticf)t  fjabc."    A.:  „£et  tch  nu  t>erf)eifun 
V.:  ..roantcf)  —  fjcttc  —  getobt."    F. 

160)  flagitiis  ine]    Luth.  opp. :   me  flagitiis.     F. 

161)  decreta]    Luth.  opp. :  iura.     F. 

162)  de  regula  —  impuberis]  Liber  Erfordiae  editus:  „  de  r< 
eula  et  non  transitu  ad  religionem  de  iureiurando  irnpu 
beris."  Interpres  Vitebergensis:  „@6  (affcn  CtroaS  nacf)  b 
6anonc6  de  regulari  et  transeunli  ad  religionem,  de  iur. 
iurando  impube:"  ita  ut  Canonum  singuloru.n  inscr.pti 
afferatur.  Interpres  Erfordiensis  haec  ita  tianstulit :  „® 
btfcboffe  obcr  JBepftc  rccfjt  btfpenftrt  onb  erfeubt  offt  obcr  b 
regeln,  onb  ba6  man  nit  oorfItc()t  fci)  tn6  ffofter  ^uacf)c; 
on<5  (sic;  pro:  cnb?)  obcr  bic  cibc  Dirt  ge(b"6mS  ctn6  »i 
munbtgcn."  Interpres  A.,  qui  ad  marginem  Canonum  t 
tulos  scripsit:  „  De  re.  et  tran.  ad  re  de  iu.  impub. 
hunc  locum  sic  vertit :  „<S$  bifpenftcren  gctft(tcf)  recf)t  I 
ben,  fo  iung  obcr  onbcr  tren  iarcn  pfcrffcn,  nunncn,  mii; 
cfjcn  rocrbcn."    F. 

163)  se  obstrinxerit]  Liber  Erfordiae  editus:  se  obstrii 
xit.    F. 

164)  et  laudo]  Luth.  opp.  :*  Laudo.     F. 

165)  pontif.cum]  V.:  „35nb  fiir  lobc  ich  wott  bcr  fflifdjo 
»nb  GctnoneS  mcrmung.    F. 

166)  sententias]  Luth.  opp. :  sententiam.     F. 

167)  potestenim]  Luth.  opp. :  enim  potest.     F. 

168)  de  voto  impuberis  ac  puberi.s]  E:  „*bcr  b(U i  flrfot 
cinS  iungcn  mtnb  eino  altcn."  S.c  et  A.  et  V.  L 
ber,  quiEr  ordiae  editus  est:  „de  voto  unpuberurn  ac  p 
berurn"     F. 

169)  accidere]   Luth.  opp. :  incidere      F. 


r37 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


438 


Videmus  in  sacris  literis  quaedam  stulta  iu- 
amenta  sanctos  rescidisse.  David  plane  iura- 
/erat,  se  necaturum  Nabal;  occurrit  illi  Abigail, 
■I  intervertit  consilium  Davidis,  quo  loco  17°)  Da- 
id  magnifice  gratias  agit  deo  in)  ,  quoda  destinata 
:aede  revocasset.  Nimirum  agnoscens  errorem, 
:um  ait:  Qui  prohibuit  me,  ne  malum  facerem. 
;ic  ego ,  quum  sine  peccato  praestare  non  possem 
rotum,  annon  debui  etiam  mutare  propositum? 
onsulite  vestrosGanones,  quae  sit  talis  iuramenti 
;is.  Nam  in  22.  quaestione  3.  et  4.  quam  multa 
iiint,  quae  meam  sententiam  confirmant? 

In  Numeris  capi.  30.  quaedam  vota  rescin- 
lit  m)  vox  divina,  ut  si  materfamilias  quippiam 
levoverit,  nec  approbet  votum  maritus ,  et  plera- 
rae  eius  generis.  ea  vota  rescinduntur,  quia  nec 
»ui  corporis,  nec  rerum ,  si  quae  devoverit  17i), 
jotestatem  mulier  habet.  Eadem  me  ratio  a  voto 
ibsolverit,  quod  non  sit  in  potestate  humana  do- 
lum  continentiae  perpetuae.  Si  Moses  irritum 
>sse  iusiurandum  eius,  qui  rem  in  aliena  potesta- 
e  positam  devoverit,  pronuntiat,  cur  exigitur 
ldes  iurisiurandi  m)  ab  eo  ,7S),  qui  imprudens 
;oelibatum  vovit,  rem  adeo  alienam  ab  hominum 
latura,  et  quam  praestare  sine  viciis  ,7b)  horren- 
lis  non  possis?  Iam  quis  hoc  non  miretur,  eius 
lccusari  fidern  m),  qui.  uxorem  ducit,  non  accu- 
>ari  fidem  eorum,  qui  per  omnia  genera  libidinum 
impurissimc  degrassantur?  178) 

In  Deuteronomio  ,79)  mandatum  est,  Ne  of- 
eratur   merces  prostibuli;     quanto  minus  offerri 


170)  quo  loco]  V.  addit:   1.  Reg.  25.     F. 

171)  magnifice  —  deo]  Luth.  opp. :  De  magnificas  agit  gra- 
tias.     K 

172)  rescindit]  V.  et  A. :  „ gctiibtntf,  bte  gott  fe£65  |er  = 
brtcf)t."  Liber  Erfordiae  editus:  rescidit;  quare  et  in- 
terpresErfordiensis:  „auffgelb'fet  fjat."     F. 

173)  devoveritj   Luth.  opp. :    devoventur.     F. 

174)  iurisiurandi]    Luth.  opp. :  iusiurandi.     F. 

175)  cur  exigitur —  ab  eo]  Liber,  qui  Erfordiae  prodiit:  cur 
—  ab  eo  exigalur.     F. 

176)  sine  vic.  horrendis]  Luth.  opp. :  sine  horrendis  flagi- 
tiis.     F. 

177)  eius  accusari  fidem]  Liber  Erfordiae  editus :  eos  accu- 
sari.  Interpres  Erfordiensis:  „ba$  fte  einett  anrlagen 
biirffcn."  _  V.  et  A.:  „b$  er  bcn  trcutoft  fcfjttt."  Quae  in- 
terpres  Viteberg.  addit:  „tvie  »or  aug  en  ,"  in  libro  A. 
ad  marginem  scripta  sunt.     F. 

178)  non  accusari  —  degrassantur]  V.  et  A. :  „»nb  ntt  bcn, 
tcr  'gtetcfjfam  cin  fatv)  burcMUc  vnb  manfgfattigc  tvoi 
tuft  iviitct  «nb  toiitct?"  Interpres  Erford.  addit:  „mit 
grofcm  crgcrnif?  intcr  3undfratvenn ,  gratvenn.  vnnb  !na; 
benn?"    F. 

179)  Luth.  opp.  addunt  „  cap.  23.".  quod  in  n.argine  libri 
Lrlordiae  edili  apposiluiu  est.     /•'. 


sibi180)  volet  deus  coelibatum  impurum?  quod  si 
abominationem  vocat  mercedem  scorti 181) ,  abomi- 
nationem  esse  quis  dubitet  illum  male  simulatum 
coelibatum? 

Sic  igitur  excuso  periurium  ,S2),  l)'quod  18J) 
non  sim  184)  inihi  conscius,  iurasse  de  coelibatu 
conceptis  verbis;  2)  iurare185)  non  debuisse,  3)  ut 
maxime  sit  iuratum  186),  praestandum  non  esse, 
quod  sine  peccato  non  possis.  qua  in  re  Christia- 
narum  mentium  iudicium  imploro. 

Ex  iis  187)  satis  apparet ,  Primum  contra  di- 
vinas  leges  nihil  esse  admissum,  Deinde,  debuisse 
violare  1SS)  humanas  traditiones,  in  tam  certo 
conscientiae  periculo.  Postremo,  frustra  mihi 189) 
votum  obiici ,  quocunque  tandem  modo  sit  iura- 
tum  °).  Non  est  igitur,  cur  factum  meum  tan- 
quam  impium  damnelur  ,91),  atque  haec  192)  ita 
proposui ,  ut  intelligeretis  193) ,  constare  rationem 
facti  conscientiae  mene,  ad  quod  me  non  libido, 
non  temeritas,  sed  communis  infirmitas  et  neces- 
sitas  plus  quam  Diomedaea  adegit.  Quae  194) 
sunt  19S)  et  quam  certa  pericula,  quae  vulgarem 
coelibatum  sequuntur,  non  habeo  necesse  multis 
referre    rem   minime   obscuram,    quae   si  expen- 


180)  offerri  sibi]  Luth.  opp. :  si!>i  offerri.     F. 

181)  Verba  „abominalione!i)  vocat  mercedem  scorti "  desunt 
libro,    qui  Erfordiae  prodiit.     Sic  et  interpres  Erfordien- 

sis:  „9[Ber  $tver>fett  aber  baran,  baS  c6  ein  gretvel  fci  oor  got 
ein  fotcf)  tmgcfcfjidft  tcbcn  attc  bic  ccf)?"  V.  et  A. :  „»nb  t?cr= 
tviirfft  SKofeS  ciner  gemctncn  I)urn  (A. :  biibht)  ton,  tucr 
Stveiffett  tvciffcr,  auucrtverffcn  einc  fatfcfje(f)iirifcf)c)  fcufcf)cit?" 

Interpres  Viteberg.  eadem  his  verbis  repelit:  „  ©0  nun 
SOcofeS  bj  (on  eincr  fjurn  cin  gretvet  ncnnct,  rocr  tvott  swetf- 
fetn,  bj  cin  grofjer  grenxt  fct)  fottcf)  gtcif?nerfcf)c  feufcf)cit? "  F. 

182)  Sic  —  periurium]  V.  et  A.:  „£arumb  befcfjtief- 
atfo,  gu  bcm  erjrcn  tc."    F. 

183)  Pro  numeris  1.2.  et  3.  in  Lutheri  opp.  scribitur:  uri- 
mum  ,  deinde  et  postremo.     F. 

184)  sim]   Liber  Erfordiae  editus :    fui.     F. 

185)  iurare]    Luth.  opp. :  iurari.     F. 

186)  sit  iuratum]  Luth.  opp. :  iuratum  sit.     F. 

187)  iis]  Luth.  opp. :  his.     F. 

188)  violare]  Luth.  opp. :  violari.     F. 

189)  Irustra  mihi]  Luth.  opp. :  mihi  frustra.     F. 

190)  Postremo  —  sit  iuratum]  V.  et  A.:  ^bar^u  fpricfj  (eg 
fcti  gcfcljtvorcn  a!0  beur  aljt  tvoK)  b$  c6  nicmant  fcfjutbig  ju= 
f)altcn,  aucf)  b$  icf)  mtcrbarticb  gcfcfiotten  von  ben,  btc  mir 
mein  gctiibtniS  aufftjeben  »nb  fttnvcrffcn."    F. 

191)  damnetur]  Liber,  qui  Erfordiae  excusus  est  per  erro- 
rem:  damnare.      F. 

192)  „haec"  deest  Luth.  opp.      F. 

193)  intelligeretis]  l.iber,  qui  Erfordiae  prodiit :  intellige- 
rem.     F. 

194)  Emendator  exempIiBerolinensis  addit :  „autem."     f\ 

195)  sunt)  Luth.  opp. :  sint.     F- 

28  * 


439 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


440 


dcrint,  qui  me  accusant,  non  modo  non  damna- 
bunt  meurn  exemplum ,  sed  probabunt  etiam, 
modo  Christiani  sint.  Iudicabit  de  nobis  Chri- 
stus  ,  illi  nil  dubito,  quin  probetur  meum  factum; 
idqne  ,96)  unum  ego  spectavi,  utChristo  probare- 
tur.  Neque  nunc  in  hac  Apologia  hoc  egi  l97) ,  ut 
adversus  vim  Episcoporum  me  tuear  his  rationi- 
bus:  sed  ut  ostenderem  potius  me  pia  causa  198) 
ad  nuptias  adductum  esse,  quando199)  ita  decet200) 
reddere  et  fidei  et  vitae  201)  rationem  Christianos. 
optarim  equidem  Episcopis  satisfactum  etiam  s02) 
iis  20j)  argumentis.  Optarim,  illos  infirmitatis 
meae  miserescere.  Optarim  nil  temere  adver- 
sus  pias  rationes  statui  204),  ut  quid  enim  iu- 
dicatur  libertas  mea  ab  aliena  conscientia?  Ta- 
men  ")  si  ita  visum  est  illis,  potius  secundum 
traditiones  pontificum,  quam  divinas  literas  et 206) 
veterum  Synodos  indicare,  non  recuso  iram  do- 
mini  portare,  cum  sciam  non  defuturam  lucem 
in  tenebris  sedenti  a07);  sic  enim  me  Propheta 
Micheas  consolatur.  Ipsi  viderint,  ne  impingant 
in  Christum  et  eius  parvulos,  quos  ille  20S)  sic  ut 
pupillam  oculi  curae  habet. 

Hanc  nostram  2oq)  Apologiam,  quaeso,  do- 
inini  Doctores  Eximii  21°),  boni  consulite,  perque 
christianam  eharitatem  2")  causam  piam  adiuvate, 


196)  idque]  V.  et  A.  addunt:  „(gtauot  mir)."     F. 

197)  Neque  —  egij    V.  et  A.:   „baS  tcfj  aber  bif  pertebtncjS 
bucf)tin  aufi  tafj  gen,  ift  nicfjt  barumb  gcfctjcrjert."    F. 

198)  pia  causa]  E. :  „  aufj  rebficf)cr  gotttcfjer  orfact)."    V.  et 
A.:  „fo  runbe  unb  gortftct)  orfacfj."    F. 

199)  me  pia  causa  —  quando]  Luth.  opp. :  „pia  causa  me  ad- 
ductum  ad  nuptias  esse,  cum  elc."     F. 

2C0)  decet]   Luth.  opp. :  deceat.     F. 

201)  et  fidei  et  vilae]    Luth.  opp.:  el  vitae  et  fidei.      Sic  et  E. 
et  A.  et  V.:  „cj(arobenS  onb  fcbcn*."    F. 

202)  etiam]    Emendalor  exempli  Berol.  pro  verbo  „  etiam  " 
scripsit:  „esse."     F. 

203)  iis]  Luth,  opp. :  his.     F. 

20*)  adversus  pias  rationes  statui]    Luth.  opp. :    statui  adv.  p. 
rationes.     F, . 

205)  TamenJ  Liber  Erfordiae  editus :   tum.     F. 

206)  et]  Liber  Erfordiae  editus  :  „uf,"  quod  emendator  exem- 
pli  Berol.  deJevit.     F. 

207)  in  tenebr.  sedenti]    Lutb.  opp.:    sedenti  in  tenebris.     F. 

208)  „ille"  deest  Lutheri  opp.     F. 

209)  nostram]  Luth.  opp. :  meam.     F. 

210)  dom.  Doct.  Eximii]  Luth.  opp.:  eximii  D.  Doctores.    F. 

211)  pertjue  christ.  charit.]    Luth.    opp. :    proque   Christiana 
charitate.      F. 


et  adversus  vim  defendite,  ne  de  vobis  vaticina- 
tus  videri  possit  2I2)  propheta,  qui 21J)  ait,  Prin- 
ceps  postulat  et  iudex  in  reddendo  est  214). 
Dixi  ,ls).     Anno  1521  216). 


No.  121. 


(m.  Iul.) 


Bartholomaeus    Bernhardi   Friderico 
Principi  Electori. 

Epistola  adiuncta  apologiae  pro  Barthol.  Feldhirchio ,  quae 
etiam  legitur  in  opp.  Lulher.  lalin.  len.  T.  II.  pag.  440t>., 
et  ex  hac  editione  germanice  versa  inOpp.  Luth.  aVValchio 
edilis  T.  XV.  p.  2363. 

Ad  Fr  idericurny  Bucem  Sa.voniae  *). 

Illustrissime  Princeps  ac  Domine  gratiosissime. 
Quod  illustrissimus  ac  reverendissimus  Dominus 
Cardinalis  negat,  meam  Apologiam  esse  sufficien- 
tem ,  et  adhuc  meum  factum  accusatur  impietatis, 
non  possum  aliter  respondere,  siquidem  meae  de- 
fensionis  argumenta  non  sunt  refutata. 

Primum,  quod  ad  periurium  attinet,  non 
milii  conscins  sum  aliter  iurasse,  quam  servare 
Canones  Patrum;  quae  forma  generalis  iuramenti 
quid  valeat,  non  ignorant,  ne  fabri  quidem. 
Deinde,    ut   maxime   iuratum    essct  de  coelibatu, 


212)  valic.  videri  possit]    Luth.  opp.:    videri  possit  vaiicioa- 
tus.     F.  , 

213)  qui]  Luth.  opp. :  cum.     F. 

214)  ne  de  vobis  —  in  reddendo   esl]    A. :     „  ttff  b$  nit  OOn 
euct)  gevocnffagt  mog  roerben,  ber  fiirft  forberr,  onb  ift  ricfjtcr 

tm  roibcrcjcben."     Ad  marginem  scriptum  est :  „9)Jic().  tuj." 

V.:  „auff  b$  nit  oon  eucf)  gcfjagt  mog  roerccn  SflitcfjcaS  am  7. 
2tb  (£pt).  13.     $>rinccp$  pofrutat  ct  iuecr  in  rebbenbo  cft." 

Deinde  A.  addit :  „  2(b  @pf)C.  Cifi."     (Scribendum  est:  „ad 

Hebmeos  XIII,  4.")  ,v£>onorabilc  cft  tntcr  omncS  coniugtttnt 
et  cubifc  impotlutum.    ©cortaforcS  autcm  ct  abuttcro^  iubi: 

cabir  bcu$."      Quem   quidem  locum  inlerpies  Vitebergen- 

sis  in  libri  fine  sicaff.:rt:  ,,3(b  £ebreoj>  13.  £onorabilc  intcr 
omnc^Sontugium  et  cubtfe  immacufatum.  ©corratorc$  autcm 
et  abultcroS  iubicabit  bcu$."    F. 

215)  ,,Dixi"  desideratur  in  Iibro  Erfordiae  edilo.     F. 

216)  „Anno  1521"  deest  Luth.  opp.  A.:  „  ©efcf)ct)en  im  jar 
S)Z.  S).  ISij."  Feusthingius  1.  c.  p.  39.  haec  narrat:  „  Ad  , 
calcem  huius  Apologiae  in  MSS.  Bibliolh.  Paul.  Lips.  sub- 
iuncta  sunt  sequentia:  Bartholomaeus  Bernhardi  21. 
October,  descripsimus  1521,"  Quisque  facile  videJ, 
exemplum  olim  Lipsiense  21.  Ocl.  a.  1521  descriptum  esse, 
neque  vero  ipsum  Bernhardi  hoc  die  apologiam  exaras- 
se.     F. 

*)  Iu  Lutheri  opp.    cpislola  inscribitur:    .AAHa   defensio    ad 
Fridericum  Ducem  Saxoniae." 


441 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


442 


non  obstringunt  iuramenta,  quae  sine  peccato 
praestari  non  possunt,  sicut  ex  Davidis  exemplo 
probavi.  Et  docent  Prophetarum  exempla ,  quae 
foedera  regum  Iuda  curn  regibus  impiis  toties 
damnant.  Neque  enim  ligat  ulla  humana  tradi- 
tio,  quae  observari  sine  peccato  non  possit. 
Mat.  15.  Irriturn  fecistis  mandatum  Dei  propter 
traditionem  vestram;  atque  haec  iam  ante  ita  cer- 
tis,  ita  appositis  Scripturis  communii,  ut  sperem 
neminem  tam  inverecundum  esse ,  qui  illis  refra- 
gari  possit;  meae  certe  conscientiae  ita  satisfa- 
ciunt,  ut  pro  eis  mori  non  dubitem.  Absit  enim 
;i  me  ista  impietas,  quod  verbo  Dei  velim  abuti 
id  fictitium  praetextum  mei  facti.  Et  cum  ita 
entiam,  et  cum  conscientia  mea  sit  ita  confirmata, 
]uae  tandem  durities  est,  malle  me  oppressum, 
jnam  rectius  informatum  ? 

Quod  autem  accusor,  quod  ego  unus  velim 

ollere  et  abiicere,    quae  a  Ilomanis  Pontificibus 

:t  Caesaribus    constituta   sunt;     quis    non  videt, 

raam  hoc   nec    possim,    nec  velim.      Non  enim 

jollo  legem ,  servet  qui  potest.      Sed  de  lege  ho- 

Ininum    secundum   Evangelium    dispenso,    idque 

ruatenus  debeo;  debeo  enim  maiorem  salutis  meae 

lationem  habere,    quam  omnium ,  quae  sunt  ab 

lliis  hominibus  posita,  Actor.  5.     Coegit  me  ergo, 

It  humanas  traditiones  violarem,   necessitas  ser- 

andi  iuris  divini.      Quanquam  ipsos  etiam  Cano- 

les,  ipsasque  leges  adeo  benignas  scio,  ut  nemi- 

i.em  velint  obligatum  contra  Deum. 

Neque  est  quod  causari   scandalum    possint, 

lon  est  enim  habenda  scandali  ratio  in  cocrcendo 

jeccato  1.  Corinth.  10.:    ut  quid  iudicatur  liber- 

is  mea   ab   aliena   conscientia?      Et  Christus 

flatth.  15.  contemsit  scandalum,  cum  idem  cau- 

prentur  Apostoli,     Pharisaei  audito   hoc    verbo 

pndalisafi  sunt,  responditque:  Sinite  eos ,  caeci 

hnty  et  caecorum  duces ;  caecus  autem,  si  caeco 

wcatum  praestat ,  ambo  in  foveam  cadunt.    Sic 

jmtemnebat    scandalum  Christus,    ut   eos,    qui 

Taetendebant,  coecos  vocaret,    et  imitatores  iti- 

em  coeci  fuere,  qui  de  coelibatu  statuerunt;  at- 

ndebant   enim   spiritibus    erroris    et  daemonio- 

im,   1.  Timoth.  4.      Sunt  ergo  secundum  Chri- 

|i  verba  etiam  caeci,    qui  cum  periculo  suarum 

limarum  isti^rudeli  traditioni  paruernnt. 

Mitto,  quis  sit  auctor  coelibatus,  Caesar  an 

ipa.      Apostolum  certe  Paulum  constat  spiritus 

Jendaces    vocare,    qui  prohibituri   sint   nuptias. 

ion  volo  reverendissimae  potestati  dcrogari,  sed 


tamen  iubet  Paulus  ad  Romanos,  ne  quis  in  illis, 
quae  sunt  libertatis  Evangelicae,  alterum  iudicet. 
Et  eiusmodi  causas  censet  solius  Dei  iudicio  re- 
linquendas,  qui  cordium  censuram  gerit.  Pro- 
inde  etiam  atque  etiam  Reverendissimo  cavendum 
est ,  ne  impingat  in  Apostolum  vetantem  iudicare 
alienam  libertatem. 

Obsecro  ergo  per  Iesum  Christum,  illustris- 
sima  Dominatio  vestra  velit  miserescere  meae  ne- 
cessitatis,  et  praestare,  ne  quid  patiar,  praeter 
ea,  ad  quae  me  obtuli,  quanquam  si  aliquid  ali- 
ter  videbitur  Deo,  libenter  omnia  sum  passurus. 
Dominus  conservet  Celsitudinem  vestram  ad  pro- 
vectum  Evangelii.  Wittemberg.ie  in  Saxonibus. 
Anno  MDXXI. 


No.  122. 


(m.  Iulio.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  57. 

Suo    carissimo,     D.    Georgio    Spalatino, 

patrono  suo 

S.     Incertus  rumor  est  de  scripto  Huttenico,  nec 
eius  vel  chartam  vidi  unquam.      Tantum  hic  in- 
certo  auctore  vulgalum  est,  et  fortasse  inter  po- 
cula  natum ,  scripsisse  nescio  quae  Huttenum  ad- 
versus    Ducem    Georgium.       Haud    dubie    per- 
scripsissent  ea  de  re  amici,  ni  vanus  rumor  esset. 
Epistolam  ad  Misnensem  episcopum  *)  mitto;  ea 
non  academiae,  sed  privatim  Carolostadii ,  Isle- 
bii  et  meo  nomine  edita    est,     ne  quid  periculi 
timeas.     Et  ego  id  officii  dedi  homini,  cuius  mo- 
res  non  admodum  probavi.     Sed  nostrum  de  cu- 
iusque  vita  non  est  iudicare.       Domino    suo  stat 
aut  cadit.       Visus  sum  mihi  debere,    quod  feci. 
Latinam  apologiam  pro  Kembergio  **)  nostro  le- 
ges  fortasse;  dedi  enim  praeter  germanicam  et  la- 
tinam    doctoribus   Iurisconsultis    nostris.       Psal- 
mum    CXVIII   ***)    cura    remitti    optima    fide. 


*)  ad  I.  a  Scbleinilz  (d.  d.  18.  m.  Iulii  a.  1521).  cf.  stipra 
pag.  418. 

**)  Barth.  Bernhardi,  Praeposito  Ecclesiae  Keml>erg.  cf* 
supra  p.  421. 

***)  „£)er.  fjunbcrt  »nb  acf)tje()cnb  ^fatm  nii§Ucf)  ^u  hetkn  fiir 
i>a&  SBott  gctttS  §ur  ijcubcn  ruitbcr  bcn  aroffcn  fcr^itb  bcfi  fcltcn, 
bcn  SBapft  t?n  mcnfcljcn  (erc,  ocrtcutfcfjct  burcft  t>.  9J?artinitm 


443 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


444 


Quem  designemus  successorem  Stakmanno ,  non- 
dum  satis  scio.  Dicitur  ille  et  utiliter  et  fre- 
quenti  auditorio  profiteri;  id  quod  nescis,  quan- 
tae  mihi  voluptati  sit,  discere  iuventutem  pure  res 
physicas.  Fortassis  autem  Hesso  posset  ea  lectio 
demandari.  Est  et  iuvenis  hic  quidam,  graece 
et  latine  mediocriter  eruditus,  et  aliquamdiu  in 
re  medica  versatus  spei  longe  maximae,  e  Cemni- 
cio  Misniae;  illum  posses,  si  res  ferret,  sufficere, 
quanqnam  vicleatur  Stakmannus  non  facile  hinc 


migrahtrus, 


Vale. 


Philippus  tuus. 


No.  123. 


24.  Iul. 


Melchiori  Monacho  Hebdorfino. 

Edita  in  dem  literar.  Wochenblalt ,  II.  Vol.  pag.  97  sqq. 
Inde  descripta  a  Cl.  Foersternanno.  Haud  dubie  satis 
mendose  edita  et  haud  pauca  male  intellecta  ab  editore. 

£)em   anbddjticjen   SBruber  ')   9U£eld)ior  ju  9£eb: 
borf  *),  $>rofef3,  mcinem  23ruber  tn  Gfyriffo. 

©nab  unb  ^rieb  etc.  @s  l;at  cuer  23otf)  £)octor 
Mariinum  nid)t  anfyeim  cjefunben.  2)arum  btemeit 
td)  S3cfct>l  oon  it>m  J;ab ,  [f)ab'  id)]  eure  ©cfyriften  auf= 
brod;en  unb  cjetefen.  @oltt  it;r  anfdncjlid)  roiffcn ,  bafj 
euer  tfeben,  biemetl  ifjr  eine  d)riftttd)e  2trbeit  tfyut,  etn 
$>ifter  "')  fenb  3) ,  etn  cjuter  ©tanb  ift,  unb  oom  Seu= 
fel,  ber  eud)  anftd)t,  nid)t  foldje  ©ebanfen  taffen  ju 
<2tattlommcn,  bajMfyr  euern  ©tanb  oerdnbert.  %ux- 
toafyr  aud) ,  fo  ber  <Stanb  ntd)t  gut  mdre .  tourbe  eud) 
ber  &eufel  bermafen  nicfyt  anfed)ten,  e6  mdre  benn  bap 
ifyr  33efdm>erbe  fyattet  ber  ©elubben  fyalb,  baf$  it)r 
£eufd)f)ett  nid)t  mod)tet  tracjen.  ^ierju  cjel)6rt  anber 
9tatf) 4) ,  benn  ba  vatl;  id)  nidjt  oon.  2Cber  alfo  fottt 
il;r  voiffen,  ob  it>r  5)  meinet  '),  ba%  d)rifttid)3  SBefenS 


Sutbet. "     Quam  interprelationem  Lutherus  libro  „tton  bcr 

SSetctjt,   ob  btc  bcr  ffioyft  ntocbt  F)o6c  §it  gepicten."  (SBtttcmb. 
1521.  4.)  addidit. 
*\      Der  bekannleGegncr  Luthers,  KManLeib,   warPrior  des 
Klosters  Rebdoi f  ( 150.S  —  1553)."     (Foerst.) 

1)  S3rubcr  ,   i.  e.  Catcnbruber. 

2)  $?ifter]  Toxt.-.  ^spftftcr,"  quod  mendosum  ;    puto  pro  Pi- 
stor,  i    e.  Backer. 

3)  fct)b]   Text.  pro  „fct)b"  ubique:  ftnb. 

4)  anbcr  SRatb,   i-  e.  2tnbcrcr  SRatf). 

5)  ob  if)t,  i.  e.  rocnn  if)r. 

6)  mctnet]  Text. :  „meincn." 


mef)r  if)r  cjeleben  mod)tet 7) ,  fo  tyr  eurer  2Cnbaef)t  unb 
£)eootion  nad)tebtet  8) ,  ift  folcf)e  ^etnung  ganj  irricj, 
unb  ift  ein  23etrucj.  £)enn  voafyre  gromfeit  ftef)t  in 
fetner  duf erlid)en  SSSeife  ober  Deootion ,  fonbern  in 
©(auben,  ^offnung,  Sieb  ber  ^ergen,  unb  ber  aller^ 
eblefte  @tanb  auf  (Srben,  ber  je  mag  fepn,  tfr ,  baf  it>r 
alfo  mit  mtdigem  ^er^en  euern  SSrfibew  btenet 9) ,  bet 
benen  it>r  fepb.  St)rmift,  baf  ei;riftuS  fpvidjt:  fte 
n?erben  eud)  fagen,  t)ie  ift  (S^riftu§,  bort  ifl  I 
6t)rtjiu6,  glaubt  e§  ntd)t,  benn  ba&  0?etd) 
ber  ^tmmel  tn  euern  ^erjen  mup  fenrt. 
2Cud)  fein  fdl;rtid)crer  @tanb  auf  @rben  ijt,  benn  ^rte^ 
fter jtanb ,  oon  wegen  ber  erfd)rec!lid)en  graufamen  Un^ 
orbnung  be§  @acrament8  ber  SOZeffen.  ^ierum  mottet 
i^r  in  St)rifto  eud)  t)ttten,  baf  u)r  nid)t  ^ricfter  mer« 
bet ,0).  Sd)  mottte  aud)  eud)  bitten,  baroon  ju  taffen, 
fo  it)r'§  je^unb  mdiet  ''),  otet  metyr  fo  it)r'S  nod)  nid)t 

2Sa§  aber  red)ter  23raud)  ber  SKeffen  fep,   mocjt  | 
ifyr  ternen  au§  eincm  ©ermon  unferS  SSaterS  D.  Mar-\ 
tini,  bef  5Xitulu§  tft  Oon  de NovoTestamenlo  teutfd). 
^ierum  ratt)  ta)  eud)  ju  btetben  in  eurer  2Crbeit ,  unb  tn 
ber  frot)lid)  ®ott  bienen.     St)r  fottt  meiter  t)icrum  tefen 
etn  S5ud;tein  Doctoris  Martini  oon  guten  2Ber  =  1 
f  cn.     £)a  lel;ret  er,  bap  cjute  2Serle  ftnb  ntd)t  95ett)en| 
attetn  ober  fotdje  SBeifen,  fonber  atter^anbet  a)riftlid)er 
5^enfd)en. 

IKon  ber  95eid)t  t;abt  ben  S3erid)t,  bap  itjr  nid)t 
fd)ittbtcj  ju  fagen ,  ma§  u)r  mottt  tjetmtid)  t)aben ,  nriej 
u)r  genugfam  SBerid)t  merbct  ftnben  tn  bem  S5ud),  fo 
je£unb  mirb  attt)ie  gebrudt  oon  ber  S3etd)t  *).  2)enn 
cjanj  fetn  ©orud)  tn  ber  ©d)rift  bie  25etd)t  cjebeut.  2)ic 
'2Cbfolution  mupen  mir  tjaben,  aber  fte  mufen  bie  @un= 
ben  ntd)t  miffen,  btemeil  t>ie  bod)  aua)  abfoloiren  oon 
otel  ©unben,  bie  un§  fetbft  unmiffenb.  ^onnen  fte  ooti 
benfelben  abfototren,  marum  aud)  nid)toon  atten? 

3ute|t  wi$t,  ba$  cjefd)rieben  ijt  in  Actor.  cap.  5 
oportet  Deo  magis  obedire  quam  hominibus ,  rtX 
eud)  waS  gebott)en  roirb  miber  6ott ,  fottt  tt)r  nidjt  ge 
tjorfam  fepn. 

Sd)  befet)t  eud)  jvoet  SSu^lem  Doct.  Mariini  31 
lefcn,  uon  a)riftlid)er  gveit)ett  unb  oon  cju 
ten  SBevf  en,  auS  benen  tt)v  euver  ^racjen  etnen  gu 
ten  23ertd)t  ftnben  merbet.     ©ott  cjeb  eud)  feinc  ©nafc 


7)  moct)tet]  Text.:  „mb'cfitcn." 

8)  nacbtcbtet]  Text.:  „nact)tcbten. 

9)  bicnct]  Text. :  „biencn." 

10)  wcrbct]  Text. :  ..merbcn.'" 

11)  tvarct]   Text. :  „mcircn." 
*)  v.  infra  n.  12. 


445     . 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


446 


unb  fufjre  eud)  je  feine  SBegc.  Daturn  SSittenbetg  auf 
ben  llbenb  l°)  Sacobi.  SBottet  cud)  befofyten  taffen  fepn 
biefen  3etger  ber  23rief.  SEBottet  aud)  ft)v  fieipig  lefen 
,D.  Mariini  SuttyerS  ©djviften,  bauauS  ifyt  cjuten 
"  SBerftanb  d>rifitid>cr  2e!;re  etnpfangen  voerbet. 

3tytlippu$  5SJ2etancf)tt)on. 

$paulu§  i)at  ernjr  gebotfyen  ad  Ephesios5,  bap 
toir  mit  unfrer  ^)anb  arbeiten.  .pierum  oerlaffet 
U)r  eure  3Crbcit  nia)t.  (§6  [iji]  ntd)t  atleS  -fynp 
lid),  baS  ben  (2d>ein  t)at. 


No.  124. 


(fere  lulio.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autogiapho  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  60. 

Domino  Geor g io  Spalatino,  patrono  suo 

i3.  Multo  gratissirna  sunt ,  quae  hodie  misisti, 
lic  curabo  diligenter  ac  fideliter.  Porro  quod 
hartas,  aut  nullas  aut  raro  rnitlo,  hoc  in  causa 
st.  Fieri  solet,  ut,  cum  singulae  ad  eum  modum 
;hartae  sparguntur,  immo  dissipantur,  paene 
jereant,  nec  redeant  in  summam  integram  libro- 
um,  ni  diligenter  annotent  vel  qui  mittunt  vel 
jui  adcipiunt.  Malo  ergo  integra  volumina,  quam 
;hartas  singulas  mittere.  Ex  magnificat  certe 
nitterem,  si  significares,  quas  paginas  habeas. 
Sunc  ego  ex  Latomo  quot  mittam,  adnotari  in 
?xemplari  iusta  ratione  posset.  Non  est  igitur, 
juod  negligentiae  adscribas  meae,  vel  potius  in- 
tfvilitati,  quod  in  re  tantula  non  gratificer.  Gu- 
L>io  enirn,  si  res  sinat.  Carolostadiani  *)  libelli 
ihartas  mitto,  de  quo  ipse  iudicabis.  Praeter  epi- 
{•tolam  non  video  cur  non  adprobem  omnia  reli- 
Iraa.  Nec  ego  in  epistola  offendor;  tantum  aiio- 
i-um  auribus  vellem  parsum.     Vide,  nun  qua  ra- 


12)  i.  e.  in  vigilia  Iac.  q.  d.  24.  Iulii.  Foerstemannus  pulat, 
epistolam  scriptam  esse  1521,  ctim  Lutherus  in  arceVVart- 
burg  teneretur,  et  addit:  „  Lulhers  Schrifl  von  der  Ijeicht 
(in  der  deutschen  Uebersetz.)  war  zwar  s,chou  15l'0  er- 
schienen  (s.  Panzers  ZusiWze  S.  173),  aber  es  ist  wolil  zu 
veistehen  Lulhers  Buch:  von  der  Heichl,  ob  die  d«r  Papst 
Macht  habe  zu  gebieten  (1521).  Lulhers  Zusch.ift  an 
Sickingen  ist  vom  1.  Jun.  1521.  Dies  slinmit  sthr  wohl 
zu  der  Angabe,  dafs  das  Iiuch  von  der  Ueichte  ebcii  ge- 
druckt  werde." 

*)  Carlstadii  libellusde  coelibatu,  monachatu  et  viduilate  1521, 
quem  Carlstadius  misit  Principi  Electori.  Vid.  de  eo  iudi- 
cium  Lutheri  ep.  ad  Snalat.  d.  6.  Aug. 


tione  possit  consuli  libello,  alioqui  non  inutili. 
Non  intelligo ,  quae  de  re  familiari  scribis.  Nam, 
Deo  gratiae,  rerurn  mihi  sat  est,  et  puto  chri- 
stianae  mentis  esse,  non  adtnodum  crastini  solii- 
citudine  tangi,  seu,  quod  illi  dixerunt,  %oivLxi 
tyza&tiadai)  ni  forte  de  populi  sumtibus  ac  foro 
urbis  loqueris.  Nam  ea  parte  nonnihil  in  tanta 
hominuin  multitudine  laboratur;  sed  ferenda  est 
illa  fori  non  omnino  male  commoda  incommodi- 
tas.  Commendo  fidei  tuae  curam  valetudinis  opti- 
mi  patris  nostri  *).  O  qualem  virum,  non  agno- 
scimus!  Simul  meas  literas  mitto,  si  quid  in 
illis  est,  quod  tua  referat  fortasse  scire.  Nam  in 
aliis  amicorum  literis  nihil  est  praeter  vulgata  illa 
epistolarum  officia.     Vale  carissime  mi  Spalatine. 

Philippus  tuus. 


No.  125. 


3.  Au 


o* 


Casp.   Glasero,    loanni   Schwebelio  et 
Mich.  Ililspachio. 

Ex  Cenluria  epistolar.  theologicar.  ad  Schwebelium  p.  26. 

Fh i l ip pus   Me lanthon    oplimis  viris ,   D. 

Casparo  Glasero,    loanni  &  chwebelio 

et  Michaeli  Hilspachio  in  Vogeso,  ami~ 

cis  vcleribus  et  carissimis. 

Quod  me  delectari  benevolentia  vestra  existima- 
tis,  nequaquam  fallimini.  Mihi  in  talium  viro- 
rum  studiis,  iudiciis  et  amore  nihil  est  antiquius, 
Vosque  magnopere  oro,  ut  vicissim  vos  a  me  ex 
anima  amari  statuatis;  rnemini,  inquam,  vete- 
ris  consuetudinis,  quae  mihi  fuit  iucundissima. 
Postea  nos  res  plane  coniunxit,  Cum  tam  graves 
habeamus  causas,  quae  nos  mutuo  devinxerint, 
profecto  decet  nos  amicitiam  nostram  tueri,  et  ali- 
quid  ad  Ecclesiae  concordiam  facit  illorum,  qui 
studia  vel  Ecclesias  gubernant,  amicitia.  Adole- 
scens,  de  quo  scribis,  potest  coniungi  Alberto 
Schorrio,  qui  Dei  beneficio  feliciter  in  studiis 
versatur,  et  quidcm  eruditiori  atque  interiori  Phi- 
losophiae  iam  se  dedit;  aut  si  nondum  assequi 
itle  Alberlum  potest ,   et  habet  opus  Grammatica 


*)  Vid.  quae  Lutherus   de   adversa    sua    valetudine    scripserat 
Melanthoni  d.  13.  lul.  1521. 


447. 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


448 


instilutione ,  potest  recte  commendari  PVendelino 
Sirichio  *).  Quidquid  statueritis ,  non  deerunt 
ei  mea  officia.  De  disputatione  myl  xwv  aya&wv 
bqvwv  equidem  et  in  eo  loco ,  et  in  quibusdam 
aliis  quaedam  minus  horride  explico,  quam  fortas- 
sis  alii  interdum  dicunt,  qui,  ut  in  declamationi- 
bus ,  liberiore  orationis  genere  utuntur.  Ego  me 
includo  in  artium  et  methodi  septa,  sed  tamen 
prudentibus  facile  satisfacio.  Verum  si  vos  ali- 
quid  in  meis  scriptis  desideratis,  magno  me  beni- 
ficio  afficietis,  si  candide  me  admonueritis.  Bene 
valete.     III.  August. 


No.  126. 


10-  Aus- 


Mich.  Humelbergio. 


Ex  apographo  in  Cod.  Humelbergico Monacensi  p.  130a.,  de- 
scripsit  Clariss.  Muffat. 

Phiiippus    Melanchthon     Michaeli 
Humelb  ergio   suo  S, 

Scribebant  ad  te  communes  arnici,  Thomas  et 
Vlianus,  horum  me  quoque  accendit  exemplum. 
Sperabam  autem,  vel  hoc  nomine  non  ingratas 
fore  iiteras  meas ,  quia  illorum  additae  litteris  es- 
sent,  quos  tu  tantopere  diligis,  nec  immerito. 
Dignus  est  enim  Thomas  de  ista  tam  dextra  ac  li- 
berali  indole,  in  quem  omnes  omnia  nostra  stu- 
dia  effundamus.  Et  Ulianum  tibi  pater,  si  nihil 
aliud,  commendat.  Inter  hos  meque,  cogmg 
oxiav  xr)v  xalovftevrjv  in  commune  convivium, 
recipies. 

Lutherus  adhuc  salvus  est,  quanquam  hinc 
absit.  Expectatur  autem  eius  reditus  quotidie. 
Latomo  absens  respondit,  et  pleraque  alia  edidit, 
quorum  tn  fortasse  quaedam  apud  Ulianum  inve- 
nies.  Vidi  Gaesarianum  edictum ,  Lovanii  excu- 
sum.  lbi  aegnare  aiunt  iam  non  Latomum  mo- 
do,  sed  et  Aleandrum,  quanquam  horum  furias 
contemnant  quotquot  sibi  sunt,  qui  evangelio  stu- 

dent. 

Nobis  hic  persuasum  est;  Erasmum  Basi- 
leae  esse,  vel  Augustinum  vel  novum  Testamen- 


*)  Wendelinus  Sirichius ,  Magister  Vitebergensis,  sine  du- 
bio  est  ille  Wendelinus  S/rus ,  qui  a.  1525  Islebiae  in  lo- 
cum  Harlmanni  Tulichii ,  scholae  Rectoris,  successit  cf. 
J.utberi  epp.  ed.  de  VVette  T.  III,  S5.  103.  el  111. 


tum  instauraturum.  Faveant  illius  coeptis  superi. 
Beato  Rhenano y  quoniam  cum  illo  tibi  vetus 
amicitia  est  et  familiaritas ,  me,  quaeso,  aliquid 
commendes.  Optarim  et  unice  illi  viro  probari. 
De  monstro  Cartusiensi  viderimus,  si  pergat  in- 
sanire.  Vale  et  nos  inter  tui  studiosos  numera. 
Vuittenbergae ,  festo  d.  Laurentii,  M.D.XXI. 


No.  127. 


(Aug.) 


G.  Spalatino. 


Ex  aulogr.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  23. 

D.  Geo rg io  Spalatino,  carissimo  Patrono 

suo 

S.     Commodum  occurrit  Chrislianus ,  cui  pos- 

sem  codices,   quos  volebat  noster  Helias,   com- 

mendare.     Taulerus  est,  et  Catarinus*)  a  nescio 

quibus  versus,    quos  tu  curabis  ad  eum  in  tem- 

pore  transmilti.     De  bibliis  interrogabis,  velitne 

compacta  mitti,   an  soluta?     Qualiacunque  volet, 

curabimus.      Meos  locos  tibi  mitto,   utinarn  tam 

gratnm  munus,  quam  ego  hoc  unum  spectavi  in 

eo  opere,  ut  erudirem,  non  ut  quiritarer.     Video 

te  rerum  harum  novitate  vehementer  commoveri. 

Sed  et  ego  commoveor.     Quorsum  evasurae  sint,j 

Deus  viderit.     Orandum  nobis  interim  sedulo  estj 

ut    fortunetur  Evangelium.       Erasmus  Basileae 

est.     Heri  literas  accepi  aPelecano,  longe  iucun-j 

dissimis,  e  quibus  apparet,  nihil  vanius  esse  eo 

rumore  quem  sparserunt  stulti  quidam  de  Erasrm\ 

adversum  Martinum    voluntate.      Vale.      Tuns 

sum. 

Philippus. 


No.  128. 


(m.  Augusto/ 


G.  Spalatino. 


Ex  aulogr.  in  Cod.  Basil.  F.  101.   ep.  61. 

Optimo  viro,   I).  Georgio  Spalatino 

S.     Gratum  est,    quod  Heliae  nostri  literas  re 
misisti.     De  Apellanis  non  intellego  quid  velisj 


*)  De   Catarino  Lutherus  epist.  ad  Spalat.  d.  7.  Mart.  1521  j 
Venit  tandem  e  Norimberga  Ambrosius  Catkarinus  (h.  < 


1149 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


450 


^am  quas  scripsit  noster  ille  per  fidelem  amicum, 
neis  inclusas,  transmisi,  earum  hic  exemplum 
etinui.  Mox  epistolae  nullum  habeo  exemplum. 
jocos  adhuc  teneo,  quos  si  ita  vis  adnotabimus 
ibi,  ufei  perocium  voles,  quanquam  haec  omnia 
denius  in  Doct.  Martini  libris  invenias.  Nunc 
dnotare  non  possum  inter  tot  occupationes.  Ad- 
ulerunt  hic  Tilonini  *)  literas  Vorchemius,  ma- 
;ister  Erphurdianus,  si  nosti  horainem,  et 
roachimus**),  qui  graeca  Erphurdiae  docuit.  Vi- 
les  autem,  sero  admodum  reddi  Tiloninianas, 
a  quibus  hoc  potissimum  sum  admiratus,  quod 
le  picta  imagine  P.(atris)  N.(ostri)  scribit,  quae 
ruciari  vix  tandem  potuerit.  Ferebatur  ***)  idem 
ntea ,  sed  pro  commento  habebam ,  et  fertur  ad- 
tuc  tale  quiddam  etiam  Piomae  accidisse  cremanti- 
>us  Lutherana,  cuius  rumoris  auctor  est  Auer- 
achius,  ad  quem  ab  amico,  nescio  quo,  haec 
cripta  feruntur.  Quidquid  autem  est,  hoc  mire- 
aur  potius,  toties  ubique  cremari  Lutherum  ****)? 
t  toties  novis  operibus  renasci.  An  non  etiam 
labet  suum  Germania  PHOENICEM?  et  vere 
[uidem  phoenicem,  quem  utinam  aliquando 
gnosceret  infelix  Europa  !  Nobis  hic  Apollo  mi- 
tatur  dirum  quiddam,  ut  nunc  Homerice  loquar. 
)uo  fratres  Fribergenses  periere,  et  insuper  alii 
[uidam.  Dorainus  faciat,  quod  bonum  est  in 
culis  suis.  Nam  quod  ad  me  attinet ,  opto ,  ut 
lac  ratione  ad  pietatem  trahamur,  adeoque  virga 
errea  cogamur,  qui  duci  noluimus.     Vale. 

Philippus. 


|No.  129. 


(m.  Augusto. ) 


Franciscanis  Vinariensibus. 

Ex  autograpbo  Melanthonis  \n  tabul.  Vinar.  transcripta  in 

-  Codd.  Goth.  451.  p.  178  et  379.  p.  30.     In  Cod.  451  scri- 

pta   dicitur  nomine  Ducis  Electoris  Saxoniae  a  Melan- 

tbone  :    an  das  Capitel  dtr  Barfiijser  in   VFeimar  irn 


meton.  Ambrosii  liber,  cuius  Melanthon  b.  1.  mentionem 
fecit) ,  prob  Deum ,  quam  insulsus  et  stolidus  Tbomisla !  ut 
nos  aliquando  risu,  aliquando  taedio  bene  enecet."  cf.  de 
eodem  Ambrosii  Catharini  libro,  Lutberi  epp.  ed.  a  de  "Wet- 
tio ,  Vol.  I.  p.  582. 

*)  Cf.  supra  pag.  360. 

**)  Ioachimus  Camerarius,  cuius  narrat.  de  vita  P.  Melant. 
rec.  Strobel.  cf.  p.  87. 

***)  Vid.  Epist.  Lutberi  ad  Glaserum  d.  30.  Maii  1519:  „Di- 
citur  mihi  papyraceus  martinus  in  campo  FJorae  publice 
combustus,   execralus,  devotuf." 

****)  Cremata  est  effigies  Lutberi  Romae  d.  12.  lun.  1521. 
Helaxth.  Opek.  Vol.  I. 


Augusto  1521.  In  Cod.  879  legitur:  „»cripta  est  haec  re« 
sponsio  contra  Praedicatorii  ordinis  Monachos  Vinarien- 
ses  anno  1521,"  et  inscribitur:  Responsio*)  ad  epislolam 
%wv  xov  (poayxfaxov.  Germanice  edita  est  in  Opp.  Lutb. 
a  Walchio  edit.  XVIII.  p.  1741. 

(Fr anciscanis  Vi nariensibus.) 

Utinam  ita  nos  spiritu  suo  dominus  noster  Iesus 
Christus  illuminet,  ut  nihil  unquam  optavimus 
ardentius,  quam  ut  paci  tranquillitatique  ecclesiae 
et  evangelii  gloriae  optime  consultum  esset.  Id- 
que  sedulo  per  Dei  gratiam  egimus ,  ne  quid  us- 
quam,  quod  ad  gloriam  Christi  faceret,  ecclesiis 
nostris  deesset.  Tantum  abest,  ut  ullis  unquam 
factionibus  aut  schismatis  faverimus,  aut  favere 
velimus. 

Proinde  quod  adversus  Lutherum  per  literas 
opem  imploratis ,  id  praestabimus  perpetuo,  quod 
ex  re  et  tranquillitate  ecclesiae  esse  videbitur, 
quam  quisquis  imprudenti  zelo  interturbat,  ille, 
nt  a  Christo,  ita  a  nobis  etiam,  quibus  regendi 
christiani  populi  cura  demandata  est,  anathema 
erit.  Videntur  in  motu  quodam  esse  hoc  tempore 
res  christianae,  quo  prudentius  nobis  moderandus 
est  zelus  vester,  quibus  in  aedificationem,  non  in 
destructionem  potestas  data  est,  cavendumque,  ne 
temere  factionibus  aut  dissensionibus  publico  malo 
res  christiana  labefactetur,  ne  spiritus  alicubi  ex- 
tinguatur.  Nos,  ut  ab  omni  genere  factionum 
alieni  esse  voluraus,  ita  omnia  studia  conatusque, 
qui  evangelio  Christi  pie  patrocinantur,  quibus 
possumus  consiliis  opibusque  iuvabimus. 


No.  130. 


(Septbr.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autograpbo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  31.  (Spalatinus 
adscripsit  baecce:  „MeIancbtbon  de  affectibus  spiritus  et 
carnis  M.D.XXI.") 

Suo  carissimo  Domino  Georgio  Spalat ino 

S.     Iam  in  procinctu  erat  hic  homo,  cum  me  de 
literis  interpellat;  non  possum  igitur  orania  scri- 


*)  Literas  Franciscanortim  ad  P^lectorem  (d.  d.  15.  Aug.  1521.) 
dedit  Walchius  in  opp.  Luth  XVIII  p.  1739.  ex  versione 
Spalatini.  Scribunt,  se  mandata  accepisse  a  Pontifice  Ro- 
mano,  ut  adversus  ecclesiae  hostes,  potissimum  adversus 
Lutherum  et  pestiferos  eius  errores  gladio  verbi  Dei  fortiter 
pugnarent,  se  igitur  Principis,  quippe  cuius  officium  sit  ec- 
clesiam  tueri,  auxilium  in  bac  pugna  implorare  et  velle 
scire,  quo  modo  boc  veiil  praestare  auxiliurn. 

29 


451 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


452 


bere  quae  vellem.  De  discrimine  affectuum  ha- 
bes,  quid  possint  adfectus,  aut  quales  sint  ii  qui 
naturae  nostrae  congeniti  sunt,  in  mea  methodo, 
ubi  de  peccato  disputo.  Sunt  'autem  amor  sui, 
contemptus .  Dei,  nihil  magnificere  quod.sit  Dei, 
iuxta  Psalmumr  dixit  insipiens  in  carde  suo, 
non  est  Deus.  E  contra  spiritus  adfectus  est  sui 
contemptus,  odium,  fastidium,  magnificere  quae 
sunt  dei,  credere,  timere  deum.  Nec  adfectus  hi 
aliunde  quam  ex  Psalmis  rectius  intelliguntur. 
Tamen,  si  ita  voles,  scribam  copiose  de  his  ad- 
fectibus.  Sed  quid  scribam,  cum  ipse  non  admo- 
dum  peritus  sim  tam  sublimium  motuum  animi? 
Nec  ego  puto  referre,  ut  Dalburgius  prolixam  de 
tantis  rebus  instituat  quaestionem.  Indicari  brevi- 
bus  potest,  quantum  scire  satis  est,  nempe  natu- 
ram  se  amare,  et  deum  contemnere;  rursus  spi- 
rituDeum  amari  etmagnifieri,  adeoque  crediDeo. 
Mitto  canticum  Mariae,  in  quo  ipso  multa  sunt, 
quae  ad  horum  adfectuum  explicationem  faciunt. 
Nolebam  per  hunc  mittere  literas  rov  'EoaGjuov 
y.al  KanrUovoQ ,  quod  expectum  te  *)  quotidie. 
Non  possnmus  carere  diutius  patre  nostro  Mao- 
tlvuj.  Et  quid  in  causa  est,  cur  adeo  conticescat? 
O  nos  infelices ,  si  nec  per  literas  colloqui  possu- 


mus 


Vale. 


Philippus. 


No.  131. 


(  Septbr. ) 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  55. 

Suo  carissimo,  D.  Georg io  Sp alatino 

o.  Tam  efFuse,  tam  prodigialiter  oneras  me  sub- 
inde,  mi  SpaJatine,  ut  pudeat,  tanta  opificia  a 
rne  tam  maligne  expensari.  Sed  scias  **)  tamen  of- 
ficium  pii  hominis,  qui  officium  non  metixis  offi- 
cii,  sed  ex  tua  bonitate.  Dominus  reddet  tibi. 
Mitto  Latomos  duos,  confessiones***),  etpraeterea 
tres  libellos  scriptos  adversus  nostrum  Heliam. 
In  his  praedicator  est,  qui  rhetoricatur  tamen, 
aliud  non  agens,  nisi  ut  Thomam  celebret.     Est 


*)  Non  certus  sum  de  lectione;  habentur  :    (£  expeet  ...,t. . 
**)  Non    certus  sum  in  legendo    hoc  verbo,    quod    „suns" 

scriptum  est.     Fortasse  legendum  est:  scias. 
***)  cf.  supra  p.  445. 


et  Augustinensis,  Venetus  opinor,  is  de  indulgen-  | 
tiis  plusquam  bis  septies  aniliter  nugatur.  Dedi- 
cavit  librum  Illustriss.  Principi.  Ego  pro  meo  of- 
ficio  mitto,  quem  nisi  tu  Illustriss.  Principi  esses 
oblaturus,  ipse  venirem,  iustis  et  legitimis  cere- 
moniis  commendaturus  tam  bonum  scriptum  II- 
lustr.  Principi.  Gura  quaeso,  ne  isti  bono  fratri 
apud  Illustriss.  Principem  officium  periisse  videa- 
tur.  De  pesti  melius  spero.  Nam  interim  omnia 
hic  tute  quievere.  Sublati  tantum  tres  sunt 
omnino ,  quos  aliunde  infectos  non  est  quod  dubU 
temus.  Primo  quoquo  tempore  ubi  fieri  poterit,! 
poterit  autem  proximis  nondinarum  feriis,  paraboi 
libellum  illi  de  Tettaw.  Non  enim  potest  res  ab- 
solvi,  ut  ipse  fortasse  putet,  brevi  exernplo,  quan- 
quam  ego  pro  meo  more  sim  in  aphorismos  di- 
gesturus  quidquid  paravero.  Audi  festivum  Fa- 
bricii  dictum.  Venit  huc  adulescens  quidam  la-i 
tine  et  graece  non  vulgariter  doctus,  loachi- 
mus  *) ,  is  de  rebus  Evangelii  cum  Fabricio  dis-. 
seruit.  Tum  ille  inter  caetera:  praestandum  esse, 
ne  quid  barbare  faciamus  aut  dicamus,  barbare 
vero  fieri,  quod  ferociter,  et  non  in  loco  fieret. 
Sed  quid  ego  etiam  nugando  te  diutius  detineo? 
Gogita,  incumbe,  ut  aliquando  restituas  nobisro)* 
i]jLiET€QOV.  Debes  enim,  debes.  AudhV?  reposco 
debitum.     Vale. 

Philippus. 


No.  132. 


(Septbr.) 


Ioanni  Agricolae. 


Epistola  praemissa  libro:  Inslituliones  rbetoricae  Philippij 
Melanchthonis.  Coloniae  apud  Heronem  Alopecium, 
1525  mense  Oct.  8. 

Philippus  M elanchthon,  Iohanni  Is- 

leben  Salu. 

Qualescunque  sunt  hae  praeceptiunculae  rhetori-\ 
cae,  quas  dictavimus,  non  scripsimus,  opto,  ut 
lectori  prosint.  Nam  quod  ad  me  attinet,  male-) 
bam  perisse  hoc  mihi  laboris ,  quam  vulgari  mul 
tis ,  quod  exciderat  tantum  tumultuaria  opera  do- 
centi,  si  per  amicos,  ut  scis,  licuisset.  Porro 
magna  ex  parte  res  rhetorica  purius  emendatius- 


*)  Camerarius ,  qui  Erfordia  Wilembergam  secessit  proptei 
pestem  Erford.  grassanlem 


EPISTOLAPiUM   LIB.  II.     1521. 


454 


ue  tractata  est,  quam  in  prioribus  meis  libellis. 
)uidquid  autem  est  operis  in  hoc,  tibi  inscribi- 
ar,  ut  arbitrio  stetque  cadatque  tuo.     Vale  ! 


So.  133. 


30.  Septbr. 


Ioanni  Hesso. 


Apographon  legilur  in  Cod.  Bavar.  II.  p.  608.  Nunc  ex 
ipso  autograpbo  in  Cod.  Rehd.  Vratisl.  accuratius  edila. 
Epislola  inest  et  Libro  VI.  p.  332. 

lohanni  Hesso. 


1 


Qnod  rarius  ad  te ,  mi  Hesse ,  scribo ,  quam 
velis  fortasse,  quanquam  occupationes  meas 
aussari*  y.al  /LiaXa  Qi]T0Qix(3g  possem,  tamen 
gnoscere,  quam  deprecari  culpam  malo.  Posset 
nim  alicubi  fortasse  publicis  negotiis  tantillum, 
cribendae  Epistolae  detrahi ,  quo  tibi  satisfieret : 
ed  ego  quodam  impetu,  quadam  mole  rerum  ve- 
or,  non  aliter,  atque  in  undis  navigia,  ut  saepe 
lihi,  ne  quod  velim  quidem  detnr.  Boni  consu- 
»  necessitatem  meam. 

Noster  Helias  *)  adhuc  abest  a  nobis :  Ex- 
ectatur  autem  et  speratur.  Quid  enim  aliud  di- 
am?  Me  desiderium  eius  excruciat  misere. 
)uanquam  ille  interim  ut  nihil  cessarit  a  sua  fun- 
tione  y.al  anoorokfj,  declarat  avTikaxo/iog,  item 
Jonfessio  et  pleraque,  quae  sunt  interim  edita. 
fon  enim  dubito ,  quin  ad  te  mittantnr ,  et  ego 
uic  adulescenli ,  de  quo  institui  scribere ,  ut  mit- 
eret,  demandavi.  Est  autem  ,  quod  volo :  Adu- 
escens  quidam  Iohannes  Piscator,  ingenio  tra- 
tabili,  eruditione  in  utraque  lingua  plus  quam 
nediocri,  moribus  omnino  dextris,  petit  a  me,  ut 
e  tibi  per  literas  ita  commendem,  ut  si  qua  ra- 
ione  commode  apud  vos  Vratislaviae  victum  quae- 
ere  sibipossit,  aut  docendis  pueris,  aut  qua  alia 
lonesta  ratione  rem  adiuves.  Trjv  aaoxa  oov,  no- 
ti  Propheticam  vocem,  tibi  commendo.  Quic- 
[uid  est ,  fac  sciat  ille  sub  proximas  Lipsicas  nun- 
linas,  hoc  est,  Cal.  Ianuarias,  quid  sperare  de- 
>eat.  Advolaturus  est  enim  ad  vos ,  si  fortuna  in- 
itarit.  Mihi  pergratam  rem  feceris,  si  pium  iu- 
renem,  qua  potes,  opera  iuveris.  Nondum  re- 
.pondi  tibi  de  tuis  eQWTrj/uaoi ,  quanquam  credo 
nterim  ipse  explicuisti,    praesertim  ea,    qnae  ex 


*)  i.  e.  Lutherut. 


Tobia  decerpseras,  non  admodum  obscuros,  aut 
magni  momenti  locos.  Vale,  Witembergae  sub 
multam  noctem.  Pridie  Cal.  Octob.  1521.  mihi 
scribe,  si  quid  illi  iuveni  voles. 

Philippus. 


No.  134. 


(fere  exeunte  Septbr.) 


Leciori. 


Praefatio  praemissa  libro  Melanthonis:  Pauli  Apostoli  ad 
Corinlhios  secunda  epistola.  Wittembergae  anno  M.D.XXl. 
(Habetur  in  biblioth.  Senalus  Norinbergensis  hic  liber,  cu- 
ius  praefalionem  mihi  desciipsit  S.  V.  Rannerus.) 

Pio  Lectori  Ph i l ip p u s  Me lanchton  S. 

jNon  ignorabam  usqtie  adeo  vires  meas  cum  susci- 
perem  enarrandum  Paulum,  ut  non  intelligerem, 
tentare  me  auctorem  non  summis  tantum  ingeniis 
sed  et  excellentibus  spiritibus  inaditum.  Immo 
etiamnum  religio  mihi  est,  homini  Neophylo,  in 
ecclesiaDei  sonare.  Sed  cum  iubeatPaulus  omnes 
prophetare,  et  nos  non  alia  causa  christianas  lite- 
ras  tractemus,  quam  ut  ipsi,  quod  fieri  fere  solet, 
docendo  discamus,  veniam  fortassis  aliquam  auda- 
cis  incoepti  mereor,  praesertim  apud  eos,  qui 
pios  conatus  non  iuterpretantur  impie.  Me  qui- 
dem  laboris  mei  nondum  adeo  poenitet,  quin  per- 
gendum  mihi  perdurandumque  putem,  modo  huic 
studio  divinus  spiritus  faveat.  Libuit  autem  hoc 
tempore  proponere  posteriorem  epistolam  inter 
eas,  quae  Corinthiis  inscriptae  sunt,  meo  quidem 
iudicio  Paulinarum  omnium  asperrimam  et  sale- 
brosissimam,  caeterum  multo  ultissimam  quoque. 
Nam  et  poenitentiae  formam  delineat,  a  qua  uti- 
nam  non  variassent  ii,  qui  satisfactionibus  non 
ferenda  sarcina  conscientias  Christianas  ih  Nicena 
primum  Synodo  onerarunt,  et  discrimen  novi  ve- 
terisque  testamenti,  literae  et  spiritus ,  legis  et 
evangelii,  in  quibus  locis  summa  rei  christianae 
est,  praescrihit.  Ad  haec  christianae  caritatis 
multo  pulcherrimum  exemplum  exhibet,  Achaica- 
rum  ecclesiarum  liberalitatem,  ubi  vere  christia- 
nam  TtokiTtiav  agnoscas,  dum  inter  se  Achaei  sua 
et  cum  Iudaica  ecclesia  adeo  candide  partiuntur. 
Postremo  absolutam  Episcopi  imaginem  fingit ,  ad 
quam  si  nostri  seculi  scenicos  episcopos  conferas, 
quid  erit  dissimilius?  Breviter,  multis  nomini- 
bus  dignissima  est  epistola,  quam  in  manibus  ad- 
29  * 


455 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     15-21. 


456 


siduo  geras.  Audendum  est  autem  etiam  cum  pe- 
riculo,  in  quantumvis  obscuro  commentario.  Nam 
et  usu  velut  familiarior  factus,  propius  se  nobis 
ostendet  Paulus,  vinceturque  tandem  consuetu- 
dine  omnis  difficultas.  Kal  yv.Q  sg  TqoItjv  tlu- 
gwjLiEVOt,  7]X&ov  yAyaio\ ,  ut  festiviss.  apud  Graecos 
poeta  inquit.     Vale. 


No.  135. 


(fere  exeunte  Septbr.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autogr.  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  53. 

Optimo  ac  doctiss.  viro  D.  Georgio  Spala- 
tino  patrono  suo 

S.  Quod  rarius  scribo  hoc  tempore,  nnnciis  im- 
putare  potes,  qui  me  aliquoties  scribentem  fefelle- 
runt.  Epistolam  tibi  tuam  Huttenicam  remitto, 
item  et  D.  Anselmi.  Quod  de  Ulustriss.  Principe 
consolando  scribis,  facerem  equidem  libenter,  si, 
ut  argumentum,  ita  occasio  eius  interpellandi  es- 
set;  quanquam  non  video,  cur  non  ad  Heliam 
nostrum  eatur  *).  FiliaeAnselmi  of&cium  adhuc 
differtur,  et  non  satis  scio,  quibus  interim  occa- 
sionibus  invito  mihi  sit  extractum;  certe  gratifi- 
candi  studium  non  deest  mihi.  Addidi  his  xal 
TtjV  r)jUBtsQov ,  quam  apud  te  leges,  ne  quis  hinc 
vnoxQitrjS  offendatur.  Sunt  enim  haec  naSr\ 
sanctarum  mentium  argumenta,  qualia  multa  et  in 
Augustino  et  in  Bernardo  vides,  viris  experien- 
tibus  rerum  spiritualium.  Utinam  autem  contin- 
gat  aliquando  huius  viri  consuetudine  iterum  frui, 
qua  si  mihi  carendum  est ,  mortem  fortius  tulero. 
Desideratur  hic  a  multis.  Sed  novare  quid  possu- 
mus  in  hoc  metu  pestilitatis?  Concio  de  decem 
leprosis  post  triduum  credo  absolvetur  **).  Tu 
curabis,  ut  vacare  sinat  typographos.  De  peste 
sic  habe:  metum  magis  esse  quorundam  mollium 
hominum,  quam  luem.  Nam  quod  ex  scholasti- 
cis  quidam  sunt  extincti,  parlim  aliis  morbis  pe- 
riere,  partim  necavit  imprudentes  contagio. 
Quidquid  autem  est,  domini  sumus  sive  vivimus 


*)  Quo  facto,  Lutherus  consolalionem  recusabat.  cf.  eius  ad 
Spalatinum  litleras  scr.  die  S.  Martini  1521  ap.  de  Wette 
I,  95. 

**)  De  ea  vide  Lutheri  epist.  d.  17.  Septbr.  1521. 


sive  morimur.     Pauculos  metus  hinc  fugavit;  fre~  j 
quentia  scholarum  adhuc  est,   quanta  fuit  hacte-  i 
nus.      Ecce  autem  et  Erasmicam   epistolam  ad 
Merum  JBasileensem  theologum ,  hominem  ut  au- 
dio   iniquissimum  rebus   nostris.       Nunc  animis 
opus  est  desciscentibus  his.     Egeranus  nusquam  j 
non  traducit  Lutherum.      Fabricius  mussat  ad- 
huc,  quanquam  ego  rogarim  nuper  per  literas,  ut,  | 
si  quid  discipliceret  in  dogmatis  Lulheri,  mecum  i 
commentaretur.      Sed  nihii  respondit.      Hutteno  \ 
et  Tolonino  respondi.     Caetera  ex  aliis  cognosces. 
Vale. 

Philippus  tuus. 

Meam  rr\v  r)jU£Z€Qov  remittes.  Salutem  hor 
minis  et  causam  tuae  fidei,  quanquam  iam 
commendatiss. ,  commendo  tamen  hoc  etiam 
tempore,  sic  turbantibus  omnibus  rebus. 


\^isw 


No.  136.  (m.  Octbr.) 

Decreta  Augustinianorum. 

Edita  leguntur  decreta  conventus  Augustinianorum  in   opp. 
Lutheri:  latine  ed.  Vitebergae  I.  p.  201,  ed.  Ienae  II.  p.  470, 
Apographon  in  Cod.  Goth.  20.  p.  33.  —     Germanice  ed. 
Vitebergae  T.  IX.  p.  134,   ed.  Ienae  T.  II.  p.  1,  ed.  Al-  , 
tenb.  T.  II.  p.  15,   ed.  Lipsiae  T.  XVIII.  p.  239,   et  ed.  j 
Halae   T.  XV.    p.  2323.       Textus   Latinus    genuinus   est,  I 
quare  eum  hic  dedimus.     Fratres  Augusliniani  Vitebergam 
convocati,   ibi  vel  mense  Septbr.  vel  ineunte  Oct.  1521, 
missas  deinceps  in  suo  monasterio  non   esse   celehrandas  j 
constituerunt.     Quam  sententiam   quum  huius  conventus 
praeses    Io.    Heltus    Nurmbergensis    Prior    non    probaret,  j 
vVenc.  Linkius  conventum  Augustinianorum  (et  Misniae 
et  Thuringiae)  universalem  Vitebergam    convocavit,    quij 
sensit,    non  missam   solum  quotidianam  abrogandam  sed 
coenam  sacram  quoque  sub  utraque  specie  distribuendamj 
esse;  quod  etiam  sex  diebus  post  factum  est.     Tota  haec 
controversia ,  absente  Luthero ,  qui  tunc  temporis  in  arc«j 
Wartburg  degebat  a  mense  Oct.  1521  usque   ad  Februar. 
anni  1522  agitata   est,  qua  de  re  primariae  huius  negotii, 
quod  suo  tempore  sine  dubio  maximi  momenti  erat,  par- 
tes  a  Melanthone  sunt  susceptae.     Quaecunque  igitur  ad 
hanc  controversiam  spectent,    hic  inserere,    ab  institutoj 
nostro  non  alienum    nobis   visum    est,     idque  eo  minu*, 
quo  accuratius  ex  epistolis,  quae  iam  sequuntur,  tota  res 
cognoscitur,  antea  minus  cognita  et  tantum  a  Seckendorffio 
in  in  hist.  Lutheran.  L.  I.  p.215  sqq.  paulo  copiosius  nar- 
rata. 

Synodi  Augustinianorum  de  libertate  Monacho-  '■ 
rum  sententia ,    TVittenberg  *). 

Vicarius,  Priores  et  fratres  ordinis  sancti  Augu- 
stini  Vitebergam  convocati,  de  votis,  mendicitate; 


*)  Aiium  conventum  Augustiniani  habuerunt  Grimmae,  dominJ 
Pentecostes  1522,  cuius  decreta  edita  habes  in  Kappii  Nach- 1 
lese  elc.  T.  II.  p.  536. 


457 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


458 


et  aliis  legibus  Monasticis  sic  pronunciavimus  '), 
ut  sequitur,  in  qua  sententia,  quia  scripturam  di- 
vinam  secuti  sumus,  nolumus  nos  humana  aucto- 
ritate  ulla ,  aut  humanis  traditionibus  premi.  De- 
cet  enim  verbo  dei  omnes  creaturas  cedere;  quan- 
quam  interim  permittimus  abundare  suo  sensu, 
qui  aut  hanc  libertatem  non  capiunt,  aut  potestate 
sua  concedere  nolunt.  Nos  rationem  iudicii  no- 
stri  scimus  etiam  deo  reddendam  esse ,  tantum  ab- 
est,  ut  huminibus  reddere  vereamur.  Et  quia 
consilium  nostrum  est,  piis  conscientiis  mederi, 
nolumus  patrocinari  nostrum  iudicium  iis,  qui 
verbum'Dei  ad  pernitiem  licentiae  carnis  praete- 
xent.  Et*  quod  Galatas  Paulus ,  idem  nos  mone- 
mus  omnes,  qui  haec  nostra  lecturi  et  audituri 
sunt,  quod  liberi  sint 2),  modo  non  3)  dent  liber- 
tatem  in  occasionem  carni,  sed  satisfaciat  sua  cui- 
que  conscientia.  Nam  quod  ex  fide  non  fit,  pec- 
catum  est.  Proinde ,  fratres ,  nolite  errare ;  Deus 
non  irridetur. 

Primum  ergo  permittimus  omnibus  vel 4)  ma- 
nere  in  monastice,  vel  s)  deserere  monasticen, 
quando  6)  qui  in  Christo  sunt,  nec  Iudaei  nec 
Graeci,  nec  Monachi  nec  Laici  sunt 7).  Et  vo- 
tum  contra  Evangelium  non  votum,  sed  impie- 
tas  est. 

Secundo ,  quia  christiana  libertas  Spiritus  li- 
jbertas  est,  quae  nec  in  esca,  nec  habitu  posita  est, 
placet ,  ut  interim  veste  et  vulgatis  ritibus  mona- 
'chorum  utantur,  qui  in  nostris  congregationibus 
:vivunt,  ut  oranibus  omnia  fiamus,  Pauli  exemplo 
1  Cor.  9. 

Tertio,  sed  ita  moderemur  ceremonias  tum 
utendo  tum  abrogando,  necubi  vel  fides  cuius- 
quam  laedatur,  vel  in  caritatem  peccetur.  Non 
est  enim  regnum  Dei  esca  et  potus,  sed  iustitia, 
pax  et  gaudium  in  spiritu  sancto. 

Quarto,  mendicitatem  interdicimus ,  quam 
toties  vetuit  scriptura  1  Thess.  3.  cum  silentio 
operantes  manducent  panem  suum.  Interdici- 
tnus  et  missis  votivis,  quando  8)  et  ab  omni  specie 
mala  9)  abstinere  nos  Apostolus  voluit. 


1)  Cod.  pronunciamus, 

2)  Cod.  sunt. 

3)  Cod.  non ,  text.  impr.  ne. 

4)  Cod.  velit. 

5)  Cod.  velit. 

6)  Cod.  quum. 

7)  Cod.  sint. 

8)  Cod.  quum. 

9)  Cod.  mali. 


Quinto,  quantum  fieri  potest,  in  congrega- 
tionibus  nostris  deligantur,  qui  sint  apti  ad  do- 
cendum  verbum  dei 10)  publice  aut  privatim.  Re- 
liqui  victum  parent  fratribus  opera  manuaria, 
quae  forma  fuit  veterum  monasteriorum. 

Sexto ,  quia  moderari  ceremonias  et  ritus 
omnes  pro  ratione  temporum  ac  personarum  vi- 
sum  est,  volumus,  ut  superioribus  suis  pareant 
Fratres  ex  caritate,  ut  sine  scandalo  privatim  et 
publice  agamus ,  et  per  omnia  hoc  praestemus,  ut 
ne  blasphemetur  bonum  nostrum.  Amen.  Anno 
M.D.XXI.1') 


No.  137. 


(8.  Octbr.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  39. 

Optime  merenti  de  rectis  studiis  D.  Georgio 
Spalatino,  patrono  suo. 

Salve.  Hoc  vespere  sero  adcepi  literas  sub  septi- 
mam;  mox  respondi,  ne  putes  a  me  cessatum. 
Misi  quae  voluisti.  Meas  literas  mitto ,  sed  in  eis 
non  video  multa,  quae  magnopere  possis  deside- 
rare.  In  Ambsdorfii  literis  terret  *)  nos  misera- 
bili  voce,  quasi,  negans  fore,  ut  redeat  huc. 
Scis,  quid  semper  metuerim.  Tu  prospice  rebus 
nostris.  Nihil  video ,  cur  non  vel  iam  vel  brevi 
debeat  revocari.  Nam  quod  tu  omnino  nos  extra 
periculum  esse  vis ,  videris  sentire  amice  quidem, 
sed  non  pro  evangelii  ratione,  quod  in  mediis  pe- 
riculis  esse  semper  is  voluit,  qui  ex  navi  Petrum 
in  undas  medias  yocavit.  Sed  cogita,  quid  sit  in 
rem  communem.  Mitto  duas  reliquas  confessionis 
paginas.     Vale. 

Philippus  tuus. 

Remitte  quaeso  in  tempore  literas  meas.  No- 
vum  Testamentum  mitti  sibi  postulavit.  Tu 
curabis,  ut  apte  collocata  omnia  mittantur. 


10)  Cod.  apti  docendo  verbo  Dei. 

11)  Annus  abest  a  Cod. 

*)  Videl.  Lutherus,  cuius  epp.  ad  ipsum  et  Amsdorfium  datas 
Melanthon  bic  dicit.  Scribit  ille  Amsdorfio  fer.  2.  p.  Nativ. 
Mar.  d.  9.  Septbr.  1521:  „cum  spes  non  sit  reditus  mei  ad 
vos"  etc.     cf.  epp.  ed.  de  Wette  II,  53. 


459 
No.  138. 


EPISTOLARUM  LIB.  IL     1521. 


460 


10.  Octbr. 


Elector  ad  Pontanum. 


Ex  autographo  in  tab.  Vinar.  Reg.  O.  Fol.  99.  Lit.  M.M. 

SSort    ©otte§   ©naben    ^viebvict),    ^evjog    ju 

©ad)fen  unb  Gfjurfurft. 
3nfrruction  roa§  bev  V)od)gelarte  unfev  SKatr)  unb  tieber 
getreuer  Doct.  95  v  ucf  auf  ben  (Srebenjbrief  oon  Unfert= 
roegen  an  bie  Unioerfttdt  unb  (Sapitel  ju  SSittenberg  roer= 

ben  fott. 

(Srfrtid)  if)nen  unfern  gndbigen  ®ruf  gu  fagen. 

Unb  folgenbS  roetter  er$df)len,  bap  anUn§  getangt, 
baf  mandjertei  ju  SBittenberg  fott  oorgenommen  roerben, 
unb  fonberlid),  bap  bie  2Cugufriner  in  ettid)en  Sagen  nid)t 
SJtef  cjetjalten.  9tun  rou|3  tcn  roir  nid)t ,  roie  eS  mit  bie- 
fem33ornet)men®efralt  f)dtt,  unb  ob  roa§  baran  fei)  ober 
nid)t,  befonberS  roeit  fie,  bieUnvoerfitdtunbCSapitef,  un3 
nid)t§  baoon  gefd)rieben  ober  2Cn$eigung  baoon  gefagt 
t)dtten,  roaS  roir  bod)  altemar)t,  unb  nod)  geneigt,  fo  oiet 
an  un§,  ba§  ju  forbern  r)elfen,  fo  ben  r)eitigen  djrifrtidjen 
©lauben^uStdrle  gereicr)en  mag.  Unfer  ©emutt),  gBitte 
unb  SDleinuncj  rodre  aud)  nid)t ,  unb  fotl  ob  ®ott  roitt 
unfer  lebentang  nicr)t  fepn,  un§  anberS  benn  ein  cr)rifr= 
ticr)er  ^urft  ju  t)atten  unb  ju  er^eigen,  barum  roir  aud) 
btefe  I6blicr)e  Unioerfttdt  unb  ©tiftung  aufgericr)tet ,  ba= 
mit  oiet  getafjrter  Seut  attba  fottten  er^ogen  unb  ertjatten 
voerben,  roiebenn,  ©ott  fiob,  oor  2Cugen. 

£)arum  rodre  unfer  23eger)r,  roenn  efroaS  un$iem* 
lid)c§  oorgenommen  rodre,  ober  oorgenommen  rourbe, 
t>a$  fte,  atS  bie  fo  e§  oerftunben,  bie  dinfet)ung  tt;un 
rootlten,  bamit  nicr)t§  oorgenommen,  nod)  unterftanben 
rourbe ,  barauS  SSefdjroerung  erfolgen  mocf)te ,  unb  roof= 
left  fte  in  ben  3£eben,  roie  bu  roeipt,  beroegen  fo  oief 
moglicr),  bie£)ing  root)l  $u  bebenlen,  auf  ba<3  bie(Sact)en 
auf  guteSBeg:  gerid)t,  bamit  Sroiefpaltiglcit,  2Cufrur)r 
unb  anbre  S$efd)roerung  oerfyutet  roerbe.  iDaran  gefcr)iet)t 
un§  fonberS  ©efalten.  £)atum  ju  2od)au  am  £)ienflag 
nad)  (SanctDionysiitag,  anno  domini  1521. 

^riebrid)  «Sperj.  ju  <Sad)f  u.  Gr)urf. 


No.*139.  U.  Octbr. 

Pontanus  ad  Electorem. 

Es  autographo  Pontani   in  Tab.  Vinar.  Reg,  O.    Fol.  99. 
Lit.  M.  M. 

2>em2)urd)l.  £erm  grtebrid),  £er$og  ^u  @ad)  = 

fen,  (5t)ttrfurjt  etc. 
©uvd)laud)tig|ter ,  t)od)geborner  (itjurfurjr.    @ro.  6t)f. 
©n.  meine  untertt)dnige  oerpftid)tete  iienfie  ju  ooran. 


©ndbigfter  ^)err.  2)ie  SSerbung  bev  tfuguftinev  tjalben 
t)ab  id)  tauto  ber  Snjtruction  gegen  benen  oon  bev  Uni^ 
ocrfttdt  unb  (Sapitet  gett)an,  unb  t)on  i^nen  oermerlt, 
bap  Magister  Gabriel  ber  ^rebigcr  £um  2Cuguftinern, 
biep  fott  gcprebigt  t)aben:  erfttid)  bap  ba§  t)od)rourbigfte 
(Sacrament  be§  2Cttar§  nid)t  fott  angebetf)et  merben,  benn 
e§  fep  ber  SJleinung  [i.  e.  in  biefcr  2Cbftd)t]  oon  (Sr)rifto 
nid)t  eingefe^ct  morben,  fonbern  attein  ju  feinem®ebdd)ts 
nip,  unb  foltt  Idololatrey  unb  2Cbg6ttcrei)  fepn,  mo 
man  s  alfo  gebraud)tc,  t>a$  man^  anbett)e. 

3um  anbcrn,  fo  lonnte  einer  attein  ot)ne  ©unbe 
bergejtatt  roie  bi§  bat)er  gefd)et)cn,  nid)t  SKeffe  tjatten, 
fonbcrn  atte  bie  bei  ber  Stteffe  mdren  fottten  be§  <£acra* 
mentS  mit  geniefen,  unb  jugleid)  sub  utraque  specie 
empfaf,)cn. 

3um  brittcn  fo  erfolgte  barau§,  t>a $  bie  51K6nd)e 
unb  anbre  nid)t  mod)ten  gcbrungcn  roerbcn,  baf?  ein  |e= 
ber  tdgtid)  fottt  Sfteffe  tjaften ,  roie  ftc  »on  if;rem  Prior 
bi§  baf;er  gcbrungcn  rodrcn  roorbcn.  ^)enn  baburcf) 
murbe  ba&  ©acramcnt  quoad  finem  communionis 
nict)t  rcd)t  gcbraud)t.  £)enn  fo  ein  jeber  9X6nd>  fetbft 
5Dlep  f)d(t,  nu|t  er  ba&  ©acramcnt  attein,  ba$  roibcr 
(5f)rifri  unb  be§  ©oangclii  SKcinung  fenn  fott.  S)avum 
roitt  er  fammt  feinen  "iCntjdngern  t;infurber  nid)t  alfo 
Stteffe  t)atten,  fonbern  rootten  einem,  II  ober  III  befet> 
ten  9ttep  ju  t)atten ,  unb  bie  anbcrn  XII  oon  ben  [benen] 
ba§  (Sacrament  sub  utraque  specie  mit  em|)fat)en. 

Unb  bieroeit  bicp  atfo  in  ber  <2tabt  erfcfcotfen,  tyai 
bcn  bie  Theologie,  ber  ^ropft,  doctor  ^artftabt^- 
$ettlird)en  unb  Maglster  Philippus  ava  £>ienftage 
ndd)jt  oergangcn  bie5[K6nct)e  befc^icft,  unb  mit  it)nen  la-- 
oon  gcrebt.  2tf§  ftnb  fie  feft  barauf  befranbcn ,  tjabcft 
bi§  baf)er,  biemeit  tt)ncn  ber  Prior  it)r  s8ort)abcn  nid)t 
geftattcn  roitt,  leine  9Keffe  gcfjattcn.  Unb  babcn  bie 
oon  bcr  Unioerfttdt  unb  (Sapitel  faft  alte  barauf  befd)fof* 
fen,  bap  if)nen  ber  5)c6nd)e  ©omtjmen  nid)t  gefdiftg, 
unb  roiemof)t  if)re  S)?ctnung  bcm  Soangefto  nid)t  mod)t' 
ungemdp  fcnn,  au§gcfd)loffen  bap.baS  «Sacrament  nid)t| 
foltt  angebett)et  roerbcn,  mefdje^  mit  ber  <Sd)rift  nicr)t 
roof)l  ju  beroeifen,  jebod)  lonnten  fte  nid)t  ad)ten,  bap 
ba§5Kep  f)alten,  aud)  in  ber  ©ejraft,  roie  bi§  bat)er  ges 
fd)et)en,  funbtid)  fen.  Qaben  bert)afb  einen  2Cu6fd)uf 
gemadjt,  bie  fotten  morgen  um  fteben  Horen  ju  bcn 
9)i6ncr)en  gef;en,  unb  ndmlid)  [namentlid)]  ftnb  baju 
oerorbnet  ber  Vicercctor  ^)robft  Gartfr at>t,  ^ett; 
lird)e,  TCm^borf,  doctor  Tihmannus,  Chri- 
slianusy  unb  Magister  Philippus ,  unb  OOn  bem 
5)rcbiger  eigentlid)  evlunbcn,  roa§  er  geprebiget;  unb 
roo  er  bep  geftdnbig,  ma§  er  beffen,  unb  be§  anbevn 
SSovnet)men§,  mit  feinen  2Cnr)dngern  (ba&  ift,  roie  icr) 


461 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


462 


jefcunb  f)6re,  ber  a,an$e  Convent)  fik  Urfad)en  unb 
©runbe  ^abe,  unb  fonbertid)  rootfen  fte  mit  tynen  t)an= 
betn,  bap  fte  nod)  jur  Bett  mit  bem  Sttep^alten  reine 
Dfceuerung  mad)en  ober  einfufjren  rooffen,  fonbern  bei  ber 

alten  SBeife  bteiben,  bi§  oa%  fte ...  oon  if)ren  Vi- 

cario95efd)etb  erfangen,  ober  bie^ina,  in  berttnioerfttdt 
baf  bteputirt  unb  berebt  fenn  rourben.  Unb  roo  fte  ftd) 
nictytrootftenroeifenfaffen,  fo  rootlten  fte  atSbann  einen 
9tatf)fd)fag  ftetfen,  unb  rociter  u)r  23ebmFen,  roie  $u 
fyun  fet)n  fott  (Sro.  (5f)f.  ©n.  ar^eigen. 

Sergeftatt,  gndbiajler  £err ,  f)ab  id)  ok  2)ing  un= 
}efdf)rtid)  oermerft,  unb  (*.  (5f)f.  ©.  nid)t  rootten  unan= 
je^eigt  taffen ,  roitf  mid)  nod)matS  oerfef)en ,  bie  <&ad)t 
)at)in  $u  d«i)ten  fjelfen,  bamit  @.  (5f).  ©.  ob  ©ott  roitt 
iid)t  fott  Ungtimpf  barauS  entjtetjen.  <So  ift  ber  9?atf) 
itff)ie  aud)  fleif  ig  in  ber  <5ad)e.  SSoften  bie  9K6nd)e 
iid)t  9ttep  t)a(ten,  fo  ad)te  td),  fte  roerben£  balo  in  ber 
£ud)en  unb  .Mer  empfinben. 

&en  ^urften  oon  2Cnf)att  roitt  id),  gndbiajler 
£>err,  morgen  roiftS  ©ott  bermafkn  fdjretben,  roie  mir 
l.  (§f)f.  ©.  gndbige  2Cn$eigung  gettjan.  £)enn  ©.  @f)f.  ©. 
neinem  gndbicjften  ^urften  unb  «ipern  ju  btenen  bin  id) 
iu§  Untertfjdnicjfeit  fdjutbic;  unb  bereit.  Datum  Wit- 
enbergk  §reitag§  nad)  Dionysii  anno  Domini  XXI. 
<*.  Gf)f.  ©. 

untertfjdn. 
Gregorius  Bruck 
Doctor. 
(Praeterea  Pontanus  nibil  egit    in  bac  re, 
quum  per  literas  Electoris   d.    d.  Sambstag 
nach  Dionysii  1521  [d.  12.  Oct.]  Viteberga 
evocatus   esset.     „Du  wollest,   (scribit  Ele- 
ctor)  auf  Domstag  scbierst  zeitlich  allhie  [zu 
Lochau]  erscheinen ;  denn  auf  Montag  nach 
Sanct  Galli  Tag  (d.  21.0ct.)  musst  du  neben 
andern  zurNaumhurg  einkommen."  —   Ptem 
conficiendam  Princeps  Elector  nunc  tradidit 
Christiano  Beyero,   Doct.  Iuris  Vitebergae, 
Consiliario  suo,  cui  postea  adiunxit  Nobilem 
Hugoldum  ab  Einsiedel.) 


•fo.  140. 


16.  Octbr. 


Ioanni  Lango. 

Epistolar.  lib.  VI.  p.  413,  quocum  aulographon  inCod.Mo- 
nac.  I.  p.  334  contuli. 

^ximio  D.  Doctori  Iohanni  Lango,    suo 

amico 
De  puero    valde    improbo    consilium,     mi 
tange.     Quanquam  enim  sciebam  a  patre  revo- 


catum  esse,  tamen  ego  ad  Feldkirchium  scripse- 
ram ,  ut  retineret  quoquo  modo.  Quid  enim  atti- 
net  patrem  in  discrimen  coniicere?  Sed  ut  video 
orVco  Tiorajuojv.  Puer  ipse  videtur  esse  ingenio 
non  simpliciter  moroso.  Spero  ad  nos  rediturum, 
ubi  primum  licebit  mihi  cum  patre  ea  de  re  collo- 
qui.  Vir  est  honestus,  et  qui  nonnihil  literarum 
habeat.  Quo  magis  est  de  puero  sollicitus.  Pe- 
cunia  erat  numerata,  et  misissem,  verum  non  no- 
ram  nuncium.  Sed  efficiarn ,  ne  videar  fefellisse. 
Mittam  per  notum  hominem  ubi  primum  potero. 
Scripsi  breviter  properante  usque  adeo  tabellario. 
Witebergae,  die  Galli.     Saluta  Michaelem. 

Philippus. 


No.l4l. 


(hoc  tempore) 


G.  Spalatino. 


Ex  apogr.  Cod.  Dresd.  C.  140.   p.  63 a.   ep.  84.  descripta  a 
CI.  Gersdorfio. 

Ad  Sp alatinum. 

O.     Mitto  primam  operis  partem,  in  qua,  quanti 
negotii  fuerit  tot  locos  congerere,  facile  aestima- 
bis.     Reliquum  primo  quoque  tempore  missurus 
sum.     Sic  autem  videtur  mihi ,  ut  moneas  Theo- 
doricumDalburgium ,  ne  molestum  sit  diligenter, 
copiose,  splendide  tractare  primum  hunc  locum. 
Est  enim  convellenda  stultissimorum  Midarum  opi- 
nio,  qui  nihil  ad  se  minus  putant  pertinere,  quam 
Christianismum.      Atque  haec  opinio  plus  quam 
Aegyptiaca  caecitas ,  haud  dubie  inter  poenas  nu- 
meranda  est,   quas  pessimis  temporibus  istis  no- 
vissimis  interminantur prophetae.   Nam  in  omnium 
prophetarum  vaticiniis  atrocissima  poena,  coecitas 
significata  est,  id  quod  monendi  sunt  principes,  si 
quos  velit  spiritus  Dei  resipiscere.      Vale.     Vite- 
bergae.     Ecce  autem  et  nostri  Agelli  literas,  qui- 
bus  hodie  respondi. 

Philippus  tuus. 

No.  142.  (fere  18.0ctbr.) 

G.  Spalatino. 

Ex  autographo  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  63. 

Optimo  viro,    D.  Georgio  Spalatinoy   pa- 

trono  suo 

S.     Distinuerunt  me  his  diebus  publicae,  "*  sc*s, 
occupationes,   quibus  tu   tribues,    <j«od  officium 


465 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


464 


scribendi  diutius,    quam  velles  fortasse,    distuli. 
Non  enim  dubito,  quin  expectes  iamdudum  earum 
rerum  historiam,    quas  hic  nobiscum  Fabricius 
Capito  et  Stromerus  *).     Eam  vero  ego  libenter 
etiam  ad  te  scribo ,  ne  non  communiter  tu  quoque 
nobiscum  videas.       Statim  ut  venerant,   salutavi 
eos  accersitus  a  prandio.     Ibi  cum  oblique  ac  va- 
rie  interrogarem  ,  quae  huius  itineris  eis  causa  es- 
set,   praeter  vulgaria  illa  nihil  responsum.      Ve- 
nire  se  salutatum  amicos,    visuros  hanc  quoque 
Wittembergam ,   et  hoc  genus  alia.       Quanquam 
autem  suspicabar  alia,   tamen  pro  officio  sum  in- 
terpretatus,   maluique  credere,    praesertim  Stro- 
mero,   quara   inciviliter  aut  curiose   ea  sciscitari, 
quae  ipsi  prodi  volebant.     Deducti  sunt  ad  prae- 
positum,   atque  ibi  varie  multa  coeperunt  dispu- 
tare;    et  ante   coenam  meas  quoque   aedes  invi- 
serunt.      Ibi  mecum  et  Fabricius   et  Stromerus 
soli,   ut  coniicere  possis  hanc  eis  itineris  causam 
fuisse,  tamen  velud  aliud  agentes,  primum  multa 
praefati  de  rebus  Martini,  tandem  hortari  coepe- 
runt,  ut  ille  impetum  sui  moderaretur,  futurum, 
ut  contatione  vinceret ,  quos  nunc  impetu  non  pos- 
set.      Agebatur  exemplis  et  historiis  veterum,    et 
haec  quidem  adhuc  inter  nooolpia.     Ad  quae  ego 
paucis:  Primum  mecum  haec  agi  non  posse,  qui 
nullus  sim;  deinde,  cuius  in  hac  tragoedia  nullae 
sint  partes ;  postremo ,  me  non  posse ,  ut  maxime 
vellem,  quae  ipsi  deprecarentur,    et  quod  attine- 
ret  adMartinum,    scire  me,  quomodo  iudicaret 
de  hac  causa  mundus;  esse,  qui  malum,  esse  qui 
stultum  Martinnm  putarent;  me  nihil  dubitare, 
quin  et  iudicio  et  optima  conscientia  rem  ageret, 
praesertim  ad  quam  videretur  divinitns  destinatus; 
neminem  unum    posse   tam  multos  concitare,    ni 
spiritu  Dei  agatur.      Iam,    praeter  sophistas  ali- 
quot,  nullum  esse  maledicum  in  quenquam.     Et 
ut  sit,  huic  seculo  opus  esse  acerrimo  sale,  quom 
Evangelium  nostra  memoria  praeter  ipsum  nemo 
tractaret.      Sinerent  ferri  eum   suo   spiritu,    nec 
adversarentur  voluntati  divinae.      Non  esse  hanc 
rem  humano   more  aestimandam,   et  evangelium 


*)  Sc.  egerunt.  Vitebergae  fuerunt  die  S.  Hieronymi  (30.  m. 
Septembris  a.  1521).  Ita  enim  Mclanthon  Camerario  a.  1544 
scribit:  „die  Divi  Hieronyini,  quo  hic  fuerunt  ante  annos 
XXI U  Capitn  et  Aurbacchus"  (i.  e.  Slromer).  Moguntinus, 
cui  ut  parcatur,  hi  legati  rogant,  est  Albcrtus  Archiepisco- 
pus,  quippe  contra  queni  Lutherus  propter  restitutas  Halis  in- 
tjulgentiarum  nundinaliones  germanico  sermone  librum  ,,\v\t 
b«C  bcn  'Hbgott  $U  £ctUe"  sciipserat.  Quomodo  illi  viri  Vi- 
tebergae   excepti  fuerint,    docerent  verba  Lutheri  in  epist. 


in  hoc  praedicari ,  ut  offendantur  impii ,  et  revo- 

centur  oves  Israel.     Tum  iili  rursum  mihi  suam 

cantilenam,  cui  pro  catastropha  audi,  quid  addi- 

derint.     Suo  se  nomine  privatim  rogare,  ut  Mo- 

guntino  parceretur.      Ad  hanc  ego  catastrophen 

mirari  me  quid   illi  caussarentur,  cum  hactenus 

a  nobis  ne  verbo  quidem  perstrictus  esset.     Esse 

libellum  quendam  de  indulgentiis  Halensibus  edi- 

tum,    quem  imputare  nobis  non  possent.      Nam, 

ut  fatear  tibi,  quod  res  est,  ignoro  auctorem,  et 

displicet  libellus,    propter  adiectas  minas.      Po- 

stremo  adieci  et  ipse  meam  xctTaOToocprjV :'  Quoad 

eius  per  me  fieri  possit,    parsurum  Moguntino, 

ne  ipse  nos  proscriberet.      Habebam  tum  forte 

exemplum  Bullae  Caesarianae  penes  me,  quod  ex- 

cuderat  Moguntinus ,   haud  dubie,   ut  aliquando 

in  nos   contorqueret.      Haec    summa  est   eorum, 

quae  inter  nos  privatim  acta  sunt.     Eadem  credo 

cum  Iona  fere  Stromerus.      Deinde  sub  coenara 

deambulantibus ,     ut   explorarem,    quid   sentiret 

Fabricius  iubeo  proponere,  num  quid  sit,  quod 

in  doctrina  Lutheri  non  probet.     Tum  ille  suavi- 

ter:  non  venisse  se,  ut  disputet;  probare  Luthe- 

rana ,  nisi  quod  ab  initio  quaedam  de  libero  arbi- 

trio  essent  tennius  disputata.     Ibi  ego  miratus  to~ 

govtovI    fttoloyov ,     nullam    rem    nobis    videri 

digniorem,  quae  ageretur,   liberi  arbitrii  et  gra- 

tiae  causa.     Obscurari  autem  gratiam,  ne  depri- 

matur  liberum  arbitrium.     Nihil  ille  contra  haec. 

Paulo  post  cum  de  Pontificatu  ageremus ,  libenter 

donavit  Luthero,  quae  adversus  Romanum  Pon- 

tificem   scripsit.      Sed  hoc  tamen  postulabat,   ne 

definiendi  ac   statuendi  auctoritatem  adimeremus 

ecclesiae.     Esse  oportere  certas  definitiones,  quas 

qui  in  ecclesia  docent,   sequantur;    alioqui  futu- 

rum,  ut  obscuram  scripturam  quisque  pro  libidine 

interpretetur.      Tot  dogmata   quot  doctores  fore, 

ni  ex  praescripto  agatur.     Piespondi,   scripturam 

esse,  ad  qnam  omnia  dogmata  hominum  exigi  de- 

beant,  eamque  nihilminus,  quam  obscuram  esse 

et  cum  per   sese   sit    simplicissima,     obscuratair 

hactenus  isto  recepto   genere   commendandi.     Ii 


adSpalatinum.  l2.Nov.  1521:  „non  placent  iuveniles  lstimo 
tus  (Scholasticorum  Viieb.)  qui  Anlonii  legatum  inale  acce 
periint,1'  si  pro  Antonii  scriptum  esset  Alberti  aut  Mogun 
tini.  Videntur  etiam  hi  viri  ad  aulam  missi  fuisse.  ?"*}** 
ricus  certe  Princeps  Elector,  quo  minus  ille  Lutheri  Iibe' 
lus  prodiret,  prohibuit.  Cf.  de  aclis  inler  Albertum  Archtt 
piscopum  et  Lulherum  in  hoc  negotio  Seckendorffii  cort 
mentarium  de  Lutheranismo  P.  I.  p.  175  sqq.,  qui  vero  no 
strae  legationis  mentionem  non  facit. 


465 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


466 


telligi  sacrarum  rerum  tantum,  quantam  cuique 
ostenderet  spiritus.  Tum  ille:  atqui  negari  non 
)osse,  quin  sit  FOECUNDA;  ea  fuit  postremo 
illius  disputationis  vox.  Inter  coenandum  hebrai- 
;a  quoque  coeptum.  Sed  ille  xwcpov  TiQogumov 
lgebat  cum  proponerentur  loci  scripturae.  Haec 
umma  omnium  est,  quae  inter  nos  publice  priva- 
:imque  acta  sunt.  Bonus  mihi  vir  videtur,  et 
lihil  minus  quam  aulicarum  rerum  peritus,  dignus 
Ijui  domi  in  umbra  literas  meditaretur.  Postridie 
neam  praelectionem  Paulinam  audiunt.  Tracta- 
>atur  locus  1  Gorinth.  13,  de  aenigmate  et  specu- 
o,  obscurus.  Fortasse  rerum  nostrarum  usu  le- 
riretur.  Abest  autem  a  genere  nostro  &aoloysLv. 
^ongissime  vale. 

Philippus. 

Scripsit  quaedam  hic  *)  ut  vides,  Huttenus 
in  Fabricium,  acerbius  quam  verius,  incer- 
tum  auctorem  famam  secutus,  arbitror. 


No.  143. 


20.  Octbr. 


Academia  ad  Electorem. 

Edita  in  libello:  Ernstlich  Handlung  derUniversital  ruWit- 
tenberg  an  den  Durchleucbtigsten  Hochgebornen  Chur- 
furslen  und  Herrn,  Herr  Fridrich  von  Sachsen ,  die  Mess 
betreffendt.  (sine  indic.  anni  et  loci.)  4.  —  Item  in  Ope- 
ribus  Lulheri  ubi  laline  legitur.  T.  II.  opp.  latin.  Viteb. 
n.  345.  T.  II.  Icnens.  p.  471.  et  in  Consil.  Mel.  latin. 
P.  1.  pag.  5.  —  germanice  T.  IX.  opp.  Wileb.  pag.  134. 
Tom.  II.  opp.  Ienens.  p.  2.,  Tom.  II.  opp.  Altenb.  p.  16., 
T.  XVMI.  Opp.  Lips.  p.  240.  et  Tom.  XV.  opp.  Halens! 
pag.  2338  —  Germanice  srripta  esl,  eamque  invenil 
Seckendorfius  (hist.  Lutheran.  !  p.  216.)  in  Tabuiar.  Vi- 
nariensi,  ubi  etiam  dies,  quo  dala  est  epistola ,  adscripta 
est,  videl.  Dominica  post  Lucae.  Nos  in  actis,  quae  no- 
bis  ex  illo  tabulario  missa  sunt,  hoc  scriptum  non  inve- 
ninius,  nec  potuit  nunc  reperiri.  Dedimus  hic  illam 
epistolam  ex  archetypo  libelli :  ernstlich  Handlung  etc.  — 
[Fortasse  haec  epislola  etiam  legitur  in:  „(Jtn  t>nbetnct)t 
v  tem  Gburfiirftcn  o.  ©acfjfen  jugcfcbicct ,  tvarumb  bte  2fuau= 
jttncr  ju  aDBtttemberg  nitmefl  hatrcn."  SGBittcmbcra  M.D.XXU. 
1  SSog.  4.  V.  «Rohfet'6  SBeirr.  t.  61.  Panz.  II,  87.  a»a* 
QQSin  bcr  @act)f.  ©efcf).  V,  50-5.     F.] 

(Fr  iderico,  Duci  Saxoniae,  Pr.  Electori.) 

Durd)(eud)tic|fter,  £od)9eborner  G(;urfurfr,  cjndbia.er 
)err.  Unfer  untertfjdnicje  oerpflicfyt  cjefjorfame  £)ienfr 
lljeit  juoor.     ©ndbiger  $err. 


*)  iSon  de  libro  Hutteni  loqui  videlur,  sed  de  epistola  ab  Hut- 
teno  scripla,   forlasse  ad  ipsum  Melanthonem,    quam,    nt 
solebat,    Spalalino  descriptam  misi»,  quod  indicat  hir     i    «. 
ic  babes  adiecta. 

Helanth.  Oper.  Vol.  I. 


SEBir  fjaben  au§  <Z.  G(;f.  ©.  23efei)t  bie  2Cua.uftmer 
munblid)  unb  fdjriftttd)  cje&ort,  (unb)  befunben,  bap  fte 
in  ber  ©umma  auS  biefen  Urfadjen  if)r  SKe^alten  f)a= 
ben  nadjgetafTen,  roie  (5.  C5t>f.  ©.  au§  t|rer  ^ierin  ein= 
gefdjloffener  3ebbe(  rotrb  oernefjmen. 

3um  @rfren,  bteroeit  etn  grojiiec  und)rifr(fcr;er  9Rip= 
braud;  berr  SDieffen  tn  atlerSSelt,  g.eifttid)  unb  toAtiify, 
cjepflanjet  ift,  baS  [benn]  aud)  fein  ^tenfd;  mag  au§ 
bem  ^erjen  ber  9Jcenfd)en  ner)men,  tn  bem,  bafj"  bte 
SKef  fur  ein  cjut  SSerf,  baburd)  roir  ©ott  ocrfofjnen, 
u)m  etroaS  opfern  unb  cjeben  fur  ttnfre  ©unbe,  an^ 
nommen  ift;  unb  a(fo  baf  aud)  ein  ^riefrer,  ber  tn 
Sobfunben  tfi,  fur  einen  anbern  moge  ein  fo(d)eS  £>pfer 
frucf)tbarlid)  unb  nu|licf)  ti;un.  Unb  barum  fyaben  bie 
3Cugufttner  nid)t  mttyc  rootten  SWep  %dtm,  bieweil  fold) 
SRep&alten  foldjem  STOif braud) Urfac^ ,  ^raft  unb%!fla<i)t 
gebe,  unb  roollen  bamit  bie  redjte  »al;rf)afticje  SKef, 
mie  fie  ei)riftu§  unb  bie  tfpoftel  cingefe|t  unb  ge^alten 
Ijaben,  roteber  in  einen  SSraud)  unb  Uebung  brtngen. 

3um  2Cnbern,  fo  feinb  bk  S^effen,  roie  fte  je|t  ge= 
l;alten  roerben,  rotber  ben  ©ebraua)  unb  Uebung  <%i= 
flt  ttnb  ber  2Cpoftel  eingefe|t.  Senn  6I)rif!u§  tyat  il)rer 
Sroolf,  unb  bie  2Cpojrel  einen  £aufen,  unb  nte  etnen  aU 
tein  communiciret;  roie  benn  aud)  ?>au(u§  ben  ^orin^ 
t()iern  privatas  coenas  Oerbeut. 

3um  britten,  fo  tyat  (5I)riftu§  beebe  ®efla(t  ^u  ge= 
ben  cjebotI)en  unb  einpjcfe&t.  Sieroeit  benn  bie  SKeffen, 
roie  fte  biSl;er  ge()alten,  alfo  ocrorbnet  ftnb,  ba$  man 
ben  Umfteljenbm  eine  ©cjialt  attein  .qeben  fotte,  fo  roif= 
fen  fie  nicr)t  mtt  cjutem  ©eroifTen  fotdje  SKep  ju  be^ 
frdfticjen. 

'2Cuf  biefe  i(;re  SKeinung  rootten  roir  g.  6I)f.  ©. 
unfer  ©utbebuncfen  anjcigen,  unb  bitun  untertt)dnia/ 
lia),  @.  (5()f.  ©.  rootte  un6  cjndbiQ(id)  mitg(erf  I;6ren 
mit  ben  £)I;ren  be§  ©eifle^,  roe(a)er  menfd)lid)e  ^tunfi 
uno  2Bei§^eit  biefer  SBelt  ocradjtet,  unb  allein  gottlidje 
SSeiS^eit,  im  ©cift  oerborgen,  tyotyatyet  unb  annimmt. 

68  ift  cjeroif,  bap  bei  ben  cjropten  @unben  auf 
(Srben  ift  ber  SD2if  braud)  ber  SKeffen.  £)enn  bcr  ^eilige 
^)aulu§  ^at  fo  (;od)  unb  fdjroer  einen  fietnen  5D(tf3braud) 
.ber  S^effen  bei  ben  6orintf)iern ,  ba$  fte  adcin  prda;ttg 
bamit  umgincjen,  ancjcaogen,  in  bcm,  ba  cr  fpridjt: 
roeld)cr  nta;t  Unterfd)eib  r>at  untcr  bcm 
Setdjnam  Sefu  (Sljriftt,  ber  iffet  bcn  £ob, 
unb  feinb  iljrcr  oicl  barum  mtt  bcr  ?)cfti  = 
len$  cjcftraft  roorbcn.  ©icroeil  benn  roir  je^unber 
otcl  einen  gropern  SJcipbraud;  bcr  gjccffe  l;aben/fo  tft 
retnSroeifet,  roir  roerben  fd)roerlid;er  geftraft  mititne* 
gcn,  ^ejiilena,  n)ic  je|unber  oor  3Cucjen  tft,  unb,  wU 
d)?§  ba$  groptc  tfi,  mtt  S31inb(;cit  ber  SSernunft;  roie 


467 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


468 


bettn  ftdrtid)  erfdjeint  bei  benett,  bie  tdgtid)  SS^effe  t)altett, 
fte  t)attbf)abett  unb  fd)u|ett.  £)etm  bic  Sflep  an  ti)tem 
»ornet)mftett  Sf)ei(,  ift  nid)t£  at§  eine  Sttanbucation; 
atteS,  roaS  fonft  baju  get)6ret,  ift  oon  9ftettfd)ett  unb 
ben  $>dpften  jugefe^t,  unb  tdglid)  mit  ber  3eit  gemetjret 
roorben.  Unb  btefelbige  SJtanbucatiott  ift  nici)t  mefyr 
benn  roetm  cin  Saie  gum  ^actament  gel>et ,  baburd)  roir 
ertnnert  roerben  ein  geroip  3etci)ett,  SSergebuttg  attcr 
©unben,  ate>  (5t)tijtu§  feibjit  fagt:  fo  oft  it)r  eS 
tt)ut,  fo  tt)ut  e§,  bap  it)r  mein  baratt  ge- 
benfet,  ba§  ijl,  bap  it)t  gebenfet  an  bic  ©nab  unb 
SSatmrjerjigfeit,  bic  ettci)  burci)  meinen  &ob  gegeben  unb 
erjeigt  ift. 

£)arau3  fotget,  bap  bie  5D^ep  nid)t  ifl  ein  gttt  2Serf , 
bamit  man  ©ottc  etroaS  opfern  ober  geben  moge,  fur 
ftd)  ober  einen  anbern  gettttg  (ju)  ttnm,  g(eid)  roie  ein 
2at  fur  feinen  anbern  ba&  @acrament  geniepett  mag; 
mie  benn  aud)  fein  SO^enfd)  fur  t>m  anbern  mag  getauft 
roetben. 

Sftun  iffc  eS  ojfenttid),  bap  atte  Stteffen  gefttftet  ftnb 
at§  ein  guteS  SSerf ,  bamit  roir  fur  uttfre  unb  anberer 
@unbe  mogeu  genug  tf)un,  roeld)e§  nid)t£  anberS  ift  benn 
einc  SSerbtenbung  [SSerbecfung]  be§  d)rijltid)en©tauben§ 
unb  roaf)tt)aftig6  Q3rattd)§  be§  t)eitigen  ©acrametttS. 
£)at)er  ifHommen,  bap  atte3Sod)en  fo  mel,  oier  ober 
funf,  SJleffen  in  atten  ©ttften,  £l6jtem  ober  £ird;en 
auf  eine  ^Perfott  georbnet  unb  funbirt  ftnb,  baburd)  bic 
bofen  ^faffen  um  ©etbS  roitten  Sftep  ju  fyaltett  erfreuet 
roerbett.  ttnb  ob  gteid)  frommc  $>tiefter  barunter  tbfc 
ren,  bie  gern  ba§  ©acramcnt  red)t  nad)  ttjrem  ©eroiffett 
gebraudjen  roottten,  bte  muffett  bod)  auS  fotcfyet  ©tiftuttg 
unb  SDrbnung  oft  mit  SSerbriep,  ofjne  Suft,  unb  mtt 
SSertangen  *)  itjrer  ©eroiffen  SKcp  t)attcn. 

£)arau§mag  (§.  (Styf.  ©n.  roof)(  ermeffen,  roa§  fur 
9cuf*  obe:  ^rommen  bringen  moge,  roenn  ein  @unber 
um  eigen  9frt£  roitten,  obcr  ein  ^rommer  au£  Swattg 
ber  ^unbation ,  of)ttc  Suft  unb  Zkb ,  aud)  oft  miber  fein 
©emiffen  mup  SJJep  ^atten.  2)enn  c§  ift  unmog(id), 
bap  aud)  cin  frommer  ^)riejler  unb  ©ei|l(id)er  fo  oft  2ufl 
unb  Steb  l)abe,  SKep  §u  tjaften,  at§  oft  er  bar^u  burd) 
bic  ^unbationoerbunben,  unb  oerpflid)tet  ift.  Unb  ob 
etlid)c  fprecr;en  roottten ,  bte  (B^Utty  ber  2D£ep  fepen  an= 
bern  gut,  frud)tbartid)  unb  nu|(id),  roenn  aud)  gleid) 
bic  ^anbucation  be§  ^riefter^  niemanb  $u  §ulfe  unb 
Sroft  fdmc,  fo  fann  bod)  6.  6t)f.  ©.  root)l  ermcffen, 
roic  ba£®cbett)  eine§  funbigen?)rteftcr§  ober  eine§  from= 
men ,  ber  e§  mit  Untuft  tt)ut ,  nu|(id)  fen.  Unb  mcmt 
c§  g(eid)  auf  M  alterbejlc  gefd)iet)et,  fo  ift  eineS  from= 


*)  Legenduin  hauc!  dubie:    2>cr(e|ung. 


men  ^riefterS  ©ebett)  in  ber  ?Wcffc  nid)t  beffer,  benn 
eine§  frommen  Saien  in  feincr  &ammer. 

©§  feinb  aud)  bie  5Jlcffen  fur  bie  Sobten  au§  obcn 
ange^eigten  Urfad)en  inftituirt  roorbcn,  unb  berglcid)cn 
oiet  anbre  95etrugerei,  metd)e  man,  roo  c§  in  ber  93e= 
trugerei  nid)t  ©unbe  rodre,  root)l  teiben  mod)te.  £)ifc 
rocil  c§  aber  treffcnt(id)  [fet)r]  grope  ©itnbcn  ftnb,  foli 
man  fte  in  feincSBeife  butben  nod)  teiben,  roenn  ftd)  aud) 
bie  gan^e  SSclt  baran  drgcrtc. 

£>arum  wttt  @.  (5t)f.  ®.  atS  cincm  d)rift(id)en  ^ur-- 
flen ,  unter  roetd)em  ba$  t)et(ige  (Soangelium  mieber  an 
ben  Sag  fommen  ift,  eignen  unb  gebut)ren,  bd  fetner 
^eeten  ^)eit  fotd)en  ^tipbraud)  ber  9^ep  in  (S.  Gt)f.  ®, 
^ird)en  ab^ubringen,  unb  roiebmtm  ben  red)ten  voai)X-- 
t)aftigen  ©ebraud)  ber9fteffen,  mie  e§  (St)riftu§  unb  bh 
2Cpojte(  get)a(ten  t)aben,  einfe^en  j  ttdm(id),  bap  attrocg, 
roetttt  ba$  S^o(f  sufanmtenf ommt ,  fo  rourbe  ba§  SSor 
©otteS  geprebigt,  bcnn  barum  f am  e£  jufantmen ,  unt 
au»  feiner  anbern  Urfad)ej  unb  barnad)  gebenebeiet  ei 
ner  bat  93rob  uub  SSein,  ttnb  geb  e§  atten  benen,  bh 
e§  beget)rten.  Uttb  a(§  [roeil]  biefe  ^orm  unb  SSetfe  t>u 
befie  ift,  fo  rodre  e$  auct)  bie  ftd)erjlc;  roe(d)e§  aud)  bt< 
3fugujlitter  itt  it)rcm  2Sontet)mett  beroegt  t)at,  bap  bci 
atte  S3raud)  ber  ^effc  miebcrum  oerneuert  murbe.  Unt 
itt  bcm,  bap  bic  2Cuguftiner  nid)t  rootlen  ber^cffen  mip 
braud)en,  foubertt  fret  unb  ungearoungett  SJtep  t)atten 
tt)un  ftc  red)t. 

«Dap  fic  aber  anscigen ,  e§  fotte  f einer  adein  com 
municirctt,  fd)(eupt  nictjt  fcft  unfijcd  % ametjmcuS  [Sa 
fur()atten5],  roiemo()(  e§  roat)r  ijt,  bap  bte  Urfad)e,  fi 
fte  be§  2Ccrgerni|fe§  t)a(ben  anjeiAen,  bap  bie  5i)tcp,  roi- 
fte  je|t  oon  einem  ^riejtcr  ge()a(ten  mirb,  Urfad)  gibt 
bert  attbern  einfdttigen  ^ricftcm  in  it)rem  SKtpbraud)  Ji 
bieiben,  gut  genug  i|r.  Sebod)  btcibt  nod),  bap  mat 
bic  fd)mad)en  «Bruber  im  ©taubett  cine  3ett  tang  bufo 
unb  teibe,  bi§  {k  beffer  im  SSort©ottcS  unterroeifet  roer 
bett;  a(s  ^aulu§  un§  ge(et)rt  t)at.  2)ap  ftc  aud)  an$ei 
gen  in  ber  Urfac^etv  bap  6()riilu§  m  bem  ?fbenb#n  ti) 
rer  oie(en  fetncn2eid)ttam  gegebett  (;at,  tft  eme  ©efd)id)tt 
feitt  ©efe^  ttod)  ©ebott). 

SEa§  fte  aber  itt  bcr  brittett  Urfad)en ,  beiber  ®c 
ftatt  t)alben  betangenb,  ange^eigt  tjaben,  fonnen  mi 
nid)t  oerroerfen.    2Sir  fonnett  aud)  nid)t  bie  eitte  ©eftal' 
aHei.t  (ju)  geben  ober  (ju)  net)men  genugfam  etttfdjutiH  j 
gett;  bentt  6t)riftu6  ()at  eS  gebott)en  unb  eingefe|t,  txl 
er  fptad):  St)r  foUt  attc  barauS  trinfen,  iml 
perativc.     <£k  fud)ett  root)t  Sd)u|  uub  ^etfrebc,  bt 
citte  ©ejtalt  gebett  ober  net)mctt  ju  entfc^ulbigctt  5  aber  c 
tft  nid)t  ot)ttc  Sd()riict)feit.     2)arum  rodre  r>otmotl)eti 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


470 


•af  bcr  erfte  ©ebraud;  be§  ©acvamentS  roieberum  in 
er  djriftlidjen  ^trdje  eingefe^t  unb  oerneucrt  rourbe. 

tlnb  Summa  summarum  ,  befdjlieftid)  bat>on  £U 
eben,  roenn  mir  bie  ^orm  unb  SBeife,  roie  e§  im  (Soan= 
elto  gefcfyrieben  ift,  t)ietten,  fo  rodrcn  roir  bcr  &a&>t 
fyrie  alfcn  3roeifet  geroif3,  unb  fonnten  nid;t  irrcn.  £)ie= 
oeil  roir  aber  9ftenfd)en  ©efe£  unb  £)rbnung ,  roic  gut, 
leiftltd)  unb  tjeilig  bie  fenen,  tyaben,  baoor  un£  GtyrU 
tu§  unb  $)autu§  fo  oft  unb  treutid)  f)aben  gercarnt :  fo 
oiffen  mir  nid)t,  ob  mir  rcd)t  ober  roof)t  tt;un,  unb  ftnb 
tUer  @ad)en  ganj  ungeroifi  unb  groeifeUjaftig.  2£ie= 
oor)l  c§  geroifj  ift,  baf  burd)  Sftenfcfjen  ®efe|  unb£et)re 
)ic  gan$e  %£elt  unb  aud),  roenn  e£  mogtid;  rodre,  bie 
lu§errodt)lten  fotlen  inStrtt;umoerfut)rt  roerben:  jebod; 
ft  [fo  ijt  bod)]  fotd)  ©efc(j  unb  2el;te  bem  3ftenfd;en  in 
ein  §erj  atfo  eingebitbct,  baj?  cr  mefyr  baoon  l;dlt,  unb 
te  grofkr  ad)Ut,  benn  ©otteS  ©ebott);  auf  bap  bie 
Sd;rift  erfuUt  roerbe :  cxtollilur  supra  omnc,  quod 
licitur  Deus  etc. 

2)ert)aiben  bitten  roir  in  aUer  Untertt)dnigfeit,  @. 
Sf)f.  ©.  rooUe  al§  cin  d)riftlid)er  ^urft  ju  ber  @ad)en 
nitGmtft  ttmn,  unb  fotd;en  SRipbraud)  ber  SKcffen  in 
L  Gtyf.  ©.  fianben  unb  ^urftentt;um  balb  ab  tf)un,  unb 
oettticfye  (Sdjanbe  ooer  Unet;re,  baf3  man  (5.  (5f;f.  ©.  eu 
ten  336f)men  ober  $e|er  fd;?Iten  roitrbe,  gar  nid;t£  aty 
:en;  bcnn  aUe,  bie  um  ©otteS  SBort  roiUen  euroa§  ttjun, 
)ie  muffen  fotdjc  f)ot;e  Unef)re  unb  ©djanbe  bulbcn  unb 
.eiben,  unb  roirbS  if)rer  feiner  SSertrag  tjaben  [feiner 
)aoon  frci  bteiben].  2Cuf  bafj  (§.  6f;f.  ©.  oon  (Sfjrtfto 
im  jungften  £ag  nid;t ,  roie  (Saptjarnao  *) ,  oorgeroor= 
fen  roerbe,  bafc  fotd;c  gro£e  ©nafce  unb  SBarmtjerjigfeit 
in  (S.  (5t;f.  ©.  Sanben  umfonft,  ot;ne  unfer  3utt;un,  ge= 
[d)et)cn,  unb  ba§  fjeilige  (£oangclium  barinne  geoffen= 
bart,  erftdrt  unb  an  Sag  gefommen  ift;  berf)atben  ct 
aud;  oon  (S.  6t)f.  ©.  ber  ©nabe  unb  ©aben,  (E.  6t)f.G5. 
oor  aUen  anbern  ^onigen  unb  ^urften  crjeigt,  roirb 
JRedjnung  forbern. 

©o  oict  aber  betrijft  bic  2Cugujtincr,  ift  unfer§33es 
bunfenS  nid;t  ^unbe,  aUeinSKeffe  (^u)  t;attcn,  fo  man  fonjt 
bcr  Sttefjc  nid)t  mi^braud)t.  50^an  foU  aud)  niemanb  met)= 
ren,  aUcin  unb  priv.iiirn9fte£  ^u  t;atten.  £)od)  roo  biefc 
bermaf^en  anftngen  SKejj  ju  t;alten,  roic  fie  ftd)  taffcn  oer? 
net)men,  nad;  bcr  S"orm  be§  @oange(it ;  roiffen  roir  nid)t 
ju  oertegcn.  SBittcn  bertjalben ,  @.  (5t;f.  ®.  moUen  e§ 
in  @.@.  at§  ein  d)rijttid)er  ^ur^  i»  S5ebenfen  **)  net)= 


men.     2>amtt  befeblen  roir  uns  @.  6t)f.  ©.  in  aUer  Un- 
tcrtt)dnigfeit. 

@ro.  (5t)f,  ®. 

untcrtt)dnige  Sicner 
SobocuS  Sona§,  ^ropft. 
2rnbrca§  (Sartftabt. 
^t)iti^pu§  9»etand)tt)on. 
Siteman  ^)tetner. 
^icotau^  2l*mpborffer. 
Sotjann  Mfcf. 
§teronpmu§  (Sd;urpff. 


No.  144. 


25.  Octbr. 


*)  i.  e.  Capernaum. 

**)  Haud    duhie  liaec   ila  sunl  emendanda:   @.  6f)f.  ©.  tOOniTt 

c6  a(6  dn  cfjrijtlicficr  ^urft  in  <J.  Gfif.  ©.  [Da6  tft :  in  3fjr]  93c= 
tcntcn. 


Pr.  Elector  ad  Beyerum. 

Ex  prirna   delineatione   epistolae  in  Tabul.  Vinar.   Reg.   O. 
fol.  99.  Lit.  M.  M. 

Fridericus    J£l.    ad  Doctorem    Chr istia- 
num    (JBeyer). 

©ott  roattS. 
SSon  ©otteS  ©naben  :c. 

J^odjgetatjrtcr,  ticber  gctrcuer  unb  JRatt).  UnS  t)aben 
je|o  bcr  ^probft  Doctor  ^ctbfird),  Doctor  (Sart^ 
ftabt,  £itemannu§  ^tctncr,  Doct.  ^ieronp- 
mu§  *),  Licentiatus  2l"mf!orff  unb  SJlagiftcr  Phi- 
lippus ,  in  @ad)cn  ber  2t"uguftiner  ^u  SBittcnbcrg  S^or= 
netjmen  betangenb,  gefd;rteben,  roie  bu  oielteid)t  magft 
baoon  (get;6rt)  t;abcn:  3tB  ift  unfer^Bcgebr,  bu  rooUeft 
it)nen  nad)  ^njeige  unfer§  gndbigften  ©ruffeS  laut  inlie= 
genbcr  Snftruction  oon  unfettrocgen  barauf  roerbenb 
Tfntroort  geben,  unb  fe  in  t>m  ^tcip  t;aben,  ba$  fte  ber 
<Saci)e  rootjt  bcbcnfcn,  bamit  Sefdjtoerung  oertyutet 
(rocrbe) ;  benn  bu  tjaft  ^u  ad)ten ,  ba$  burd)  bie  ^u  SSit^ 
tenberg  **)  fotd)e  (Singe)  unb  anbere^,  bie  fo  tang  ge^ 
ftanben ,  ot;ne  3utr;un  anbrer  2eut  mctjr  mogc  ert;atten 
rocrben.  i)arum  rooUeft  bie  (2ad;en  §um  Beften  fleifit-- 
gen,  unb  roa§  bir  bcgegnen  roirb ,  ba$  rooUeft  un§  mit 
5Sieberfd)ifung  ber  Snftruction  burd)  bein  ©cfyreiben  be§ 
eigenttid)c  95ertd)t  tt)un.  Snbem  ttjuft  bu  un§  ^u  ©e- 
faUen.  Datum  jur  2od)aro  am^reitag,  ©t.  (5ri§pin  unb 
^riSpiniancnSag,  nnno  dbtniiii  1521. 

(Sricbrid).) 

*)  Schurf. 

**)  De  verbis  zu  Witlenberg  non  sum  certus, 

30  * 


471 


EPISTOLARUM    LIB.   II.     1521. 


472 


No.  145. 


(2  5.  Octbr.) 


Pi\  Elector  ad  Beyerum. 

Editum  in  libello :  (Srnftlict)  £anblung  bcc  Unujcrfttnt  $u  SSMf; 

tcnOctg bic  SJccfj  bctrcffcnb ,   p.  7.  unde  etiam  in- 

serlum  opp.  Lulheii  (Ilalens.  XV.  p.  2347  sqq.).  —  Nunc 
ex  autographo ,  cui  Priuceps  Eleclor  sua  matiu  subscripsit, 
in  Tabular.  Vinariens.  Reg.  O.  fol.  99.  Lit.  M.  M.  accu- 
ratius  quam  antea  edita. 

Snjtruction, 
voa$  unfer  dtatf)  unb  tieber  getreuer  G>f)riftianu§ 
S5 e i> e r  Doctor,  an$)vobft  Sofyann  £)ot£fd),  %\\- 
breaS  (Sarlftatt,  &f;ielemann  $)tetner,  ^ie^ 
ronpmum  (Sdjurf,  9cicolaen  2Cmftorf  unb 
^>i)tlippum  9ftefand)tf)on  l)  werben  fotf. 

(Jr  jtlicf)  unfcren  ®rup  §u  fagen ,  unb  fotgenb  alfo  gu 
roerben.  SHa&>  bcm  metn  gndbigfter  §err  in  oergang= 
nen  Sagen  bem  t)od)getaf)rten  ©regorien  23rud: 
£)octor  befofylen  oon  roegen  feiner  (5f)f.  ©.  an  bie  Uni= 
oerfttdt  unb  (Sapitel  atff)ie  ju  SBittenberg  gu  merben,  t>a$ 
an  fein  Gfyf.  ©.  gefanget  f)dtte,  oa$  mand)erlei  ju  $£iU 
tenberg  folXt  oorgenommen  merben,  unb  fonberlid)  bajj 
bte  2Cuguftiner  in  etlicfyen  Sagen  nid)t  5B^ep  gefyatten. 
sJcun  mupten  ©.  (§f;f.  ©.  nid)t,  roie  ee>  mit  biefem  S8oc= 
netjmen  ©eftatt  f)dtte,  unb  ob  waS  baran  rodre  ober 
md;t;  befonberS  meit  fte  bie  Unioerfttdt  unb  (Sapitel  ©. 
(5f)f.  ©.  nid)t§  gefd)rieben  ober  2Cnjeicje  baoon  getfjan 
l)dtten.  SBann  bann  fein  (§f)f.  ©.  aUejett  cjeneicjt  ge= 
weft,  fo  oiel  an  if)ren  (5f)f.  ©.  ba§  gu  fOrbern  f)ctfen,  fo 
bem  tjeiligen  d)rijttid)en  ©tauben  ju  ©tdrfe  t)dtt  gc= 
reidjen  mogen,  ifyrer  Gtyf.  ©.  ©emutf)e,  2B  Ul  unb  SReU 
nuncj  mdre  aud)  nod)  nid)t,  unb  fottt,  ob©ottn)Uf,  U;= 
rer  Gf)f.  ®.  tebenlang  nicf)t  fenn,  ftcf)  anberS  benn  ein 
\  d;riftlicf)er  ^urft  ju  tjatten  unb  gu  er^eigen :  barum  t)dt= 
ten  fein  (5f)f.  @.  bie  (obticf)  Unioerfttdt  unb  «Stiftuncj  £u 
SSittenberg  aufgerid)t,  bamit  oiel  gelef;rter  Seute  aUia 
fottten  ergogen  unb  erfyalten  '')  merben,  roie  benn,  ©ott 
£ob,  oor  2Cugen. 

£)erl;alben  rodre  <S.  Gtyf.  ®.33cgefywi  gemeft,  roo 
etroaS  UnjiemlidjeS  tjorgenommen  mdre  ober  oorgenom= 
men  wurbe ,  ba$  fie ,  alS  bie  fo  e£  t>erjlunben ,  tie  (Eiu= 
fet)ung  t;aben  mottten,  bamit  nict)ts  oocgenommen 
nod) 3)  unterftanben  rourbe,  barau^  S3efd)merung  er= 
fotgen  modjte,  unb  d'k  Singe  mot)t  ju  bebenfen,  auf 
bap  bie  ©ad)en  auf  gute  2Beg  gerid)t ,  bamit  3miefpat= 


1)  Text.  impr.  sic:    on  ^robfl,   TCnbrccttn  (Sartjtabt, 
qXjtttpp.  9Kct.  unb  SoTjann  iDotgf. 

2)  text.  impr.  gc^attcn. 

3)  t.  impr.  ober. 


fpattigf eit,  2Cufrut)r  unb  S3efd)roerung  oert)ttt  rourben  4). 
m  5)  t)dtte  feinen  (Stjf.  ®.  Soctor  SSrucB  fotgenb§  rcie^ 
ber  gefd)rieben ,  baf  auf  folcije  feine  SSerbung  bie  Unu 
oerfttdt  unb  Sapitet  ein  iu§fd)up  6)  gemad)t,  cigenfe 
lict)  3U  erfunben,  ma§  9)?agifter  ©abriet  2fugujtiner 
geprebigt  t)dtte,  unb  mit  ben  ^Cugujttnetn  §u  t;anbten, 
mit  9ftef  t;atten  nod)  §ur  3eit  !ein  2Cenberung  §u  madjen 
ober  einjufut;ren  :c. ,  fonbern  bei  ber  atten  SBeife  ju  bleis 
ben,  bi§  fte  oon  it)rem  Sicarien  93efd)eib  ertangten,  ober 
bie  £)inge  in  ber  Unioerfttdt  ba$  btfputiert  unb  beratt)= 
fd)tagt  rourben.  Unb  mo  ftd;  bie  ^fugujtiner  nid)t  mouV 
ten  meifen  taffen,  fo  mottten  fte  at^bann  einen  9?att)fd)(ag 
ftetten,  unb  itjr23ebenfen,  ma§  barin  ju  tt)un  fenn  fottt, 
©eine  @t)f.  ©.  an^eigen. 

^)arauf  t)dtte  berut;rter  2Cu§fd)up  mit  ben  2Cugu? 
ftinern  get)anbett ,  unb  cnttid)  ben  itbfdjieb  genommen, 
ba$  bie^Cugujtiner  it)r  SJor^aben ,  SSewegnip  unb©runb 
ben  StoctoribuS  inn;enbig  [i.  e.  innert)atb]  jmeien  Sagen 
fdjrifttia;  ubergeben  fottten,  fo  motlten  fte  ftd)  alSbann 
barauf  bebenfen  unb  ferner  7)  baoon  t;anbetn,  bod)  bap 
mittter  3eit  bie  ^euerung  verbteiben  fottt. 

2C(§  t)dtte 8)  berut)rter  2Cu§fd)up  burd)  it;r  <Sd)reU 
ben  fein  (5t)f.  ©.  je£t  ettidje  Urfad)en  ber  2Cugujtiner 
SSornetjmen  unb  barneben  it)r  93ebenfen  angejeigt,  unb 
im  Befd)tiep  gebett)en ,  bap  itjr  6t)f.  ©.  at§  ein  djrijtti? 
d)er  ^urfl  ju  ber  (Sad)e  mit  @vnjl  tt;un ,  unb  fotct)en 
^ipbraud)  ber  Stteffen  in  it;rer  6t)f.  ©.  6t)urfurftentt)um 
unb  $iu*ftfntt)um  balb  unb  fd;teunig  abtf)un,  unb  roetts 
lid)i  ©ctjanbe  ober  9)  Unetjre ,  bap  man  fein  (St)f.  ©. 
ein  S3et)em  [936t)men,  i.  e.  ^)ufftten]  ober  ^e|er  fd)el= 
ten  murbe,  gar  nid)t6  actjtcn  mottte.  S)enn  alte  bie  um 
©otteSSEortS  mitten  etvoaZ  tt)un,  mupten  fotdjen  ^)ot)n, 
Unet)rc  unb  @d)anbe  bulben  unb  teiben,  unb  it)r  feiner 
rourbe ,0)  bep  SSertcag  tjaben,  auf  va$  oon  (SI;rifto  fein 
(St)f.  ©.  am  jungjlen  Sag,  nid)t  mie6apt)arnao,  r-or* 
geroorfen  murbe,  ba$  fotdje  gropc  ©nab,  2Sunbev 
unb  ")  23armf;er$igfeit  in  it)rer  (§t)f.  ©.  Sanben  umfonjt, 
ot)n  i^rer  (5t)f.  ©.  3utt)un  gefd)et)en,  ba§  I)eitig  (Soan* 
getiumbarin  gcoffenbart,  erftdrt  unb  an  Sag  fommert: 
mdre.  Sertjatben  6t)riftu§  aucf)  r»on  feiner  (5f;f.  ©.  ber 
©naben  unb  ®aben,  il;ren  @t)f.  ©.  oor  aften  anberen 
Jtonigen  unb  ^urjten   cr^eigt,   murbe  £Red;nung  for- 


4)  t.  impr.  rocrbcn. 

5)  t.  impr.  2(tfo. 

6)  text.  impr.  mendose:    2fu^fcr)tuf. 

7)  t.  impr.  mcf)r  pro  fcttiet. 

8)  t.  impr.  alfo   f)at. 

9)  pro  Obct  t.  impr.  unb. 

10)  t.  impr.   tuirb. 

11)  exciderunt  haec  e  textu  impr. 


1473 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


474 


|,bevn  :c. ,  roc(d;ee>  a((e3  fetn  (§t;f.  ©.  feineS  Snr)alt$  r)dt= 
[ten  (;6ven  (cfen. 

£)avauf  fein  (5l)f.  ®.  eucr)  anjujeicjen  miv  befor)len, 

I  bajj  feiner  (5f;f.  ©.  ©emutl)  unb  Sfteinung  atinxg  geroeft, 

ob  ©ott  roilt  furbev  attd)  fepn  foU ,  fo  t)iel  ati  an  ©.  ©. 

ibaS  fovbcvtt  (jelfett,  fo  bem  gotf(id)eu  SBovt  ju  lSr)ven 

unb  bem  r)eiligen  d;rift(id)en  ©(auben  ju  ©tarfe  gerei= 

:d)ett  tttag,   unb  ftd)  roie  einem  d)rift(ic()en  ^urften  gc= 

but;ret ,  roie  fein  (5t)f.  ©.  cucr; 1?)  bann  fyieroov  aud)  (;a= 

ben  anseigen  faffen,  -ju  r)ct(tett  unb  £u  ev^eigctt. 

©ein  (5f)f,  (&.  S3ebenfett  aber  auf  euer  ©d;veiben, 
I  ba$  nid)t  uttgut  fewn  fottte,  roeit  ba3  ein  grope  <Sad;e  ift, 
unb  ba&  ganj  (Sommun  gemeittev  (Sr;viftenf)eit  betvifjt, 
bap  it)r  eud)  in  bem  nid)t  ubereilet,  benn  feiner  (5t)f.  ®. 
33ebenfen§ni6cr)tfolcr)§  burcf)  eud),  alS  einen  fleincn  S£r)eil 
fd)roerl"icf)  erfjaben  ")  roerben.  §So  attd;  fotd;c§  im  f)ei= 
ligen  (SoangeUo  gegrunbet,  fo  roerbett  M)  uttge$roeife(t 
mef)r  Seute  ba%  aud)  bavau3  oertnevfen,  unb  bem  anf;dtt= 
gig  roevbcn;  unb  roenn  ba§  befd)er)e,  fo  m6d)te  bie  3Ser= 
dttberuttg  mit  bem  gemeittett  §aufen  befrdttbigfid)  uttb ,5) 
fonbev  £3efd)roevuttcj  t>ovgetiottttttett  roevbett;  betttt  meitt 
gttdbigev  $evv  mag  ttid)t  bevidjt  roerbett,  roenn  biefe 
&rbttung  ju  cetebviven  SJtiffam,  bie  nutt  mefleicfyt  oiel 
frottbevt  3ar)re  burd)  tk  gatt^e  <5r)riftenr)ctt  gcfjatten, 
attgefattgett ,  unb  bk,  bev  ftcr;  bie  2lpoJre(  gebvaucfjt, 
aufcje()6vt  f;abe. 

3u  bem  fotft I6)  aud)  §u  bebettf  ett  fetttt ,  roeil  bie 
£ivcr)eti  uttb  .ftlofrev  gemeitviglid)  ")  auf  9ftef?f)a(tett  ge= 
j!ift  feinb,  roa§  fofgctt  rouvbe,  roetttt  man  bie  Stteffen 
failett  (iep;  betttt  u)v  roifU,  roetttt  bie  Uvfad)e  abgefjet,  fo 
t)ergef;et  bamit 1S)  bie  §o(ge  uttb  Sirfurtg  bev  Uvfad;ett. 
2Cu§  bem  aud;  ab^uttetjmett ,  ba$  man  ben  $ircr)ett  uttb 
^loftertt  bie  Gnnfommett  ent(;alten  unb  abjiefjett  rourbe. 
@o  ftd;  battn  unterftanben  ber()alben  jemanb§  2tuf(c= 
cjuttcj  ,9)  ^u  t(;un ,  Jte£er  ober  ^erfotger  ber  ^irdjett  $u 
fcr)eltett:  fo  modjtett  mattdjertei  95efd;roerung  evroad)fen, 
rote  i()v  fclbft  ju  cvmeffen  tyabt.  ®a§  fyat  meitt  cjttdbi= 
gev^erv  eud),  gttdbigev  ^emuttg ,  ttit  t>or()a(tett  roo(= 
lett.  Uttb  mii  it;r  tn  bem  bet  (S.  Gv)f.  ©.  a(§  einem 
fiaien,  ber  ber  ©djrift  tttd;t  berid;t,  3tttfud)ett  get(;att, 
fo  ift  fettter  (5()f.  ©.  S3egel;re ,  ba$  if)r  fammt  bett  att= 


12)  t.  impr.  auct)   et  aucf)  sequens  praeterniisit. 

13)  crfyaOen  hahet  autogr.  i.  e.  tn  ©cttjo^nfjeit  gebracfjt,  auf* 
Cjebrac()t;  text.  impr.  erfjatten;  lat.  obtineri. 

14)  t.  impr.  tvutben. 

15)  t.  impr.  pro  unb  habet  of)n. 

16)  t.  impr.  f  0  II. 

17)  i.  irnpr.  g  c  m  ein  tf  cfj. 

18)  t.  impr.  aucf). 

19)  t.  impr.  iCudtcguncj.      Lat. :  si  una  pars  alteram  expo- 
liaret. 


bern  ©tiebertt 20)  ber  Uttioerfttdt  uttb  Qapitd  a(fo  in  bie 
Sacr)e  fel)et 21) ,  ba£  nid)t§  ttorgenommen  nod)  uttter= 
ftanben  roerbe,  barau§  3roief»a(ttgfett,  3Cufru(;r  unb 
Sefdjroerung  erfo(gen  mod)te,  fonbern  bk  &ad)t  rool;l 
bebenfen  unb  auf  bie  23cge  unb  S^ittel  r)e(fen  rid)ten, 
bap  fte  ber  (;eiligett  cr)rif!tid)en  ^ircr)e  ju  gutem  gereidjen, 
unb  3Cufrur;r  unb  ^efdjroerung  »err)ut  roerbe.  i)aS 
roiix  ftct)  mein  gndbigev  «ipevv  §u  eud)  aUett  uttb  febem  be= 
befonberS  t)evfer;en ,  unb  gefci)ier;t  bavatt  feitt  (5r)f.  ®.  ju 
gefaUen. 

^viebvicr),  ^).  3.  <Sad)f. 
6r;uvf.  22). 


No.  146. 


30.  Octbr. 


Beyerus  ad  Pi\  Electorem. 

Ex  autographo  Beyeri  in  Tab.  Vinar.  R^gistr.  O.     fol.  99. 
Lit.  M.  M. 

£)em  2)uvdn\  ...  §evvtt  Svtebvtdjett (Sr)«vf. 

uttb  «fpeqog  ju  Sacr)fett  tc. 

©uvcr)(eud;tigf!ev ,  t)od)gebovnev  ^uvft.  (Sro.  6r)f.  ©n. 
feinb  meine  fd)ulbige  unb  untevtr)dttige  Sienft  ^uttovn. 
©ndbigftev  atjuvfuvft  unb  £evv.  3fuf  (Sro.  (5r;f.  ©n. 
iungftett  33efe(;(  r)ab  icr)  am  (Sonttabettb  ndcr)ft  t)evfd)te= 
nett  *)  6.  S()f.  ©.  Greben^  bem  2Cu$fcr)up  bevjettigen,  fo 
&.  (5t)f.  ©.  t)on  bev  2tuguftinev  (Sacr)e  ^u  SOBittenbvVg  ge= 
fdjvieben  r)aben,  ubevantroovtet,  unb  bieSKevbuttg  (aut6 
bev  ubevfdjicftett  Sttftvuctiott  getr)an.  S5avauf  fte  etn 
Sebettfett  [SSebettf^eit]  gettommett,  uttb  rotcroo()l  id)  fte 
SumStjeit  mttt(ev3eit  um  2tntroovt  angevebet,  fo  t>ev= 
mevf  tcr)  bod; ,  ba$  bev  2tu§fd)up  nocr)  nicr)t§  einr)elligeg 
befcr;(offen ,  bav^u  bie  ©ctcr)  t)on  ir)nen  an  bte  Unroevfttdt 
unb  Gapitet  nid)t  ge(anget,  roe(d)e§  id)  @.  6r)f.  ©.  tticr)t 
r)ab  roodett  bevgett.  SSa§  id)  abev  t)ou  i(;nett  juv  7tttt= 
roovt  evlangett,  fott  &.  (5t)f.  ©.,  bett  id)  mit  ^leif  ^u 
bienett  fdjulbig,  ungefdumt  ^u  roiffett  roevbett.  Dat. 
SSittettbevgf.    3Kitroocr)  nad)  ©anct.  Iudae  XXI. 

<§.  (Sr)f.  <^. 

roittigev 

Chrlstianus  Beyer 
D. 


20)  ©liebem   non  habet  text.  impr. 

21)  t.  impr.  fefjent. 

22)  propria  manu  Elector  subscripsit. 

*)  i.  e.  d.  26.  Oct. 


475 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


476 


No.  147. 


30.  Octbr. 


Heltus  ad  Pr.  Electorem. 

Ex  aulographo  in  TabuL  Vinar.  Reg.  O.  fol.  97.  Lil.  L.L. 

£>em  £>urd)(auct)tigften  .  .  .  £>errn  ^riebrid),  §er^ 
gog  ju  ©ad)fen  . . .  (5t)urfurft. 

©urd)teud)fter,  tjodjgeb.  (St?urfuvft ,  gndbigfter  £err  :c. 

@n>.  (51)f.  ©n.  fuge  id)  flagenbe  ju  wiffen ,  ba$  oor 
otlid)en  SSocfyen  eine  gvofk  Uneinigfeit  ober  3u>ietvact)t, 
©ott  fe»  eS  geHagt ,  unter  un»  entfpvungen  bcr  Sfleffen 
tjatben,  atfo  t>a$  etlid)e  unb  faft  ber  meifte  ^aufen  mei= 
ner  SSvubev  ftd)  befdjroeren,  nad)  SBeife,  rote  roir  t)ier 
in  ber  &ird)e  gef)atten,  tdnger9fteffe  ju  tjatten,  unb  cje= 
ben  oor,  bap  foldjcv  ©ebraud)  roiber  bie  (Sinfe|ung  be§ 
(SacramentS  fen.  £)b  aber  nun  fo(d)c§  atleS,  baS  fte 
meinen,  ©runb  bev  ©d)vtft  t)abe,  roeif  id;  nid)t.  3Clfo 
t)aben  fte  an  mid)  gelanget,  baf?  tn  ber  2Bod)e  einmat 
ober  ofter ,  roenn  e&  cjcfd)et)en  f onnte ,  eine  Sttep  roerbe 
getyalten,  unb  babet  gefd)et)e  eine  3>rebigt,  unb  bic  an* 
bcrn  23tuber  alte,  obcr  etlict)e,  bie  e3  begef)rten,  ndt)= 
mcn  i>a$  ©acrament  oon  beS  Officiatoris  ^)anb  unter 
beiber  ©eftatt ;  fonft  fottt  f eine  9ftef  met)r  unb  in  f  einer 
anbcrn  ©eftatt  gefyalten  roevben,  benn  roenn  eo  anberS 
cjcfdjetje,  fonnte  e§  otjne  ©unbe  nid)t  abgetjen. 

(Etticfye  aber,  a(S  td)  unb  anbere  met)r  tjaben  fot= 
d)e3,  roeld)e§  reid)en  [geveidjen]  mod)t  $u  merflictjer 
TCergernip  be§  SBotfS,  ot)nc  (*rfuct)ung  @ro.  <5$f.  ©n. 
unb  §Sem>iUigung  unfercr  Sberften,  mit  il)nen  ntd)t 
rooUen  eingetjen,  fonbern  aufgefdjoben  atte  Sftefj,  alfo 
baf*  fcine  roeber  gefungen  noa)  gelefen  roerbe  atfo  (ang 
mir  (S.  (5t)f.  ©.  ©emutt)  unb  unfer  $>rdlaten  SSiUen  oer; 
net)men. 

(S§  rodr  aud)  unmogtid)  gcroefen,  roenn  man  ben 
attcn  ©ebraud)  pcjetaffen  t)dtte,  ba$  nid)t  jugteid)  aud) 
bie  ncue  SSeife  l)dtte  angefangen.  (SS  gebad)t  [bunfte] 
mid)  aud)  geratfyner  fcpn  unb  teid)ter  ju  oerantmorten 
oor  ©.  @t)f.  @.  unb  ©cmeine  ber  (Stabt,  bap  ba5  2t(te 
nid)t  get)a(ten  mcrbe,  benn  bap  ba§  9ceue  jugetaffen 
murbe,  meld)e§  radjcn  moctjte  ^u  Ungebutb  @m.  6()f.  ©., 
'2£ergernip  be§  gemeincn  SSolfg  unb  otelteid)t  aud),  ba§ 
©ott  roenbe ,  §u  S3cfd)dbigung  ber  2anbfd)aft  unb  un= 
fer§  ganjen  brbenS.  2tlfo  mirb  feine  9)?ep  bei  unS  ge= 
lefen,  melcl)e§  6.  (51)f.  ©.,  biemeit  c§  ^u  SSermeibung 
^tergernip  unb  um  be3  S3ejtcn  mtUcn  gefd)iet)t,  mir  un= 
tert^dnigen  nici)t  oerargen ,  nod)  ungndbiglid)  oermeifcn 
tooUc.  ©§  t)at  je,  bie$  meip  ©ott,  ntcl)t  anberS  mo= 
gen  gefd)et)en. 


Sd)  gcb  aud)  @n>.  6t)f.  ©.  untertt)dniglid)  ^u  er^ 
fennen,  bap  ber  meijte  St)eit  fener  $)artt)ei  9ciebertdnber 
fcpn ,  unb  biefcm  (Sn>.  6^f.  (S.  ^lofter  nict)t  gugcljorig, 
unb  aUcin  um  bcr  ^ernung  roiltcn  oon  unfern  SDberjten 
t)crgcfanbt,  unb  t)ie  nict)t  anberS  (jroecn  au§gcfd)loffcn) 
benn  ©afte  getjalten  merbcn ,  unb  gar  f eine  ©eir>alt  t)a= 
ben,  ftd)  bes>  aUcrmenigftcn  ju  bemdd)tigen.  Siemetl 
fte  ftd)  je  mibcr  meinen  SSiUen  unb  ot)ne  3tnfucl)ung  un= 
fer  ©berften  einer  fo(d)cn  SSermeffen^eit  muttnr>iUtg(ict> 
unterftanbcn ,  (fo  bitte  id)),  dvo.  (St)f.  ©.  rootte  eS  um 
©otteS  SBiUen  roeber  ben  anbern  nocj)  ba&  ^tofter ,  t)ie 
ju  SSittenbcrg  getcgcn ,  cntgelten  laffen.  <&$  ift  je  mit 
©en?a(t ,  unb  ot)ne  mein  unb  meincr  Sberflen  S8erwiUi= 
gung  gcfcl)cl)en.  Sd)  t)ab  aud)  auf  eigene  ^ofi  einen 
S3otl)en  gcfanbt  p  unfcrm  Vicario,  unb  tl)m  ben  3n>ie= 
trad)t  oom  'tfnfang  bi§  an  baZ  (Snbe  erjdt)(t,  unb  roeif, 
bap  er'6  fein©efaUen  tragen  roirb,  fonbern  mit  (Srnfr 
betrad)tcn,  bap  fold)cr  £5ermeffcn()eit  gerattjcn  merbe. 

(SotdjeS  t)ab  id)  @.  <5J>f.  ©.  alS  meinem  atlergnd= 
bigften  ^cvrn  ntd)t  miffen  3U  oerbergen,  unter  rocldjer 
23efd)u|$ ,  (nad)  ©ott) ,  td)  mid)  roill  al§  ein  untertt)dnis 
ger  2)iener  befol)(en  ()aben.  Datum  ju  SSittenberg  in 
bem  2Cuguftinerf(ofter ,  SWittmodje  nad)  Siraonis  et 
Iudae, 

a.  6t)f.  ®. 

unterttjonig  (Saptan  23vubev 
6onrabu§  §ett,  2fuguftiner 
unb  ^rior. 

(Sequitur  in  Actis  epistola  Principis  Ele- 
ctoris  adllellum,  Priorem,  tl.  d.  Lochau  am 
Somitag  nacli  aller  Heiligen  Tag  1521,  i.  e. 
d.  3.  ]Nov. ,  in  qua  respondet:  se  academiae 
et  capitulo  mandasse,  ut  studerent  hanc  rem 
sedare  et  ita  componere,  ne  dissidia  maiora 
inde  oriantur.) 


No.  148. 


(1'ere  ex.  Octbr.) 


G.  Spalatino. 


Ex  autogiapho  MelanthonisHalensi,  olim  a  Niemeyero  edita, 
nunc  ex  eodem  autogr.  denuo  descripta. 

Optirno   viro  D.  Georgio   Sp a latino,    pa- 

trono  suo. 

Convenerat,  ut  Grimmam  secederemus,  quoin 
et  adfertur,  in  eadem  ibi  navi  nos  fore,  et  me 
bona  scholae  pars  rogat,  ne  quo  subito  moveam, 
quanto  metus  adhuc  magis  quam  periculum  vide- 


f  477 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


478 


i  retur.    Hae  me  causae  retinuerunt  hactenus,  nihil 

I  coniaturum ,  ubi  periculi  magnitudo  imperaverit. 

Misnerus  Cemberg-ae  eventum  rei  expectat.     Se- 

cessit  et  Aurogallus  ;  praeter  hos,  quod  sciam,  ex 

lectoribus  nemo.     Atque  ut  illis  fraudi  esse  non 

debet  imbccillitas,    ita  nolim,   terneritatem  inter- 

preteris  id ,  quod  fit  a  nobis.      Videor  enim  et  rei 

conditioni  et  scholae   necessitati  adhuc   paruisse. 

Urbis  nostrae  grammaticus  *) ,  vir  pius  et  sancte 

eruditus,  te  rogat  obnixe,  ut  si  quid  potes,  se  in 

re  necessaria  adiuves.      Ambit  autem    lmG"/.om\v 

quandam  Coburgicam,  ut  ex  ipsius,  opinor,  lite- 

ris  intelliges.      Facies  in  eo  non  tam  ipsi,  quam 

ecclesiae  Coburgicae  rem  utilem,  cui  concionato- 

rem  talem  dederis.     Non  est  enim,  quod  tu  fortas- 

se  suspicere,    ex  iis,    qui   quiritari  tantum,    non 

evc/yyeXl^eo&cu  didieerunt.     In  me  collatum  puta, 

quidquid    in   illum   contuleris.       Mitto   tibi  rneas 

&toeig  de  Missa  **),  in  quibus  non  pono  te  desi- 

deraturum  modestiam.    Quanquam  si  sciam  studia 

mea  laboresque  non  probari  illustrissimo  principi, 

etiam  hac  hora  hinc  soluturus  sum.      Sensi  et  sen- 

tio,  in  Missae  causa,  ut  mihi  debere  videor,  at- 

que     utinam     tu,      cariss.     Spalatine,     aestimes, 

quas   animarum    legiones   sacerdotes    perdiderint. 

Ecce  autem  ctMisneri  literas  de  sacerdote  ,  quem 

vinctum  habuit  Moguntinus.     Addidi  Fabricia- 

num  ad  me,  ut  videas,  quantum  illi  sit  imrninu- 

tus  animus,  quem  putabant  paulo  ante  tam  multa 

minari.     Vale  et  me  in  fidein  tuarn  commendatum 

in  tuo  grege  agnoscas. 

Philippus  tuus. 


No.    149.  (exemite  Octbr.) 

Propositiojies  de  Missa. 

Prodiit  anno  1521  pagella :  „  Proposiliones  de  Missa  Phi- 
lippi  Melanchthonis.  M.  D.XXl"  ( s.  1.)  4.  Ex  hoc 
archetypo,  e  quo  hic  eduntur,  transcriptae  sunt  hae  pro- 
positiones  in  Cod.  Goth.  26.  p.  803. ,  et  ilerum  recusae  in 
ea  ediiione  libri  Melanlhonis :  „confulatio  determinatio- 
nis  Parrhisiensium  contra  M.  Lutherum,"  quae  JJasil. 
1523  prodiit,  un<le  eas  hausit  Pezelius  in  Consil.  Mel  la- 
tinis    P.  I.    pag.   19.    —       [Prodierunt    eliam    gerrnanire  : 

„33on  fcer  9)Zef[e.  Propositiones  §M)Utprn  SQMancbtbotitS. 
M.D.XXV."  (1  p|.  in4)  et  ite.um:  „  <StUc()e  ^rtjltta*)« 
SBetenfen  oon  ber  W.i§  unb  anbcrn(Screntonten.  3of).  ^omer. 
W^m  ^etanchtOon.  SSStttembcrg  1.5.^.5."  (Oci^olj.  2GBcip.; 


*)  Mohrus? 

**)  Puto  theses,  quae  in  Consil.  latin.'  I.  p. 


2  pl.  in  4.      F.]  —     Gennanice  eas  mveni  descriptas  in 
Cod.  Goth.  26.  p.  133. 

I.  Evangelium  tria  tradit,   doctrinam  fidei,  do- 

ctrinam  operum  et  signa  promissionum ,  seu 
verbi  fidei. 

2.  Fides  est  iusticia. 

3.  Opera  sunt  fructus  iusticiae. 

4.  Signa  neque  iustitia  sunt  neque  fructus  iusti- 
ciae. 

5.  Adeoque  nec  bona  opera  _,  nec  sacrificia  sunt, 
quae  pro  remissione  peccatorum  impetranda 
offerantur, 

6.  sed  res ,  quibus  et  admonemur  verbi  fidei  et 
certificamur. 

7.  Duo  signa  sunt  novi  testamenti,  id  est,  pro- 
missae  gratiae,  baptismus  et  participatio  men- 
sae  domini. 

8.  Signa  traduntur  in  hoc,  ut  admoneant ,  et 
cor  certificent  de  voluntate  dei. 

9.  Qualis  signorum  usus  est  in  consignandis 
epistolis : 

10.  Ut  intueii  pictam  crucem  non  est  bonurn 
opus,  sed  signum  admonens  mortis  Christi : 

II.  Ut  intueri  solem  non  est  bonum  opus,  sed 
signum  admonens  Evangelii  seu  Christi: 

12.  Ita  nec  participatio  mensae  domini  bonum 
opus  est x),  sed  signum  admonens  gratiae  do- 
natae  per  Christum. 

13.  Sed  hoc  differt  participatio  mensae  a  pictae 
crucis  aut  solis  conspectu,  quod  sol,  picta 
crux  non  sunt  signa  a  deo  instituta,  quibus 
certo  significetur,  mihi  donatam  esse  gratiam. 

14.  Signa  ab  hominibus  reperta  admonent  tan- 
tum.  Signa  a  deo  tradita,  praeterquam  quod 
admonent ,  certificant  etiam  cor  de  voluntate 
dei. 

15.  Non  ideo  imagines  probo,  sed  haec  de  ima- 
ginibus  exempli  gratia  dico  2). 

16.  Sic  apud  se  homines  cogitant:  equidem  liben- 
ter  crederem  deo,  si  mecum  sic,  ut  cum  patri- 
bus  colloqueretur:  si  favoris  sni  signa  mihi 
quoque  ostenderet,  ut  patribus.  Quando 
enim  mihi  coram  dixit,  sicut  Abrahae?  ero 
protector  tuus;  aut  signum  tale  ostendit, 
quale  illi  cum  pro  filio  immolando  supponeret 
arietem  ? 


19  leguntur 


1)  Pez.  addidit:  per  se,  quae  vero  prima  edit.  non  babet,  nec 
cod.  Goth.  nec  vers.  germ. 

2)  Archetyp.  dici^  fortasse  dixi  scripsit  Melanlbon. 


479 


EPISTOLAFiUM   LIB.  II.     1521. 


480 


17. 

18. 


19, 

20. 


21. 

22. 

23. 

24. 

25. 

26. 

27. 
28. 

29. 
30. 


32. 

■ 

33. 


34. 

35. 

36. 
37. 

38. 


Ut  haec  diffidentia  humani  pectoris  subleve- 
tur,  ad  verbum  signa  sunt  addita,  sicut  in 
omnibus  historiis  scripturae  apparet. 
Multa  erant  Gedeoni  signa ,  e  quibus  colli- 
gere  potuit,  non  defuturum  dominum  po- 
pulo  bellum  illaturo  Palaestinis.  Sed  utrum 
per  se  bellum  vellet  inferri  dubitabat. 
Ideo  certum  signum  a  deo  poscebat,  quo  certo 
sciret,  suismanibus,  se  duce,  populum  ser- 
vandum  esse. 

Ita  Ghristianis  multa  gratiae  signa  sunt,  nem- 
pe  omnia  Christi  miracula ,  sed  ea  non  sunt 
ad  hoc  institiita,  ut  certo  significent  ad  nos 
pertinere  gratiam. 

Unus  ergo  ac  solus  hic  missae  usus  est,  cer- 
tificare  fidem  cordis  per  eam. 
Atque  hic  usus  signi   quam   sit  necessarius 
conscientiae    et  quam  iucundus,    spirituales 
facile  intelligunt. 

Quid  enim  potest  laetius  accidere  conscien- 
tiae?  quam  adcipere  signurn  certum  divinae 
voluntatis? 

Nisi  certificetur  conscientia  de  voluntate  dei, 
impossibile  est  eam  subsistere. 
Sicutpictae  crucis  contuitus  non  iustificat: 
Sicut  Gedeonem  velleris  acceptio  non  iusti- 
ficat: 

Ita  nec  missa  iustificat. 

Sicut  intueri  piactam  crucem  non  est  eius- 
modi  opus,  quo  vel  pro  nostris  vel  pro  alio- 
rum  peccatis  satisfiat: 

Sicut  acceptio  velleris  Gedeoni  non  erat  ems- 
modi  opus ,  quo  pro  peccatis  eius  satisfieret: 
Sic  nec  Missa  sacrificium  est. 
Unicum  sacrificium,    unica  satisfactio  Chri- 
stus  est.    Praeter  hunc  nullum  est  externum. 
Significabat  vellus  Gedeoni  a  deo  successum 
uonatum.  f^ 

Ita   significat   participatio    mensae   nobis   in 
Evangelio  donatam  gratiam. 
Nihil  offerebat  Gedeon  in  eo ,  quod  vellus  ac- 
cipiebat. 

Ita    nos    nihil    offerimus,     mensae    partici- 
pantes. 

Ergo  nec  pro  aliis  offerri  panis  potest. 
Unica  oblatio   pro  peccatis  nostris  Christus 
est:    praeter  hunc  nulla   est  externa   oblatio 
novi  testamenti. 

In  Christo ,  mortificatio  vetustatis  nostrae  sa- 
crificium  est,  et  oblatio. 


39. 

40. 
41. 

42. 
43. 


44. 

45. 

46. 
47. 
48. 
49. 

50. 


51. 
52. 
53. 


54. 
55. 
56. 

57. 

58. 
59. 
60. 
61. 


Non  item  eiusmodi  missa  est,  quae  quo  sae- 

pius  ingeminetur,  eo  plus  offerat  deo. 

Sicut  pro   se  quisque  baptizatur,    ita  pro  se 

quisque  participat  mensae. 

Recte  participat,  si  velut  signo  ad  confirman- 

dam  fidem  utitur. 

Peccat,  qui  participat  in  hoc,  ut  deo  aliquid 

offerat.  ' 

Missae  nullus  usus  est,  nisi  admonere  pro- 

missae  gratiae,  et  certificare  cor  de  promissa 

gratia  ,  de  voluntate  dei. 

Ideoque  sine  verbo  sunt  inutiles  missae. 

Et    semper    signo   incomparabiliter    verbum 

potius  est. 

Carere  signo  potes,  verbo  non  potes. 

Imo  si  desit  verbmn,  quid  scias  significari? 

Abusus  missae  per  magistratus  debet  tolli. 

Non  aliter,  atque  sustulit  aeneum  serpentem 

Ezechias,  aut  excelsa  demolitus  est  Iosias. 

Sunt  abusus,  quod  pro  aliis,  quod  pro  pecu- 

nia,    qnod  a  coactis,    quod  ab  ignoranlibus 

verbi  et  fidei  celebratur. 

Sed  abusus  abominabilior  est,    cum  pro  sa- 

tisfactione  pro  peccato,  pro  bono  opere,  pro 

sacrificio  ,  missa  hypocrita  utuntur. 

Et  laici  abutuntur  mensa  domini,    cum  per 

id  opus  se  peccata  sua  delere  credunt,    seu 

pro  peccatis  satisfacere. 

Nam  pro  signo  debebant  uti,  quo  admone- 

rcntur  tantum  promissae  gratiae  in  Evange- 

lio ,  et  quo  ccrtificarentur  de  benevolentia  dei 

erga  se. 

Non    plus    prodest  spectatori   missa,    quam 

prodest  intueri  pictam  tabulam. 

Manducanti  prodest,  si  per  eam  admoneatur 

et  certificetur.     J  hfiin  toiJsbnomo  oiviaofooSl 

Propter  levem  missarum  abusum  Paulus  scri- 

bit  Corinthios  peslilentia  mulctatos  esse. 

ruirnro   ioio&iJ  i , 

Nos  propter  tantum  abusum  non  dubium  e&t, 

quin  bellis,  pestilitate,  et  quod  est  miserrj- 

mum ,  caecitate  puniamur. 

Eo  pertinacius  adversandum    est    mjssarum 

abusui  quo  peccatur  occultius. 

Maxime  cum  peccatum  publicae  ignorantiac 

sit  singulorum  peccatum  ,  Num.  15. 

Hactenus   de  participatione  mensae.      Nunc 

de  orationibus. 

Orationes  sacerdotis  in  missa  nihil  praestanl 

laici  orationi. 


s 


I 


1:81 


EPISTOLAPtUM   LIB.  II.     1521. 


482 


§2.    Omnes  enim  sacerdotes  sumus  *). 

,613«    Nec  aliud  est  sacerdotium,  quam  ius  orandi, 

seu  interpellandi  deum,  et  offerendi  deo. 
jG4.    Anathema  sit  Thomas  et  Scotus,  qui  huius 

abusus  missae  anctores  sunt. 
65.    Anathema  sint  Episcopi,  qui  impietati  missa- 

rum  non  adversantur. 


No.  150. 


(g.Nov.) 


Spalatinus  ad  lonam. 


Ex  autographoSpalatini  in  Volum.  Epist.  Meining.  ep.  12.  — 
Quanquam  epistolas  Spalatini,  quaruni  multas  coliegimus, 
alio  loco  (Sect.  V.  Corp  Reform.)  edituri  sumus,  tamen 
hanc,  quippe  ad  liteui  de  Missa  spectantem  hic  dare  vo- 
luimus,  quum  ex  ea  intelligatur,  quid  lum  auiici  theologi 
ea  de  re  statuerint. 

^Reverendo  Dornino "1  odoco  lonae,   Praepo- 
^sito  Wittenbergae.   Doct.  luris,   suo  amico  in- 

signi 

S.  P.  Ex  animo  favet  Princeps  christianissimus 
jjEvangelio,  Reverende  Dom.  Praeposite,  sed  re- 
IfUm  novarum  minime  omnium  patiens,  praeser- 
Ijtim  in  rebus  publico  totius  Ecclesiae  Catholicae 
iiconsensu  tot  seculorum  adprobatione  firmatis,  et 
m  quas  sine  maximis  forte  reipublicae  christianae  tu- 
Imultibus^mutare  nequeas,    etiam  si   summa   istic 

linis  verteris.  Utinam  igitur  acutius  dependas, 
l  quod  istuc  interdum  scribit  Princeps  in  rebus  tan- 
;  tis.       Hoc  enim  video,    quae    hactenns  acta  sunt 

tantis  clamoribus  plus  concitasse  odii  inter  Chri- 
i  stianos  quam  Christianismum  adiuvasse.  Et  nisi 
ii  meliore  iudicio ,  nisi  modo  mansuetiore  conabitur 

.  Ecclesiae  emendatio,  nihil  minus  efficietur,  quam 

u.t  melior  reddatur  istiusmodi  contentionibus.    Te 

I  iimavi  semper.     Ideo  vellem,  abs  te  melius  ct  di- 

ligentius   dispici  omnia.      Statim  dicitur,   statim 

!  fit,  sed  quod  fortasse  praestaret  non  dictum,  non 

factum  nisi  consultissime.    Excursiones  monacho- 

i  rum,  et  id  genus  aliae  novationes,  si  tanti  sunt, 

i  Bfinde  spes  sit  renascituram  primam  Christi  Ec- 
I  clesiam,  opto,  ut  vertant  optime.    Sed  age,  quaeso, 

!  quis  dabit  novam  ecclesiam  undecunque  immacu- 

!  latam  et  qualem  iore  optimo  omnes  precamur,  qui- 

i  cunque  bene  volumus  rebus  christianis?      Nosne 


*)  Hanc  sententiam  iam  proposuerat  Lulherus  a.  1520  in  li- 
bello  de  caplivitate  babylonica  Ecclesiae.  Vid.  Walcb, 
T.  XIX.  p.  139. 

MiCI.ASTR.  OpER.     Vot.  I. 


soli,  etiam  quantum  libet  conati,  omnia?     Haec 

tu  cogita,  haec  tu  perpende;  imo  longe  et  plura 

et  maiora,  quam  ut  literis  committi  possint  tuto. 

Tibi  suaserim  ex  corde,  ut  nihil  istic  novari  per- 

mittas,  quoad  eius  pro  te  fieri  poterit,  neque  dicas 

pro  concione,    quod  magis  dissuat  pacis  et  tran- 

quillitatis  vincula  quam  sarciat.     Scis,  quid  istic 

dixerim,  duobus  a  secretis  nostri  Principis  et  mihi 

Salfeldiae  divertentibus,  de  tua  concione  Erphor- 

diense.      Scis  item ,  quid  posthac  secutum  sit.     Si 

non  vis  alere  concordiam,  vide  ne  divellas  prius 

concordes.     Si  item  tu  non  volueris  missare,  mis- 

sent  qui  volent.     Fortasse,  fortasse  invenias  qui 

non  sine  fide  missent,  fortasse  sintadhuc,  qui  de- 

siderent  hoc  animae  pabulum.       Cogito  imo  ad- 

miror,  quoties  recordor  quod  mihi  in  Vangioni- 

bus  dixit  Busthius  noster,   hoc  videlicet  timere, 

nihil  magis  probari  in  eruditioneLutherianaapro- 

phanis  quam  quod  sacros  *)  carpat  et  reprehendat. 

Dixit  hoc,  ut  vidi,  ut  observavi  condide,  sentiens 

optime,  optime  loquens  semper  de  Viro  d.  doctore 

Evangelico.      Ad  haec  memineris  verbi  Caesaris 

Maximiliani ,    facile  rapi  regionem ,    sed  ad  reti- 

nendam  magnis  opus  esse  viribus.     Tenesne  quid 

velim?     Et  ipse  sum  sacrificulus  sed  omnia  factu- 

rus,  oinnia  mutaturus,  omnia  passurus,  ubi  Ec- 

clesiae  catholicae  adcesserit  autoritas.     Quid  enim 

interim  miseri  sequamur,  dum  vos  istic,  hic  alii, 

alibi  alii,    aliter  alii  ubique    pene   concionentur, 

scribant,     clament,     damnent,    probent,    omnia 

omnibus  commisceant?    Sunt  inter  vos  conciona- 

tores  in  quibus,    quanquam   plenis  buccis  officia 

charitatis  depraedicantibus,   tamen  id  ipsum;   ut 

reliqua  taceam,    desideremus,  quod  pace  tua  di- 

xerim.     Hoc  scio  mihi  accidisse  ab  iis,  de  quibus 

non  pessime  volebam  mereri,  ut  vellem  id  me  a 

Deo  habere  muneris,  ut  possim  oblivisci.     Ergo 

persuadere  mihi  non  possum,  eiusmodi  reforma- 

toribus,     in   quibus   niKil  minus  quam    officium 

christiano  maxime  necessarium   invenias,    eccle- 

siam   catholicam  meliorem  futuram.      Audio  in- 

terim  quid  alii  desiderent.     Deus  igitur  nos  ex.au- 

diat,  Deus  nos  respiciat,  Deus  nos  invisat.     Bene 

vale  cum  nostris  omnibus.     Tu  vero  ipse  scribas 

principi  pro  venia  sive  commeatu  ad  secedendum 

in  patriam  donec  pestis  saevire  cessaverit.      Hoc 

cnim  melius  fuerit,  quam  ut  me  utaris  interprete. 

Doctor  enim  JMisnerus  satis  est  mihi  excusatus. 


*)  Fortasse  scribere  voluit:  sacrificulos. 

31 


483 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


484 


Quls  enim  retineret  adeo  timentem  salntis  suae? 
Crede  mihi,  non  ita  desperavi,  ut  defuturum 
verear  unde  vivam,  sublatis  etiam  e  medio,  ut 
vocatis,  privatis  missis.  Mea  usque  adeo  non 
timeo,  mea  usque  adeo  non  sequor,  certus,  vi- 
vere  qui  alit  ctiam  volucres  coeli,  Deum  illum 
omnipotentem.  Ego  alia  timeo.  Iterum  vale. 
Cursim.  Die  IX.  Novembris  M.D.XXI. 

Ge.  Sp. 


lNo.  151. 


1 2.  Nov. 


Heltus  ad  Pr.  Electorem. 


Ex  autographo  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.  fol.  97.   Lit.  L.  L. 

£)em   £>urd)leud)tigjten   .  .  .   £erm    grtbrid)en, 
£er$og  gu  @ad)fen  . . .  (5f)urfurft. 

©urdjteudjtigjter  :c.  @ro.  (5f)urf.  ©.  fuge  id)  flagenbe 
ju  roiffen ,  ba§  bie  <5ad)t  ber  Stteffen  fjatben  burd)  etticfye 
au§  meinen  SSrubern  entfprungen  nod)  nid)t  entridjt  [ge= 
fd)lid)tet],  fonbern  drger  roorben,  unb  bae>  2CergernifJ 
unter  bem  SBotf  groper  erroadjfen.  (S6  ift  aud)  ftber 
[feit  ber  &it]  td)  »on  (E.  (5f)f.  ©.  ein  gndbig  2Cntroort 
entpfangen ,  r>on  niemanb  f  ein  (Sinrebcn  gefcfjefyen.  £)b 
nun  @.  (5t)f.  ©.  gndbigem  SSefet)!  genug  gefdjefjen,  roeip 
td)  nit.  (ES  feinb  aud)  ftber  oiel  ^rebig  gefdjefjen,  be= 
fonber  tn  unfer  $ird)en,  bie  ju  merffidjer  @d)macl)  ber 
geifttidjen  £>rb«t ,  (Sntfe^uncj ,  2Cergernij?  unb  2Cufrut;r 
be§  gemeinen  SSolfs  reidjen  [gereid)enb]  feinb.  S)amit 
aber  (E.  @f)f.  ®.  ettidje  ber  geringjten  unb  ber  roenicjjien 
'tfrtifel  im  SBiffen  tjabe,  roitt  td)  biefetbigen,  roie  td)6 
t)on  anbern  gefjort ,  erjdtjten. 

3u  bem  (Srften,  ift  geprebigt  roorben,  baf;  nie= 
manb  in  bem  ^lcfter  tjatte  bie  ©ebotfje  ©otteS;  fein 
SKond)  roerbe  in  ber  JCap^c  felig ;  roer  in  bem^tofrer  tjt, 
xfe»  in  be§  SeufetS  9camen  eingegangen ;  bic  ©elubnip  ber 
®eijttid)en,  al§  £eufd)f)eit,  2Crmutf)  unb  ©etjorfam 
feinb  roiber  ba§  (goangetium;  man  foft  bie  -3£6nd)e,  roo 
fte  auf  ber  ®affe  gefm,  §upfen  unb  fpotten,  auf  ba$  fte 
auS  bem  ^tofrer  ju  gefjen  oerurfadjt  roerben;  unb  roo 
fte,  alfo  gefpottet,  nid)t  au§  rootten  cjct)en,  fott  man  fte 
mtt  ©eroaft  auStreiben,  unb  ba$  ®ebdu  ber  &toj?er  atfo 
jerbredjen  unb  jerftorcn,  bap  man  nid)t,  ob  cin  <BtM 
t>on  etnem  Mofter  ba  fep  geftanben ,  merf en  mocje* 

Sb  nun  fotc^e  unb  bercjteidjen  r-iet  anbre  frembe 
unb  uner^)6rte  tfrtifel  in  bem  (S.oancjelio  cjcgrunbet  fenn, 
jmeifte  id)  fet)r.    Sn  fotd)em  ^rcbigen,  ml^  oiel  metjr 


ju  2Cufrut)r  be§  SSotf§  unb  ©c^dbigung  be§  9ldd)ften 
benn  §u  25ef[erung  reid)en  [gereid)en],  t)at  ber  gemeute 
Wtam  met)r  ®efatten§  benn  SfttitteibenS.  2Cu§  fotdjem 
mitben  *)  ^rcbigen  feinb  mtr  faft  atle  93ruber  ubeirebet 
unb  t)erfut)rt  morben,  atfo  bap  au§  it)nen  XIII  miber 
ben  (§ib ,  ben  fte  ©ott  unb  bem  SDrben  gefdjworen ,  unb 
ot)ne  (lrfud)ung  unb  (Srtaubung  it;rer  S)ber|ten,  au§ 
bem  itlofter  gegangen ,  unb  ba6  $teib  be§  Drbens  oon 
ftd)  gemorfen ,  unb  jc^unb  un§  unb  bem  tjeitigen  £)rben 
5U  ©pott  unb  @d)mad)  in  ber  Stabt  2Sittenbcrg  etlicbc 
unter  ben  S3urgern  et(id)e  unter  bm  ©tubenten  ftd)  ent= 
tjatten  [auft)attcn] ,  unb  tofe  ^)urfd)c  mibcr  mid)  unb  bie 
anbern,  bie  mir  nod)  oort)anben,  rei^en  unb  erbittern, 
atfo  bafi  mir  un§  citte  ©tunb  ^dtjrtidjfeit  unfcr§  unb  beS 
^lojler§  5U  beforgen  t)aben. 

Sert)alben  id)  t>on  @.  (St)f.  ©. ,  roo  id)  nad)  bem 
95cfet)t  metner  SDberflen  bem  ^tojier  t?orftet)cn  fott ,  <BU 
djerung  unb@ct)ufeung  bemutt)igtid)  begct;r,  @ro.6t)f.@. 
rootte  aud)  um  ©otte§  roitten ,  unb  um  bie  (St;re  be§  t)ei* 
ligen  2Cugufiint,  ju  SSermcibung  ©djanbe  be§  DrbenS 
unb  2Cergernif  be§  §8olU  gndbigtid)  oerfdjajfen,  bap 
burd)  einen  etjrbaren  Statt)  foldje  oerfu^rte  unb  auSge* 
taufene  S3ruber,  bie  $u  ISerbammnip  tt)rer  «Seete, 
©d)anbe  be§  £)rbena  unb  TCergernip  be§  SSotfS  in  ber 
(Stabt  ba§  ^flafter  tretcn,  roieberum  roerbcn  in  baS^lo* 
fier  geroeifet,  ober  roo  fte  ftd)  fotd)e§  ju  tt)un  roibern 
[rocgem]  murben ,  biz  ©tabt  ju  mciben  ibnen  gcbott)cn 
roerbe,  befonberS  biefcm  Srubcr,  bcr  beS  ^anbwcrfS 
t)alben  ein  S5ifc!)er  [£ifd)ter?]  ift,  unb,  roie  id)  oer* 
mutt)e,  ftd)  jtt  e^etic^en  roittenS  ift,  unb  Don  einem  ef>rf 
barcn  9tatt)  23urgcrred)t  beget)rt  unb  erlangt. 

©old)e§  ju  ocrbicnen  bei  ©ott  bem  3Ctlmdd)tigeH 
um  S.  @f)f.  ©.  mit  meinem  armen  ©ebett)  roitt  id)  al§ 
untertfjdntgcr,  getjorfamer  unb  roitliger  Siener  attcjeit  I 
geftijfen  fepn.     2Siemot)l  aber  fotd)e§  atte§,   oben  ge^ 
fd)rieben,  teiber  roat)rt)aftiger  ift  benn  roatjr ,  roie  benn  I 
6.  (St)f.  ©.  nod)  erfatjren  roirb,  auf  ba$  aber  mir  nid)t 
grofjer  ^dfjrtic^f cit  entfpring ,  rootl  um  ®ottt§  SBitleit  I 
e.  ($t)f.  ©. ,  bag  id)  folc^e  ^tage  ^ab  6.  6t)f.  ©.  ange^ , 
brad)t,  t)or  ber  Unioerfttdt  nid;t  melben.     @S  tft  bt* 
tofe  S^otte,   ba§  id)  ba$  commttniciren  sub  utraque; 
specie  nid)t  fjabc  rootten  geftatten ,  alfo  fef)r  auf  mia) 
2Crmcn er^ornt,  ba§ id) nic^t  barf  auf  bie@affen  get)en  **). , 


*)  Scriptum  est    mttbetl    non    roilben,     quod    expectasse»; 

„mitbe    ^rebigten"   autem    dicuntur,    quatenus   severitatem 

voti  monastici  solvunt. 
**)  De  tumultibus  illius  temporis  Vitebergae  cf.  „3ettung  a\Xi 

SBittcnfcerg ,  tt>ie  e6  ?(nno  1521  unb  22  a(6  CutberuS  in  Patbmo 

mar,  unb  ©avtftatt  anftng  gu  ll-urmen,  fet)  ^ugangen/'  quam 

edidit  Slrobclius  in  Miscellan.  P.  V.  p.  119  sqq. 


485 


Qitit  biefem  fcp  (L  <5t;f.  ©.  ©ott  bem  atlmdd)ttgcn-be5 
fof)(en ,  roefd)er  2eben  unb  ®efunbf)eit  unS  atlen  ju  gut 
nad)  feiner  gotttid)en  ^aumtjev^Qfeit  motfe  tange  friften. 
SSittenberg  in  bem  ^uguftiner  ^tofter ,  SKittvood)  nad) 
M.trtini. 

untertfydntger  (Sapellan  23ruber 
(5onrabu6  £ett,  ^Cugufimer 
unb  $?rior. 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 

No.  153. 


No.  152. 


(Nov.) 


Spalatinus  ad  Pr.  Electorem. 

Ex   autographo  Spalatini   in  Tahul.  Vinar..  Reg.  O.    fol.  99. 
Lit.  M.  M. 

Sftetnem  gndbtgften   «!perrn,    bem  (St)urfur  = 
jlen  ju  @ad)fen. 

©ndbigfter  «!perr.  £)er  Sftector  ju  SBittenberg  fdjretbt 
mtr  t|o  unter  anbern ,  bap  man  bei  ifynen  nid)t  burfe 
roeiter  um  eine  eintrdd)tige  2fntmort  ber  Sfteffen  t)alben 
fucfyen,  angefefyen  bap  ftc  ber  <2ad)en  unter  einanber  nid)t 
jeinig  feinb. 

25ap  aud)  ber  mefyrere  £f)eit,  atS  ber  fyeitigen 
©djrift  unerfatjren ,  ftd)  in  biefe  <§a<i)e  nid)t  rootlen  ein= 
lajfen ,  unb  bte  (£ad)e  ben  £t;eotogen ,  ttnb  beuor  bem 
'tfuSfcfyup,   fyeimjMen. 

Unb  t>a$  d.  (5f)f.  ©.  baS  Capitet  tf)r  33eben?en  mtt 
einer  fonberlidjen  @d;rift  roerb  an^eigen.  £)enn  fte  f;a= 
ben  ftd)  mit  einanber  nid)t  oergfeidjen  mogen,  roie  oief= 
fetcfyt  in  fanger  3eit  ntd)t  befd)ct;en  moge. 

#bcr  e3  fet)  berer,  fo  bem  2t'u§fd)uf  3ufaU  [23ei= 
ifalt]  geben,  Sfteinung,  baf*  t>ie  9ttipbrdud)e  ntd)t  ettenb, 
fonbern  mit  ber  3rit  unb  of)ne  'tfufrufjr  abgetfjan 
rocrben. 

(Sr  tap  ftd)  aud)  fetbft  bebenfen,  man  mup  etn  §eit= 
lid)  (Sinfcl;ung  in  bie  <Saci)  f;aben ,  bamit  nid)t  buvd)  ben 
Stamen  ©otteS  SBort5  mef)r  unfd)icTtid)er  ^reitjett  benn 
d)rifttid)er  ©ottfurdjt  eingefuf)rt  toerbe. 

(Srbeut  ftd)  aud)  (Smporung  gu  oermafyren  alten 
ftleip  §u  tjaben.     £5aS  r;ab  (5.  Gf)f.  ©.  td)  tdnger  ntd)t 

tocl(cn'oevI)a(ten. 

(i.  (5f)f.  ©. 

untertt)dnigev  £)ienev 
Spalatinus. 


486 

20-  Nov. 


Spalatinus  acl  lonam. 


Ex  autographo   Spalatini   in  Vol.  Epist.  Meining.  ep.  11.  

Etiam  hanc  Spalatini   epist.,  quippe  ad  res  Mel.  et  Acade- 
niiae  spectantem,  hic  dare  lihuit. 

Rev.  Domino  I odoco  Ionae,  Doctori  Theo- 
logiae  et  Praeposito   TViitenb.  suo  patrono   et 

amico, 

S.  P.  A  domino  factum  est  istud ,  Pieverende 
domine  Praeposite,  vere  miraculum ,  oculis,  au- 
ribus,  iudiciis,  sensibus  hominum  Wittenbergam 
nostram  ex  humili  sublimem,  ex  minuta  magnam, 
ex  obscura  claram,  ex  abiecta  honoratam  esse 
factam.  Deus  igitur  eam  ,  sed  et  Doc.  M.  L(uthe- 
rum)  et  Ph.  Melanchthonem  nostrum  verbo  suo 
diu  servet  incolumes. 

Mira  sunt,  si  vera,  quae  de  Archiepiscopo 
Moguntino  scribis,  quamvis  tam  hodie  et  vivat 
et  imperet,  quam  heri,  qui  potest  vel  ex  lapidi- 
bus  suscitare  filios  Abrahami,  ex  Saulis  Paulos 
facere,  lupos  in  oves  commutare.  Ut  enim  facile 
cadunt  qui  sibi  stare  videntur,  ita  nullo  resurgunt 
negotio  lapsi,  ubi  dornini  favor  affulserit.  Cur 
ergo  quaeso  non  magis  misereamur  errantium 
quam  miseros  damnemus?  Utinam  igitur  Tau~ 
lerum  et  consimiles  imitentur,  qui  alios  docent ! 
Videmus  enim  illis  nihil  fuisse  mitius,  nihil  sua- 
vius,  nihil  amabilius.  Nec  ulli  unquam  utilius 
docuerunt  quam  in  quibus  praecipuam  benignita- 
tem  et  pietatem  perspexerunt  homines.  Aegrc 
mihi  est  pestem  peiora  comminari  istis  manenti- 
bus.  Igitur  meum  fuerit  consilium,  ut  Philippus 
modis  omnibus  sive  Cembergium  sive  ubicunque 
se  tutum  fore  sperat,  in  tempore  concedat.  Nam 
quod  a  Principe  neque  Dniversitati  neque  Phi- 
lippo  secessus  praescribitur,  non  caret  consilio, 
etsi  utrisque  meum  occulto.  Ferte  igitur  optimo 
Principi  suum  iudicium  esse  liberum,  alioqui  Aca- 
demiae  studiosissimo.  Remitto  tibi  littTns  JVcseni, 
tuas  enim  princeps  statim  adcepit.  Ex  eius  respon- 
sione  haud  dubie  voluntatein  ipsius  cognosces.   Sed 

quoLudi  istic ,    semel  et  istic  et  in  patria  pro- 

phetabit?  Bene  valeas  cum  nostris  omnibns, 
scripturus,  ut  spero,  niihi,  si  quid  istinc  seces- 
seris  aliquo.  Cursim.  Die  XX.  Novernhr. 
M.D.XX.I. 

G.  Spalatinus. 
31   * 


487 
No.  154. 


EPISTOLARUM 

(exeunte  Nov.) 


LIB.  II.     1521. 


488 


G.  Spalatino. 


(Ex  aulogr.  Mel.  in  Cod.  ISasil.  F.  101.  ep.  17.) 

Optimo    viro   Dom.     Georgio     Spalatino, 

pafrono  suo, 

S.  De  pestilitate  non  estquod  rnetuas  raihi.  Nam 
ex  voluntate  scholae  me  comparabo.  Hercz.bcr- 
gam  fortasse  primo  quoque  tempore  concedemus; 
nam  reliqua  omnia  circa  nos  infesta  sunt  eadem 
lue.  Quae  volehas  mitto:  de  X  leprosis  duo  *), 
<le  votis  Carolosladii  unum  **),  qui  mihi  liber, 
,  quantum  licuit  obiter  cognoscere,  sanior  videtur 
eo,  qaem  de  coelibatu  latine  antea  edidit  "'  ). 
Et  de  methodo  mca  ****)  ab  F  ad  P  ad  summum 
eius  operis  duae  tanturn,  ut  spero,  adhuc  chartae 
accedent.  Praeter  haec  nihil  hoc  tempore  cudi- 
tur,  quod  putem  mitti  oportere.  lohannes  \) 
usque  ad  V  processit,  et  nunc  parat  duobus  prelis 
hoc  opus  cudere,  ut  maturet.  Mitto,  quantum 
adornarat,  ut  habeat  noster  operis  sui  dtlyjia  et 
specimen.  Non  cessabis  hortari ,  ut  suscipiat  ali- 
quam  scripturae  partem  enarrandam,  ne  nobis  hoc 
eius  otium  pereat.  Merehitur  pios  lectores  ad 
posteros ,  ut  maxime  nunc  insaniant  Scribae  no- 
stri.  Vale  mi  Spalatine.  Ecce  autem  et  literas 
a  docto  quopiam  ad  te  scriptas  ~H"). 

Philippus. 


No.  155. 


3-  Decembr. 


*)  i.  e.  de  concionc  Lutberi  leprosis  duo  excmplaria. 

**)  Carolst.  diss.  de  volis  monasticis. 

***)  Carolst.  de  coclibatu,  monacbatu  et  viduitale  iiber.  1521. 

****)  Intclligit  locos  tbeologicos. 

•{•)  Iobannes  Griinenberg  typograpbus  Viiebergensis ,  cjui   po- 

stillam  Lulberi  germanicam  typis  exscripsit  boc  anno. 
ff)  Sua  manu  epistolae  adscripsit  Spalalinus:    „Pbil.  Mel.  de 

relicjuiis  locorum  communium  M. D.XXI." 


Senatus  Viteb.  ad  Pr.  Electorem. 

Exautograpbo  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.  fol.  97.  Lit.  L.  L. 

£)em  2)urd;t.  ...  ^perrn   ^riebrid),    §ei'5og  §u 
<Sad)fen  :c.    (5t)urfurft  :c 

©urd)taud)tigfter,  t)od)geborner$urft,  gndbigjter^err. 
@.  (5f)f.  ©.  ftnb  unfre  roiUige  untertt)dnige  2)tenft  3U- 


ooran  bereit.  ©ndbigftev  (Stjuvfuv^  unb  #evv.  (Ero. 
@t)f.©.  bittcn  roir  ju  roiffen,  bap  etlid)e  oon  ber  t)ol;en 
(Sd)ule  bei  un§  unb  aud)  etlidje  2aten  oon  ben  SDittbur- 
gern  ftct)  aud)  l;eute  £)inftagf  fvutje  untevftanben,  bcn 
$)ricftern  in  ber  ^)farrfird)en  ba$>  2Cmi  ber  ^ejjen  ih 
(ber)  Wlaafe,  rote  $uoor  ber  95raud)  geroeft,  nid)t  ge= 
ftatten  gu  f)atten;  befonberS  bte,  ber  Unioerfttdt  oer- 
roanbt  tyaben,  voie  roir  glaubrourbig  berid)tet,  blofje 
^fteffer  unter  ben  SWcfen  get)abt,  fo  ber  ^riejler  \>et 
bcn  Wtar  getreten,  bie  9ttejTebud)er  tt)m  roeggetragen, 
unb  bte  ^riefrev  oon  ben  2Utdren  trieben.  ©anj  frulje 
im  ^inftem  fyabcn  cttid>e  gu  ben  $)riejtcrn,  bie  bie  ©e-- 
jettcn  [bie  Horas]  unfrer  lieben  grauen  in  gemefbtev 
$)favvenf ird)en  ftngen ,  mit  ©teinen  geroorfen ,  bte  bann 
unfrev  lieben  grauen  Sfteffe  aud)  f)aben  falten  laffem 
^abcn  bod),  atSbalb  roir  biep  erfafjren,  bie  ®cbrecf)en 
unternommen  [unterfudjt] ,  rootlen  aud)  bie  un§  oer= 
roanbt  ofjne  ©trafen  nid)t  oon  unS  fommen  taffen. 

(5§  f>at  ftd)  aud)  ber  SRectov  bev  f;of;en  @d)ute, 
fampt  ben  anbevn  ^evven  ber  Unioevfttdt  auf  unfer  @tj 
fud;enevboti)en,  aU  roeit  itjnen  moglicf) ,  biejenigen,  bie 
ftcb  biefeS  £f)un§  unterftanben ,  in  SBanbet  §u  netjmen, 
neben  unS  aB  oiel  it)nen  mocjlici)  furber  in  3(ufrut)V  oov^ 
§ufe»n  [oov^ufetjen].  SSBtv  oermutt;en  unS,  mie  roir 
benn  aud)  bertd)tet,  bap  biejenicje,  btc  biep  St)urt  ancje^ 
fangen^  einen  merf lid)en '2(nt)ancj  t)abcn  folten  bcrer,  bie 
un§  nid)t  oerroanbt.  JDertjalben  bittcn  roir ,  <&.  @t)f,  ©. 
tn  untertt)dnigem  %Ul$,  6.  (5t)f.  ©.  rootten  ®etccjcnt)eit 
biefeS  ^)anbet§  in  ©naben  bebenfen ,  unb  gndbicjeS  (§in- 
fet)en  t;abcn.  SBotten  roir  t;ierneben  ^teip  nid)t  unter= 
taffen,  bie  @ad)en  tn  Xfyt  §u  tjaben,  metc^eg  roir  @. 
6t;f.  ©.  im  23ejten  nid;t  mollen  oertjatten.  S)enn  & 
@t;f.  ©.  in  aUer  Untcrtt;dnigfeit  ju  bienen  erbiettjen  rotr 
unS  aUeseit  roiUig  unb  fteipig.  ®eben  (gegeben)  ganj 
etlenb,  S)inftag§  nad;  Andreae ,  anno  domini*nostri 
nad;M.D.  tmXXI. 

e».  6t)f.  ©. 

mtttigev,  untevt(;dnigev  unb  getjovfamer 
ber  sRatt)  gu  «ffiittenbcvgf. 
(Sequitvtr  in  Actis  responsum  Principis  Ele- 
ctoris,  d.  Lochau  Mittvvocb  an  St.  Bnrbara 
Tag  (4.  Dec.)  anno  XXI,  in  qua  monet  sena- 
tum,  ut  poenis  afficiat  seditiosos,  simulque 
ei  notum  facit,  se  similiter  ad  Academiam  et 
Capitulum  scripsisse. 

Eodem  die  scripsit  ad  Chrisiianum 
Beyerum,  ubi  re  exposita  ex  literis  Senatus, 
haec  adiunxit: 

„  SBSie  un6  benn  fotd;  tt;dttid;  S5ovnet;men  gana 
unteiblid),  unb  bu  \m$t,  roaS  bu  t)ieoov  biefer 


tfc9 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


490 


®ad)en  f;atben  9ttept;a(ten  bcfangenb  oon  unfert= 
roegen  an  bte  Uniuerfttdt  unb  Gapitet  geroorben: 
fo  ift  unfer  23egef;r,  bu  rootfeft  fo(d)$  allcS  auf  ben 
(Srebenjbrief  fjierbet  bev  Unioerfttdt  unb  (Sapttel 
oon  unfertmegen  §u  erfennen  geben,  mit  ber  2tn= 
^eigung,  bap  fte  ftd>  auf  oorige  beine  SSerbung 
einer  eintrdd)tigen  2Cntmort  entfdjtiejkn  unb  unS 
bamit  nid;t  tdnger  auffyatten  fotfen ,  unb  baf*  fte 
aucf)  barob  fet;n,  unb  (Sinfel;enS  f;aben  foffen,  ba= 
mtt  r)terau*S  nid)t  meiter  Srrtfyum  ober  2Cufruf)r  er- 
folge,  fonbern  (bap)  baS,  fo  gur  (§f;re  ©otteo 
unb  bem  fyeiligen  d;rift(id)cn  ©faubcn  bienftfici)  unb 
forbertid;  erf)atten  n>erbe,  unb  biejenigen,  fo  if)= 
nen  ^uftcfjen  [i.  e.  unter  tf)rer  ©erict)t6barleit  finb] 
unb  bei  bem  Jpanbel  gemeft,  in  ©trafe  nefjmen, 
unb  bafur  fepn  wollten,  bafs  fotd)  £>ornet;men  fur= 
ber  untertaffen  btcibc ,  benn  fotdjeS  rodre  un§  gan^ 
unteibtid).") 


Nfo.  156. 


5.  Decembr. 


Senatus  Viteb.  ad  Pr.  Electorem. 

Ex  autographo  in  Tab.  Vinar.  Reg.  O.  fol.  97.  Lit.  L.  L. 

2Cn  Gtyurfuvfl  ^vicbvid)  oon  <3ad;fen. 

jDurd)taud)ticjjler  :c.  —  2Be(d;ergefta(t  cttidje  <&tu= 
nten  ber  t)ot)en  (Scf)ute  unb  etfid)e  Sftitburgev  bei  un§ 
d)  gegen  ben  ^riejtern  tn  ber  $favrentu:d)en,  fo  fte  be= 
ad>t  ^effe  ju  tcfen,  eraeiget,  tt;aben  roir  @.  (5f)f.  ©. 
n  jungfren  unfern  <Sd)retben  ^u  erfennen  geben.  ttnb 
ittcn  G.  6t)f.  ©.  aber  untert(;dnige3  g(eifee3  roiffen,  ba$ 
[ra  £ag  Barbarae  etfidje  (Stubentcn  biefeS  betQelec^ten 
lettefS  Sntjatt  an  bie  @d tfjov  be-3  SSavfuffecffofW  ge= 
rovieben.  §iernad)  ftnb  bein  oier^igen  (Stubcnten  oer= 
tmmctt  lommen ,  bie  u)nen  atte  unbecannt  geroefr ,  unb 
ie  armen  SSdtev  unb  SSrubev  ttiel  (SpotteS  angetad;et 
nb  mit  fd)impflid)en  SBorten  angegangen.  £)erf;alben 
m  ange§eigten  &ag  atfein  im  (5(;ov  eine  Sftcffe  gefjatten, 
nb  burfen  mef)v  nid)t  benn  eine  9}Zeffen  t)atten. 

3u  %lad)t  beffetbigen  £age§  ftnb  bic  «Bdter  beffelbi= 
en  $tofreve>  oerroavnt,  roie  if)nen  bie  (Stubcnten  ba$ 
iof!er  ancjetjett  unb  jturmcn  motttenj  (oa  ftc  nun)  un§ 
m  (Sd)irm  fteipicj  bittenbc  erfud;et,  alfo  t;aben  mir  bk 
Baa>  atfo  ftar!  beftettt  unb  bac3  ^tofter  ocrmat;rt,  ba$ 
)td)e§  uerbtiebcn,  unb  muffcn  biefelbigen  SSdter  unb 
3ruber  fampt  anbcrn  ^rtefter  tn  fotdjer  ^at)r  fiet)en,  unb 
agtidjer  ^mporung  martett,  mcld;e6  mir  &  (5t;f.  ©. 


auf  il;r  23itten  nnb  ot;ne  ba$  nid;t  roiffen  3U  oerl;atten  j 
rnit  troft(id;er  Suoerftdjt,  <5.  (5t;f.  ©.  merben  gndbigeS 
@infet;en  l;aben,  bamit  biefe  (Sact)c  in  anbre  SSege  ge* 
fut)rt,  bamit  mir  oor  meiterem  2t'ufrttt)r  jufampt  ber 
Gterife»  Ui  un§  r>ert;uten  unb  oerfet;en.  Da§  rooHen 
mir  unt  S.  (St)f.  ©.  unfern  gndbigfteh  ^crrn  in  atterUn= 
tertt)dttig?eit  mitttcj  oerbienen.  (So  merben  fte  ©ott  bcn 
attmddjtigen  oor  (§.  (5t)f.  ©.  gu  bitten  nid)t  untertaffen. 
®egeben  untcr  unferm  @tabtfecret  S)ornftacj§  nad;S3ar= 
bard,  annp  Chr.  tm  cin  unb  jman^igften  nadj  futtf; 
je()nt)unbert. 

(S.  (5(;f.  ©. 

mittige  get)orfame 
ber  3£at(;  ju  SSittenberg. 


No.  157.  6.  Decembr. 

IBeyerus  ad  Pr.  Electoreni. 

Ex  autogr.  Beyeri  in  Tab.  Vinar.  Reg.  O.  fol.  99.  Lit.  M.  M. 

£)em  £urd)(aud;tigften  :c.  ^urflen  ttnb  ^)crrn,  ^)crrn 
§rtebrid)en  ...  @t;urf. ,  ^er^og  ju  @ad;fen  :c. 

©urd)taud)tigfter ,  tjodjgeborner  %\xx%  @m.  6t)f.  ©. 
feinb  meine  untertt;dnige  mittige  Sicnft  gttoorn.  (^nd= 
bigjter  6()urfurfl  unb  §erc.  2Tttf  e.  (S(;f.  ©.  S5efct;t 
tjab  id)  abermatS  (E.  6()f.  ©.  S3eget;ren  bie  ndd;fte  ^uf^ 
rut;r  betangenb  ber  ttnitterfttdt  unb  (Sapitel  t>orcjet;atten, 
mtt  3tnjeige,  ba$  fte  ftd)  auf  oorige  meine  ^erbung, 
bie  oor  ad)t  Sagen  gef4)et)en,  cincr  eintrdd;ticjcn  2l'nt= 
mort  entfd)ttepen  motttenj  ba$  fte  aud)  barob  fepn  fott= 
ten,  bamit  nid)t  meiter  Srrt(;um  erfolge,  unb  t>a$  bie 
3Kifst)dnb(cr  in  ©traf  genommen  murben. 

2Ctfo  I)aben  fte  mir  gu  2(ntmort  gegeben,  ba$  fte 
@.  @t)f.  ©.  nid)t  tang  auf^ietjen  mottten  mit  ttjrer  'KnU 
mort  ben  $Ri$bvaud)  ber  ^Jleffen  bctangenb*,  fte  mur; 
btw  ftd;  aber  nimntermct;r  einer  cintrdd;tigen  2Cntmort 
entfd;tiepcn ,  bicmcit  ber  2Cu§fct)up  auf  it;rer  SReinung 
beru^e,  unb  bte  anbern  bei  bem  ©cbraud;  bkib:n  wolU 
ten.  SSie  aber  bem  (fet)),  fo  fottten  biejcnigen,  fo  e§ 
mit  bem  2Cu§fd;uj3  nia)t  t)iclten ,  i(;rc  2)letnung  unb  Ur-- 
fad;,  roarum  e§  nic(;t  fepn  fottt  in  <Sd)rift  bringen,  roc(= 
a)e  atc3bann  6'.  <5t>f.  ©.  gugefd;icct  fottt  mcrbcn. 

3um  3Cnbern  fo  t;dtten  {k  bic  t(;ren,  fo  bei  bcr 
^)anb(ung  gemefen,  arrefttrt,  modten  aud)  biefe(ben  in 
gebu()r(id;e  (Straf  ne()men,  mo(tten  aud;  bafttr  forgen, 
bap  fotd;  S5ornet;men  furber  untertaffen.  In  summa 
c§  fotten  bie  3Cufrut)r  etlidje  (Stubenten  oon  ©rffur  tt;, 
bk  an  it;nen  fetbft  emporifd;  fct;n,  ermecft  t)aben>  get)en 


491 


EPISTOLAPiUM   LIB.  II.     1521. 


492 


ln  ©ejtolt  bec  ©tubenten  unb  tyatten  ftd)  tyven  $>rh>Ue= 
gien  nid)t  gemdp,  u>eld)e  beffer  fet)  waren  unter  t>ev 
roeltlidjen  £ant>.  <S.  ®|f.  ©.  $u  bienen  bin  id)  nnttig. 
Datum  am  &age  Nicolai,  anno  XXI. 

©.  <5&f.  ®. 

untertfyantget 
Christiannus  Beyer,  Doctor. 


No.  158. 


8.  Decembr. 


G.  Spalatino. 


Ex  apogr.  in  Cod.  Dresd.  C.  140.  p.  63  *>.  epist.  85.  descripla 
a  Gersdorfio. 

Ad  Spalatinum. 

S.     Praepositus  noster  discedens  mandavit  mihi, 
ut  se  apud  te  excusarem,  quod  ad  nescio  quas  li- 
teras  tuas  non  responderet.     Iam  enim  in  procin- 
ctustabat,  cum  illae  redderentur,  et  negabat  con- 
silium  suum  diutius  differri  posse.     Boni  consu- 
les,  quod  impetravit  necessitas.     Atque  id  ut  fa- 
cias,  si  non  amicitia,  certe  hoc  impetrabit,  quod 
intraspaucos  dies  rediturum  se  pollicitus  est.     Et 
iu  publicis  negotiis  hoc  tempore  esse  non  opinor, 
propter  quae  magnopere  desideretur.     Buceri  li- 
teras  legi,    quibus  principem  suum  tam  suaviter 
iyy.(a^iaQH.     Notissimus  est  ille  mihi  iam  olim, 
ut  divinare  facile  possim,    quid  intelligat  rerum 
sacrarum.     Pulchrum  ita  me  ament  Musae,  caput, 
si    cerebrum    haberet.       Nosti   enim  Aesopicum 
Apologum.     Bavari  ex  urbe  Monacensi  eiecerunt 
Augustinianum  monachum ,  opinor  non  immode- 
stissimum.       Et  hoc  illi,    quos   a  Luthero  stare 
aiebam.     In  Deuteronomio  sanctissime  legum  di- 
vinarum  studium  a  Principibus  Moses  exigit.     Hi 
«;um  Christianos   vocari   se   velint,    divinas  leges 
pertinacissime  insectantur,    quo  sollicitius   nobis 
orandus  estDeus,  inEvangelio  suo  Illustriss.  Prin- 
cipem  Fridericum  servet,    cui  ille  unus  consul- 
tum  velle  videtur.       Quod  quanquam  necessario 
facit ,  tamen  cum  in  tanta  multitudine  pessimorum 
solus  hoc  agat,  cum  summa  laude  facit.     De  lue 
miror,    cur  aliis  omnibus  quam  milii  malis   cre- 
dere.     lam  dies  plus  septem  multum  funus  vidc- 
mus.      Nomismati,    quod  huc  Illustriss.  Princeps 
miserat,    haec  fuit  inscriptio,    si    requiris,    rov 
ijQaxliovg  S-aoolwv,  Herculis  Thassiorum.    Nam 
a  Thassis  Thraccnsibus  proprie  cultus  est  Hercu- 


les.  Nostrum  Heliam,  quaeso,  admoneas,  ut 
properet  mittere  reliquum  huius  partis  postillo- 
rum.  Maturabit  enim  opus  Iohannes  *)  duobus 
prelis.  Vale  mi  Spalatine.  Altera  adventus  do- 
minici  1521. 

Philippus  tuus. 


No.  159. 


sub  brumara. 


Capitoni. 


In  Sculteti  annal.  evangelii  reuovati ,    Dec.  I.   p.  96  ex  au- 
tographo  edita. 

Fabricio  Capitoni,    Alberli  Archiep.  Mo- 
gunt.  concionatori  et  Consiliazio. 


Mittuntur  ad  vos  optimi  et  sanctissimi  hominis, 
Lutheri,  literae  **)  quibus,  quod  a  te  fieri  oporUi 
tuit,  officii  Princeps  tuus  admonelur:  eas  qua  con- 
temnent,  opinor,    nonnulli  apud  vos,  (non  eniro 
ignoro ,  quid  de  Luthero  sentiat  mundus,)  referw 
putavi,    quod  in  rem  esset  principis   tui,    tecum 
privatim   commentari.       Modis  omnibus  efficien-P 
dum  est  tibi,    ne  contemnatur  Lutherus,    et  utl 
eius  hoc  tempore  literae  apud  tuos  valeant:    idl 
quod  abs  te  impetrabit  pietas  cum  erga  Evange-| 
lium ,  tum  erga  principem  tuum.     Primum  eniraJ 
si  Lutherus,   id  quod  multi  sentient,    divinctH!|, 
missus  est,  qui  mundum  ad  evangelium  revocetl 
cavendum  est,  ne  non  tam  Lutherum,  quam  2>l 
lum,  cuius  hic  anoorolov  agit,  contempsisse  vi 
deamini.     Sibi  factum  interpretatur  Christus  quic 
quid  acciderit  minimo  ex  suo  grege.     Pharisaeo 
xai  vojuizovg,  qui  baptistam  aspernati  erant,  do 
minus  queritur  consilium  Dei  sprevisse.     Quid  s 
idem  his  causetur,  ubi  contemtus  hierilLutherus 
Scio ,  hunc  partim  stultum  partim  malum  videi 
mundo;    sed    oportet   ivayyiliov   stultitiam   ess 
Gentibus,  scandalum  Iudaeis.     Negare  non  potc 
stis,  quin  evangelium  doceat;  id  reiicitis,  si  Lk 
therus  reiicitur.      Nec  ignoro,    te   acerbitate  61 
fendi.     Sed  quid  si  divinitus  accendatur  tiiayyy 
liQeO&ail     Obsecro,  vide,  qui  rerum  ac  tempd 
rum  status  sit,  quo  sale  opus  sit  istis  t;»m  pingu 
busDominis.   Nunc  tibi  contigit,  qui  saliat.    Vosi 


*)  loh.  Giunenberg,  typograplius. 

**)  Datae  „in  mctttcr  SQBuftcncr;  ©onntag  nad)  fccm  Sag  ( 

rinae"  (d.  1.  Decbr.),  1521.     Vid.Walch.  opp.  Luth. 

656.     DeWette  epist.  Lutb.   II.  p.  112. 


Catb 
XI 


93 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     152  1. 


494 


onculcabitis?  Paulus  cavere  praecipit,  ne  Spi- 
itus  extinguatur;  quod  ne  a  vobis  praestetur,  ad- 

Iitere.  Pluribus  hoc  agerem,  nisi  et  Fabrilio  et 
^heologo  scriberem,  ut  videri  haec  quoque  nimis 
mlta  possint. 

Deiiide,  quod  privatirn  ad  principem  tuum 
ertinet:  proscindetur  acerbissimo  scripto,  nisi 
extre  responderitis.  Hoc  ut  prematur,  quant- 
lo  incommodo  efficere  potestis.  De  indulgentiis, 
redo,  agitur,  quae  cum  iam  olim  deploratae  sint, 
linimo  negotio  abrogari  possunt.  Nam  vel  hinc 
yulheri  candorem  aestimes,  qui  praeter  indul- 
entias  nihil  attingit.  Quid  enim,  si  commoveat 
jliquum  vitiorum  ac  imposturarum  xov  ao%ovxog 
lamarinam,  id  quod  iure  queat?  Cedite  hoc 
ino  loco  recta  monenti  tanto  cumcommodovestro, 
consultum  vultis  tjj  %ov  tniOicojiov  a§iq.  Ego 
ctenus  sedulo  praestiti,  ne  quid  contra  vos  ede- 
;tur,  et  porro  praestare  cupio,  modo  recta  veli- 
s.     Vale.     Wittembergae  sub  Brumam. 


sTo.  160. 


1  2.  Decembr. 


Academia  ad  Pr.  Electorem. 

Ex  autographo  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.  fol.  99.  Lit.  M.M. 

■em  £)urd)f.  :c.  ,£>errn    ^riebrtd),    ^er^ogen  ju 
<£ad)fen,  be§  £.  m.  9c.  Gfmrfurften  :c. 

)urd;taud)tigfter ,  t)od)geborner  $urft  unb^err.    (Ero. 

)urf.  (3.  ftnb  unfer  ®ebetf)  ju  ®ott  unb  untertt;dnige 

|f)orfamfte  £)ienfte  atljeit  in  gteif  juoor.     ©ndbigfter 

err.    2tuf  <Z.  (5t)f.  ©.  23efet)t,  fo  burd;  Doct.  $$x& 

ianum  23ener  unS  nun  etlid)e  Sftat  oorgetragen, 

Sfleffe  befangenb,  fjaben  roir  af3  bie  untertf)dnigen 

)erfammetter  ©emein  ber  Unioerfitdt  in  Statfjfdjtdge 

>mmen,   unb  fonnen  un§  eintrdd;tige>  Unterrid)t$ 

)t  oereinigen.     2)ie  be§  2£uSfd)uffe£  fjaben  eine  SD^et= 

[tng  begriffen,  ber  eine§  £f)eite>  anbere,  al§  (£.  (Sf;f.  ©. 

ber  Unterfcfjrift  fefjen  rotrb ,  ^ugefaften.     (Sttidje  beS 

xpttetS  ftnb  etner  anbern  Sfteinung ,  roef  d;e  fte  ftcf)  in 

cje  @d)rift  ju  ftetten,  unb  (5.  (5t)f.  ©.  aucf)  gu  uber^ 

litmorten  erbotfjen.     2Cber  bie  anbern  tn  ber  Unioerft= 

(at§  ftnb  et(id)e  2Ter^te  unb  fonft  Philosophi),  fa= 

tb ,  ba$  fte  ber  (£ad)e  ganj  unoer ftdnbig ,  itjnen ,  ob 

ber  Sfteffe  SWif  braud) ,  oerborgen  (fen)  >  bocf)  gefatfe 

m,   roo  fotdjer  SJfrfbraud),  bap  berfelbe  abgetban 

/rbe.    «Bitten  untertydmgtid),  @.  £f)f.  ©n.  rootfe  bie= 

jtUntetricfjt,    ben  roir  je£t  $ur  3eit  etntrdd)tigticr;er 


auS  obenancje^eigten  33eroegungen  ntcfjt  (ju)  tf;un  roiffen, 
gndbiglidje  annef)men.  £)enn  @.  (Sf)f.  ©.  mit  untertf;d= 
nigem  £)ienfi  ju  bienen  ftnb  roir  au^eit  fcfjufbig  unb  rojfc 
tig.  Dntum  SSMttenberg ,  unter  unferS  9tectorat£  Sn* 
fiegel,  £)ornfrag  nad)  Conceptionis  b.  Mariae  Virg. 
anno  domini  M.  D.XXI. 

<§.  (5t)f.  ©. 

untertt;dnige  (Sapeltan 
unb  £)iener 
^Rector ,  Magistri  unb  Doctores 
ber  Unioerfttdt  ^u  SBittenberg. 


No.  161.  (12.  Decembr.) 

Academia  de  Missa. 

Ediium  in  libello:  GSvnjtUd)  ^>anbtunc)  fccc  llniocrfifdr  ^u  3Bu= 

tctltcrg  ....  bic  SEKc^  bcttcffcnb.  tnde  insertum  opp.  Lu- 
tberi  cum  latinis  tum  germanicis.  —  Hic  prodit  aecuratt- 
descriptum  ex  autographo  in  Tabul.  Vinar.  Registr.  O. 
fol.  99.  Lit.  M.  M. 

(ludicium  Academiae  Vitebergensis  d&  abro- 
ganda  Missa,  Friderico,    Pr.  Electori  rnis- 

surn.) 

§anbtung   ber  Unioerfitdt  »on  ber  SB^effe. 

©a§  33ebenfen,  fo  un§  oon  roegen  unb  anjlatt  unferei 
gndbigjien  «iperren  bie  5Wcflfc  belangenb,  burd)  Docto- 
rem  @t)rtfitanum  ift  oorge^atten,  rutjet  auf  funf 
^unften  unb  2frtifetn. 

3um  (Srften.  2Sie ')  ba§  ein  grope  <£a<t)  tfl:,  unb 
ba§  gan^e  Gommun  gemeiner  2)  (5t)riftent)eit  betrtfft, 
fotten  mtr  un§  nid)t  ubereiten,  benn  e§  mod;t  burd)  un§ 
aB  ben  fleinffcen  ^aufen  fdjroertid)  er^atten  merben. 

3um  2£nbern:  roo  aud)  fotd)§  im  t;eitigen  (^oan^ 
geliogegrunbet,  fo  merben  ungejroetfett  ba^  aud)  met;r 
£eut  barauS  >?ermerfen  unb  bem  ant)dngig  roerben,  fg 
mod)te  bk  S5erdnberung  mit  bem  gemcinen  £aufen  be-- 
ftdnbigtid)  nur  3)  fonbcr  Sefdjroerung  ttorgenommen 
roerbcn. 

3um  ^Dritten.  Sann  4)  fein^t)f.  ©.  mag  nid)t  be= 
rtd)tet  rocrben,  roenn  biefc  Srbnung  S^cf  ju  t)attcn,  bte 
nun  oictteidjt  oiet  I;unbert  Sat)re  burd)  bie  gan^  e^  (5f)ri= 
ftent)ctt  gct)atten,  angefangcn,  unb  bie,  ber  ftd;  bte 
3(|)ofteln  gebraud)t,  aufgetjort  t)abc. 


1)  Text.  impr.  jDicroetl. 

2)  text.  impr.  Sommun  bcr  ganjcn  SI)rt<tcni)ctr. 

3)  t.  impr.  ofine. 

4)  t.  impr.  ba$. 


495 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


496 


3um  SSierten:  biewcil  bic  £ird)en  unb  £(6fter  ge* 
metnttid)  auf  SKejtyalten  geftif  t  feinb ,  menn  man  bann 
bic  SSflefje  fatten  tiep,  fo  murben  bie  ^otg  unb  SBirfung 
ber  Urfadjen  ber  3tf  efien  aud)  fatten  ttnb  abgefjen ,  unb 
rourbe  ben  ^toftern  unb  £ird)en  btc  (Einfommen  entfjal* 
tcn  unb  abjietjen  s). 

3um  ^unften:  <3o  bann  fid)  unterftanben ,.  bertjaU 
ben  jemanbS  ^uflegung  6)  ju  ttmn,  £e£er  ober  §8erfot= 
ger  ber  £ira>n  $tt  fdjetten ,  fo  mod)ten  mand)erlei  23e= 
fdjmcrung ,  Uneinigf  eit  unb  3wietrad)t  crmad)fen ,  ber= 
tyalben  mir  7)  fampt  bem  (Sapitel  unb  ttnioerfttdt  fotten 
einfefjen,  baf*  nid)t§  oorgenommen  nod) 8)  unterffonben 
merbc,  barauS  Smiefpaltigfeit  unb  9)  2Cufrut)r  erfoigen 

mod)t. 

£)ic§  atteS  fyaben  mir  mit  meiterem  fcincm  Snfjatt 
in  atter  Untertf)dnigfeit  oernommen,  unb  nad)  gel;ab= 
ten10)  fleipigem  9catf)fd)lag ,  auf  fein  <5l;f.  ©.  33efef)l, 
roie  fofget,  btiadjt,  untertydnigtid)  bittenbe,  fein  Gf)f. 
©,  motte  un§  gndbigtid)  f;6ren  unb  mit  $leif  ber  <£ad)en 
nadjbenfen. 

Unb  nad)bem  mte  (*.  (5f)f.  ©.  t>orf)in  r>on  bcn  grob= 
jlen  $meien  9Ki£brdua)en  ber  $ceffen  gefd)rieben  f)aben, 
»on  benen,  bie  um  (Sigennu|  mitten,  ober  au§  georbne* 
ter  unb  geflifter  gunbation  alfo  ge^r-ungen,  ot)n  atte 
S^gierb  unb  Surft  ber  ©naben  SJceffe  f)atten :  fo  fagen 
roir  nod),  bajj  biefc  jmeen  Sfltpbrdud;  ber  SJtteffe  fotten 
abgetfjan  werben,  wetd)e§  of)n  attc  S3efd)werung  unb 
Chnporung  mot)l  gefd)ef)en  fann.  Unb  mann  c§  gteid) 
md)t9cfd)et)enf6nntc,  fo  fott  barin  gar  fetn  tfergemif 
nod)  @d)anbe  angefefjen  nod)  gead)t  roerben;  roie  ($f)rt= 
jtu§  ju  ben  $pf)arifeiS ,  bie  ftd)  aud)  an  feiner  £ef)re 
barttm,  ba$  fte  miber  if)r  menfd)(td)  ®efe£  unb  Srabi= 
tion  maren,  drgerten,  Sttattf).  XV.  fprad):  Saffet 
fte  fafyren,  fte  feinb  btinb  unb  SStinben 
%  u  t)  r  e  r.  Sttan  fott  je  ©ott  mef)r  get)or fam  fe»n,  bcnn 
ben  Sf)ienfd)cn.  ActV. 

Unb  ob  mir  mot)(  ber  Heinfte  #auf  feinb ,  fo  fott 
bod)  barum  bie  SBatjr^eit  be&  cjotttid)en  2Bort§,  mctd)eS 
iiber  atte  dna,el  unb  Grcaturcn  ij!,  bicmeit  e§  flar  im 
g^angclio  unb  tfpoftoto  ftct)et,  nid)t  »erad)t  merbcn, 
benn  e§  t)at  attwecj  bcr  f  leinfte  unb  tJeradjtetfte  ^)aufe  i>k 
3Bat)rt)eit  cjeprebicjt  unb  angenommcn ,  unb  rotrb  aud) 
alfo  bleiben  bi§  au  (Snbe  ber  SBclt.  §at  boa)  (5t)riftu§ 
»eract)te,  cjerincje,  armc,   einfdttige,   uncjetet)rte  unb 


5)  t.  impr.  a6»ot)f  n. 

6)  i.  impr.  7tu6l(Q\MQ. 

7)  t.  impr.  mit  pro  m\X. 

8)  t.  impr.  obct. 

9)  t.  impr.  ober. 

10)  t.  impr.  gffyaitcat. 


menig  ^erfonen,  bie  9Bat)rt)eit  ju  nerfunbicjcn  "),  in 
bte  2Belt  cjefci)idt ,  unb  itjnen  attcin  bic  cjotttidje  2Bei§= 
t)eit  geoffenbart,  metdje  cr  oor  ben@ropen,  ^)ot)en  12), 
^tugen  unb  SBeifen  biefcr  3Bctt  verborcjen  t)at.  Stfattfy.XI. 
©amit  ijt  ber  crfte  ^rtifel  ttnferS  23ebenfen§  genucjfam 
oerantmort. 

2fuf  ben  anbcrn  2(rtifel:   ©tunb  bod)  aud)  im  ©e« 
fe|  SKoft  ")  gan^  flar  unb  met)r  bcnn  an  einem  Ort, 
bap(5t)rifiu£  fottt  at§  ein  t?erad)te  ^erfon  in  biefc  2Bett l4) 
ein  ©eligmadjer  geboren  merbcn ,  unb  f onnte 15) ,  noa) 
moltte  niemanb  oerftetjen,  barinftnben,  nod)  St?rtftum 
annet)men,  bcnn  bie,  benen  e§  oomSSater  gegebcn  marb, 
bic  geringen,  cinfdttigcn  unb  armcn,  mcta)e  mit  bera 
©eift  ©otte§  erteud;tet  maren.    2Hfo  aud),  obmotjt 16) 
im  tjciligen  ©oangetio  biefcr  worangcjcigtcr  unb  roat)r* 
t)aftigcr  ^Braud)  ber  9Keffcn  unb  oiet  anbcr  d)riftlia)er 
2)ing  ftar  ftct)en,    fo  fonnten  it)n  bod)  bie  £ot)en< 
priejier,  ^tugcn  unb  SBeifen,  cigen§  9^u|  I)atbcn,  unbi 
baf  (fte)  ea  au§  btinbcr,  ocrftocftcr  SWiptreu  it)rer  (Stdnbe,| 
(Etjre,  3in§  unb  ©dcfctS  furd)ten,  nid;t  oerjtetjen  noa)| 
jutaffen.      Senn  bic  feinb  burd)  SJcenfdjen  Srabitioni 
2et)r  unb  ©efc£  1:)  ganj  unb  gar  wrbtenbet  j  mic  bki 
$)t)arifei,  ^o^enpriefter  unb  (Sa)riftmeifen  1S)  ^u  berBeit 
6t)rijli,  burd)  i^rc  felbS  Srabition  unb  ®efe|  oerbten^i 
M  maren,  bap  fte  6t)rijtum  nid)t  atteinnid)t  oerllanbcnl; 
nod)  annat)men ,  fonbern  aud)  aug  atten  itjren  ^rdfteul 
it)m  gan^  unb  gar  muttjenbc 19)  miberftrebtcn.    Dert)at4 
ben  ob  e§  n?ot)l  im  (Eoangetio  ^et)et,  mie  man  S^cffc  tjaty; 
tcn  fott,  fo  mirb  bod)  20)  fotd)  cinfdttig  redjt  6)vi\tii^\ 
«9cept)alten ,  ba  oomct)m(id)  ba§  SBort  ©ottc§  attaeit  gd 
prebigt  mcrbe,  niemanb  e§  ^ugcgebcn  ober  nad)gelaffen|; 
e§  merbe  it)m  benn  »on  obcn  tjcrab  gcgeben  21). 

SBon  ben  ^unbationibuS,  unb  mann  biefe  je|i<}i 
SO^effen  erftlid)  angefangen  t)abcn  ^u  reben,  mie  ber  britt 
unb  mertc  2(rtifc(  oormerft 22),  fo  ftnben  mir,  bap  bih 
a(ten  ©tift  unb  ^toftcr  nicfct  fcinb  barum  geftift  un 
funbirt,  bap  man  fotte  9)cep  tjatten  unb  Horas  canoni  ; 
cas  otm  atte  93cfferung  ber  ^irdjcn  unb  bc§  d)ripa)e 
§aufen§  l)eu(en,  mie  man  \fyt  ZaQ  unb  9lad)t  tt)u  ~ 


11)  t.  impr.  ptebtgcn. 

12)  t.  impr.  .jpctrcn. 

13)  t.  impr.  addit:  @fa(e  2iitl. 

14)  t.  impr.  Sffiett  a(6  ctn. 

15)  t.  impressus  pro  fonntc,   mendose  Eomtntn. 

16)  t.  impr.   tvtCt»oI)t. 

17)  t.  impr.  9JJenfc()cn  ®cfe§  unt>  Srabitioii. 

18)  t.  impr.  ©rfjtiftflclef)ttcn. 

19)  t.  impr.  wibetjttebtcn  flan^  unb  gat  tviitfjcnbe. 

20)  Verba:  tvie  man  SKeffe  Ijatten  fo«,  fo  tuitb  bo< 
in  textu  impr.  post  verba :  geptebiflt  metbc  inserta  su 
sed  alieno  loco. 

21)  t   impr.  addit:   ttnb  VCttieben. 

22)  t.  impr.  »ctmetft. 


97 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


498 


He  feinb  aber  barju  oor  anbem  geftift  unb  oerorbnet 
orben,  ba$  barin  bie  jungen  fieut  in  ber  tjeitigen 
iid)rift  unb  d)rifi(id)em  ©tauben  foUten  er^ogen  unb  un= 
rweifjt  merben.  Unb  feinb  alfo  bieaiten&tntmfiift  unb 
llofter  2')  ber  Gtjriftenfrnber  (Sd)u(en  geweft,  bi&  $u 
r  3eit  @anct  2Cugufiini,  unb  nod)  (dnger,  biS  auf  i>k 
it  «Sanct  3$enu)arbi,  barju  feinb  atle  ©uter  ber  $ir= 
en  t>erorbnet  unb  2")  gegeben  roorben  atS  ein  2of)n  unb 
jolb  ber  $)rebiger  unb  Sefer,  aud)  ju  (Entfyattung  [i.  e. 
Irterfyaltung]  ber  (3a)u(er  unb  armer  Seute ,  roie  bann 
!.8  f(ar  in  ben  «ipifiorien  funben  mirb. 

£)ie  neuen  ©tift  unb  ^lofier ,  roe(d)e  inmcnbig  [i.  e. 
inertjalb]  oier  ober  ftmft)unbert  Safyren  funbirt  feinb, 
;nb  atlein  2S)  um  Sfteffe  r)alterx  unb  ©ingenS  rotUen, 
e  jefct  oor^ucjen,  aufgeria)t,  unb  bierocil  bann  bie? 
jbicjen  ©ttft  bie  sPerfonen  ju  geroiffer  3af)l  ber  Sitteffen 
)tt)lid)  'G)  bringen,  roe(0)eS  ofm  ©unb,  roie  oben  an= 
Keigt,  nid)t  gefd)et)en  mag,  fo  foU  man  fold)e  (Stiftung 
ler  3roang  o()n  aUe  ^pinbernif  abttyun.  Unb  ob  aua) 
|td)  ettia)e  ©tiftung  ju  geroiffer  3a()l  ber  9tteff*n  nie= 
Ixnb  bringen,  biemeil  fie  boci)  barauf  gefiift  unb  fun= 
It  ftnb ,  t>a$  bie  SKeffe  a(3  ein  SD^fer  unb  gut  SBerf 
Jpein  2tnbern  moge  unb  foU  27)  gefjalten  roerben,  fo 
II  man  fold)e  Stiftung  aud)  abttyun  unb  oerdnbern, 
Imn  bie  roaf)rt)aftige  SDJeffe  ein§  frommen  $riefier§  nie= 
imb  benn  u)m  fe(b£  unb  feinem  anbern  nu&  ifi,  unb 
■d)  nid)t  mefyr  nod)  beffer  benn  menn  ein  Saie  jum  ©a* 
f  tment  gei>et ,  roie  roir  fein  (Sf)f.  ©.  in  unferm  oorigen 
foreiben  unterria)t  fjaben.  Unb  gefd)id)t  berfjalben 
tt  ©tiftern  gar  tm  9cad)u)eit,  bann  fte  feinb  bura) 
tl  $>faffen  betrogen  worben ,  unb  tyaben  gemeint ,  fte 
|ben  fur  ftd>  unb  U;re  $reunbfd)aft  etroaS  nu^bar* 
1)8  unb  frud)tbarlid)S ,  ba§  ifmen  ju  u)rer  «Seelen 
|it  unb  Srofi  fommen  foUt,  gettjan.  Unb  ot)n 
|>eifet,  mo  fte  je|unb  aufftunben,  wurben  fte  folc^ 
fi>6  dnbevn,  mot>t  miffenb,  bap2S)  eS  umfonfi  um®eij 
tUen  brr  spfaffen  erbad)t  n?dre. 

Unb  e§  ifi  aviti)  gemip,  bap  btefe  SBetfe  unb  ^orm 
f :  einen  anbevn ,  fonberlicr;  far  einen  oerfiorbenen  um 
ttbS  wtiten  auf  genannte  unb  gemiffe 29)  3eit  S^effe  ju 
^jlten,  nemlid)  oor  ettid)  t)unbert  ga^ren  erfunben  ift, 
«b  n?irb  fo!d)cr  3tnnioerfarien  unbS5egdngniffen  in  atten 
Imdationibus  mit  feinem  SEort  Qei>ad)t    Unb  ifi  ge= 


h 


^S)  t.  impr.  Sf)um6,  .ftlcftet  unb  «Sttft. 

!4)  t.  impr.  o  i)  Ct. 

!5)  t.  impr.  qIIc. 

J6)  Autogr.  lvoctjltcf)  (rcoc^cntticf)) ,    text.  impr.  tuocfjcntt cf). 

57)  t.  impr.  ctn  anbcr  ©cct  ntacj. 

!8)  t.  impr.  fctb6anbct6svof)ttviffcn,  ba^. 

!9)  t.  impr.  aufetn  gcnanntc  unb  r»o  gcrotfff. 

LAXTH.   Ol'EH.    Voi..  I. 


rotjj ,  bap  bie  atten  ^aifer  in  ijjren  Sfjumftiften  mit  ?et* 
nenAnniversariis,  95egdngnip  ober  ©eetmeffen ,  bie  fte 
gejiift  t)aben,  begangen  roorben  30),  unb  roenn  aud) 
gteid)  fold)6  S)?epoerfaufen  $u  ber  &it n)  @t  ^etri  ge= 
roeft  rodrc,  fo  foUt  e3  boc^,  biemeit  e§  eitet  <3unb  unb 
©ottStdfterung  ifi,  abgetfjan  roerben.  ^)aulu§  ftagt 
bereit  $u  feinen  3eiten,  bafj  be3  2(ntid)riftS  ^egiment 
in  Cerimoniis  unb  anbern  dupern  SSerfen  ftd)  anfatjen 
rooUt,  barum  foU  fofdjer  SXipbraud)  ber  SKeffen  um  f& 
ner  (Sreatur 32)  roiUen ,  fte  fen  tm  v&immet  ober  auf  &-- 
ben,  gebutbet  ober  gelitten  roerben. 

Sftan  tjat  aud)  auf  bie  erfte  unb  aite  SBetfe ,  bap 
man  ben  Umfianb  mit  beiber  ©eftatt  bm&>t  tyat,  bi§  auf 
bie  &it  St;priant  Stfeffe  get)atten,  unb  ifi  biefe  2£eife 
nod)  im  33)  ganjen  ©riedjentanb  unb  in  Srientalifdjen 
^ird)en  bi6  auf  biefen  tjeutigen  Sag,  unb  t)atten  SKeffe 
roie  bie  2Cpofiet  gettjan  tjaben. 

Unb  baft  biefe  SSeife  unb  ^orm ,  mie  je^t  9)leffe 
bei  un§  gelefen  mirb,  gan^  neuc  fet),  jeigt  an  ba$  ganje 
33i§tt)um  gu  9^et)tanb,  roetd)e§  nia)t  weit  oon  9com  i^, 
unb  ba§  oornct)mfte^ei(,  benGanonem  ber  SOteffe 34), 
gar  nid)t  t)at,  unb  fann  fein  9£6mifd)er  au§  ben  9^en= 
tdnbifdjen  S3ud)ern  5^effe  t)alten.  (So  ift  aud)  bie  2Beife 
unb  ^orm  ber  SJleffe  gednbert  unb  gemetjret  roorben 
burd)  bie  ^dpfie  Samafum,  ©etafium,  (S6tefii  = 
num,  ©regorium,  bie  neutid)  gemefen  ftnb. 

2)ert)alben  foUt  man  ben  atten  erften  ©ebrauri), 
bie  SSeife  unb  ^orm  ber  2fpofiet  nidjt  t>eraa)ten ,  unb  fo 
frewetid) 3S)  ot)n  aUe  ©runb  unb  @a)rtft d6)  baoon  roei= 
d)en,  benn  $)autu3  fpridjt:  Sd)  t?ab  e§  oon  bem  ^erren 
genommen  unb  empfangen ,  ba§  ic^  eud)  gegeben  t)abe. 
SSieroot)t  mir  oon  ber  SSeife  unb  ^orm  mcr>t  *>ornet)mlid) 
reben ,  unb  ifi  mentg  an  ber  ^orm  unb  SBeife  getegen, 
mcnn  bie  ^auptfiucfe  unt-errucft  bteiben.  ^)aroon  re- 
ben  roir  aber,  ba$  je|unb  uber  bie  SSeife  unb  ^orm  fo 
gednbert  ift,  mdd)tige  grope  SWtpbrducr)  unb  ©otte^ 
tdfierung  fafi  in  aUen  SJfeffen  gefd)tet)t,  unb  ba$  miber 
@f)rifiu§  brbnung  unb  ©nfe|ung  bk  eine  ©efiatt  b?m 
armen  S^otf  mit  ©en?a(t  genommen  ifi. 

Unb  ob  root)l  baraues  grope  S5efd)Werung  unb 
Swiefpatttgfeit  ermadjfen  murbe,  fo  ifi  e$  nid)t  un^ 
fer,  nod)  ber  (Sa)u(b,  bie  bie  2Bat)rt)eit  gottlid)6  SBort^ 


30)  Verba :    unb  tftgcrotf?,  baf»....   fccgangcn  roor- 
ocn,  non  habentur  in  manu  scripto. 

31)  t.  impr.  bcn  3cttcn. 

32)  t.  impr.  ©tcatutcn. 

33)  t.  impr.  btffc  S35cr;f?  nacf)  [m  tn. 

34)  t.  impr.   mendose:     Sf)cft    bct  Canonum,  bcr  9)tcf; 
fcn. 

35)  MS.  ftcocticf),   t.  impr.  frcocnticf». 

36)  t.  impr.   on  0  1 1 C  gcfcfjtffft. 

32 


499 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


500 


lefyven  unb  prebigen,  fonbern  ber,  bie  es  aue>  Sfteib  unb 
^pap  um  eigen  @f)re  unb  Siufc  roitten  nid;t  annet;men 
rootten,  butben  nod)  teiben,  ja  x>ert;inbern  unb  unter* 
bvucfen.  SBann  biefetbigen  ,£)ot)enr>vtefrev ,  $)t)avifei 
fampt  mit  ben  <Sd;viftroeifen  [magistris  nostris  exi- 
miis]  3T)  bie  f;ctlige  gottlid;e  <2d;vift  ojfentttd)  f)6ven, 
pvebigen  uub  lefen  tiepen,  ob  fte  e§  fdjon  nid)t  annef)= 
men,  unb,  roie  fte  e5  fonnten,  mit  ®vunb  unb  ©d)vift i8) 
roibevtegten ,  unb  nid;t  mit  ©eroatt  untevbvucften ,  fo 
rouvbe  feine  3roietvad)t,  2Cufvuf;v  obev  Uneinigfeit. 
©ieroeil  fte  abiv  of;n  alten  ©vunb  unb  <£d)vift,  n)ibev 
tf;v  cigen  ©eroiffen,  ben  mettlidjen^u^u  einbifben  unb 
blafen,  bafj  fotd;e  2ef)V  fe^evifd)  unb  unved;t  fep :  fo  ift 
leinSSunbev,  ba$  bie^vebigev  gottlid;6  SBovtS 39)  fampt 
it)ven  2l'nt)dngevn  wvfolget  unb  evrouvgt  roevben.  2)av= 
um  fott  man  fofdje  SSefdjroevung  nid)t  fo  f)od)  ad)ten  obev 
fuvd)ten ;  benn  roo  G>f)vi#u§  fold)e  &3cfci)roerung ,  3mie- 
tvac^t,  2(ufvut)v,  $vieg  unb  anbev  £obfd;tdge 40)  unb 
buvd)  fein  (Soangetium  SSevdnberung  bev  ganjen  2Sett 
t)dtt  folten  anfe!;en  unb  fuvd;ten,  fo  f;dtt  ev  fein  $)vebigen 
nad;taffen  muflfen ,  beSgleidjen  bte  Ttpoftet ,  unb  roieroof;t 
buvd)  it)v  $)vebigen  etn  foldjer  Sumult,  3Cufvut)v  unb 
Sedition  untev  ben  Suben  ju  ^)tcvufalem  roavb  um  be§ 
©efe|e3  roitf  en ,  ba§  oon  ©ott  gefe|t  unb  gegebett  roa£ 
[roav]:  bod) 41)  tiepen  fte  tt)v  ^Pvebigen  nid)t  nad). 

£)ev  Seufet  roivft  unS  fofd)e  leibtid)e  unb  dupevlidje 
^dt)vlid)feit  oov,  bamit  ev  ©otte§  SBovt,  ba$  ev  nicf)t 
teiben  rann,  oerfjinbern  mod)t.  £)erf)atben  fotten  roiv 
ben  Seufel  nid>t  §u  42)  fet;v  fuvd;ten ,  unb  ba§  ©ott  be= 
f:t)ten  unb  fyeimgeben.  £)ie  @d)rift  mup  je  evfuttt  roer= 
ben,  ba£  ein  fotdje  grope  SSerfotguttg  ubev  bie  @f)vijtett= 
t)eit  fommen  fott,  bevgteidjen  nie  geroeft  ijt  oon  2tnbes 
gtnn  bev  SSelt.  9)?attt).  XXIIII.  <So  t)at  aud)  Ct)vi= 
jlu^  f tav  gefagt  Sftattt).  X :  Sd)  btn  nid)t  lommen 
^vteb  §u  mac^en  auf  ©vben,  fonbevn  Un  = 
einigfeit  jroifd;en  bem  SSatev  unb  (Sotjn, 
SJluttev  unb  £od)tev,  9)?ann  unb  2Beib>  atfo 
bajj  ein§  ba^  anbec  um@ott§  milten  evjuv  = 
nen  unb  ubevgeben  fott,  benn  roev  mid) 
nid)t  met)v  tieb  f)at  (fpvid;t  6t)vijlu§ 
felbft),  benn  fein  SSater  unb  SJluttev,  fein 
eigen  St)re,  %eib  unb  ©ut,  ber  tft  mein 
nid)t  murbig.  S)a6  tft:  ber  um  metn£  2Bort§  mi(= 
ten  nid;t  @t)re,  2eib  unb  ©ut  uertaffen  barf,  ber  ift 


37)  „magislris  nostris  exir/iiis"  non  habet  autogr. 
S8)  i.  impr.  ©cftriften. 

39)  t.  impr.  ©0ttc6  SEBott. 

40)  t.  impr.  SobfcfykQer. 

41)  t.  impr.  icbocf). 

42)  t.  impr.  f  o   pro    j  u. 


nid;t  ein  roat)vt)afticjev  {Stjvijl.  ©S  fott  ftd)  aud)  nies 
manb  bavan  ftofkn ,  bap  gvof  unb  mel  3tevgevnip  bats 
au§  evmad)fen  tuivb;  benn  6t)vijlu§,  roie  gefd;vieben 
ftet)et,  i|l  mot)t  in  bie  SBett  fommert,  unb  gegeben  benen, 
bie  tn  itjn  unb  fein  SSovt  gtauben,  bap  fte  ftd)  an  it;m 
[i.  e.  in  ftd),  ftd)  fetbft]  bejfevn  fotten,  $>az  eroige  Seben 
ju  evlangen. 

'tfbev  benen,  bie  in  it;n  obev  fein  23ovt  nid;t  glau-- 
ben,  tji  ev  gefe|t  unb  gegeben,  bap  fte  ftd)  an  it)m  dr^ 
gevn  unb  babuvd)  eroig  ftevben,  unb  roie  £uca£  im  an* 
bevn(Sa|).  fagt:  Hic  positus  est  in  ruinam  et  in  re- 
surrectionem  multorum  in  Israel.      Unb  im  XX: 
£)en  (Stein,  ben  bie  Bauteut  sevroovfen  t)a*j 
bett,  ber  ift  eiit  ^au^tecljletn  roovbett,  unbji 
ein  iegtid)er,  ber  auf  tt)n  falten  roirb,  ber| 
roirb  fid)  jerfnirfdjen,  unb  auf  roen  er  f al* 
ten  roirb,   ben  roirb  er  ju  ^)ult>er  mat)ten.| 
Denn   (St;riftu§   tfi  gefe|t    unb    gegeben  juj 
einem  3eid)en,    roetd)em  folt  roiberfprod)en| 
ro  e  r  b  *  n,   2ucd  am  anbern. 

Iobannes  Montanus  Hessus,  Rector. 

Andreas  Carolstadt,  Doctor. 

Hieronymus  Schurff,  Doctor. 

Stephanus  Wild,  Doctor. 

Augustinus  Schurff,  Doctor. 

Philippus  Melancton. 

Nicolaus  Amsdorf,  Licentiat. 

lohannes  Bockenheyn,  Licent.  ") 


No.  162. 


13.  Decembr. 


Beyerus  ad  Pr.  Electorem. 

Ex  autographo  Beyeri  in  Tabul.Vinar.  Reg.  O.  fol.  99.  Lit 
M.M. 

£)em  2)urd)l.  :c.  ^errn  grtebridjen,  ...  ^eqoget 
ju  @ad)fen  :c.  —    3u  fdner  %.  ©.  eigen  ^anben. 

©urd)taud)tigjiev ,  §od)gebovnev  gftrjl.    @ro.  6t)urf 
©nabett  feinb  metn  getjorfame  roittige  £>ienft  juoorati 


*)  Haec  nomina  in  MS.  una  nianu  sunt  scripta,  eadem,  qual 
totum  iudicium  scripsit.  In  textu  impr.  nomina  haec  legunj 
tur  subscripla : 

Iodocus  Ionas,  Praeposilus. 

lohannes  Doelsch,  Doctor. 

Andr.  Carolstadius,  Doctor. 

Hieronymus  Schurff,  Doctor. 

Philippus  Melanchlhon. 

Nicolaus  Amfsdorff,  Licentiat. 
Eadem  nomina   sunt  in  epistola  Beyeri  ad  Electorem,  ul 
hoc  iudicium  repetit. 


01 


t 

ISndbfgfler  £err.    2Cuf  <§».  (SI;urf.  ©naben  S3efe^t  f)ab 

()  bem  2CuSfd)up  ju  SBittenberg  auf  bie  oorgeroanbte 
rfad)  bcr  2Cuguftiner  unb  it>v  33ebenfen  unb  35itte  @. 
f)f.  ©,  gndbig  SSebenfcn  lautS  ber  uberfcfyicften  Sn= 
ruction  oorgctjatten ,  mtt  S5egct)r,  bafj  fte  fampt  ben 
nbern  ©tiebern  ber  Unioerfttdt  unb  Gapitet  atfo  in  bie 
'sacfye  fefyen  rootlten ,  bamit  nid)t3  oorgenommen  nod) 
nterflanben  rourbe,  barauS  3roiefpattigteit,  2Cufrut)r 
inb  SSefdjroerung  erfotgen  mod)te,  fonbern  bie  <&ad) 
>ot)l  bebenfcn,  unb  auf  bie  SBege  unb  SRittel  tjelfen 
d)ten,  bafj  fte  ber  fyeitigen  d)rifttid)en  ^irdje  ^u  ©utem 
ereicfye  etc. 

JDarauf  fte  etn  23ebenfen  [SSebenf^eit]  genommen, 
jnb  mid)  oertroftet  in  f  urj  einc  2tntroort  ju  befommen, 
rju  \i)  gcfagt,  fte  fotlten  bie  &afy ,  meldje  grofj  unb 
id)tig,  root)t  unb  tapfer  bebenfen,  unb  burd;  ftd)  nid)t 
lein,  fonbern  buvd)  bie  anbern  ©liebmafen  bev  Uni= 
rfttdt  beratt)fd)tagcn  etc. 

2Ctfo  t;aben  mir  bte  oom  2CuSfd)uf  .nad)  oielget)ab= 
t  SSerfammlung  ber  Unioerfttdt  unb  itjrer  fetbft  biefe 
ad)foIgenbe  2Cntroort  gegeben. 

(Srftlid)  untertt)dnigtid)  gebettjen (Se- 

uitur  iam  in  epistola  Seyeri  iudicium  antece- 
ens  fere  ad  verbum,  quod  hic  praetermiltendum 
Idebalur ;  postea  haecce  adiuncta  leguntur:) 
SDiefe  SKeinung  be3  2Cu$fd)uffe§,  alS  ndmltd) 

be§  ^robft, 

Soctor  SSettfird)en  al6  £)ed)ant  ber  £t)eotogen, 

£)octov  (Savtftabt, 

£5octov  §ievonnmu$, 

sptjilippi  3){eland)ton,    - 

SHcentiati  2Cmbftovff 
t  ber  Unroevfttdt  unb  bem  Gapitet  neben  Qt.  Qtyf.  ©. 
Jebenfen  unb  83eget)ven ,  roie  obenoevmevft,  in  meinem 
Seifepn  ttovgefyalten.  25a  ift  altertci  ju  biefen  ©adjen 
rebt  roovbcn.  £>ev  £)ed)ant  oevmeint,  bic  atten  SSd^ 
t  ijdtten  nid)t  geivrt,  bei  roetd)en  ber  l)euttge  ©ebvaud) 
er  5ttcffe  roevtt)  get;attenj  barum  fottten  roiv  trren. 
um  anbevn,  fo  rodve  es>  fvei  einem  ieglid)en,  spviefler 
i  rocvben;  roenn  er  aber  baffetbe  2tmt  annet)me,  rodve 
bavju  oevbunben.  fiefclid),  bieroeit  fotd)§  burd)  ben 
)apft  unb  (Soncilien  nid)t  gednbevt,  fo  rootlt  er  fid)  ba^ 
on  ntd)t  roeifen  laffen.  (§6  rodre  aud)  jefct  gur  3eit 
mt  oonnott)en,  attrocg  oor  ber^effe  gu  prebigen,  roie= 
>ot)t  baffetbe  ubtid)  rodre  geroeft  in  ber  erften  ^ivdje; 
bev  fe^t  rodvc  bev  d)viftlid)e  ©taub  roeit  gemein  unb 
uggebveitet. 

S)er  5Steinung  roar  £)octor  Sorgaro  JDenftrid)(^) 
nb  Sebastianus  Kuchemeister  neben  bcm    .  .  .  . 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


502 


*),    bte  bcr  5Weinung,   e§  rodre  ein  tapfere 

t&afyt,  muptc  burd)  anbrc  Uniojrfttdtcn  beratt)fd)tagt 
roerben. 

2epd)en  [Sute^t]  geftet  bc§  2Cu§fd)uffe§  95ebenfen, 
bieroeil  bcrfctbe  attein  oon  bem  groben  Sttifjbraud)  mct= 
hzt ,  ben  niemanb  betieben  mod;t.  2)enn  ftc  fet;en ,  ba$ 
e3  mit  ber  SD^ep  fd)ier  getjalten  roirb  rote  mit  einer  kauf= 
mannfdjaft.  Wlan  fottt  aber  bie  Urfad)  in  bm  SrucB 
fommen  taffen,  barau§  anbcrc  Unioerfttdt  unb  §S6(= 
fer  erternen  mod)ten,  in  roe(d)en  ©tucfen  bie  CDZip- 
brdud)  rodren ,  unb  bafi  man  bie  SSetagcjicrn  it)rc§  (E"in; 
fommenS  bei  itjrem  2cben  nid)t  beraubet. 

£epd)  fageten  fte  ocrft...,.en  biep  it)nen  (roetd)8 
ubcr  it)ren  25erftanb  rodre)  nid)t,  unb  fonnten  nid)t§ 
fd)tiefkn. 

©arauf  ift  fur  gut  angefet)en,  bap  ber  2Cu§fd)up 
nod)mal§  bte  &a<fye,  roetdjc  jenen  atS  ben  £t)eotogi3 
juooran  befot)ten ,  mit  $teip  betrad)ten  unb  biefetbe  it)re 
SDfainung  foitten  atSbann  fonber  itjv  SSeifepn  ben  §evven 
bev  Unioevfttdt  unb  Gapitet  oovgctegt  roevben,  fevncv 
baoon  ju  vattjfdjtagen;  bamtt  auf  SSege  getvad;tct  rouvbe, 
ba$  f ein  2Cevgevnip  evroudjfc. 

2Ct§  abev  bev  SSicevectov  benfctben  S^crta^  nad)  bie 
Uniocvfttdt  unb  (SapiUl  ttm  ^Cn^eigc  bev  Uvfad) ,  roavum 
fte  gcfovbevt  auf  einen  &ag ,  befd)icft,  feinb  if)vev  neben 
bem  S^icevectov  attein  t?iev  evfd)ienen,  bev  fed)fte  tjat 
bavneben  fpavten  (?)  gegangcn ,  bie  auSbteibenbe  tjaben 
bem  ^ebet  gefagt,  fte  rootltcn  nid)t  fommen;  bcnn  fte 
tjielten  e§  bafuv ,  ftc  rodven  ju  geving ,  bap  fte  statum 
ecclesiae  vcfovmiven  modjten.  2CI6  fotd)c§  bev  tyebd 
uov  bem  S5iccvectov  ~i)at  au^gefagt,  tjabcn  bk  anbevn 
oiev  neben  bem  SSicevector  nia)t§  fd)Iiefcn  roottcn,  bte- 
roeil  fte  bev  roenigev  Ztyil  rodven. 

S)iep  t)ab  id)  auf  mcin  SSevben  atlentt)alben  oev= 
nommen ,  roela)e§  i&)  (S.  6t)f.  ©.  nid)t  !t)ab  roolten  oev= 
tjatten.    Sann  benfclbigcn  roillfdt)vige  ©icnft  ^u  crjci» 

gen  bin  id)  roitltg.     Datum  ^rcptagS  nad) **) 

Mariae  Im  XXI  SSittcnbcvgf 

e.  6t).  g.  ©. 

untevtl;dnigev 
Christianus  Beyer, 


0  tt  II    c 


Doctor. 


*)  Macheruinio  lego,  sed  quid  lioc  sit  nescio. 

**)  Scriptum  fuit  pviniuni:  Purtficalionis,  sed  niutatum  ila, 
ut  vix  satis  definiri  possit  utrum  Purificationis ,  an  Praesen- 
tationis,  au  fortasse  Sacnficationis  legendum  sit.  Su- 
perscriptum  est  atramento  recente:  Conceptionis ,  et,  ut 
mihi  videlur,  manu  b.  Seckendorfii.  Puto  ulique  Gon- 
ceptionis  sciibendum  fuisse. 

32  * 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


14.  Decembr. 


Canonici  ad  Pi\  Electorem. 

Ex  autograpbo  in  Tab.  Vinar.  Reg.  O.  fol.  99.   Lit.  M.M. 

£>em  £)urd)taud)t.  :c.  ...  £errtt  griebrid),  «fpeqog 
3U  (Sad)fett,  . . .  (5f)urfurft  it. 

©urd)teud)tigftet ,  £ocf)gebomet  gurft  unb  £err. 
g.(5f)f.©.  fittb  uttfer  ©ebetf)  $u®ott,  unb  untertfjdttige, 
gefjorfamfte  £>ienfte  attjeit  mit  gfeip  juoor.  ©ndbigfret 
£err.  tfuf  @.  (§f)f.  ©.  25cfe^)t,  foDoct.  Christianus 
Beyer  bem  @apitel  unb  Uttittetfttdt  nun  etticfye  mal  oor- 
gettagett,  fyaben  bie  be§  2Cu§fd)uffe3  einen  Unterrid)t  unb 
SReinung  begriffen,  tt>etd)e,  miewofjt  m  Derfammetter 
©emein  beS  CSapttel§  unb  ber  Uttioerfttdt  getefen,  t;aben 
mir  bod)  unbebad;t  3utaufett§ ,  nadjbem  bic  ©act)e  xoxty 
tig  ,  ben  <3tanb  gemeitter  @f)rifrettr;eit  betattgettb  unb  ju 
einem  fcr;tt?erlicfyen  2lu£gang  gereicfjen  mod)t,  unfer23e= 
benfett  ba^umat  [bamalS]  ba^u  ttidjt  miffen  gu  fagen. 
Sjt  juttajt  am  2tt>enb  Conceptionis  [i.  e.  d.  8.  Decb.] 
fotdjet  35egriff  etlifyen  infonbertjeit  ^u  ubertefen  betjdn- 
bigt  rootbett ,  bem  mtr  ntcr)t  tjaben  miffen  ju^ufatten  au§ 
mand)ertei  SSemecjttif ,  fo  roir  itt  eitte  <Sd)rift  bxa6)t, 
bie  t)ie  tteben  untertfydttigtid)  bitteit  $u  ttertefen.  33itten 
aud)  (S.  @f)f.  ©.  motte  un§  be§  3Ser$ug§  auS  obattge^eig^ 
ten  Urfadjen  etttfdnttbigt  t)aben,  unb  je  mit,  feittem  Un= 
ttritlett  ttermerfett,  fonbern  utt§  in  gttdbtgett  <Sd)ufe  er= 
tjalten,  aucf)  gttdbigficr;  »erfd)affen ,  ba$  man  in  ber 
SPfarrfircfyen  unb  ittoftem,  biS  bie  <&a<fyt  erfattttt,  unb 
it)re  (Ettbfdjaft  ertattge,  {bk  SDfoffe)  ft'd)er  cetebriren 
mag.  ©einb  troftlicfjer  3ut>erftd)t,  C§.  @t)f.  ©.  merben 
au3  t)ot)erm  SSerfianb  n?of)t  etmeffett,  ma§  f)ieritttte  uor* 
juttefjmett ,  bamit  (Stttpotuttg ,  3tt>tefpattigf eit  unb  2Cufs 
rut)r  tn  gemeiner  (5f)riftenf)eit  t>erf)utet  (merbe).  2BoU 
ten  mir  bie  <&ad)e  unb  un§  ©ott  bem  altmdd)tigett  uttb 
(§.  @f)f.  ®.  bemutf)igtid)  befef)fett.  £)em  $u  bietten  ftttb 
roir  alfjeit  fdjutbig  uttb  witticj.  Datum  SBtttettberg, 
^Ottttabettb  nad)  Luciae,  anno  Dom.  XXI. 

6.  Gt)f.  ©. 

untert^dttige  Gapettan 
SaurentiuS  ©djlamamt ,  i)ed)ant. 
9»attt)du§95o§fau,  @d)0liaft. 
£>tto  S5ecfmattn ,  Licent. 
@ebaftiattu§^ud)enmeifter,  Licent. 
©eorgiu^  @tuer  (Staffetfacjen. 
Soantte§  SftadjatS. 
Soatttte§  SSotmar. 
fdmpttid)  uttb  fottbertid). 


No.  164. 


504 

15-  Decembr, 


Pr.  Elector  ad  Praefectos. 

Ex  autographo,  cui  Princeps  Elector  Fridericus.  proprla 
manu  subscripsit,  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.  foi.  97. 
Lit.  L.  L. 

Snftruction,  roa£  6f)Nftopt)  ®rof,  gabian 
x>  o  n  93  r  e  f  e  n  unb  ber  <Sct)offer  ju  SBittenberg  mit  bent 
SKatf)  unb  ©emeine  bafetbft  ber  iufrufyr  t)atbett  in  ber 
^irdje  mit  ber  9ftefj  cjetjanbett  tjaben.  2)ie  Unterrid)t 
ercjangetter  §anbtung  ift  aud)  t)ierbei.     (Inscriptio 

externa.) 

SSon    ©otte§    ©nabett    ^rteberid),   ^er^ocj 
ju  ©ad)fen  unb  (St)urfurft  2C 

3uftruction  n?a§  uttfre  3(mtteut  ju  95et^icj  uttb  SSitter^ 
fetbt  6t)riftopt)  ©rop  uttb  §abian  t?on  58res 
fett,  aud)  uttfer  ©djoffer  ju  SSittenbercj  att  *ftatt)  unb 
©emeitte,  uttfrer  «Stabt  bafetbft  §u  SBtttettberg  n?erben 
fotten. 

(Srftlid)  fotten  fte  om  (Srebettj  uberantmortett,  unb 
ttad)fotgenb  atfo  fagen :  Sieben  ^feunb ,  uttfertt  cjndbicjen 
^errn  ^er^og  ^riebrid)  gu  <Sad)fen  uttb  Stjurfurftl 
t)at  attgetattgt ,   at£  fottten  ndd)ft  am  £)iettftacj  ttac^ 
©attct  2fttbrea§,  be§  tjettigett  3Tpoftel§  Sacj  [b.  3.  £)«> 
cember] ,  frut)e  ettidje  t>on  ben  ©tubentett ,  aud)  etttdje 
au§  eud),   a(S  ben  SKitburgern ,    in  bie  ^)farrftrd)en 
fommen  fe»tt,  uttb  uttter  bett  ^tetbern  btope  2Set)re  at--\ 
t)abt ,  unb  atfo  ©ematt  unb  ^retjet  in  ber  ^irdje  geubt  | 
fjaben.    SSett  bentt  fotd)§  ein  befdjmerlid)  unb  ftrdftid) 
SSorttetjmett ,  unb  unbe^meifelt  @uer  f eitter  gertt  t)dtte, 
va§  er  ttt  feitter  23et)aufuttg  bergefraft  itbertaufen,  unb 
^rcoel  gefcfjetjen  fottte;  barum  mdr  fold)e§  an  bem  Srt| 
aud)  bittig  uerbtiebett.    Uttb  miemot)!  alS  uttfer  cjttdbicj* ! 
fter  ^err  bericf)tet  ift,  bafj  ber  9?ector  unb  bie  anbern 
^)errn  ber  Unioerfttdt  auf  2utfud)ett  @uer ,  be§  ^attjS, 
ftc^  erbotfjen,   ba$  fie  biejenigen,    baruber  fte  §u  ai* 
bietf)en ,  uttb  be§  9)iutt)tt)itlett§  unb  gte»el§  unterftan? 
bett  fjdttett,  fo  mel  mogtid)  tn  SBanbet  uttb  ©traf  3U 
netjmett,  tote  bann  tt)r,  berSlatt),  gecjen  ben  $litbttr-- 
cjertt,  fo  ttebett  bett  (Stubenten  biefe  mutt)mtttige  ^anbs 
fung  cjeubet ,  aud)  tt)itlen§  gemeft  fenn  fottet :    fo  fofte 
eucf)  bocf)  an  bem  »on  ettid)en  ber  ©emetne  S5erbinberung 
gefdje^en  femt,  meld)e§  unfer  cjn.  §err,  n>o  bem  atfo, 
ntc^t  cjern  gef)6ret.     Unb  ift  berfjatben  f)oc^cjenannte§ 
unferS  gn.  ^errn  ernfltid)  23ecjet)ren  uttb  95efef)t,  ba$ 
if)r,  ber  Ocatt),  bieietticjeti  au§>  unfertt  23urgern,  fo  ftcf) 
fotcf)er  mutf)tt?iUiger  ^attbtung  itt  ber  ^irdje  unterftan^ 
ben,  m  gebut)rtid)e  @trafe  nefjmet.    Unb  ba$  if)r,  r-on 


505 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


ber  ©emeine,  eud)  fttrber  entf)attet,  unb  bercjfeidjen 
greoet  unb  5D2utt>tr>tUen  ttid)t  oornefmtet.  •Denn  wo  e§ 
nid)t  untertaffett,  roerbe  uttfer  cm.  $err  ftd)  mit  @traf 
unb  fottft  cjecjen  eud)  bermapen  er$eigen,  barauS  @r. 
G(;f.  ©n.  Uncjcfatfett  ttermerlt  fotft  merben. 

SSerben  oietfeid)t  au§  ber  ©emein  facjett  unb  Grnr= 
fd)ufbicjuncj  oormenben ,  bap  fte  nid)t  atfe  in  fofd)  3$qu 
netmten  cjemifficjt,  ttod)  fold)e§  cjetfjan,  ober  bem  Slatf) 
an  tyrer  oorfjabettbett  (Straf  cjecjett  bettett,  fo  tyieritmen 
t>erbrod)en,    £3erf;inberuttcj  augefugt ,    fonbern  fjdtten 
trffein  tfjre  9cotf)burft  unb  ©ebredjen  ana,e$eicjt,  berf)at= 
ben  ftc  be§  $erf;offett§ ,  ju  eitticjer  ©traf  ttid)t  Urfacf) 
jcbett,    mie  fte  in  fofd)  £*erf)attbtuncj  uncjefdfyrf  id)  be= 
fd)onen  [befd)6nicjenj  unb  oercjtimpfen  merben:  £)arcje= 
jett  mollet  ttad)  ©etecjenf;eit  fotd)er  ifpr  (Sntfdtttfbicjuna 
ifacjen:  roo  fte  gecjen  ben  9tatf)  ober  jemanbS  anberS  ei= 
btge  ©ebredjett  ober  33efd)tt>eruttcj  cjefjabt,  fjatte  ifjnett 
biaicj  cjebuf)rt,  bap  ffe  fotcf)e§  an  un§,  meit  mir  |e|t  ^ur 
IjSeit  in  ber  9cdf)e  ^u  erreidjen ,  at§  if;ren  §errn  unb  2an-- 
bcSfurfien  fjdtten  cjefancjen  laffen ,  barauf  mir  un§  aud) 
iitler  ®ebul;r  molften  er^eicjt  fjaben,  unb  folffen  ftd)  bif* 
19  if)ren  (Siben  unb  $flid)ten  nad;  entfjattett  fjaben,  bem 
jtfatf)  ju  cntcjcgnen,  fonbertidje  ©efprdd)e,  Gonfpira- 
ion  unb  cjemeine|)anbtuncj  ju  mad)en,  benn  fte  wupten, 
Ifaf  ifjnen  fofd)eS  i(;rett  (Sibett  unb  $>flid)tett  nad)  $u  tf)un 
iiid)t  cjebufjre;  jubem,  ba$  e§  un§  in  leinem  SSege  teib= 
id)  mdrc.     (So  mdre  ifjnen  aud)  uttoerborcjen ,  ba$  fte 
mb  anbcrc  unfre  Unterttyanen  unb  SScrmanbten  in  ifjrett 
Dbliecjen  [tfntiecjett]  unb  ©ebredjen  $u  jeber  3eit  cjefjort, 
ud)    cjndbiglid)    unb    gutiglid)    abcjeferticjt    mttrben. 
Darum  fotftcn  fte  ftd)  f)infurbcr  af§  gefjorfame  «Burcjer 
atten  unb  cracicjen,  unb  nid)t  oerurfacf)en ,  cine  SSer* 
anbfuncj    uttb    Uttgcf)orfam    ncbcn    bcr    anbern    ^u 
;rafen. 

$atU  aber  iemanb  einicje  S5efd)meruncj,  c§  mdrc 
nber  ben  Sfatt)  ober  fonjit,  unb  murben  fotc^S  an  un§ 
etancjen  faffen,  molltett  mir  utt§  barinnen,  tt>ie  ftd>§ 
cbu^rt,  erjcicjen,  uttb  bic  25iUig!eit  mfc^affctt. 

Sa6  fyattit  if)r  tfjtten  alfo,  auf  ttnfern  S3efef)(,  ftd) 
arnad)  ju  rid)ten  miffen,  nid)t  ucrfjaften  motfen. 

Item  moffet  ifjr  mit  affem  $tti$,  fo  Diel  mocj(id), 
arob  fetttt  unb  bic  (Stnfe^uttg  fjaben,  bamit  2Cufruf)r 
nb  mciter  Uttmifl  ttorlommen  [suttorgelommcn]  unb 
erfjutet  merbe.  Unb  mic  i(;r  bic  ©acf)  fmben  unb  ma§ 
td)  attentfjatben  becjcgnen  mirb,  t>a$  mottet  un§  neben 
3ieberfd)iduncj  ber  Snftruction  berid)ten.  Datum 
ochaw,  ©onntaaS  nad)  Luciae,  anno  domini 
!XF. 

^riebrid)  mpr. 


No.  165. 


506 

18.  Decembr. 


Praefecti  ad  Principem  Elect. 

Ex  autographo  in  Tabul.  VJnar.  Reg.  O.  fol.  97.  Lit.  L.  L. 

£>em   £)urcf)taud)ticjfl:en  :c £errn   (S^urfurjl 

griebrid)  oou  @ad)fen. 

©urd)faud)ticj^er  :c.  3Cuf  <§xo.  6^f.  ©.  Befefjt  f)aben 
ber  2Cmtmantt  »on  S5ittcrfefb,  ber  (Sdjoffer  oon 
SSSittenbcrg  unb  id)  einen  dtafy  oon  SSittenberg  bic 
uberfdjicfte  Srebenj  fofgenb  ber  cjanjen  ©emeitte  auf  bem 
©d)top  bafetb§  (£.  tyf.  ©.  S5efef)t  unb  ©emutf)  lautS 
uberfd)iclter  Snftruction  uberantmortet  unb-  ancje^eiget. 
Sarauf  fjaben  citt  Statf)  ftcf)  in  cjattjer  betttutf)icjer  Un= 
tertf)dnicj!eit  gecjen  @.  (5f)f.  ©.  cjndbicjer  3ufd)iduncj  bc= 
battlen  faffen,  unb-un§  einen  Sebbct  (uberreid)t),  in 
tttetdjem  mit  S^amen  tter^eicfynet  cjemejr  biejenicjen,  fo  n^= 
bett  ben  (Stubentett  in  ber  -i>farrfird)ett  bie  2Tufruf)r  b& 
cjattcjcttj  barnacf)  bie  ^camen  ettid)er  SSiertetSmeifter, 
aucf)  anbrer  SJcitburger  bafefb§,  aue  tt)etd;er  3tttcjebett 
uttb  Urfacf)ungen  etfid)e  oon  ber  ©emeine  crmedt,  unb 
affo  mit  Uncjeftumleit  ttor  cittctt  £Ratf)  gebruttgen  mit 
Uebercjcbuncj  ettic^er  3trti!et,  uttter  mefd)ett  faft  ber  k%tt 
ber  S^ctttuttcj  gcmeft,  bap  eitt  SRafy  biejettigett,  fo  ben 
9tfutf)ttn(f  in  ber  ^irdjen  angefancjen ,  uncjefiraft  t>on 
ftcf)  fofften  lommen  faffen. 

Sarauf  fjaben  mir  bic  ©cmeitte  tt?ieberum  in  if)rc 
23ef)aufuncjen  cjefjen  taffenj  biejenigen,  bie  in  ber  &bbd 
oer^cidjnet  cjemefr,    f)abett  mir  abgefonbcrt  unb  in  bk 
Gan^tci  »or  cinett  Scatf)  uttb  uttS  erforbert,  ifjnen  aber= 
mat§  »orcjef)attett  if;r  befdjmertid)  SSorttef)men  unb  frc- 
ttctid)  Ucbuncj,  fo  fte  cine§  2f)ei(§  in  bem  $au$,  ©ott 
cjeeicjnct,  becjancjen,  barauf  cinem  Sfatf)  mieberum  ®. 
(Sf)f.  ©.  33efef)t  uttb  ©emutf)  »ermaf)nt,  w)elcf)e  ftcf)  ttad) 
©etccjettf)cit  einc§  jebcn  mtt  utttcrtf)dnicjer  %ecution  ©m. 
(Sf)f.  ©.  S3efef)l  ttad)  ^attett  moffett.     £)ie  attbcrtt ,   fo 
bic  GJottfpiratioR  uttb  S5erfammtuncjett  cjeurfad)t,  unan^ 
cjefef)en  if;rer  dibe  unb  ?)flid)t ,  folfen  infonberf)eit  oetv 
f)6rt  merben,  ma§  fte  ju  fotd)em  SSornefmtett  cjeurfadjt; 
foffen  nacf)  ©efecjenfjeit  if)rer  SSormenbuncj  geniepen  unb 
cntgctben.    Unb  ijl  nid)t  menicjcr  bie  £f)at ,  fo  tn  bcr 
£ird)en  becjan.qen,  ijl  oon  iuncjett  mutfjmitficjctt  unb  un= 
ocrfldnbigen  S^artiniattcrn  cjefd)ef)en;  unbmirfetttt 
untertf)dnicjer^)offnuncj,  ba$  biep  @.  6f)f.  ©.  ernjitid) 
©nfefjett  uttb  (Er^eicjen  bei  biefen  unb  ben  nad)!ommen- 
ben  einc  eincjebifbte  [etngeprdcjte]  ^urcf)t  fet)tt  mirb,  ftd) 
fjittfort  oott  fofdjen  unb  bercjteicfjen  2Sorne^)men  ab^umen* 
ben  uttb  oerfyutett  §u  tt)iffctt. 


507 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     152  1. 


508 


(3otd)§  f)aben  nrir  ©.  <5f)f.  ®.  at&  unferm  gttdbig= 
tfett  Jpetrtt ,  ju  35erid)t  empfangenen  S3efet)t$ ,  in  Unter- 
tfjdnigfeit  an$eigett  wotfen ;  bentt  (£.  (St)f.  ®.  unfevS  2Sev= 
mogenS  ju  bienett  evtennen  roir  un£  pftid)tig  aud)  fd)ut= 
big.  Datum  23et£ig  SKittrood)  nact)  Luciae  im 
XXI  _°_ 

<g».  et)f.  ©. 

ge()Ovfame  untevtfydnige 
(§f)viftopf)  ©vof. 
^abian  oon  SSvefen. 
Gregor  Burger  *). 


No.  166. 


19-  Decembr. 


Pr.  Elector  ad  Beyerum. 

Ex  Tabular.  Vinar.  Reg.  O.  fol.  99.  Lit.M.M. 

SSon  ©otteS  ®naben,  ^riebrid)  :c. 

Snftruction  n>a§  bev§od)gelavte  uub  Statf), 
unb  tieber  getveuer,  (5t)riftianu$  SBener, 
Doctor,  ooti  unfertroegen  an  bie  Unioev  = 
fttdt  unb  Sapitel  auf  ein  (Srebenjbrief 
roerben  fott. 

(Jrfttid)  tynen  unfern  gndbigen  ©rup  fagen,  unb  fol» 
genb  eqdf)ten,  roie  bap  fjteroor  etlidje  9Kat  au§  unfern 
S5efel;t  ber  ©acfjen  SJtepfjalten  betangenb  2$erbung  an 
fte  getfjan.  SBetf  benn  un§  jefco  in  tur$  bavauf  oom 
Ocector  unb  bem  2fuSfd)up  j  famt  etlidjen  Die  tynen  jum 
£t)eil  **)  Sufaft  [SBeifatl]  cjeben ,  aucf)  oon  etficfyen  oom 
Gapitet  unb  attbertt  fdjriftfid)  2Cntn>ort  $ugefd)icft,  bie 
t)dtten  roir  empfangett  unb  affeS  SnfyaltS  oernommen, 
unb  oarauS  ttermertt,  baft  fte  ber  <Bad)m  nict)t  etntcj, 
fonbertt  gwiefpattiger  SJceinuna.  (fenen) ,  unb  mir  rodven 
root)t  ber  ^offnuttg  gcroejr,  fte  roitvben  angefefjett  fjaben, 
bajj  bief  eine  gvofk  rcicfytige  uttb  tvefffictje  @ad)e  rodre, 
bie  bie  cjanje  ($f)viftenf)eit  befanget ,  unb  ftd)  beffeipMgt, 
unb  un§,  unfern  SBcgefyren  nacf),  einc  fdmmtfid)e  ein= 
tvdd)tige  unb  cttblid)e  ?l*tttwovt  cjeben  fjabett,  bamit 
3mietrad)t  unb  anbere§,  fo  barauS  evfotgen  ni6d)te,  »ev= 
f)tttet  unb  tjermieben  btiebe. 

2Seil  fte  ftd)  aber  in  bem  fdmmttid),    etntvdd)tig 
unb  entlid)  ttid)t  f)dttett  entfdjltepen  mogen,  roie  fte  in 


*)  Eadem  manus,  quae  epistolam  scripsit,  subscripsit  etiam 
nomina,  unde  intelligitur,  Christophorum  Gross  epistolam 
scripsisse  nominaque  adscripsisse. 

**y  Verba  zum  Theil  Spalatini  manu  margini  adscripta  sunt. 


ifjvem  ^djreibett  felbjt  att^eigten ,  fo  rcotft  un§  fotd)e§ 
©orgfdttigfeit  [23eforgnip],  unb,  ben  2)ingen  (Einfetjen 
3U  tt)un,  Urfad)  einfttt;ren. 

Unb  roiemot)t  uttfer  ©emutt),  SSitte  unb  9)Zeinung 
irt,  unb  mit  ©ottc6£ulfe  attemege  fenn  fott,  ba§,  (roa5) 
5u  ber  @f)re  ©ottcS  unb  ©tdrfung  be§  t)eitigen  d)rijtti= 
dje.tt  ©tauben^  bienftlid),  fo  oiel  an  un§,  treutid)  &u 
forbern:  fo  motlten  mir  bod)  aud)  nid)t  gem,  bap  ct« 
roa§,  barauS  Un(d)idtid)teit ,  3miefpattigteit ,  togev-- 
nip,  ^efd)tr;evttd)e§  evfolgen  mocr;te,  fottte  oovgenom^ 
men  mevben.  SBeil  fte  fid)  benn  in  etnem  Iteinen  §au* 
fen  itt  bm  nid)t  r-eveimgen  mod;ten,  fo  rodve  root)t  ju 
befovgett,  fo  e§  untev  t-iete  Seute  fontmt,  unb  aud)  an 
bie,  fo  bev  eoangetifdjen  2Bat)it)eit  ant)dngig,  bap  man* 
djevtei  Sevfranb  [^nftd^ten  baoon] ,  Sebenten  uttb  SSe* 
roegen  in  bem  oovfatten  mod)te.  ©ottte  benn  attein  bei 
itjnen,  atS  bem  minbevn  St)eitA  atfo  eitenbg  id)t§  [et* 
roa§]  oovgenommen  roevben,  ba$  mod)t  metjv  fur  eitte 
&utit)eit,  benn  id)t§  anberS  angefetjett  roerben.  25er* 
tjatben  roottejt  oon  uttfertmegen  gttdbigtid)  begetjven,  ba$ 
fte  ftd)  oon  ungebut)vlid)ev  (Sinftttjvung  bev  SJceffen  mU 
t;atten,  aud)  ben  3t)ven  §u  tt)un  ntd>t  gejtattett,  unb  e§ 
bei  bem  attett  ©ebvaud)  mottten  bteiben  tajfen ,  auf  bap 
c§  oon  attbevtt  aud)  beroogen  mevbe,  unb  bie  ^a^e  in. 
roeiter  unb  mef)v  S5ebenf en  nefjmen ,  aud)  baoon  btfpuft* 
ven,  fdjvciben,  tefen  unb  pvebigen,  unb  fotdjeS  atteS 
mit  einev  d)vijttid)en  unb  oevnunftigett  SJiaaf  oovnef)5 
menunbfjanbefn,  unbatfo,  t>a$  nid)t§  anbevS  benn  bie 
@t)ve6f)vijti  bavinnen  gefud)t,  unb  ibnett  nidjtg  oevmetf 
fic^eS  moge  ^ugemejfen  roevbenj  roic  fte  benn  at§  bie  oev^ 
ftdnbigen  unb  roeifen  unge$meifeft  tt)of)l  fetbft  beroegen 
rouvbcn,  unb  miv  fjdttcn  if)nett  bie$  atteS  gndbigev  unb 
gutev  9)teinung  nic^t  Devbattett  moffen ,  unb  rodven  unj 
geameifett,  fie  rouvben  ftd)  at§  bie  gefjovfamen  bavinncn 
^alten  unb  ev^cigen.  Unb  mottejt  bie  <&ad)t  atfo  mit 
^tetp  anfte  roevben,  uttb  roa§  biv  bavauf  gu^tttmovt  ge* 
fatteit  mivb,  un6  unoevf)atten  faffen.  Qavan  tf)uf!  bu 
utt§  3U  gefattett.  Datum  juv  Zod)aw  amS)ovnjtag  rtacf) 
Luciae  bev  Sungfevtag.     Anno  domini  M.  D.  XXI. 


No.  167. 


(fere  19-  Decbr.) 


Vogt  et  Spalatinus  ad  Pr.  Elect. 

Ex  autogr.Spalatini  inTab.  Vinar.Reg  O.  fol.  99.  Lit  M.  M. 

§evr  ^)augotb5  oon  Sinftcbetn,- be§  93eid)tt)a« 

tev§,    unb   ©palatittS  95ebenfen  bev  SHep  fjatben. 

1521.  (Haec  in  tergo  scripta  sunt  a  Spalatino.) 


1509 


EPISTOLARUM    LIB.  II.     1521. 


510 


(2l*n  ben  (Sljurf.  ^ribrid)   oon  <£ad)fen.) 

|®ndbigfter  £crr.     (£.  (5.  ®.  bitten  roir  untertfjdnigtid; 
$u  roiffen,  bap  roir  I;eut  nad>  Sftittag ,  $ttfamr>t  ^errn 
ugolb   oon  (Sinfiebeln,   Docior  GljrtjtianS 
tnterrid;t  bcr  Sftcffen  tyatben  oertefen  unb  angef)6rt, 
td)  barauf  roaS  unferS  geringen  23ebenfcn3  roeiter  ju 
| tfjun  rodre ,  unterrebet. 

Unb  I;aben  un§  enttid)  §err  £>aubotb£  SHtcU 

tung  faffen  gefallen,  bk  biefe  geroeft  ijt:  bap  (£♦  (§♦  ©. 

tod)ten  Doctor  Cristianus  roteber  fd;reiben  laffen, 

>ie  bap  fte  feinen  33erid;t  oon  bem  2Cu§fd>up  unb  ettid;en 

utbern,  b:e  SBteffen  belangenb,  f)dtten  f;6ren  lefcn,  uub 

litnter  anbern  im  Befdjliep  barauf  gefunben,   ba$  bcr 

Mue>fd)up  jufampt  ben  anbern  oon  ber  Unioerfttdt  unb 

Sapitcl  follten  abermalS  ^ufammen  fommett,  ber  2Cu6= 

fd)up  fein  23ebenfen  oortegen,  unb  fte  alfo  fdmpttid)  fer- 

iter  bauon  ratf;fd)tagen,    tamit  auf  SS$ege  getrad)tet 

uurbe,  ba$  kin  2t"ergernip  erroud;fe.      2ft§  aber  ber 

iSicerectot  bemfetben  Skrtap  nad)  bie  Unroerfttdt  unb 

jiarntel  mit  ^eige   ber  Urfad;,    roarum  fte  gefor= 

)ert,  auf  eincn&ag  befdjicft,  rodren  ifjrer  neben  bem 

jBicerector  attein  oier  erfcr;ienen,  unb  ber  fedjfte  barne= 

1>en  fpa^ieren  gegangen.     £)ie  2IuSbleibenbe  fjdtten  bein 

^Pebet  gcfagt,  ftc  rootften  nid)t  fommen,  benn  fte  t)ict= 

en  eS  bafur,  fte  rodrcn  ^u  gering,  benn  bap  fte  ben 

[Stanb  ber  ^ird)en  reformiren  m6d;tcn.     2Tf§  fofdjeS  ber 

Pebel  oor  bem  SSiccrector  f)at  angefagt,  fydtten  bk  an= 

>ern  oier  neben  bem  SMcetector  nidjtS  fd)ltepen  wotlen, 

j>ieroeit  fte  bcr  roeniger  £f)eil  rodren  etc. 

£)emnad)  n)dre  nod;mat3  (§:.  (5.  ©.  Sfteinung  unb 

f3ecjet)runcj:   er  rootle  ftd)  abermaB  gu  berurtem  %u& 

idntp  fttgen,  unb  *)  tt>eit  fte  fid)  biSfjer  ber  <3ad)en  tyaU 

•en  nod)  nid;t  f)dtten  oergtidjen,   bic  £)ing  mit  allem 

^teip  bebcnfen,  unb  gufampt  bcr  Unioerfttdt  unb  (Sa= 

litel  ftd)  tjereinicjen,  unb  folcjlid)  @.  (5t)f.  ©.  eine  fdmpt= 

ud)c  unb  eintrdd)ticje  2fntn)ort  cjeben,  unb  in  alle  2Bcg 

;  te  <&afy  bal)in  ridjten ,  bap  man  ftd)  nid)t  ubereilet, 

Jmiefpalticjfcit,  2CufruI)r  unb  S3efd)roeruncj  ju  oerljuten, 

nb  t>a$  bie  Sincj  ber  d)rtjtlid)en  S:irc^cn  §u  cjutcm  cjc= 

<ietd)en  modjten. 

Item,  bap  neben  fotdjer  Snjtructton  entmeber 
Derr^ucjolb  ober  roir,  alg  fur  un§  felbft,  Doctor 
Jhristianus  follten  fdjretbcn,  tt)cnn  er  oermerft,  ba$ 
Flie  ftd)  nicbt  W)oIItcn  ocrcjIeicr;cn  unb  ttereinen  eine  2tnt= 
bort  ju  cjeben,  ba$  cr  al§  fur  ftd)  felbft  etlidje  3»tttei 
)Ut  oorfcr^lacjen,  unb  fonbertid)  ba6:  ob  nid)t  ba§  ein 
Seg  tt)dre,  bap  fte,  bic  »om  3(uSfd)up,   ein  gcmein 


*)  Praetermissum  est:  und  ihm  sagen,  cr  mfichte. 


(Sd;reiben  ju  Satein  unb  Seutfd)  an  atle  (Stjriften  tt;aten, 
mit  cjenugfamer,  judjtiger  ttnb  ercjrunbeter  '^lnjeicjung, 
roa§  50?tpbraud)  im  %mt  ber  50ccffe  roarc,  unb  roaS  fur 
^3efd)roerung  barauf  ftunbe,  toenn  man  fte  nid)t  abtlnte, 
ttnb  barncben  oermclben ,  roie  fotd)e  9)cipbrdud;c  ab^u- 
tl;un  rodren,  unb  roa§  man  bagcgen  fotlt  annetnnen 
t^un  unb  aufrid)ten,  atteS  mtt  93efrdftigung  cjottlidjer 
©djrift  unb  guter  anfel)ntid)er  Urfadjen ,  unb  bap  man 
ftd)  mittler  3eit  atler  9cetterung  unb  2Ienberung  cntt)ielt. 
Sa§  I)aben  (5.  6.  @.  auf  tt>ve  SScrbefferung  roir  in  Un= 
tert(;dntgfeit  ntd)t  rootlen  oerfyaltcn. 

(S.  S^f.  @. 

untertl)dnigc  £)iener 
Sacob  SSogt  *)  unb 
@palatinu§. 


No.  168. 


(eodemtemp.) 


Plettnero. 


Epistola  nuncupatoria ,  praemissa  primae  editioni  Locorum 
theologicorum  Melanthonis :  „Loci  communes  rerum 
tbeolog. ,  seu  bypotyposes  theologicae.  Viteb.  1521."  8. 
(15  pl.)  —  repetita  in  omnibus  eius  libri  editionibus  usque 
ad  annum  1535. 

Iuxta   pio  alquc  erudilo  viro  D.  T ilomano 
Plettnero    \_Pastori  Stolbergens^\  Ph,  Mel. 

S. 

Anno  superiore  Paulinam  epistolam ,  quae  Ro- 
manis  inscripta  est,  enarraturi  communissimos 
rerum  theologicarum  locos,  adeoque  illius  episto- 
lae  farraginem  ceu  methodica  ratione  digessimus. 
Quae  lucubraliuncula  cum  in  hoc  tantum  esset 
parata ,  ut  Paulinae  disputationis  argumentum  xal 
tleyftov  quam  pinguissime  iis  indicaret ,  quos  pri- 
vatim  docebamus :  tamen ,  nescio  a  quibus ,  evul- 
gari  coepit,  quorum  mihi,  quicunque  tandem 
publicaverunt,  studium  magis,  quam  iudicium 
probatur;  nempe  quod  ita  scripsissem,  ut  sine 
Pauli  epistola  non  satis  intelligi  posset,  quid  in 
toto  opere  secutus  essem.  Nunc,  quia  mihi  non 
est  in  manu  libellum,  propemodum  iuris  publici 
factum,  premere,  visum  est  recognoscere  ac  sub 
incudem  revocare.  Desiderabant  enim  pleraque 
accuratioremdisputationem,  pleraque  etiamlimam. 
Porro  quod  ad  argumenti  summam  attinet,  indi- 
cantur  hic  Christianae  disciplinae  praecipui   loci, 


*)  Confessionarius  (ut  dicunt)  Electoris. 


511 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


512 


ut  intelligat  *)  iuventus,  et  quae  sint  in  scripturis 

potisshnum  requirenda ,  et  quam  foede  hallucinati 

sintubique  in  re  theologica,  qui  nobis  proChristi 

doctrina  Aristotelicas  argutias  prodidere.      Parce 

vero  ac  breviter  omnia   tractamus ,    quod  indicis 

magis,    quam  commentarii  vice  fungimur,    dum 

nomenclaturam  tantum  facimus  locorum ,  ad  quos 

veluti  divertendum  est  erranti  per  divina  volumi- 

na ,  dum  paucis  tantum  verbis  monemus ,  e  qui- 

bus  summa  doctrinae  Christianae  pendeat.     Non 

hoc  ago,  utad  ohscuras  aliquas  et  impeditas  dispu- 

tationes  a  scripturis  avocem  studiosos,  sed  ut,  si 

quos  queam,  ad  scripturas  invitem.     Nam  in  uni- 

versum  non  admodum  aequus  sum  commentariis, 

ne  veterum  quidem;    tantum  abest,    ut  ullo  meo 

longiore  scripto  velim  quemquam  a  canonicae  scri- 

pturae    studio    retrahere.       Immo    nihil   perinde 

optarim  atque,  si  fieri  possit ,  Christianos  omneis 

in  solis  divinis  literis  liberrime  versari ,  et  in  illa- 

rum  indolem  plane  transformari.       Nam  cum  in 

illis  ahsolutissimam  sui  imaginem  expresserit  divi- 

nitas,    non  poterit  aliunde    neque  certius  neque 

propius  cognosci.     Fallitur  quisquis  aliunde  Chri- 

stianismi  formam  petit,    quam   e  scriptura  cano- 

nica.      Quantum  enim  ab  huius  puritate   absunt 

commentarii?     In   hac  nihil  reperias  non  augu- 

stum;    in  illis  quam  multa,    quae  a  philosophia, 

ab  humanae  rationis  aestimatione  pendent,  quae 

cum  iudicio  spiritus  prorsus  ex  diametro  pugnant. 

Non  sic  detriverant  to  ifiv%ix6v  scriptores,  ut  nihil 

nisi  nv€Vtuarixa  spirarent.     Ex  Origine  si  tollas 

inconcinnas  allegorias  et  philosophicarum  senten- 

tiarum  sylvam,  quantulum  erit  reliquum  ?    Et  ta- 

men  hunc  auctorem  magno   consensu  sequuntur 

Graeci,  et  exLatinis,  qui  videntur  esse  columnae, 

Ambrosius  et  Hieronymus.      Post  hos  fere  quo 

quisque  recentior  est ,  eo  est  insincerior,  degene- 

ravitque  tandem  disciplinaChristiana  in  scholasti- 

cas  nugas,   de  quihus  dubites,   impiae  magis  sint, 

an  stultae.       Breviter,    fieri  nequit,    quin  cauto 

etiam    lectori    saepe   imponant    humana    scripta. 

Quodsi  omnino  prophetia  et  adflatus  quidam  est 

cognitio  sacrarum  rerum,  cur  non  hoc  literarum 

genus  amplectimur,    per  quod  illabitur  spiritus? 

An  non  omnia  sui  sermonis   opera  Deus  efficit? 

Multa  enim  docebit  scripturarum  usu  spiritus,  seu, 

ut  Iohannes  ait,  unctio,   quae  quantavis  humani 


ingenii  industria  non  queat  adsequi.  Nos  certe 
non  aliud  agimus,  quam  ut  eorurn,  qui  in  scriptu- 
ris  versari  volent,  studia  utcunque  iuvemus.  Id 
si  non  videbitur  praestare  libellus,  pereat  sane. 
Nihil  enirn  mea  referre  censeo,    quid  de  publico 

opere  publice  iudicetur. 

i)  Ciili  t  vM 


No.  169. 


(26.  Decbr.), 


*)  Posteriores  editiones:  unde  cognoscat. 


Consiliarii  Elect.  ad  Beyerum. 

Ex  prinia  delineatione  epistolae,  quaehabetur  inTab.Vinar. 
Reg.  O.  fol.  99.  Lit.  M.  M.  —  Manu  Spalatini  passim 
hoc  folium  est  emendatum.  Est  enim  epistola  Cqnsilia- 
riorum  Uucis  Electoris  ad  Beyerurn.  Nain  in  tergo  \e- 
guntur  haec,  manu  Spalatini  scripta: 

2l"n  Doctor  @  f;  r  i  fU  a  n  n  u  e>  (jB  e  i;  e  v)  m  ber  S<tdtf;e 

SJcamen. 

tlnfve  freunbticfye  £)ienft  juoor.  SSefonberer,  guter 
^veunb.  Un§  tanpjt  <m,  vok  £)octor  ^avlftabt  am 
ndd;jt  oeraangenen  «Sonntacj  in  bev  ©tiftfivdje  ju  2BuV 
tcnbevg  folt  gepvebicjt  f)aben,  bap  ev  auf  ba§  funfticje 
^ejl  Circumcisionis  domini,  tt>e(d)ee>  ev  f)atten  mup, 
offenbavtidjen  communiciven  jebevmann,  roev  ba  roolfe, 
suh  utraque  specie  panis  et  vini,  unb  battOV  ein  fuvj 
©evmon  tt>un ,  unb  njoffe  fd)ted)t§  fpvedjen  bie  Conse- 

cration  unb  bie  anbeven *)  afte  aupen  laf* 

fen.    <2olte  aud)  nid)t  mitfenS  fenn  ^afcel ,  2tlmen  obev 
(Sfyovvocf  ju  genanntev  9ttep  an^ujiefyen.     2£o  nun  benf 
affo,  ba&  f)6ven  miv  uncjevne.    £>enn  roie  i(;v  nMpt,  fp:. 
t;at  tton  bev  Unioevfftdt  bev  Sftejjcn  fjalben  nid)t  entltcj) 
mocjen  befd;toffen  wevben.     <3o  bebenfen  miv  aud;,  bap; 
bie  (Sacfje  nod)  nicf)t  cjenugfam  bemocjen,  mie  bie  9?otf)?* 
buvft  tt>of)l  evf)eifd)t ;  ^ubem ,  bap  aud)  $u  befovgen ,  (fa 
mocf)tmef)v  bafuv  angefefjen  roevben,  bap  e§  au3  einen^. 
mutfjttMfficjen  obev  fonberfidjen  3$ornel;men,  benn  au% 
7(nbacr;t  unb  SRotfjburft  ')  bcfd)ef)e,    unb  bap  babur3jj' 
Befdmxruncj  unb  2Cufruf;r  mod;te  errecjt  merben.     2)er*j 
f;atb  ift  unfre  freunblidje  23ttte ,  Styr  wotfet  fofd)eS  cje*. 
bad)tem  £)octcr  ^artjtabt   oon  unfertmecjen  oorfyaf* 
ten ,  unb  bei  it)m  % nfud;uncj  tbun  2) ,  berpjejtatt  9Kep  ju 
tjalten,  ba  biStjer  ber  ©ebraud)  gemefen,  unb  bem  2fm 
jranb  ^u  cjebcn  bi§  bap  bie  &atye  aud)  anber^wo  burcf) 


*)  Nou  potui  coniicere  guid  scriptum  fuerit.      Literae   sunl: 
schirjrnstege. 

1)  und  Nothdur/t  inseruit  Spalatinus  sua  manu. 

2)  und  bei  ihm  Ansuchung  thun ,  Spalalinus  margini  ad- 
scripsit,  et  delevit  verba:  und  zu  erkennen  gebenf  und 
ihn  bitten  solchs  zu  unterlassen. 


K5 


EPISTOLARLM  LIB.  II.     1521. 


514 


fnbere  iperbe  bemogen  roerben ,  wa$  barinnen  0u  tfjun 
nb  »or$unef)men  femt  fofl,  auf  ba$  fo(d)e$  mtt  guter, 
ernunftiger  33orbetrad)tnna,  gefdjetye,  unb  bajj  er  ftcfy 
i  bem  felbft  meife.  £>aran  tt)ue  er  unferm  gndbigjten 
>errn  au-gefaUen.  ttnb  tt>a6  eud)  barauf  bea,egnen 
>trb,  ba&  wottet  un§  nid)t  Derfyalten.  £)a$  serbienen 
>tr  um  eud)  witfig  unb  gut    Datum  *). 


So.  170. 


27.Decembr. 


Friderico  Pr.  Electori. 


A  Seckendorfio  (in  hist.  Luther.  I.  p.  192.)  primum  edita 
,  .ex  autographo,  quod  tuni  Lipsiae  erat,  post  ad  Strobelium 
(vid.  eiusd.  Miscell  Tom.  V.  p.  127.)  pervenit,  nunc  ser- 
vatur  in  bibliotbeca  Norinbergensi,  et  nobis  denuo  de- 
scriptum  est  a  Clar. Rannero.  Germanice  in  Lutheri  opp. 
ed.  Walch.  XV.  pag.  2367.  —  In  actis  Tabular.  Vinar. 
Regislr.  H.  fol.  110.  No.  43.  babetur  huius  epistolae,  la- 
tine  scriptae,  versio  germanica,  manu  Spalatini  in  usum 
Principis  Electoris  scripta,  unde  factum  fuisse  videtur,  ut 
autographon  non  ad  acta  traderetur  a  Spalatino.  Spala- 
tinus  versionem  suam  inscripsit:  „Bott  ben  ivei  SKcinnmt 
oon  3roicfau,  Me  ficrj  ^ropfjetm  unb  2Cpoftctn,  »on  ©ott  $u 
prebigen  au$gefrf)tdft ,  nennen."  —  Rem  ipsam,  narrarunt 
Seckendorfius  1.  I.  et  Spaiatinus  in  annal.  reform.  p.  52. 
Vid.  etiam  quae  infra  leguntur  d.  2.  lan.  1522.  —  Dedi- 
mus  testum  a  Rannero  missum. 

llustrissimo  ac  sapienlissimo  Principi,  D. 
Tridtrico  Saxoniae  Duci,  JElectori,  Lu- 
cernae  Israel ,  Domino  suo  clementissimo. 

llnstrissimae  Gels.  vestrae  gratiam  ac  pacem  Ghri- 
x  opto.  Boni  consulat  Cels.  vestra,  quod  ad 
am  scribere  ausus  sum.  Cogunt  enim  hoc  tem- 
ore  res  summae  et  periculosissimae,  quae  solli- 
itudinem  et  curamCels.  V.  magnopere  desiderant. 
Ist  autem  haec  causa,  quam  proponere  oportuit. 
fon  ignorat  Cels.  V.,  quam  multae  variae  et  peri- 
alosae  dissensiones  de  verbo  dei  in  urbe  Cels.  V. 
ruiccavia  **)  excitatae  sint.  Sunt  et  illheic  l)  in 
incula  coniecti,  qui,  nescio  quae,  novarunt. 
ix  horum  motuum  auctoribus  huc  advolarunt  tres 
iri,  duo  lanifices  ***),  literarum  rudes,  litera- 
js  terlius  est  ****).  Audivi  eos.  Mira  sunt, 
uae  de  sese  praedicant;  missos  se  clara  voce  dei 



*)  Dies  non  adscriptus  est;   sed  fere  scripta  est  d.  26.  aut  27. 

Decbr.  1521. 
**)  Vid.  de  ea  re  Seckendorfius  1.  c. 
***)  Nicolaus  Ciconia  (Klaus  Storch)  et  Thomas  Marx  e*  op- 

pido  Elsterberg.     Vid.  Spalatini  annal.  reform.  p.  52. 
****)  Marcus  Stiibner  discipulus  scbolae  Viteberg.    cf.  Came- 
rarii  vita  Melanchth.  ed.  Strob    p.  47  sq. 
1)  Seck.  illic. 
Iklanth.  OpF.n.  Vot.  I. 


ad  docendum;  esse  sibi  cum  deo  familiaria  collo- 
quia;  videre  futura;  breviter,  viros  esse  prophe- 
ticos  et  apostolicos.  Quibus  ego  quomodo  com- 
movear,  non  facile  dixerim.  Magnis  rationibus 
adducor  certe,  ut  contemni  2)  eos  nolim.  Nam 
esse  in  eis  spiritus  quosdam  multis  argumentis  ad- 
paret,  sed  de  quibus  iudicare  praeter  Martinum 
nemo  facile  possit.  Proinde  cum  vertatur  hic 
evangelii  periculum ,  ecclesiae  gloria  et  pax ,  mo- 
dis  omnibus  efficiendum  est,  ut  his  hominibus 
Martini  copia  fiat.  Ad  hunc  enim  provocanL 
Non  scriberem  haec  3)  ad  Cels.  Vestram ,  nisi  rei 
magnitudo  postularet  in  tempore  maturari  consi- 
lium.  Cavendum  enim  est  simul,  ne  spiritus  dei 
extinguantur  4) ,  simul,  ne  occupemur  a  Satana. 
Dominus  conservet  Cels.  V.  longaevam  pro  salute 
ecclesiae  suae.  Die  lohannis  Evangelistae  anno 
1522  *).     lllustriss.  Cels.  vestrae 

dediticius  s) 

Philippus  MeJanchlhon. 


No.  171. 


27-  Decembr. 


G.  Spalatino. 


Ex  apogr.  Cod.  Dresd.  C.  140.  p.  62  b.   epist.  83.  a  Gers- 
dorfio   descripta. 

Domino    Georgio    Spalatino    patrono  suo 

carissimo. 

balve,  mi  Spalatine.  Vehementer  metuo,  ne 
quid  accidat  illis  in  historia  Apostolica,  credas 
nos  temulentos  esse,  qui  vel  fingamus,  vel  creda- 
mustalia,  ubi  legeris  eas  literas,  quas  Illustrissi- 
mo  Principi  inscripsi.  Et  in  hoc  misi  apertas,  ut 
ante  legeres,  quam  redderes.  Crede  mihi,  neu- 
tiquam  contemnenda  scribo.  Est  spiritus  in  his 
hominibus  **),  de  quibus  scribo,  qualis  qualis 
est,  et  magna  moventur,  quae  nisi  Martinus  in- 
tercesserit,  nescio  quo  sint  evasura.     Non  ignora- 


*)  Annum  novum,  ut  ex  multis  aliis  Iiteris  Melanthonis  et  Vi- 
tebergensium  satis  intelligitur,  tuin  incipiebant  a  nativitate 
Cbristi,  d.  25.  Decbr. ,  quare  errarunt,  qui  hanc  epistolam 
ad  annum  1522.  relulerunt.     Scripta  est  a.   1521.  • 

**)  Loquitur  de  fanaticis,  qui  Cygnea  tum  advenerant  Vite  • 
bergam. 

2)  Seck.  conlemnere. 

3)  haec  non  habet  Seck. 

4)  simul  —  extinguaniur  Seclcendorf.  praetermisit. 

5)  Seck.  deditissimus ,  et  sic  etiam  Strobel.  (vid.Miscell.   V 
p.  127.)  legit. 

33 


515 


EPISTOLAPtUM  LIB.  II.     1521. 


516 


bam  ipse,  non  satis  opportune  ad  Illustrissimum 
Principem  scribi,  ut  ipse  JMartini  copiam  faciat. 
Sed  quo  me  verterem  in  tanta  difficultate?  Tu 
rem  isthanc  iuvabis,  si  qua  ratione  poteris. 
Operam  dabimus,  quod  ad  Amsdorfium  scripsisti, 
ne  quid  exeat  y.aia  xov  /tioxovriaxov  *).  Vale, 
mi  Spalatine.     Die  Iohannis  **)  1522. 

Philippus  tuus. 


No.  172. 


(eod.  aimo.) 


Barih.  Schallero. 


Episl.  lib.  V.    p.  526. 


JSartholomaeo   S challero,    fratri  suo 

ju  2Cnndbercj. 

oalve  mi  frater.  Expectavimus  adventum  tuum 
frustra  aliquandin.  Quare  visum  est,  mittere 
fratrem  ad  te,  declaraturum,  quid  mihi  de  rebus 
vestris  videatur  ***).  Neque  enim  diutius  volui 
differri ,  quod  in  hac  re  non  conveniat  certari. 
Ut  sunt  res  communes  studiorum  nostro  tempOre, 
ut  pietatis  ratio  est,  ut  rei  familiaris  vestrae  neces- 
sitas  est,  visum  est  mihi,  et  te  et  fratrem  Caspa- 
rum  litteras  abdicare,  et  ad  rei  familiaris  curam 
animos  adiicere,  quocunque  tandem  id  modo 
fieret,  fratri Hieronymo  permittere  litteras,  donec 
aliter  videretur.  Quid  enim  si  perpetuo  et  nihil 
aliud  quam  litterae  sitis?  hoc  est,  aut  ventris  aut 
gloriae  pecora.  Et  vereor,  ne  non  sit  e  re  vestra, 
quod  cum  videris  niinium  dissimulare,  idque  apud 
me,  quo  vix  habeas  alium  amantiorem  totius  fa- 


*)  Scriptum  Lutheri  adversus  Arcbiepisc.  Moguntinum. 

**)  lohann.  Evangel.  d.  27.  Decbr.  1521.  Vid.  epist.  anlece- 
dentem.  — -  In  narralioneSpalalini  manu  scripta  de  prophe- 
tis  Cygneensibus,  quae  est  in  Tab.  Vjnar.  Reg.  II.  fol.  110. 
No.  43.  inserta  leguntur  excerpta  ex  epist.  ISIicolai  Amsdorfii 
ad  Spalalinum  haec:  „?fu$  be*  ^>f)ttippfcn  JBtief  roitft  bu 
rounbetfamc  unb  unetfjotte  £>tng  Dctmetccn.  2)otum  bitt  tcfj 
um  @otte6  rotllen,  bu  motteft  fctnen  25rief  meinem  gnabfgften 
.pettn,  bem  <S()Utftirfren  $u<Sacf)fcn,  cntrocbct  fclb$  iibetants 
rootren,  otet  abet  jtt  iibctantwotren  bcfretten.  6$  ift  namttcf) 
cinc  ©acfie,  bie  man  nicht  cctacfitcn  fotl.  35et  Sag  bc$  £ctrn 
ift  nafyenb ,  an  roetc()cm  bct  SDJcnfcf)  bct  ©iinbc  unb  bet  ©ofjn 
bc6  SScttufte  [filius  perditionis]  mitb  offcnbat  tt>ctbcn.  ©cnn 
roit  ftnb  bic,  rocfcfye  bfc  <5nb  bet  SSJclt  etteicfjt  fjflben.  5)et 
'Pbtlippue  ficittc  gctn  gefefjcn,  bajj  fct)  ncbcn  unb  jufamt  if)m 
gcfcfmebcn  fjdttc ;  icf)  f)ab6  i()m  aOct  abgcfcf)(agcn ,  nicf)t  la$  icf) 
micf)  futcfjtete ,  ofcct  bofj  icf)  bicfc  ©acf)c  r>etacf)tete ,  fonbctn  baji 
mcin  3Sctf?anb  Ut  <Sacf)e  $u  gcting  ift,  baoon  $u  ticf)ten  etc. 
Datum  om  ©anct  SobanniUtag  XVC.XXIl." 

***)  Pater  Schalleri  mortuus  erat,  vid.  ep.  ad  Schall.  d.  d. 
1.  Fehr.  1520. 


miliae  vestrae,    tantum   auri  quotannis  in  vanas 
litteras  impendere.      Quare,   obsecro,  convenias 
cum  Casparo,  quid  de  eo  fieri  velis,  et  fac,  agas 
fraterne  et  amice,  nihil  nimium  licenter  aut  fero- 
citer.      Deus  est,    qui  iudicat.      Fac,   per  omnia 
sic  cum  fratribus  tuis  agas,  ut  sentiam,  te  e  spi- 
ritu  agere  vere  Christiano.     Utinam  videas  oculis 
tuis,  quam  haec  sollicitus  scribam.    Obsecro,  agej 
in  re  fratrum  vere  fratrem,  adeoque  Christianum,j 
hoc    est,     conniventem,     modestum,     pacificum,il 
benignum.     Vale.     Ego  tuus  sum.     Hieronymm 
mihi  curae  erit. 

He.ssus  noster  *)  donavit  te  aliquot  nomis- 
matis,    gratus  accipe  bene   sentientis   aniintil 
pignus.     Mitto  tibiGraeciae  nostrae  **)  pri-j 
mitias. 

Philippus  tuus. 
Obsecro,  habe  fratrem,  utdecet,  amanter.jl 


No.  173. 


(eod.  anno  ?) 


Barth.  Schallero. 


I 
i 


\ 


Epistola  ex  autographo  in  bibl.  Cygnea  ab  Hertelio  edita  in 
programmate  „  ©timmen  ouS  bct  3ett  bet,9tefotmfltion  ufyt 
bie  Ginricfjtung  gutct  ©cfmtanftalten ,  nebft  cinigcn  ungc-- 
btucftcn  SSticfen  SRefancfjtljonS,  roomit  ju  bet  fcictlicfjen  9ies 
beiibung  —  cirttabet  bct  Slectot  £ettcf,  3wicfau  1830." 
4.  pag.  21. 

Suo  JBartholomaeo  S challero, 

Salve  iucundissime  frater.  Si  res  domestica,  si 
matris  voluntas,  confectae  iam  et  annis  et  aninii 
moerore,  paterentur  te  domo  evocari,  facile  tibi 
ni  fallor,  consuli  posset.  Nunc  illi  necessitati 
iubeo  ut  inservias,  si  quid  opera  tua  promoves, 
Sin  paruni  proficis,  aut  ea,  quae  tu  curas,  pos- 
sunt  per  alios  administrari ,  avellam  te ,  ita  uh 
arnes,  a  penatibus  tuis,  detrudamque  aliquo,  ulr 
doceas  et  vitae  venientis  subsidia  compares.  Naw 
quod  a  Pythagora  dictum  est ,  turj  inl  %oivi*/M 
non  pessime  aut  incivilissime  dictum  puto.  Porrc 
quaecunque  domi  fortuna  est  tua,  eam  fac  per 
feras  christiano  spiritu,   ne  frustra  te  Tf&eolo^ 


*)  Ioh.  Hessus,  qui  a.  1520  Viteberga  Vratislaviam  se  contulit 
Videtur  igitur  epistola  scripta  esse  ineunte  anno  1521,  nis 
fortasse  ad  ann.  1520  pertinet. 

**)  i.  e.  libellum  ex  officina  Lotlheri ,  qui  primus  Vitehergaij 
graeca  typis  descripsit.  Fortasse  sunt  Aristophanis  Nubesl 
qui  liber  ineunte  anno  1521  ex  officina  Lottheri  prodiit. 


17 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


518 


evai  iudicemus.  Frustra  autem  tS-eoXoyrjOag,  si 
uid  dulcius  aut  amabilius  cruce  Christi  censes. 
mmo  hoc  te  familiamque  beatum  puta ,  quia  ad- 
igimini.  Beati  enim  qui  lugent.  Quae  quum  *) 
itis  magna  consolatio  fuerit ,  tamen  additum  est 
Xoioxip:  quia  consolahuntur.  Falso  beatos 
utat  mundus  fortunatos  illos,  quibus  secundae 
?s  xaxa  vovv  feruntur.  Beati  enim  sunt,  qui 
tgum  illud  %Qr[OT0v  et  leve  onus  Xql Gtov  ferunt. 
lprimis  te  adhortor,  quaecunque  adfinis  tui,  iam 
Jolescerttis  fratris  **)  impotentia  est,  eam  su- 
eres  non  contentione ,  sed  patientia.  An  nescis, 
uod  ab  Apostolo  dictum  est:  alter  alterius  onera 
ortate.  Erit,  erit  haud  dubie,  cum  hanc  tristi- 
ara  felicitate  insperata  mutabit  dominus.  JBene- 
ictus  enim  dqminus ,  ut  Paulus  ait,  pater  mi- 
iricordiarum,  qui  consolaiur  nos  in  omni  tri- 
lulatione.  Ka.ya)  /Lid.la  Tiolld  dlyta  rvvl  naGyu), 
IXa  xa  &£o&8V  olorta.  Fidelis  autem  Deus,  qui 
on  patitur  nos  tentari  supra  quam  possumus. 
ale  xal  iivr\0&ijzi  (piladelqpiag.  Witembergae. 
>uidquid  est,  in  quo  nostram  operam  aut  res  de- 
deras ,  fac  sciam ;  ndvra  yd.o  %oivr]Ow  Goi. 

Philippus  tuus. 

D(eo)  pro(tectore)  ***)  nihil   sis   sollicitus. 

Ora  pro  nobis.  i 


~— 


— 


No.  174. 

Ex   libro: 


(eod.  anno.) 


II.  Baumgartnero. 

Arati   Solensis  Phaenoniena.     Vuittembergae.    8. 


(sine  anno).  Praefatio  Ph.  Mel.  (Secundum  Myliuin  pro- 
diit  hic  liber  an.  1521.)  Recusa  est  haec  epist.  inStrobelii 
Neuen  Beylrag.  etc.   Vol.  II.  p.  229. 

6r/ j/'r;  iq  Kut  Ri^qO  brup  ig    ^Ri-nsiitl 

ItflwiMXfWi r?  ° mfw im$&§y l  Me  l 

rn.JJov-         ffftteifiirirbfl  20*(lfi 
»ednlo  hactenus  operam   dedimus,    ut  eiusmodi 
:riptores  scholae  nostrae  proponeremus,  e  quibus 
raeter  loquendi  rationem  etiam  rcrum  graecarum 


*)  Quum  in  omnibus  autographis  Mel.  fere  usque  ad  ann. 
1527,  quorum  multa  vidi,  saepius  habealur  quorn ,  nullo  in 
loco  autem  epp.  autograph.  quum  legerim,  opinor,  Mel.  hic 
quom  scripsisse. 

**)  Hertelius  edidit  fortis,  et  dixit,  in  autographo  scriptum 
esse/n.s-,  quod  vero  cst :  fratris. 

***)  Hertelius  non  adscripsit ,  an  hic  quaedam  delela  sint  nec 
ne.  Sed  in  explicandis  his#ve'rbis  haud  dubie  erravit.  For- 
tasse  scripsit  Melantlion:  De  pestihta/e,  quod  etiam  se- 
quentia:  „  ora  pro  nobis"  suadent.  Quod  si  verum  est,  cp. 
hand  dubie  mense  Octbr.  h.  a.  scripta  fuit. 


scientiam  delibaret  iuventus.  Nam  efficacissime 
commendari  linguae  studium  utilitate  iudico. 
Idem  mihi  consilii  fuit  in  Arato  edendo ,  auctore 
ad  rerum  naturalium  inquisitionem  apprime  utili. 
Arcebat  Horatius  theatris  versus  rerum  inopes, 
nugasque,  ut  vocat,  canoras.  Quanto  magis  in 
scholis  praestandum  est,  ut  eiusmodi  scriptores 
exhibeantur ,  qui  simul  et  linguam  et  mentem  ex- 
poliant.  Porro  mihi,  praeter  sacra,  a  graecis 
hominibus  cpvGioXoyia  polissimum  requirenda  vi- 
detur,  nempe  quam  illi  ita  sibi  proprie  vindica- 
rint,  ut,  quidquid  praeterea  dc  ea  literis  proditum 
extat,  cum  barbarum  tum  mancum  esse  adpareat. 
Proinde  in  Arato  periculum  faciemus,  qui  plane 
amoenissimam  rijg  cpvOLoloyiag  partem  carmine 
persecutus  est,  Neque  necesse  habeo  operis  ele- 
gantiam  multis  praedicare.  3Idov  ya.o  rj  yudog,  ut 
illi  aiunt.  Argumentum  ccrte  dignissimum  est 
liberalibus  ingeniis,  et  cp.  naturae  studium  per 
sese  honestissimum  est,  et  quia  latinis  poetis  mul- 
tum  hinc  lucis  accedit.  Nam  hunc  fere  in  iis, 
quae  ad  siderum  positus  ac  meatus  pertinent,  se- 
quuntur.  Quod  si  non  extincta  iam  olim  iaceret 
omnis  prisca  eruditio,  per  eos,  qui  pro  scientia 
naturae  Sorbonica  sophismata  docuerunt,  haud 
dubie  omnium  iam  manibus  tereretur  Aratus. 
Videmus  enim ,  quantum  placuerit  veteribus, 
quando  locos  aliquot  latino  carmine  reddiderunt 
nobilissimi  homines,  M.  Cicero ,  et  Germanicus 
Caesar.  Nunc  cum  fatali  illa,  nt  videtur,  clade 
perfunctae  sunt  literae,  cur  non  in  medium  et 
velut  e  carcere  optimum  scriptorem  revocemus? 
Hunc  ego  nominis  tui  auspicio  iucundiss.  Hiero- 
nyme  propter  singularem  eruditionem  et  humani- 
tatem  tuam  exire  in  manus  hominum  volui.  Vale. 
Vuittembergae. 




No.  175. 





— 


(eod.  anno.) 


G.  Spalatino. 


Praefatio  praemissa  libro  rarissimo :  Canones  apostolici, 
promiscue  a  graecis  Episcopis  congesti.  Wiltembergae 
an.  M.D.XXI.  in  8.  2fol.  (Exstat  hic  liber  in  bibl. 
Gymnas.  Goth.)  [Praefationem  recndi  curavit  Strobclius 
in  d.  Neuen  Beytr.   Bd.  II.  St.  2.  pag.  231.     F.] 

Optimo  ac  doctissimo  viro  Georgio  Spala- 
tino  Philippus  Melanch.  S. 

Nullum  agris  tam  infestum  lolium  est,  quam  sunt 
humanae  traditiones  rei  cliristianae,  ut  quam  illae 
35  * 


519 


EPISTOLARUM  LIB.  H.     1521. 


520 


pene   florescentem   adhuc    oppressere.      Id   quod 
apertius  est,  quam  quod  hic  agi  pluribus  debeat. 
Furtim  autem  irrepsit  hoc  malum,  cum  principio 
necessariae  viderentur  observationes  aliquae  et  ce- 
remoniae ,  postca  usu  hominum  sic  confirmatum, 
ut  ecclesiasticae  doctrinae  auctoritas  pendere  vi- 
deretur  e  solis  hominum  traditionibus.     Pauculae 
primum  leges   editae  sunt,    et  eae  tales  quidem, 
quae  libertati  christianae  et  doctrinae  spiritus  non 
ita  multum  *)  derogarent ,  sed  pro  utilitate  cuius- 
vis  temperarentur.      Huiusmodi  fuerunt  hi  cano- 
nes,  quos  apostolicos  inscripserunt ,  non  pessimi 
quidem,  sed  quos  res  ipsa  arguit  recentiores  esse, 
quam  quorum  apostolos  auctores  facere  possimus. 
Porro  est  in  his  aliquam  priscae  ecclesiae  umbram 
cernere,  quicunque  tandem  sint  auctores.     Quare 
putavi  dignos  esse ,  quos  publicarem.    Magna  pars 
ex  lege  mosaica  excerpti  videntur,  additi  plerique 
a  piis,  ut  ndpnret,  pontificibus.      Ouo  magis  mi- 
ror,    cur  in   farragine    decretorum  Gratianus  ab 
haercticis  esse  consutos  crediderit.      Certe  plera- 
que  pie  constituta  hic  invenies,  quae  impie  muta- 
runt  novis  legibus  pontifices  nostri.     Neque  vero 
hos  canones  in  hoc  propono,  ut  pro  sacrosanctis 
habeantur,  optarim  enim  in  universum  nullas  le- 
ges  praeter  scripturain  recipi,  sed  ut  antiquitatem 
ecclesiasticum  aliqua  ex  parte  in  his  contemplen- 
tur  homines  nostri.      Huius  cum  tu  sis,   Spala- 
tine ,  studiosissimus,   volui  eos  tuo  nomini  dica- 
tos  auspicatius  in  publicum  prodire.    Vale.    Wit- 
tembergae. 


No.  176. 


eod.  anuo. 


H.  Tulichio. 


(Epistola  praemissa  libro:  Plutarchi  Sermo  convivalis  pri- 
mus,  quam  fieri  potuit  accuratissime  emendatus.  VVit- 
tembergae  8.  [sine  anno].  —  Prodiit  secundum  Mylium 
anno  1521.) 


hqtuawq)    Jovki%iq) 


,        i  /no.-j 


IVTIQVLTTUV . 


Zo(piOTi)g  ng  naq  a&rjvaiw  iy.av^aoai.o  tovtovI 
Xa%£iv  b\a  Tr)g  (piloooyiag ,  wgre  elvai  avrbv  dia 
rb  oocpiOTeveiv  navTa^ov  aovfifioXov.  noirjg  de 
(7f  Tijuijg  a'£iwoa.bfie\ra    av   ev   naoi    rolg   onov- 


\)  malums  ut  habet  te*tus,  t$\  mendum. 


daiwv  ovfinooioig  qi]Toqevovxa }  xal  wgneq  iofifjv 
Tiva  OVfinooiwv  aoyovTa '  eyw  fiev  ovv  ooi  tovtq 
to  Ovyyqafifia  niftnw ,  fiedoSov  tov  naqa  norov 
(pikooo(peiv .     "Eqqwoo. 


No.  177. 


eod.  anno. 


Lectori. 


Praefalio  libri:  „De  bonis  operibus  Doct.  Martioi 
Lutheri  liber.  Denuo  recognitus."  (In  fine:)  Wittem- 
bergae  apud  Iobannem  Grunenbergium,   M.D.  XXI.  4. 

Philippus  JMelanchthon  Pio  Lectori.    S. 

Quisquis  est,  qui  hunc  Lutheri  commentarium 
de  bonis  operibus  in  sermonem  latinum  conver- 
tit,  nae  ille  mihi  rem  videtur  utilem  et  piam  fe- 
cisse.  Nam  si  linguis  omnibus  ac  gentibus  com- 
munis  est  Christus,  cur  non  in  omnium  linguas 
illius  Evangelium  transfnndatur  ?  quod  hoc  li- 
bello,  ut  alias,  sincerissime  docetLutherus,  cum 
quae  boni  operis  conditio  et  natura  sit,  aperit. 
Qua  in  re  ne  dici  quidem  potest,  ut  fallant  fallan- 
turque  mendaces  quidam  spiritus,  qui  adulterato 
verbo  dei  pro  pietate  impietatem,  pro  bonis  opo- 
ribus  hypocrisin  docuere.  Exiges  crgo  non  illo- 
rum  tantum  traditiones,  sed  et  universam  vitara 
tuam  ad  hanc  a  Luthero  praescriptam  regulam, 
non  aliter  atque  ad  Lydium  lapidem  aurum  solet 
Et  quanquam  immenso  intervallo  dissideant  pietas 
et  hypocrisis,  tamen  adeo  obscurum  discrimen  est,) 
ut  et  spiritualibus  nonnunquam  imponat  supersti-j 
tio.  Ouo  accuratius  haec  tibi  velut  hypograph^ 
pietas  cognoscenda,  versanda  et  relegenda  est! 
iterum  atque  iterum,  quae  tocius  vitae  tuae  cur- 
sum  regat.  Interim  bene  precabere  Luthero,  et 
Evangelio  eius,  ut  et  confirmet  deus,  quod  pei 
eum  operatus  est,  et  disperdat  omnia  labia  lo- 
quentia  mendacium ,  Romanensem  feeem  puto,  e 
Sophistas.     Vale  in  Christo.    Anno  M .  D.XXI. 


No.  178. 


eod.  anno. 


Io.  Draconi. 


Edidit  Melanthon  in  usum  praeleclionum  academieartr 
textum  graecum  duarum  epistolarum  Demostbenis:  „De 
mostbenis  epistolae  duae  elegantissimae "  (sine  loco  e 
anno).  1  pl.  8.,  haud  dubie  Witebergae  apnd  Melch 
Lotther,    ut  putat  Slrobelius.      Ioscrrpsit   buuc    libellun 


521 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


522 


■  .i  - 


lo.  Draconi.  Edidit  ex  libello  hodie  rarissimo  hanc  epi- 
stolam  Strobelius:  „  33on  SracontteS  Cc6en  unb  @ct)rtftcn ; " 
in  ©troocfg  ncuen  58eitragcn  $ur  Siteratur  k.  4.  S3b.  1.  ©t. 
©.15.  —  Simul  haec  Strnbelii  de  Dracone  commenta- 
tio  separalim  a  hibliopola  vendita  est,  inscripta :  D.  %Q; 
t)ann  3)racontte$  naclj  fcincm  Seben  unb  nacfy  feinen  ©chriften, 
Ikfrfjric&cn  »on  ©eorg  Sfjcobor  ©trooel,  ^poftot;  ju  2Bb'hrb. 
SWrnfc.  unb  ?CUborf  1793.  8. 


D.  1 o.  Draconi   Phil.  Mel.  S. 

Solent  cum  benevolentiara,  tum  fidem,  inter  se 
mutuis  muneribus,  quae  §evia  Graeci  dixere,  te- 
statiorem  facerc.  Ego  vero,  cum  nuper  huc  sa- 
lutandorum  amicorum  caussa  advenisses,  homi- 
nem  litteratum  non  alio  rectius  quain  litterario 
munere  donari  iudicans  ex  Dernosthenicis  episto- 
Hs  unam  atque  alteram  delegi ,  quas  xenii  vice  ex- 
hiberera.  Nec  enim  fidei  apud  te  meae  preconem 
mihi  eloquentiorem ,  nec  sanctiorem  testem  De- 
mosthene  parare  potui ,  et  haud  scio ,  an  tu  Grae- 
corum  omnium  hunc  ardentissime  ames.  Quare 
mihi  persuasi,  aptissimum  fore  amicitiae  nostrae 
vel  auspicem  vei  tcqo§evov.  Sic  enim  sentias 
volo,  cum  Demosthenem  excipis,  una  tios  quo- 
que,  tanquam  illius  urnbram,  admittendos  esse. 
Vale.     Wittenbergae. 


No.  179. 


(eod.  aimo.) 


Io.  Bugenhagio. 


Epistola  nuncupatoria  in  :  Pauli  Apostoli  ad  Romanos  epi- 
stola.  (Graece.)  Wittenb.  (Sine  anno.)  pl.  4.  in  8.  Est 
textus  graecus  in  usum  auditorum  cditus.  Hausimus  epi- 
stolam  ex  Strobelii  Miscellan.  P.  V.  p.  6.  Non  autem 
a.  1520,  ut  Strobelius  putavit,  sed  1521  prodiit  hic  libellus 
forlasse  mense  Aprili,  quum  e  Seckendorfii  hist.  Lutb. 
intelligalur,  Bugenbagium  demum  mense  Martio  1521  Vi. 
tebergam  venisse.       ,,Ufp    ^ 

D.    Iohanni   B ugenhagio    Pomerano 
Philip.  Melanch.    S.  D.  *) 

Quod  de  lege  constitutum  erat,  ut  pro  omniura 
aedium  vestibulis  scripta,  fimbriis  item  vestium 
insculpta,  nunquam  non  ob  oculos  posita  specta- 
retur,  Idem  in  Evangelio  tanto  adcuratius  prae- 
standum  erat,  quanto  ad  fingendas  infiamman- 
dasque  mentes  efficacius  est,  quam  lex.  Nam  cum 
illft  mortuas  quasdam  virtutum  umbras  tantum 
obscure  delineet,  hoc  vivacissimum  nobis  exemplar 
vitae,   Christum  exhibet,    nullos  non  animorum 


motus  adspectu  adeoque  gratiosissimi  vultus  sui 
splendore  serenantem.  Et  quid  aliud  nobis 
significabat  ille  nobis  in  deserto  suspensus  serpens, 
quam  in  Christurn,  perpetuo  defixis  ocnlis  pios, 
ut  graeci  dicunt,  dttviQeOdai.  Porro  cum  inter 
sacros  commentarios  plane  non  alius  Christum 
nobis  expresserit  aut  propius  aut  evidentius  hac 
Epistola,  ita  adornavi  eam,  utEnchiridii  vice,  et 
graeca  quidem,  semper  posset  in  manibus  haberi, 
ne  qua  unqnam  ab  illa  vitae  imagine  illoque  sa- 
lutari  vultu  Ghristianae  iuventutis  oculi  deflecte- 
rent.  O  vere  foelices,  quos  hanc  slxova  Christi 
iuvabit  intueri,  complecti,  exosculari,  nocturna 
versare  manu,  versare  diurna.  Qui  e  scholasti- 
cis  disputationibus  Christum  requiret,  is  tantum 
abest,  ut  adsequatur,  ut  pro  Christo  Mosen 
quendain,  imo  ne  Mosen  quidem,  sed  frivolas 
rixas  reperiat.  Nec  enim  dici  facile  queat,  quam 
longe  absint  a  germana  Evangelii  ratione  discepta- 
tiones  illae  scholarum.  Quin  tuo  exemplo,  ca- 
rissime  lohannes ,  Paulo  formandos  nos  permit- 
timus,  quem  quanto  rectius  d-rjlaxov  *)  loywv  vo- 
caverimus,  quam  illi  quondam  philosophastri  So- 
cratem  suum?     Vale.     Wittembergae. 


No.  180. 


29- Mai.  1521. 


. 


*<*  :H>r/^  sidul  * 

*)  S.  D.]  Strobeliua  non  ifa  recte:  „S."     F. 


Mosellanus  ad  Hessum. 

Manlii  farrag.    p.  516. 

Clarissimo  pariter  et  doctissimo  viro, 
D.  Ioanni He sso^  theologo  eximio ,  et  pa- 
trono  swo, 
P.  Mosellanus    S, 

Puer  ille  loannes  Seidlicius ,  quem  superiore 
anno  nobis  accurate  commendasti,  iam  sumptum 
fecit  hic  annum  totum  et  amplius,  Camitiani, 
hominis  ut  mihi  egregie  amici,  sic  insigniter 
docti,  convictu;  ei  enim  adolescentulura  curan- 
dum  commendaram.  Sumptus  autem  quos  fecit 
hactenus,  surgunt  in  aureos  quadraginta;  nam 
tantum  expensum  est  pro  cibo,  potu,  vestibus, 
libris,  medicinis,  sine  quibus  vita  humana  trans- 
igi  non  potest.  Iam  tu  cogita,  quam  indignura 
sit,    bonum    virum  Camitianum    puero    diutius 


*)  Ed.  prineeps:  &vXuxov. 


523 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


524 


credere.      Semel  atque  iternm  scripsit  super  hac 

re  Mattheolo  rtostro,  scripsit  et  aliis ,  sed  hacte- 

nus  frustra:  ut  plane  suspicio  et  mihi  et  Cami- 

tiano    oboriatur,     aliqnid    monstri    ali:     nempe 

adolescentem  natura  praeferocem  a  patre  subinde 

pecuniam  quidem  accipere,  sed  magistro  suo  non 

numerare,  ut  est  iuventus  ad  eas  artes  plus  satis 

ingeniosa.     Iam  cogitare  facile  potes,   hic  pericli- 

tari  fidem  cum  meam,   tum  maxime  tuam.      Tu 

mihi  bona  fide  commendasti  puerum:    cgo  eadem 

tradidi  Camitiano  erudiendum.      Iam  officii  no- 

stri  est,  operam  dare,  ut,  quod  debetur  homini, 

persolvatur.     Bonus  est  vir,  nec  minus  doctus  et 

fidus.      Urge  itaque  patrem,    ut  creditum  solvat. 

Porro  quod  ad  adolescentem  attinet,  Camilianus 

negat,   ultra  se  eius  curam  gerere  aut  velle,  aut 

posse.      In  causa  est  adolescentis  incredibilis  fe- 

rocia:    quam  frangere,    quando  flecti  non  potest, 

saepe  frustra  conati  sumus  multi.      Breviter,   ut 

est  adolescens  egregie  ingeniosus,    sic  indomitus. 

Discit  tamen,    Martem  interim  spirans.      De  re- 

bus    novis  nihil,    nisi  quod  regem  Galliae  aiunt 

nuigno    exercitu    in    Allobrogum    finibus    castra 

metiri. 

Marlini  res  in  tumultu  sunt.  Ipse  nescio 
quo  abductus  est  ab  amicis,  ne  praeda  fiat  hosti- 
bus.  Rerum  facies  tota  mihi  displicet:  sed  fiat 
voluntas  Domini.  Vale,  Lipsiae,  1521,  pridic 
corporis  Christi. 

No.  j8l.  (eod.anno.) 

Iudicium. 

Prodiit  separalim:  tlntctfcfyibt  jrcifrtjen  roettticher  ttnb  (£f)tifts 
ttcfycr.  gromfct)t.    ^phtlippuS  SOiclancfjtfyon.  £agcnan).   (s.  a.) 

pl.  1.  in  4.  —  Strobelius  in  hibliotheca  Melanlh.  refert 
hoc  scriptum  ad  ann.  1521.  Mylius  in  cbronologia  libror. 
Melanth.  hoc  scriplum  non  commemorat  nisi  his  verbis  ad 
annum  1524:  „Scripsit  epitomen  renovatae  Ecclesiasticae 
doctrinae  ad  Principem  Hessorum.  Hoc  scriptum  etiam 
separatim  extat  editum  cum  alio  scripto  Philippi:  quid 
inter  mundi  et  Chrisli  iuslitiam  intersil.-'  vernacula  lingua 
per  Philfppum  prius  editum ,  tunc  autein  ab  alio  quodam 
latinitate  donatum."  —  Cui  Mt-lanthon  haec  scripserit  et 
qua  occasione  nunc  definiri  non  potest. 

Untevfdjieb  jrotfcfyen  roettlid)er   unb   d>r ifi - 

lidjev  gvomfeit. 

$>f)it.  SKet. 

(Js  iji  svoeievtei  gromfeit,  ba  oon  gefcfyvieben  ftef)et, 
eine  ^>eipt  gotttid),  bie  anbev  roeltlid)e.     2Bettlid)c  ^vonv 


feit  nennjet  $>aulu$  gu  ben  $o(offenfevn  oxoixda 
y.ooiiovy  bev  2Be(t  £>vbmtnq.  £)iefe  fiet)t  in  dujjev= 
tid)ev3ud)t,  (Sfjrberfeit ,  ©eberoen,  ©itten  unb  93rdu= 
d)en ,  unb  bie  SSevnunft  ma$  biefe  begveifen.  Sa  fte  ift 
ber  SSevnunft  ingepflanjt  oon  ©ott,  voie  Um  93aum 
ingepflanjt  tji,  baf  er  btefe  ober  anbere  Sftudjt  trag. 
2Clfo  tft  bem  9ftenfd)en  inge^flanjt  biefer  Skvftanb,  bajj 
er  f)dlt,  man  foll  niemanb  befdjdbigen,  man  fofl  ge* 
meinen  gtieb  erfjalten,  man  fotf  3ud)t  erjetgen  oor  yt- 
berman.  2nfo  roeit  jtvecft  ftcf)  menfd)lid)e  gvomfeit, 
alS  roeit  menfd)lid)e  SSernunft  oon  if)v  felbft  fefjen  mag. 

(SS  fann  aber  menfcf)Iid)  SSernunft  oon  if)v  fetb 
nid)t§  geroijj  befcfyliefjen  oov  ©ott.  £)enn  ob  fte  fd)on 
t)dlt,  ba$  ein  ©ott  fet),  unb  f)6vt,  ba$  er  vi.d)ten 
roevbe,  roctle  axid)  felig  macf)en  bie,  fo  ifm  et)ven,  ben; 
nod)  lajjt  ftd)  bte  SSemunft  teid)t  beroegen,  bafs  fte  ftct) 
entfc^e  oov  feinem  ©erid)t,  unb  Idpt  if)v  allroeg  trdroen 
[trdumcn],  bie^otle  fen  ntd)t  fo  j)eifi,  ©ott  fep  nid)t 
fo  grewtid);  bieroeit  fte  ftet)t,  t>a$  fo  groper  SJJuttjroitte 
oft,  roie  fte  meint,  ungeftraft  bteibe. 

SSiet  roenigev  f ann  bie  SJevnunft  faffert ,  bap  ©ott 
©unbe  oevjeitje.  <Ste  t)dtt  tt)n  nid)t  fo  fveunbtid)  unb 
fo  aut,  baf  ev  ftcr;  unfrev  fo  arop  annetjme,  aud)  tdft 
fte  ftd)  nid)t  bebunfen,  ba$  ©ott  fo  nat)e  um  un§  unb 
bei  un^  fen,  bap  ev  tn  atlev  S^ott)  feine  2Cugen  auf  un§ 
tjabej  fonbern  fte  erbid)tet  it)r  etnen  ©ott,  ber  broben 
ft|c  unb  taffe  un§  fdjaffen ,  roa§  roiv  f onnten ,  mie 
benn  bie  ^oeten  Iovem  befd)veiben,  bap,  i>a  itnt 
St)eti6  fud)t,  roa^  *)  ev  nidjt  ba^eim,  fonbcrn  roa§ 
in  einerScct)  tn  %eti)iop\a.  Itnb  bie  Cretenses  t)aben 
lovem  gcmaf)lt  ot)ne  SDtjren,  bamtt  fte  gu  oerftet)en 
gaben,  t>a$  er  ung  nid)t  ert)6rt.  Unb  fotdjeg  ftnb 
f urroatjr  roetfe  2eutc  geroefen ,  t)aben  bie  S^atuv  menfd)j 
tic^ev  SJevnunft  root)l  angefet)en,  itnb  tyabcn  ®ott  at- 
mat)(t,  roie  bic  SSevnunft  oon  i()m  t)dtt.  2Ufo  fagt 
aud)  ©ott  in  bem  $)fatmen :  bev  ^)eiben  ©ott  \)a- 
ben  ?Cugen  unb  fet)en  nid)t,  *£>t)veh  unb  t)6; 
vcn  nid)t.  ©o  ifl  nun  oonn6tt)en,  bap  roiv  eincn 
©ott  t)aben,  ben  roiv  bafuv  fyaben,  ba$  ev  un§  fet)e 
unb  t)6re. 

S)teroeit  nun  ba§  bie  SScvnunft  nicpt  fann  ober 
begveift,  fo  fyat  ©ott  feincn  (Sotjn  tn§  gtcifct)  a> 
roorfen,  i>a$  er  un§  bcS  SSaterS  SSillen  oovtjiette, 
So^.  L,  unb  unfre  S5ttnbt)eit  unb  ertogene  v^ctnung 
oon  ©ott,  famt  atle»  ©unben,  bie  ba  fotgen  au§  foU 


*)  i.  e.  rcar. 


525 


EPISTOLARUM   LIB.  II.     1521. 


526 


a)er  231inbl)eit,  roe<jnel)me,  unb  bert '  fjeiligm  ®ei|t  au§= 
goffe,  bamit  roit  in  roat>re  (grfenntmfj  ®otte§  fdmen. 
£>a$u  f)elfen  feine  unfrer  SSerf  e  ober  2*erb'tenff. 

..£    .nyjmgw  s}*W  e^m  ^n««?i»<x4«t3iio  >;np 

©wfsS  tft  nun  gottttc^e  $tomfeit  nt  unS,  bie 
(5f)riftu6  in  \m$  rotrfet  mit  bem  I)ci(icjen  ©eift,  ba$  ift, 
toenn  unfer  4)ev$  oom  r>ctttgen  ®eift  beroegt  roirb,  bafi 
eS  erfd)rtcft  oor  bem  grofjen  3ovn  ©otteS  oon  unfrcr 
(Sunben  weam,  unb  ergreift  Die  ®nabe  unb  SSer= 
3eif)ung,  ber  <3unben  burd)  Gfjriftum,  unb  empfal;et 
alfo  Sroft,  unb  gewinnt  cin  ft'd)er,  fropcf)  f)er$l)aftige 
3uocrft'd)t  $u  ©ott,  ba$  eS  ftd)  mutfjigtid)  ®ott  er^ 
gibt  tn  atten  2lnftopen,  unb  oerftefjt  ftd)  ®ute$  511  ©ott, 
unb  merft,  baf  er  allentyalben  ein  2Cuffef)en  auf  unS 
t>at,  unb  roirf  ct  um  un3  in  atfen  Greaturcn,  erndf)ret, 
(>anbf)abt,  erf)d(t  affe  (Sreatur.  <Sola)e§  befd)teupt 
(i.  e.  uberaeugt  ftd))  baS  £er$  oon  (Sott  geropd), 
100  ber  f)eifige  ©eift  ift,  ber  oon  <3ott  tn  un§  alfo 
3eugnif  gibt,  3of>.  16.  et  dtom.  8.  £)iefe5  gemip*5e= 
!|d)licpen  (i.  e.  geroiffe  Ueber$euguna)  nennt  $>aulu$  ju 
>en  ^otoiJern  am  2£nbern  nlriQocpoQiag. 

<3ofd)e  <£rfenntnu3  ©otteS  unb  fofd>er  ©(aube  ijt 
jottftdje  ^romfeit  tn  un§,  bie  ©ott  oornefmtlid)  for* 
)ert,  n>te  er  fprid)t  Sof).  17:  bie$  tft  ba§  ewtge 
*eben,  ba£  man  fenne  ben  SSater  unb 
5f>riftum.  Unb  2Cbacuc  fagt:  ber  ©ered)te 
„ebt  feineS  ©laubenS.  m  mtrfet  aud)  fotd>er 
,Blaube  in  un§  ein  bemutf)ig  £er$,  ba§  ba  fitf)tt,  rote 
oir  bitlig  unterroorfen  fotlen  femt  atten  (Sreaturen ,  roie 
SfjriftuS  tft  roorben  ber  niebrigfte  unter  atten  9tfenfcf)en, 
Sfaid  53.  £)emt  roann  ba6  Jper$  ftefjet,  roaS  e§ 
wf)!  oor  <3ott  oerbienet  f>abe,  unb  roie  gndbigtid)  e6 
»od)  bcQnabct  unb  begabt  fet>,  fo  fann  e$  ftd)  ntd>t 
nttjatten,  e§  mup  fid)  fetbft  oernid)ten  unb  untermer^ 
en  jeberman,  jeberman  bienen  k.  Unb  mte  ber  tyi- 
ige  ©eifl  rein  ift,  atfo  roirb  etn  feufc^  rein  £er$,  ba$ 
a  erfd>rtcft  oor  unfeufdjer  2uft  unb  Segierbe.  2Hfo 
pria)t©ott,  bap  er  mU  etn  neu  Seftament  anrid)ten, 
Merem.  31,  unb  fein  ©ebotl)  nid)t  tn  etne  ^afct, 
onbern  in  unfre  ^er^en  fdjreiben,  bap  mtr  tl)n  fen= 
en-,  unb  faat  efatd  45,  er  motle  ^inber  maa)en, 
ic  ©ott  leljre. 


• 


. 


^>ier  ftel)cft  bu,  mie  ein  d>riftttc^  £eq  gefd)icft 
i.  e.  befdjaffen)  ift.  2Bo  nun  baS  ift,  oa  ift  ©ott. 
Jeben  bem  iffc  nun  dupertid)  gromfcit  obcr  3ua)t,  bie 
nS  oor  ©ott  nid)t  redjtfertia,  maa)t.  ^)enn  red)te 
iromfeit,  bie  foU  Seben  fenn,  barum  aHein  ber  ©eift 
^rifti  in  un§  ift  lebenbigc  gromfeit. 


2(euper(id)c  £>rbnuna,en  jcrgeljen  mit  bem  Sleifd;, 
unb  Ijaben  fcin  Scben,  barum  fonnen  fte  avtd)  ntd)t 
Scben  ober  fromfeit  cjeben,  ^otoff.  am  anbern.  2Bo 
aua)  fo(d)e  duper(id)c  Sromfcit  atl«in  ift,  ift  nttr 
^)eud)c(ei. 

21eupcrlid)c  gromfeit  ift  cjar  gefapt  jum  drften 
tn  bie  ©croalt,  meld;e  bie  Sdjrift  baS  ©d)mert  nennt; 
unb  roie  un§  ©ott  bem  (Sd)roert  unterroorfen  I>at,  alfo 
forbert  er  aud)  duperlicl)e  3ud)t  unb  ©itten,  metd)e 
me'ltlid)e  ^bricjfeit  grieben  §u  crljatten  einfe|t.  Unb 
ift  man  wettlia>r  Obrtgfeit  ©cl;orfam  fdjulbicj,  fo= 
fern  fie  nid;t§  miber  ©ott  gebeut  ju  tljun,  ob  fte 
fd>on  fonft  mtt  ©emalt  fuljrt  *);  benn  6(;ri^ug  fagt: 
mer  bid)  bvingt  cine  S^eile  $u  geljen,  mit 
bem  cje^e  ^roo. 

3um  2Cnbern  ift  dupcrlid)e  gromfeit  ^mber^udjt 
oon  ©ott  gebot()cn,  bie  man  nennet  nmdaywyiav, 
roc(d)e  nid)t  cjott(td)e  ^romfcit  ift,  fonbern  eine  du$er= 
lid)e  Uebuncj,  febod)  oon  ©ott  befol)len  ben  Zeltexn, 
ba$  fte  bie  ^inber  oor  cjroben  (Sunben  bemal)ren ,  aia 
roenn  man  ^inber  ober  cjrobc  geute  $u  faften ,  a«  be= 
tljen,  au '^trdjengeljen,  tn  fold)en  ^leibern  ju  cjel)en 
gcrooI)nt,  ©alat.  am  oierten.  2BaS  ba§  ©d;roert  nid;t 
forbert,  lapt  ©ott  freij  bod)  bap  man  ber  Ziebe  aud) 
ba  biene;  alS  mo  ^inber  ober  fd)road)  ©cmiffen  ftnb, 
ba$  man  benen  biene  in  iljrer  ^Blobigfeit. 

2Benn  aber  nun  ?)rebiger  fommen,  unb  cjeben 
oor,  Qbttlid}e  ^romfett  ftanb  (beftelje)  in  gaften  ober 
foldjen^adjen,  ober  roeltlic^e  Dbrigfeit  forbert  fold)e§, 
alS  mdren  es  (StucEe,  baoon  bie  Ctyrifttidjf eit  ftanb 
(bcftel)e),  foH  man  I)ie  roibcrftreben  unb  bcfennen, 
roa§  djripdje  ^romf eit  ift,  unb  unfer  Sebcn  barob 
laffen ;  benn  roir  fotten  un§  nid)t  mit  ($5eroa(t 
mehren. 

^Dtef  atlcS  ift  cjefaffet  in  bic  $el)en  ©ebotl)e. 
^)enn  ba§  erfte  forbert  ben  ©lauben,  fo  ©ptt  fprid)t: 
icl)  bin  ®ott  bein  £crr.  S)ieroeil  er  ftd)  um 
fern  ^errn  nennt,  mid  er  mit  un£  %\i  tl)un  Ijabcn. 
Iiem:  td>  bin  ein  ftarfer  (Siferer,  ber  bev 
SSdtev  9^iffetf)at  ftvaft,  unb  tl)un  95arml)er= 
aigfeit,  unb  roill,  ba$  man  ftd)  $u  i\)m  roenbe,  bann 
er  ftrafe  unb  Ijelfe.  2)a§  anbere  ©cbotl)  forbert, 
bap  man  feinen  ^amen   ba^u   braud)c  unb   rul)me, 


*)  i.  e.  roenn  fle  aucf)  fonf!,    ncimHt^  aufcr  bcm  $aUt  U6  2Bv 
b«fptucr)&  gcgen  cin  gb'Wuf)e6  @efe|,  ©ewalt  braur^t. 


£27 

bop   er   ber  £elfer  unb  SRid>ter   fet>,    mie   gefd>vie= 

ben  tjj  Soel  am  anbevn:  roer  ben  Slamen  ©ot* 
te$  anruft,  bem  roirb  geijolfen.  23a§ 
britte,  bafj  ©ott  attein  in  unS  wirfe.  £)a§  oierte 
unterrotrft  un§  ben  TCettern  unb  afler  Dbrigfeit.  2)a$ 
fttnfte  forbert  Ciebe,  ba$  fecijSte  £eufd)f)eit.     £)a8  a<&* 


EPISTOLARUM  LIB.  II.     1521. 


528 


te  *)  Sieb  j  ba$  neunte  ttnb  $ei)ente  forbera  ein  rein  $eti 
oon  atten  fleifd>lt4)en  23egierben.  <Sold)e  9teimgfeit 
brittgt  mtt  ftd)  ber  fjeilige  ®etfl. 

*)  Fortasse:  ba$  \iebtnt«  Bltb  arf)t«.  Ita  ceite  mana  an- 
tiquiss.  in  exemplo  impresso,  quod  cit  in  bibl.Golh.,  emen- 
datum  legitur. 


. 


■ 


■nsms  i  ij.tr 

ih(I  ijtt  $0  jh  §i»(t      .n  3  )  !'0  d  s  g    d^flcfj    m  - 

'  tfwitf  £»(£      /jfrim  8mJ  m  jiisite 


PHILIPPI    MELANTHONIS 

EPISTOLARUM,  PRAEFATIONUM,   CONSILIORUM 

LIBERTERTIUS, 

COMPLECTENS     EA,      QUAE     5CRIPSIT     ANNIS     1522  — 1526. 


Mei.anth.  Opkk.   Voi.  I.  2.  34 


:',  :l  ;■!'  "-  ili  n. 


h.  182. 


152  2. 


1. 1 


an. 


lelanthon    et   Amsdorf.    de    prophetis 
Cygneensibus. 


'  iP.  ?^ral!iT0ne  SPa,atini  iQ  Tabul.  Vinar.  Registr.  H. 
*oI.  110.  No.  43.  —  Acceptis  epistolis  Melanthonis  et 
Amsdorni  de  prophetis  Cygneensibus  Dux  Sax.  Elect.  Me- 
Janthonem  et  Amsdorfium  die  Circumcisionis,  sive  d. 
1.  Ian.  1522,  in  oppidum  Prettin  venire  iussit,  ubi  per 
Hauboldurn  abEinsideln  (Consiliarium)  et  Georgium  Spa- 
latinum  e*  ns  quaeri  iussit :  „was  sie  doch  bewegt  batte, 
fteiner  Churf.  Gnaden  von  diesen  Sachen  so  beweglich  zu 
schreihen."  Ulerque  ibidem  suam  sententiam  eodem  die 
Jittens  mandavit,  et  missis  ab  Electore  tradidit  — 
Responsum  Electoris  vid.  d.  2.  lan.  1522. 

[A.    Melanthonis   senterttia  de  prophetis 

Cygn.) 

.nfdncjtict)  ijt  bie  <3aci),  fo  mict)  bmtQt,  atfo  ercjan= 
:n.     e§  fepnb  in  die  lohannis  Evangelistae  gu  mir 

SBittenbercj  fommen  (Stauo  (Storcf  mit  0weien  feu 
k  ©efetten,  mir  angegeigt,  roie  ftd)  etlicf)e  (Smporung 
fooben  0u  Smitfau,  unb  fonberlid)  oon  roecjen  baptismi 
|rvulorum  unb  fidei  alienae ,  unb  ftd>  auf  Docto- 
Im  Martinum  berufen.  $ab  barnaci)  infonbert)eit 
<t)6rt  einen  unter  ben  £)reien,  cjcnanntM^ra^T^o- 
h,  bcr  mir  gefagt,  roie  bap  er,  bercjleict)en  auct) 
MorcB,  fonberfidje  unb  cjemiffe  unb  offenbare  ©efprdct) 
m  ©ott  t)abe,  bod)  npnbert  aud)  nicrjjt  prebige,  benn 
io  unb  roa§  u)n  ©ott  f)eife.  £ab  fo  rief  oon  it)m  t?er= 
jerft,  baf  er  ber  <3d)rift  ®inn  red)t  f;at  in  ben  rjoct)* 
tn  unb  sornefmtjten  2lrtifetn  be§  ©faubenS,  roieroobt 
t  einc  fonbertid)e  SBetfe  $u  rcbcn  fuf>rt.  $ab  aud)  »or 
nem  I;atben  Sat;r  mit  biefem  $carco  bi&putirt,  t)at 
«>er  bie  &it  oon  ben  gottfidjen  ©efprddjen  nid)t  gefagt. 
•  ab  atfo  bie  <Saci)e  bei  mir  t)in  unb  roicber  bebaci)t,  fon= 
irlict)  bieroeil  ftc  anjeicjten  fotd)  2Cufrut)r  $u  Smicfau  be= 
ucjt,  unb  mcgtict)  meiter  gu  bemecjen;  unbcjebact)t,  bic= 
ttil  fotd)c  @mr>6runcj  nid;t  mit  ©emaft,  fonbern^or; 
to  mit  <3ct)riften  unb  iudicio  spiritualium  hominum 

jtilten  fepnb,  bafj  oonnoti)en  rodre  in  btefer  (Sact) 
octoris  MartJni  iudicio,  fonberfici)  bieroeil  fte  ftch 
<if  Doctorem  Martinum  berufen. 


<£&  feinb  furwat)r  $mo  Qaaestiones,  bie  nid)t  314 
»eract)ten,  unb  cjefat)rtern  fieuten  benn  id)  bin  unb  ber 
cjemetne  £aufe  moct)t  gat  fci)ajfen  mad)en.  ©ebad)t 
auct),  ber  Seufet  rootft  un§  an  einem  roeid)en  £)rt  an- 
greifen.  gg  I)aben  ^ugujiinug  unb  berfetbigen  3eit 
»tete  anbere  met)r  oiet  bi^utirt  de  baptismo  parvulo- 
rum,  unb  menig  au6Qerid)tet,  unb  2Cua,ujtinu§  bebitft 
jtct)  be§  gemeinen  S36fen  *)  unb  beS  atten  ©ebraud)§. 
J)octor  g»artinu§  toeif  root)!,  ma§  biefe  Quaestion 
t)inter  ftct)  fjat.  Unb  ba§  ij!  summa  summarum  mei^ 
ner  (Sor^en  noct),  unb  »ormatg,  gemefen. 

t  9»ici)  r)at  mci)t  fonbertid)  bewegt,  n>a§  fte  »on 
90ttttd)en  ©efprdd)en  fagen,  unb  bera>td)en.  ©enn 
fotd)e&  tn  feinem  SSertt)  jtef)et,  unb  nici)t§  baran  gete, 
cjen,  anber§  benn,  ba$  burd;  fotc^en  ©djein  meitereSBe^ 
fct)roerungen  mod)ten  »orgenommen  werben.  ®iefe 
Quaestiones  aber  de  baptismo  J)aben  mtd)  meinegSSe^ 
bmtfen§  bittig  UmQt. 

<Sofd)e  antiegcnbe  9lotf;  t)ab  ict)  niemanbo  miffen 
forbcrttct)er  an^eigen,  benn  unfern  andbigtfen  ^errn, 
af§  emem  ct)riftticf)en  (5t)urfurjten  unb  biefer  3eit  einigen 
^cfjut^er  Ecclesiae,  melctjem  bM$  in  fofdje  (Sact)c  ^u 
fet)en  .aujtet)et.  mtte ,  mein  gndbigfter  ^err  rootte  mein 
6ct)rcibcn  gndbiger  Stfeinung  oerftet)en. 

(B.     Amsdorfii    sententia.) 

£>e$  Siccntiaten  2Cm§borf§  ©djreiben  an  £ert  §a\\; 
bofbcn  oon  ginftbetn  unb  ben  (Spatatinum  ijt  biefeS 
£Serm6gen§**)geroejt: 

(Bunjtige  liebe  ^)errn.  Siemeit  biefe  Ccut  oon 
3roic!au,  roie  mict)  $t)iti)>pu§  berict)tct,  ftct)  rut)men, 
bap  fte  ben  ©eitf  ©ottc§  f;aben,  unb  mtt  ©ott  reben, 
auct)  barju  au§  ber  ©ct)rift  cjefc^icft  fei;n  unb  geifttict) 
reben  foUen,  be£t)afben  fte  benn  ju  Sroicfau  eine  Sedi- 
tion  gemad;t  t)aben :  fo  t)ab  ict)  fur  gut  ancjefet)en,  fotcfjg 
meincm  gndbigjtcn  ^errn  an^eicjen,  auf  ba$  aud)  ber 


*)  i.e.  mit  bct  ectjre  »on  bcr  Cir6funle. 
**)  »•  e-  3nf)attg. 
34  * 


555 


EPISTOLARUM    LIB.   III.    1522. 


5S6 


uttS  tticr)t  ein  2Cufrut)t  unb  (Emporung  roerbe,  auf  bajj 
aud)  nid)t  fo  batb  mit  ©eroatt  unb  ©ertd)t  fte  uttoert)6rt 
gebdmpft  roerben,  fonbern  baf  ntan  mit  ifjnen  au§ 
ber  <3cr;rift  unb  SSernuttft  crfllid)  Ijanbelt,  bieroeil  fte 
ftd)  auf  bte  <3cf)rtft  unb  ben  ©eift  ©otte§  berufen,  auf 
bap  roir  ba§  SBort  ©otte§  tn  if)nen,  ob  fte  Qteid)  bofe 
unb  unredjt  rodren,  ntd)t  oerad)tett.  Sd)  r)ab 
aud)  berfjatben  mtt  if)tten  nid)t  rebett,  nocf)  fte 
nid)t  fef)en  roottett,  ba  icf)  in  ber  <Sd[)rift  ein  neuer  <Scf)ik 
ter  btn,  unb  fte  fo  fjofje,  unerr)6rte  £)incj  oorgeben. 
SXan  fott  fo  batb  itnten  ntd)t  gtauben;  man  fotl  fte  aber 
aud)  nid)t  t>erad)teti,  bi5  fte  oerf)6rt  unb  eraminirt 
roerben. 


No.  183. 


2.1 


an. 


Acta  ab  Einsiedelio  et  Spalatino  cum 
Melanthone  et  Amsdorfio. 

+  Ex  narratione[manu  scripta  de  prophetis  Cygneensibus  in 
Tabular.  Vinar.  Registr.  H.  Fol.  110.  No.  43.  —  Prin- 
ceps  Elector,  perlecta  sententia  Melanthonis  et  Amsdorfii, 
ipsi  transmissa ,  utrique  per  Einsidelium  et  Spalatinum 
haec,  quae  iam  sequuntur,  responderi  voluit. 

2(uf  ben  £)Otttter§taa,  ben  acr)tett  <St.  <Stepr)anu§  be£ 
t)etlicjen  erften  9Edrtt)rer§  *)  oor  Sttittaa,  f)abett  au§ 
95efet)t  meineo*  andbicjjten^errtt,  be§@f;urf.  3U  <3ad)fen, 
$err  ^aubotb  *>on  (Sinftbettt  unb  ©eorgiuS 
(SpalatittuS  gcttattntett  Sftaajfter  tyfyilipp  9£e= 
lattd)tt)Ott  unb  Sicetttiaten  2£m§borf  rtacfyfolQenbe 
SReinuncj  ana^eigt. 

Stteitt  gttdbicjfter  #err,  ber  (§r)urfurft  3U  @ad)fett, 
t)ab  fie  attein  barum  tajfen  erforbern,  bamit  fein  @t;f,©. 
mocje  in  (Srfafjruna,  fommen,  roa§  fte  bocf)  oerurfad)t 
fjab  <S.  (§f)f.  ®.  fo  beroeglidjett  3U  fcf)reiben.  2£eit  benn 
©.  @.  ©.  au§  itjren  fcf)riftlid)en  23erid)ten  nid)t  oermer= 
f en ,  bap  bte  Urfacfyett ,  fo  fte  itt  fotcfyem  <Sd)reiben  r)dt= 
ten  beroecjt,  fo  cjrop  ttnb  barnact)  rodrenj  berfjalbett 
tjdtte  @.  6.  ©.  bep  SSefdjmeruttCj,  ba$  fte  bie  <Sad)e 
auf  ©.  6.  ®.  fd)iebctt  roolftett.  2)etttt  ©.  (5.  ©.  rouf= 
tett  atS  ein  Saic  unb  ber  tjeil.  (Sdjrift  unerfatjrett,  ntd)t, 
ma$  in  bem  gecjen  ben  SOtdnnern,  bie  ffd>  fur  pro^^eti= 
fa)e  unb  apojtotifdje  unb  oon  ©ott  cjefanbte  2eute  au§^e= 
ben,  fottt  oorgenommen  toerben.  SSeit  fte  benn  anjeigs 
ten,  ba$  man  fte  etjer  mit<Sd)rift  unb  S5ernunft  foltt 
untermetfen ,  benn  mit  ©eroatt  unterbrucfen  unb  bdm^ 


*)  Stephani  Protomartyris  octava  ;  i,  e.  d.  2.  Ianuarii. 


^jfen,  fo  roottt  e§  ©.  (5.  ©.  tn  it)r  SSebenfen  jletten,  wte 
unb  burd)  toett  gebac^te  SJldtttter  fottten  untermeifet  mer» 
bett.  ©♦  @f).  ©♦  toupt  aud)  tiict)t,  roaS  ©utS  barau^ 
erfotgen  m6d)t,  roenn  man  ftd)  tn  S)i§))utation  mit  bea 
fieuten  begeben  fottt.  £)entt  it)nen  mdre  unoerbor^en, 
ma§  tjieoor  au6  anbem  2)i§^utation  unb  ber  ju  2ei^igt 
©ute§  erfotgt  t)dtte.  2Benn  *)  bie  Sincj  rodrett  je  ldn= 
ger  je  metjr  uttb  atfo  eittgertifett,  baf  fte  ju  SStttenberg 
uberatt  fur  ^e|er  cjefc^olten  wurben.  ©ie  3U  SBtttett: 
berg  t)dtten  bereit  genug  auf  ber  Stabet,  uttb  burfl 
roartid)  ftd)  mit  biefen  fieutett  tticr)t  a\xd)  belaben  5  b 
meit  bie  (&ad)  ben  2(rtif  el  oon  ber  Sauf  ber  ^inber 
lancjet.  ©arau§  (S.  (§.  ©.  nid)t  fonttt  ermeffen,  roal 
©ut§  ermad)fen  fottt,  voenn  man  gleid>  oiet  baoon  bity 
tirt,  Unb  fottt  oietteid)t  beffer  fepn,  ba$  man  baoot 
nidjt  bt§|)utirt,  bentt  bap  matt  oiel  baoon  t)anbettj  3» 
oor  roeit  @anct  2fuguftin  baroon  gefdjrieben  t)dtt,  uni 
ber  cjemeinen  SWeinuttg  Sufatt  gebe;  roetdjer  <St.  3(« 
guftin  t)ieoor  in  ber  Unioerfitdt  3U  SBittenberg  in  fo  gro 
fen  (Et)ren  cjet)atten,  bap  fte  ^um  metjrertt  St)eil  ftc^  fei 
tter  2et)re,  al§  ber  bejtdnbigen  unb  red)tfertigen  getjattei 
tjdtten.  Unb  rodre  e§  ebett  einSSunber,  ba$  bie  2eu 
mer;r  oon  ber  Saufe  ber  $inber  fottten  roi|Jett  /  betttt  be 
r)eitige  uttb  getet)rte  Skter  ^ugujtin  fottt  geroupt  t)abert. 

2Bot)t  roupte  @.  (5t)f.  ©.,  baf  ©ott  ber  2tamdc| 
tige  burd)  ^tfdjer  unb  anbere  gcringe  unb  oeradjtcte  £eu 
grope  unb  rounbertid)e  Sincj  getjattbett,  au§gerid)t( 
unb  geroirft  t)dtte,  t)iett  e§  aud)  bafur,  bap  ©ott  noi 
mat§  fonnt  unb  oermod)t  burd)  oeradjtete  $)erfonen  bet 
gteid)Ctt  3U  roirfcn:  ob  aber  biefe  ^dttner  fotdje  2» 
rodren,  burd)  roetd)e  ©ott  aud)  fotdje  S)ittg  r;anbet 
roupte  man  nict)t,  fonbern  rodre  3U  beforcjen,  it)r  SSo; 
gcben  rodre  met)r  eine  SSerfutjrung,  benn  ein  SSeftati 
tn  2Sat;rbcit,  roeit  fte  oon  ben  ^auptfadjern  [^)aup 
urtjebern]  ber  ^mporung  unb  2Cufrut)r  3U  Srpicfau  fe; 
foltten,  unb  3U  furctjtcn,  mie  fte  aud)  fetb§  fdjretbe 
fte  modjten  3U  SBittenberg  aud)  @m|)6run9  anrid)teru 

<S.  (St)f.  ©.  rootttcn  itjnen  aud)  oertraultd)  rttd 
oert)atten,  bap  feincr  6t)f.  ©.  oon  it)rcr  6t)f.  ©n.  S3n 
bjern  unb  ^Settern  oon  ber  (Sm^orung  unb  3Cufrut)r 
Sroicfau  gefcfyrieben,  unb  etltd)c  2trtifct,  fo  3U  Sroicfc 
erregt,  3ugefd)tcft  rodren  roorben,  unter  weld)en  %n 
fetn  ebett  ber  oon  ber  Saufe  ber  unmunbigen  ^inb 
aud)  einer  rodre;  at§  ndmtid),  ba$  etlidje  ^roeifetn,  ( 
ber  ©taube  ber  ?)att)en  bem  $inb  3U  ber  Xauf  bet)itlftid 
etlid)e  oermeintcn,  otjne  bcn  ©tauben  feticj  3U  roerbe 
^ttidje  a,ebett  att,  al&  rodre  bk  gotttidje  ©djrift  ^urSe^) 


*)  Legendum :  jDcntl. 


537 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1522. 


538 


.  Dec  S0?cnfd>en  unfcdftig.    £)enn  bec  SKenfcf)  mupt  aUein 

Duccf)  t>m  ©eijt  gelecnet  roecben.    £)ettn  f)dtt  ®ott  ben 

2Rettfd)en  mit  ©efd)cift  rootten  gelemt  $hm,  fo  f)dtt 

Ef  un§  oom  #immel  fjecab  cin  23ibtien  gefanbt.    Item, 

fuc  bie  Sobten  rodce  nid)t  $u  bitten,  unb  anbcce  gcau= 

rfamc  Unact,  t>U  bec  «Stabt  Sroidau  einen  uncf)cifttici)en 

$3)tclacbifd)en  Sftamen  mad)tcn. 

(SoUten  nun  becucte  £eut  ju  Sroidau  etroaS  mit 

#ufcuf)c  unbittigeS  ttocgenommen  fjaben,   unb  becucte 

.gurjten  unb  #eccn  ecfafjccn,  bap  fte  ftcf)  §u  SBitten- 

ftecg  entt)ietten  [auff)ietten] ,  unb  nacf)  ifmen,  roie  fte 

bep  nid)t  unfug  fjdtten,  tcacf)ten,  auct),  nad)bem  roibec 

laufcui)cifd)c  Seut  unb  ©ccegec  bec  <§m»6rutig  in  geijt- 

jlid)cn  unb  roettlicfjen  9ted)ten  ©efe&e  aufgecicf)tet,  biefeU 

libcn  in  <3tcafe  §u  nef;men  begeljcen :  i)dtten  fte  $u  ad)ten, 

j,roa$  becucten  Seuten  bacuntec  begegnen ,  aucf)  roaS  gu= 

jltcn  2BiUen3  gwifdjen  ben  gucften  unb  ^ettecn  bacauS 

|mod)t  ecroad)fen. 

2Bie  fte  aucf)  anjeigtcn,  bap  gut  fcpn  fotft,  bap 
<.i£)octoc  9Kactinu$  bte  Sttdnnec  m6d)t  oecf)6cen,  tn 
lecfunbuncj  ju  lommen,  roa§  fte  fuc  cincn  ®eift  bei  u> 
Inen  f)dtten,  rooUt  ©.  (5f)f.  ©.  nidf)t  gebufjren  ju  ratfjen, 
Ibap  Soctor  SttartinuS  cjcn  SBittenberg  foUt  lommcn. 
£)cntt  ©.  6.  ©.  t)dtt  ftd)  £)octor  StfartinuS  (Sad)en 
IbiSijer  nid)t  anberS  oor  &6m.  £aif.  ^ajcj^.,  bem  t>eiti^ 
Igen  9t6m.  Steid)  unb  anbern  ancjenommen,  benn  aUeitt, 
Iroeil  cr  ftd)  §u  3£ed)t  crboten,  bap  er  nid)t  berodltigt 
rourbc.  (SoUt  bcnn  £)octor  StfartittuS  gen  2Bitten= 
i  berg  lommen,  unb  u)m  etroa§  befcf)roerlid)e$  barob  roU 
iberfafjren,  ba£  rodre  @.  (5.  ©.  nid)t  tieb.  2Sei(  benn 
[,  £aif.  ^aiejtdt  feincr  6.  ©.  £erc  rodrc,  fo  mttpt  je  fct= 
Inec  9^aiejtdt  fcin  6,  ©.  gct)Ocfam  fepn. 

©ie  foUten  eS  abcc  bafuc  eigentlid)  tjalten,  roenn 
[)  @.  6.  ©.  roupten,  roa§  gut  unb  ced)t  fepn  foUt,  @.  (§. 
ij  ©.  rooltt  ftd)  beffelbcn  i>alten ,  unb  roebec  23cubec  nod) 
ri  SJiuttec  nod)  jcmanbS  anfe^en,  bacubec  aud)  lcibcn,  roa£ 
©.  6.  ©.  iciben  foUt.  65  rodcc  aud)  bi§i)cc  bcn  be= 
'I  nannten  fieutcn  oon  ©♦  (S.  ©.  leine  ©eroatt  ec^eigt  rooc= 
,  ben;  bect)atben  fte  ntc^t  Ucfad)  cjeijabt  (jdtten  au  bitten, 
I  fte  nid)t  mtt  ©eroatt  ju  untecbcuden. 

SBcil  benn  roeitcc  ^mpocung  unbS3efd)roccuncj  r-on 
I  bcn  fieuten  ju  befoccjen,  ber()alben  ad)ten  ©.  (5.  ©.  fuc 
j  ba^  95eflc,  bap  fte  cjcbad)tcc  ficut  mupig  ftunben,  roei- 
l  tece  93efd)roecung  ju  t)eci)utcn. 

2)acauf  I)at  SKagiftec   $pt;ilippuS   SJletan^ 
I  d)ti)on  geantrooctet,  unb  untcct^dniglid)  ftc^)  bebanlt 
|  meineS  gndbigften  ^eccn,  be§  G^ucfucften ,  gndbicjec 
^njeigung,  unb  gefagt,  ba$  mcin  cjndbiajec  ^)ecc  bie 
@ad)cfafi  root)l  bebadjt  ^abcj  fet>  e§  aud)  mit  (S.(5.@. 
etnig,  bap  an  bem  tfctilel  »on  becSauf  bec^inbcc  nid)tS 


fonbecUd)e$  liege,  unb  t>a$  beffec  fen,  baf  manbaoon 
nid)t  roettcc  t)anbtc,  benn  bap  man  oiet  baoon  sroeifetc. 
6§  t)ab  aud)  bec  <Stoccf  felb§  gefagt,  ba  bec  «S^ac^ 
cuS  Si)omc  fo  t)act  auf  benfelben  3Cctilel  occt)accet: 
c»  roa§  tiegt  benn  an  bicfcm  2£cti!ct.  £)acum  tap  ec, 
^)t)ilippu§,  if)m  meineS  gndbigen  ^)eccn  ^etnung 
unb  Iudicium  faft  rooi)l  gefatten.  S)enn  bie  $>cdbejtt= 
nation  bcc  gotttic^cn  SSocfet)ung  unb  anbcceS  bliebc  fuc 
ftd)  felb§,  unb  roucbc  bucd)  biefen  tfctilel  nidjt  occ^ 
t)ittbcct. 

m  fyatt  auci)  gac  tticijt  bic  SReimtttg  getjabt,  bap 
fte  bucd)  i^c  (Sdjceiben  unb  bitttici)  2Cn$eigett  biefe  Dinge 
©.  6.  ©.  auffabcn  unb  i)eimfd)ieben  rootttcn,  fonbecn 
rocit  fte  oecmeclten,  bap  bie  Seut  ju  (Empocuttg  gc= 
neigt,  unb  ju  SBtttenbecg  auci)  ^ufcuijc  mod)ten  ecre^ 
gen:  bcmttad)  i)dtten  fte,  foigenb  Unluft  suoocjulom^ 
men,  foidje^  @.  (5.  ©.  fdttgec  nid)t  roiffett  ^u  oec^attcn-, 
lontttctt  aud^  roof)t  acijten,  bap  <S.  6.  ©.  nid)t  ju  ti)un 
rodcc,  bap  fte  ftci)  mit  Soctoc  «Eactinu§  cinliepcn. 
^dttcn  aud)  <S.  (S.  ©.  nid)t  bacum  gefd)ciebett,  bap  fte 
befocgt  „i)dttett,  eittige  23erodlttgung  oon  @.  (5.©.  ge= 
gcn  becnctctt  Seuten  5  fottbectt  gefucdjtet,  fte  modjtett, 
ci)ec  e§  att©.  6.^,  ceicfjct  [getangt],  bucd)  Otiditec 
obec  anbece  t)bcigleit  attgenommen,  unb,  ci)e  fte  occ= 
i)6ct ,  untccbcudt  roecben. 

$at  ftd)  auci)  enbtid)  untcctijdnigfid)  ccbotfjen,  at= 
ten  ^leip  ju  i)abcn,  bec  Seute  mupig  ^u  jlei)en  unb  lebig 
ju  roecben,  luttftigett  Uncati)  unb  Smpocung  §u  oec^ 
t)tttett. 


No.  184. 


6.  Iau. 


Carlstadt  ad  Frinc.  Electorem. 

f  Es  actis  in  tabul.  Vinar.  Reg.  N.N.  Lit.  BS.  No.  18S. 
Argumentum  huius  epist.  breviter  dedit  Seckend.  »n  hist. 
Lutb.  I.  p.  196. 

(Fr iderico,  Duci Saxoniae  Electori.) 

©ucci)tauci)tigftec,  ^odjgebocttec  (§i)ucfttcit,  gndbig= 
j^cc  ^ecc.  ^ro.  6^f.  ©.  ftnb  meine  untccttjdnige  2)tenjic 
5uooc  tn  ^teip  beceit.  ©ndbigjtcc  £ecc.  Sd)  f)abe 
ttt  ijeitigcc  edjcift  vccmcclt,  bap  lein  ©tanb@ott  be= 
f)aglid)ec,  unb  djcijttictjec  ^ceiijeit  nu|lid)ec  unb  bien= 
lidjec  ijt,  bcnn  bcc  ci)elid)e  ©tanb,  roctd)ec  mit  oie!  unb 
gcofenSBenebetuttgett  aud)  begttabct  unb  bcjiect  ijt,rocntt 
ec  gottticj)  geiebt  roicb  Sni)alt§  g6ttlid;cc  (Sinfefcung. 
Sd)  f)abc  auc^  beijecjiget,  bap  ©ott  feine  ^cieftec  §um 
ci)elid)en  ©tanbe  ecfocbect,  unb  ii)ncn  ^ocm  unb  Wtaafi 


539 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1522. 


540 


ei>elfd>en  2eben§  rova,efd)vteben,  unb  eingeben  f)at,  bar= 
nad)  ju  leben.  Snfonbertjeit  betrad)te  id),  baf*  t>iet 
arme,  etenbe,  betrogene  unb  oerlowe^Pfaffen  eine  tange 
3eit  in  be§  &eufel$  ©efdnamp  unb  ^erler  liegen,  benen 
ofme  3n>eifcl  burd)  r>orgef)enbe  Gsrempel  unb  ^urbitbe 
mod)te  geratfyen  unb  ge^oifen  roerben.  £)emnad)  \)abt 
id)  mid)  in  tfnfetjen  unb  tfufadjtung  ettidjev  meiner  #ev= 
ven  unb  ^veunbe  mit  ber  efyvbaven  Sungfrau  2Cnna 
Sftodjau  t>evtobt,  unb  bin  mittenS,  fo  ba§  ber  atl= 
mddjttge  ©ott  oevfjdngt,  bie  £odu,eit  auf  @t.  ©eba^ 
ftian§abenb  [d.  30.  Ian.]  fd)ter§  fommenbe  anjufafjen, 
unb  fotgenben  Zaa,  atlcS  in  23eifet)n  meiner  getiebten 
£evven  govbevev,  ©onner  unb  greunbc  §u  oottjieben. 
(£\  <5l;f.  ®.  [bitt  id)]  bevfyatben  gan$  untertt>dnige§  %kU 
% e§ ,  <S.  <5t)f.  ©.  motten  ftd)  in  ©naben  attl)ie  ev$eia,en. 
Da§  nritt  id)  nun  f)6d)fta,ebad)te  (§.  <5l)f.  ®.  in  atter  Un= 
tevtfydnigfeit  unb  ©etjovfam  meineS  f)6d)j*en  3Sevm6gen§ 
attejeit  crfunben  merben.  SBittenberg  2Jftonbtaa,3  Epi- 
phaniae  1522. 

&  <5f)f.  @. 

untertt)dnicjcr  SMener 

2tnbrea§  S3obenftein 

r-on  £aroljrabt. 


No.  185. 


(rned.  Ian.) 


G.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  77. 

Optimo  Viro,    D.  Georgio  Spalatino, 
patrono  suo, 

S.  Salvi  essemus,  mi  Spatatine,  si  collegiis 
praeessent  eruditi  homines  et  qui  sibi  in  vulgus 
auctoritatem  et  graliam  virtute  conciliarent,  et,  ut 
meo  dicam  more ,  noogevrjocuev  av,  idque  ipse 
nunc  ago ,  ut  obtrudam  eis  unum  itemque  alterum, 
qui  bona  fide  doceant.  Ne  mihi  quidem  grave 
f uerit ,  in  collegium  commigrare ,  si  quando  Illu- 
striss.  Princeps  mederi  his  malis  coeperit.  Mihi 
crede,  Spalatine,  actum  est  de  rebus  nostris,  nisi 
in  tempore  opem  tuleritis.  Nam  in  Academiae 
principibus,  qui  nunc  sunt,  spei  nihil  est.  Sua 
curant  cauti  homines.  Nosti  Qellianum  de  Cas- 
sita  Apologum.  Ego  certe  pro  mea  virili  advigi- 
labo,  efficiamque,  si  adspirarit  Deus,  ut  intelli- 
gant  boni,  si  nihil  aliud,  at  bene  cupiisse  me 
communibus  rebus.  Quem  nuper  petebas  Vul- 
garii  locum,  mitto;    adieci  et  meam  sententiam. 


Erit  autem  in  Vulgario  grata  simplicitas,  quam 
ego  vel  inprimis  ab  interprete  requiro,  etiamsi 
parum  alicubi  felicem  et  commodam.  Adulescen- 
tem ,  qui  has  reddet ,  satis  opinor  tibi  notum  esse ; 
dignus  omnino  est  propter  bonos  mores,  egre- 
giam  indolem,  eruditionem  et  facundiam ,  quibus 
ille  praeter  aetatem  praeditus  est,  quem  iuvemus. 
Neque  gravatim  ipse  de  meo  iuvero.  Invitus  in- 
terpello  Illustr.  Principem.  At  hic  impudentem 
esse  oportuit.  Adfert  enim  literas  puer,  quibus 
prorogari  petimus  annonam.  Tu  boni  consules, 
et  operam  tuam  huic,  vel  nostra  causa,  locabis. 
Vale. 

Philippus. 

Mitto  legendas  Ioachimi  literas,   quas  nu- 
per  adeo  accepi  post  eas,  quas  pridem  vidisti. 


No.  186. 


Beyerus  ad  Einsiedelium. 


f  Ex  tabular.  Vinar.  Reg.  O.  Fol.  99.  Lit.  M.M.  —  Ar- 
gumentum  huius  epist.  narravit  Seckendorfius  in  hist.Luth. 
I.  §.  130. 

%n  ^ugotten  oon  (Sinfiebet. 

SJfcine  rotttia,  £)ienft  juoorn.  ©eftrena.er,  e^rentjefter, 
befonber  gunftiger  $err  unb  auter  ^orberer.  Sd)  tap 
eud)  miffen ,  ba$  ftci)  bie  Unioerfttdt  mit  bem  Stafy  m* 
einigt  f)at,  ba$  man  in  ber  $Pfarrfird)en ,  baf)in  roir 
atte  gefjoren ,  auf  bk  SBeife  S^efTfe  batten  fotl. 

(Svjtlid)  roivb  ger)atten  ba$  ©efana,  mit  bem  In- 
troitu,  Gloria,  et  in  terra,  @pijietn,  ©t-angelio 
unb  Sanctus ;  barnad)  pvebigt  man ,  bavnad)  t)ebt  man 
bic  SRejfe  an ,  mie  fie  ©ott  unfev  $evv  SefuS  in  coena 
au£a,efe|t  \)at  S)a  fprid)t  bev  ^)viejtev  offcnttid)  verba 
consecrationis  ju  tcutfd),  unb  r-cvmat)nt  ba$  SSolt, 
mev  mtt  ®unbcn  befdjmcvt  unb  nad)  bev  ®nabc  ©otte§ 
tjungertg  unb  buvftig ,  bem  motte  man  be§  ^)evvn  2eicr;= 
nam  unb  SSlut  vcict)cn.  SBenn  man  communtcivt  \)at, 
fo  ftngt  man  Agnus  Dei ,  (5avmen  *)  unb  Benedica- 
mus  Domino. 

2)ev  (Sanon  \)at  ftcr)  rev!et)vt.  ^)infuvbev  foHen 
miv  lein  Setttev ,  Sftonci)  obev  anbevc  teiben.  ^)ic  2fv* 
men  fott  man  r-evfovgen  au£  bcm  gemctnen  SSeuteJ. 
S)avein  fotten  atte  ^vatevnitdt,  bev  XXI  ftnb,  ben£ebenr 
mic  ftc  oovfatten  unb  bev  Jttrcfyen  <Sd)d|c.     %x\  ctnev 


*)  Carmen  aut  Commun. 


541 


EPISTOLARUM     LIB.   III.     1522. 


542 


i«jlid)m  ©affe  foXX  feon  ein  frommer  SKann,  ber  auf  bie 
!Xrmen2Cuffef)en  fofl  fjaben  etc,  fetnen  ojfenbaren  <5un= 
j»er  $u  bulben,  fonbern  biefelben  oon  ber  Unioerfttdt  unb 
Rafy  ju  ftrafen,  , 

$>ie  23ilbe  wotten  fte  aud)  tn  ber  $farr  nid)t  leiben, 

mb  mit  ber  &it  abetyun,  tyaben  ftarfe  @d)rift  barmi= 

er  gefufjrt.    S$  bifputirt  attein  oon  neun  ic,  *).    ©ie 

;joflen  e§  nid)t  mefjr  gut  fepn  laffenj  fte  fagen  jtraB: 

iion  facias  tibi  sculptile  Deuteron.  VI.  Exod.  XX. 

tBaruch  ult.    (*§  ijt  nid)t  roenigerS,  ba$  ben  #ei= 

gen  oiel  gf)re  wiberfaf;ren.    S3efel)i  mid)  eud).    SO^tt 

ifabriet  **)  ift  bie  <&aty  a.an$  gejriat    Datum  2Btt= 

mberg  ©onnabenb  Pauli  Conversionis  anno  Dom. 

XII. 

Christianus  Beyer,  Doctor. 


!*o.  187. 


3 1 .  Ian. 


G,  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  64. 

D.  Georgio  Spalatino  patrono  suo, 

(Spalatinus  adscripsit  annum  MDXXIII.) 

Scis  solere  omnia  polliceri  quosdam  a  senatu; 
|d  nihil  praestitere  hactenus.     Nunc  intrudere  in 
«llegium  neminem  possumus,   priusquam  illheic 
lit,  qui  auctoritate  et  eraditione  Scholarem  iuven- 
Item  moderentur.     Ioachimus  ***)  rediit,  quo- 
c  m  de  communibus  rebus  acturus  sum ,  ubi  pri- 
um  licuerit.     Quae  de  Pomerano  scribis  vellem 
Cuidem  confieri  possent.     Nam  mihi  quidem  vi- 
dtur  Illustriss.  princeps  nullo    suo  impendio  ex 
faebendis  templi  ****)  facile  lectoribus  omrribus 
C/ere  posse,    quando  et  numero   lectorum   tam 
fltgno  nihil  opus  est.      Quod  si  praeter  Mathe- 
mticum,    Philosophiae  unus,   rerum  latinarum 
do  sint  lectores,  et  paedagogus ,  iudicarim  recte 
cistitutam  esse  rempublicam.      Modo  ipsis  col- 
|<iis  praesit  unus  aut  alter  vir  bonus  ac  eruditus. 
S 1  heu  citius  Nili  caput ,    quam  probum  lecto- 
t«a  invenias.     Si  quid  de  Pomerano  voles  effici, 


|  Nod  sum  certus,  utrum  ita  legendum,  an  vero :  allen  von. 
Ullimum  verhum  scrlptum  estsic:  neun  fl.     Tenzelius,  qui 
hanc   epistolam   descripsit    in    usum  Seckendorfii    (in  Cod. 
Goth.  452.) ,  legit  Crucifix,  sed  quo  iure  non  video. 
*)   Gabriel  Zwilling. 
**)  Camerarius. 
r**j  Templi  omnium  sanclorum. 


ad  Rectorem  scribe,  qua  id  ratione  facillime  possit. 
Est  enim  agenda  res  communi  consilio  eorum ,  qui 
sibi  nihil  facile  patiuntur  detrahi.  In  me  neque 
fidem  neque  diligentiam  desiderabitis,  quidquid 
mutare  aut  constituere  visum  fuerit.  Optarim 
enim  primum  rei  litterariae  deinde  vestrae  rei- 
publicae  vel  meo  incommodo  consultum.  Mitto 
de  denario  et  Vulgarii  locum  a  loachimo  ver- 
sum,  et  quae  ex  sententia  Doct.  Martini  adiicien- 
da  videbantur.  Vale.  Die  sexta  post  Paulinam 
Conversionem. 

Philippus  tuus. 


No.  188. 


l.Febr. 


Hectori  Pdmero. 


f  Ex  autographo  in  Cod.  Guelpherb.  in  fol.  No.  31.  4.  [O.] 

Ornatiss.  viro  D.  Hectori  Bemer  praeposiio 
ecclesiae  ad  S.  Laurentium  Norimberg.  patrono 

suo. 

(Jpinor  teGabrielem,  qui  nuper  monachns,  nunc 
abdicata   servitute  *)   in  evangelio  Christi  vivit, 
nosse.     Hic  concionari  solet  adeo  pure  et  simpli- 
citer ,  et  ut  omnia  simul  dicam ,   adeo   spirituali- 
ter,  ut  non  facile  invenias,  quem  cum  eo  conferas. 
Dignus  mihi  magno  aliquo  theatro  videtur.  Quare 
si  tibi  concionatore  opus  est  fideli  et  pio,  hoc  uti 
licebit  ad  proximum  pascha.     Quod  si  ita  videtur, 
scribe  ea  de  re  ad  hominem.     Inservire  tibi  unice 
optat,   et  evangelium  spargi  in  tanta  urbe  volet. 
Interim   ille   se  Wittembergae   continebit,    dum 
certior    per    te    factus    de    voluntate    tua    fuerit. 
Fortassis  eadem  tecum  Heltus  aget,  Prior  Wit- 
tembergensis.       Et    ego    iudico    modis    omnibus 
etiam  ambiendum  esse  Gabrielem  tibi,  qui  Evan- 
gelium  ecclesiae  tuae  debes.     Mea  studia  measque 
fortunas  omnes,  mi  Hector,  tibi  commendo.    Vale. 
Ex  Witteberga.    CalenoS  Februarii. 

Philippus  Mel. 


*)  Gabriel  Zwilling  (Didymus) ,  haud  dubie  in  Convenlu  Au- 
guslinianorum  anno  1521.  Est  igilur  scripta  baec  epist. 
anno  1522.  In  epistola  Lutheri  d.  19.  Mart.  1522  leguntur: 
„Gabriel  sese  agnoscit,  et  in  alium  virum  mufatus  est,  " 
lnde  intelligitur,  Gabrielem  non  abiisse  Norimbergani, 
quanquam  mense  Februario  utique  alio  se  subducere 
yoluit. 


543 
No.  18£ 

Einsiedelius  ad  Melanthonem. 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1522 

S.Febr. 


+  Ex  apograplio  inTabul.  Vinar.  Reg.O.  Lit.  N.N.  Fol.  101 
—  104. 

2Cn  ^iUpp   3ttetattd)tf)on. 

SDfcinc  witttgen  £ienft  &u»or.  (Mttftiger,  lieber 
Sreuttb.  SOcid)  tongt  atterlei  oon  bett  SJrebigern  $u ;  SBrt* 
tettbera  an,  ate  fottten  fte  ftd)  mit  itjrer  2et)re  ntdjt  attc 
roeae  oereinen,  fonbertt  auf  einanber  fpifcige  unb  un* 
bienftltcbe  SBorte  futjren,  mctdjeS  *>on  ttmett,  3u  oor. 
aw«  Don  bettett,  bie  t>a  a«  ubergettttgfamer  aSerforgung 
ber  BrebiatfiuMe  nid)t  erforbert,  ftd)  einbrtngen ,  be, 
f t-embtid), in  W«8  ba^  fte  nici)t  ii>ve  <St)re,  fiob 
ober^ttVm,  fonbertt  a$e|feruna  beS  SSolfS  ttt  SSerte 
bigung  beS  gottlidjen  2Bort§  fud)en  fottett. 

©o  id)  benn  berid)tet,  bapMagister  ©abriet  *) 
fxd)  jttweilcn  mit  aufrut;rifd)ett  SSortett  «crnetjmen  taffe, 
mit  Untermeiftmg,  mie  bief*  ober  vas  foUt  unb  mod)t 
burch  bic  ©emeitte  gednbert  merben,  baraue,  unb  fon* 
berticb  oott  bcttett,  bic  tm  ©tattbett  ttnb  ©eiji  nod)  unbe* 
fdmit  tett  uttb  gatt*  unf dt)ia  feinb ,  WM  Smtetra^t 
uttb  entporuns  5«  beforgett,  mottt  tcf)  fur  metne  |>erfon 
aebacbtcm  ©abriel  nid)t  gonnett,  ba£  tl)m  bepmeaen 
lumeffuna  [Suredmuna]  begegttett  fotte ,  itnt >  mare  md)t 
uWeigt,  it)n  a»«  bruberlid)er  fiiebc  felbji  baoor  p* 
marnen     @o  id)  aber  mit  itmte  nid)t  betannt,  *abe  i* 
bebacht,  cud),  bei  bem  er  ftd)  bicfer  3«t  oert)aUen  foU, 
barunt  u  fd>reiben,  mit  »itt,  u)r  mottet  mtt  tt)me  ba< 
oon  ein  Unterrebc  t)atten,  unb  mein  gut  SSebettlen  w>r* 
battett,  ba£  id)S  ni*t  aern  moUY,  bap  oon  tjnte  wurbe 
aefaat,  ba§  cr  Urfad)  5u  Uttmitten  gebe,  itnb3n)tetrad)t 
itt  feinen  ^rebiaen,   baju  cr  ttid)t  erforbert,   erreget. 
SBoUet  folcbeS  mit  itmte  unb  anbern  bei  eud)  Prebtgem, 
fo  t)iet  att  cttd),  tjattbetn,  baf  fte  kW|«l^ 
fottbem  ©otteS  2ob  wnb  ber  <3eetett  SSotfat)rt  fudjen, 
ftd)  aud)  &u  fotd)ett  tfmten  nid>t  unbemfett  etttbrmgen 
Wottet  fotd)eS  oon  mir ,  ber  ben  coancjcttfd)cn  £anbet 
attd)  aertt  f6rbftt,  unb  be§  STeufct^  ©aamett  unb  Un^ 
frattt,  bcr  bareitt  gcmettget,  ttid)t  mittig  ftet)t  aufQetjcn, 
sum  ^eftett  »ermerlen.    ®a§  mitt  id)  mit  $ten3  fortt)tn 
um  eud)  tjerbiettcn.    Datum  eptnbercj  montatf .  nad) 
unfrer  liebett  ^rauett  S£ag,  purificatioms.  AnnoDom. 

XXlL  ^ugolt  t)ott  einfM. 


*)  ©abr.  Smittins. 


544 

No.  190.  Sj^; 

Einsiedelius  ad  Carlstadtium, 

f  E*  Tabular.  Vinar.  Reg.  O.  Lit.  N.N.   Fol.  101  —  104. 

%xx  Doct.  ^arlftabt. 

OTeine  mitticjc  ©icnjt  $uoor.    ^odjgetatjrter  unb  tour* 
bicjer,   lieber  #err  Doctor,   befonber  guter  greunb. . 
@6  tangt  mict)  att,  mie  S&r  unb  anbere,  fo  gu  «Bitten* 
berg  bcm  d)rijttid)ett  fSot£  prebigen,  guweiten  bcr  fictjr  i 
ttnb  Untermetfuncj  uneinig ,  unb  uber  ba&  <5ad)en  twt* 
ttetjmen  fottt,  baburd)  ber  Qemeine  unocritdnbige  SJlann 
aedrgert  unb  nid)t  cjebejfert,  uttb  bap  berroe^ett  2titfrut)t 
unb  gntporuncj  ju  beforcjett,  mie  \6)  au§  mattdjertei^n*) 
facjen  cje^ort,  baf  ftd)  attbercit  an  fotd)en  md  2eut  ge.-1 
drcjert  t)abett.    S)iemcit  betttt  eud)  uttb  attbem,  bie.  ba& 
eoattgetifd^e  SSort  futjren,   ganj  cjettcigt,  unb  je  nid)t 
gem  erfatjren  motlte,  bap  burd)  ^rebicjen  Sct)te§  [tr* 
genb  etroaS]  itnbienjtlid)  uttb  draertid)er  Sfleueruncj  foHt 
oorcjemanbt  merbett:  fo  ift  att  eud)  meine  freunblid)e 
SSitte,  u)r  mottet  ettd)  itt  eucrm  2Cmt  bcr  ©efd^tcflic^fett, 
al§  id)  mict)  ju  eud)  sdnjtid)  t?erfet)e,  tjatten  unb  erjei* 
cjett,  bamit  baZ  gemeine  SSoll  ttid)t  gcdrgcrt,  fonbertil 
cjebefTert  (merbe).    2Bo  St)t  attd)  ju  SSerlunbigung  be^ 
2Bort§  nid)t  fonbertid)  merbet  gerufen,   fo  mottt  euc^j 
baju  ttidjt  eitttajTett,  bamit  e§  r-ott  etlidjett  ttidjt  baftni 
9ead)tet  (merbe),  al§  t)dttet  5i)t  3«  Prbcrung  cuw^ 
JRut)m§  metjr  25egicr,  betttt  ber  9Rettfd)cn  £eit  U"1 
^rttdjt  burd)  ba§  SBort  ©otteS  ju  fud)en.  S)afur  id)  e? 
unb  anbere  auS  d)rifttid)er  fiiebe  mitt  aemamet .  ^af 
SBoflet  fotd)e  (Erinnerung  t>on  mir  tm  ©utett  oermer 
Sa6  mitt  id)  freuttbtid)  oerbienett.  Dat.  @t)tnbercj,  S^c 
taQ  na6)  uttfcr  ttcbett  ^r.  £acj  purificationis.     An- 

XXII. 

^jugolt  oott  ©inftb 


No.  191.  4Fe 

Carlstadt  ad  Einsiedelium. 

+  Es  aufographo  Carolst.  in  Tab.  Vinar.  Reg.  O.   Lit. 
Fol.  101  — 104. 

©em  cjcftrengen  wnb  et)rem>ejten  ^)erm  ^aubolbj 

tjon  (Sinftebel,  djttrfur jtttdjen  SRatt) ,  meinem  m 

ftigen  tieben  ^errn. 

9)teine  aan^  mifliae  ttnb  unoerbroptte  £>ienfte  t 
S5unfd)uncj  ©otte§  ©naben,  ^rteben  unb  ©efunb?! 
attejeit   guoor.      ©ejtrenger   unb   et)tent>efler  ^e' 


545 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1525. 


546 


©.  <Sd)reibett,  ba$  toir  attyier,  fo  prebkjen,  j-us 
ifen  ber  2ef)re  unb  Untertoeifuncj  unetntcj  feoen ,  unb 
icf>  $u  Stofunbigung  be3  SSBortS  ©otte§  nid)t  fonber= 
id)  todre  berufen,  atSbemt  fotlte  id)  ntid;  nid)t  ba^u  ein= 
ajfen,  I)abe  id)  gern  oerlefen.    ©eftrencjer  £err,  ba$ 
pirSeiten  [biStoeilett]  uneitticj  fettttb,  cjefd)ief)t  bert)atbett, 
ap  toir  nid)t  auf  baS  SSSort  ©otte§  fupen,  unb  ba$  toir 
d)ten,  al§  ntod)ten  toir  burd)  unfre  SSerttuttft  aud;  toaS 
rbenfen,  ba§©otte  bel;agttd)  ift.    tflfo  ift  Uneinicjfeit 
i  bem  2£rtifet  bie  S3eid)te  belancjenb  entjtanben.    %ux 
teine  ^erfon  fage  id),  bafj  id)  ber  (Sd)rift  nadjcjefofgt, 
lerttfe  mid)  beffen  auf  meine  unoerbdd)ticjen  3uf)6rer. 
;d)  f)abe  aud)  gebetfjen,  bafj  unfre  Sbrigfeit  ben  $)re= 
iia.em  bei  einer  fdnoeren  $6tt  tootlt  cjebietfjett,  nid)tS  gu 
hebicjen ,  benn  ba$  bie  <3d)rift  tnnf)dft  unb  tef>rt.   9Jcid) 
fofl  aud)  gemu5  fein  £ob  oom  ©ruttbe  ber  <£cf)rift  ab- 
jtfjrett.     @o  toeif  id),  bap  @ott  ttid)t§  gefdUt,  ba§ 
Jiid)t  nad)  gorm  tyetficjer  Sefjre  cntfpriepet,   bap  aud) 
|ro»f)eten  menfd)ttd)e*  ©unben  fiucjen  unb  Srdume  nen- 
ht,  unb  tucjenbf;afticje  $)rebia,er  unb  tfjre  2(nf)6rer  oer* 
latebeien.     £)arum  bteibe  id)  ftrafS  in  ©runben  cjott^ 
K>e§  2Bott§,  unb  taffe  mid;  tticfjt  irren,   ma§  anbre 
jfjrett.     Sd)  toeif"  aud),  ba$  id)  niemanb  drcjern  fann, 
|!nn  Undjriften  *). 

2)af$  id)  aber  micf)  fetber  eintaffen  fottte  of)ne  23e* 
Ifung,  ift  aud)  fo  f)in  an  <§.  ©.  cjefancjt.  -Denn  mir 
K>uf)rt  5U  ©d)loffe  ju  orebicjen.  SBeit  nun  ber  ^robft 
luf;  prebiget,  Jjabe  id)  nad)  ber  SSeSper  aud)  ju  prebi= 
In  oorgenommen ,  oerfefje  mid),  id)  fet)  atfo  genucj= 
Im  baju  berufen,  toietoof)t  id)  mid)  o^ne  ba^  aucl)  fonft 
lulbicj  erfannt,  ©otte§  SSort  ju  prebiam.  33in  i6) 
ld)  untourbiger  Doctor,  marum  fott  id)  nid)t  prebi= 
In?  ©ejtrencjer  ^errj  mir  ift  ba$  SSort  faft  in  gro* 
|r  ©efdjminbicjfeit  eincjefalten:  toefje  mir,  toerbe  i6) 
|d)t  prebicjen.  S)erotoecjen  bitt  id),  <&.  ©.  tootten  mid) 
|i)t  oerbenfen.  Sd)  toetp  aud)  too()t  mot)er  fold)e  2Tn= 
jbung  fommen  ift.  $Ran  ijt  mtr  feinb,  bep  banf  id) 
lott;  aber  id)  toilt  fte  nid)t  fdjeuen,  id)  toeip  mid)  cjc^ 
l'^)t.  SaS  toilt  id;  mid)  aud)  berutjmcn,  ba^  id)  20tf= 
ht)r  ^affe  unb  flielje.  ®ott  gebe,  bap  meine  3tngeber 
\i)t  mit  ber  3eit  toerben  einen  2tufcubr  ertoecfen ,  ber 
ify  cjut  toirb.  Sd)  oerbietfje  ?£ufrut)r.  @o  aber 
tdngen  etlid)e  ben  armen  0ttann  atfo,  bap  id)  cjern 
t)Ute,  fte  t)anbetten  d)riftlid)er. 

6.  ©.  banfe  id)  in  tjoljem  ^leip  cjunftiger  (Srinne^ 
«ng,  votU  attd)  cjern  tuieber  anttoorten,  mo  oonnotl^en, 


|1  Seckendorfiuj    in    hist.    Lulh.    p.  217.    mentionem    faciens 
I    huius  epistolae  eam  dicit  csse  „plenam    tomerilalis  et  prap- 
sumplionis." 

Jelanth.  Oper.    Vol.  I.  2. 


unb  \)abt  gar  fetnen  Stoeifet,  fo  @.  ©.  meme  Setjre  nad) 
©ermogen  t)eiticjer  <Sd)rift  toerben  rid)ten  unb  urttjeiten, 
ba$  id)  toot)t  oor  @.  ©.  unb  atten  oerftdnbigen  S^riflen 
toitt  beftetjen.  Ser  tebenbigc  ©ott  fpare  @.  ©.  gefunb. 
Damm  SBittenbero. ,  eiliq,  Sienftacj  nach  St.  Blasii 
tm  XXII  Satjre. 

e.  ©. 

^)iener  dnbreS  [?fnbrea§] 
genannt  ^arolftabt. 


No.  192. 


5.  Febr. 


Melanthon  ad  Elnsiedelium, 


f  Ex  autographo  in  Tabular.  Vinar.  Registr.  O.  Lit.  N.N. 
Fol.  101  —  104.  Menlionem  fecit  huius  epist.  Secken- 
dorfius  in  hist.  Lulh.   p.  217. 


^)em  ^renoeften  unb  @blen  ^terrn  ^ucjotb  oon 
(Sinfiebel,  meinetn  cjunfticjen  ^)erm  unb  gorberer. 

Sl)renoefter,  gunfliger  ^)err.  Sd)  \)abt  euer  edjrei^ 
ben  oernommen,  unb  cjebe  eud)  I)ierauf  ju  oerftan  [oer* 
ftetjen],  ba^  id)  fotd)e  ^einung  oft  mit  ©abriet  *) 
cjerebet,  \)abt  aud)  D.  Gartfiabt  cjebettjen,  ba$  er 
ftct)  toottte  mdf igen.  Sd)  fann  aber  ba§  SSaffer  nid)t 
I;atten  **)^  todre  oonnot^en,  t>a$  man  ju  foldjen  <&a* 
d)en,  bie  ber  ©eeten  ^)eit  betreffen,  ernftltd)er  tl)dte. 
2SerI)of[e  aber,  bap  furber  fold)  Srrtfmm  f0a  oerljutet 
toerben.  S§  ift  etne  Reformatio  oorI;anbenj  ©ott 
cjebe,  ba$  fte  ju  feiner  <§I)re  geretcf>e.  3d)  bebanfe  mid) 
cjecjen  eud)  ber  neuen  Seituncj,  fo  il;r  mir  aucjefdjicft, 
unb,  ba$  id)  e§  oercjette,  tt>u  ic^  eud)  ju  miffen  fur  neuc 
3eituncj,  ba$  unfer  ^)robft  D.  SonaS  gefretet  \)at, 
einc  ^ctfin;  atfo  nennet  man  ba§  ©efd)Ied)t.  Sd) 
meitte  je,  toir  macj)en  un§  gu  fdjaffen.  (Eud)  ^u  bienen 
bin  id)  al^eit  toillig.  Datum  SSittembercj,  ^itttood)^ 
ttad)  Purificationis  [b.  5.  ^ebr.]. 

©.  toilliger 

Philippus  MelanchthoN. 


*)  ©abvtet  SitJitttns. 

**)  i.  e.  bcn  ©trorn  ntcfjt  auff>aTtcB. 


35 


547  EPISTOLARUM 

No.  193.  (&;*eb*)> 

G.  Spalatino. 

•J-  Ex  autograpbo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  37. 

Georgio  Spa  latino,    patrono  suo. 

Spalatinus  adscripsit:    Sabbato   post  purificationis  Marianae 
M.D.XXII.   (videlicet:  accepi). 

S.     Mitto,  ut  voluisti,    et  interpretationem  eius 
loci,    qui  est  in  XXII.  Cap.  Matth.  de  pendendo 
tributo ,  et  ipsum  Vulgarium,  codicem  non  per- 
inde  emendate  atque  venuste  scriptum.    Caeterum 
non  contemnendus  est   commentarius.       Nam  et 
historiamlitteraeproxime  sectatur,  ceu  corpusum- 
bra,  et  in  tractandis  eventuum  circumstantiis,  qui 
describuntur ,  minime  friget.     Equidem  nihil  du- 
bito,    quamvis   novum   auctorem,    theatricis  illis 
concionibus  omnium,  quotquot  vidimus,  graeco- 
rum  praeferre.     Habemus  enim  ex  eadem  biblio- 
theca,  unde  missus  est  Vulgarius ,  volumina  ali- 
quot  C/irysostomi,    bonam  item  Basilii  partem. 
Extant   et  non  pauca  Nazianzeni.       Vix  credas, 
quam  haec  parum  referant  Aristotelicae  maiesta- 
tis.      Plausibilis   horum  verius   oratio   est  quam 
nvBVixarixr].      Potes  autem  vel  e  Hieronymo  vel 
ex  Ambrosio  graecos  aestimare,  quorum  uterque 
plerosque  integros  locos  e  graecis  descripsit.    Gra- 
tulemur  nobis,  optime  Spalatine,  hanc  lucem  con- 
tigisse,  ut,  quantum  intersit  inter  spiritus  divini 
oracula  et  hominum  fabulas,    cernamus.      Atque 
utinam  piis  pectoribus  agnosceremus  divinum  be- 
neficium,  testaremurque  melioribus  moribus  gra- 
titudinem  nostram.     Sed   aut  fallor  ego,  aut  no- 
vis  tenebris  ulturus  est  Christus  Evangelii   con- 
temptum,    qui  passiin  eorum   animos  cepit,    qui 
praetextu  nominis  Christi  nunc  divina  humanaque 
omnia ,  sacra  et  profana  miscent.      Brevi  vereor, 
ne  rursum  eximatur  e  conspectu  nostro  haec  lux, 
quae  se  terris  paulo  ante  ostendit.     Sed  haec  alias. 
Vulgafium  brevi  remittes.     Quid  autem  de  phy- 
sica  praelectione  statues?     Habet  ea  schola  et  di- 
ligenti  et  erudito  doctore  opus.     Quid  si  physico 
adiiciatis  XX  aureolos,    in  aliam  quandam  prae- 
lectionem  constitutos?     Possctque  mihi  vel  Quin- 
tiliani  praelectio  mandari ,  vel  alia  quaepiam  prae- 
ter  graeca.     Satis  enim  theologorum  habetis  hoc 
tempore.      Hac  ratione  pulchre  iuvari  Cordus  *) 


LIB.    III.     1522. 


548 


potest.  Sed  audio,  ab  amicis  quibusdam  illius 
agi,  ut  condicatur  ab  Alberto  Pruthenorum  prin- 
cipe,  Qua  conditione  homini  melius  consultum 
esset ,  quam  si  perpetuo  in  hac  scholarum  umbra 
terenda  sint  pulpita.     Vale. 

Philippus. 


No.  194. 


8.  Febr. 


*)  Euricius  Cordus,  qui  partes  illo  tempore  egit  in  emendan- 
dis  sacris  Erfordiae. 


Acta  in  Conventu  Eulenburg, 

f  Ex  Tabui.  Vinar.  Reg.  O.  Fol.  99.  Lit.  M.  M.  —  Vide- 
lur  esse  commentarius  eorum  ,  de  quibus  inter  commis- 
sarios  Principis  Electoris,  Eulenburgi  invicem  colloquu- 
tos,    convenerat. 

2£a§  @v   £ucjolt  (»on  (Stnfiebet)  unb  £>octot 

(5f)rtftianu£    (23eper)    ju    (Sptnbercj    (Sonnabenb 

nad)  Agetis  cjefjaubett. 

©ieroetl  firf)  Doct.  ^artftabt  unb  Magister  ©a« 
briel  gu  prcbigen  unerforbert  einbrdncjen,  unb  juroeis 
(en  ben  gemeinen  SJcann  burcf)  tyre  2et>rc  gu  itjrer  «Selbjfc  i 
fjerrfdjuncj  bemegen,  in  bem,  ba£  fte  facjen,  baf  bi* 
©emetne  mof)t  Watyt  f)abe,  tn  9cad)ldfftcjfeit  ber  Sber* 
?ett  auS  etnem  9JJcitleiben  unb  ftebe  %<5)t&  [etwa$]  oor*| 
Sunefnnen,  unb  uber  btefeS  etltdje  Sfceuerungen  prebicjen/ 
baburcf)  otete,  bie  tm  ©tauben  nid)t  befejtigt,  gedrgert:) 
ift  fur  gut  ancjefeben,-  baf  ber  SRafy  fuc  ftd)  felbft  mif  j 
bem  (Sapitel  f)anbete  auf  bie  SHeinuncj,  at§  ftnb  fte,  biel 
u)rer  ©eete  SBdrter  fe»n  mollen,  oerpftid)tet  unb  fdnuV 
big ,  attenttjatben  2t"uffet;en  ^u  f)aben ,  bamit  u)re  (Sdjdfc 
tefn  nid)t  ungemeibet  bteiben ,  fte  aud)  oon  fremben  $«* 
ten  nid)t  oerfdumt  ober  oerful;rt  (werben).  £)arud 
toollen  fte  atlein  oon  benen,  fo  oon  tt)nen  bagu  cjeorkj 
nct,  unb  anbere  ^rebicjer  nid)t  ^utaffen,  bamit  bap: 
nid)t  einer  bofe  mad)t,  baZ  ber  anbere  cjut  gepflanaetj 
t;at,  unb  bte  armen  2eute  in  feine  Sroiefralticjfett  fom^' 
men ,  fonbern  in  (Etnicjf eit  teben. 

£)ieweit  benn  otet  cjeprebiget,  barau§  ntdjtS  fott 
berlid)§  noct)  ^ur  3ett,  biemeil  mtr  nid)t  atle  (Sunber  bei 
menigjt  Sltjeil  djrijtgtdubig  fewn,  gelecjen  *),  va$  bie 
felbeSetjre  alfo  cjet)anbett  merbe,  bamit  bie  Geremoniet 
nid)t  cjanj  ^u  ©runbe  cjet)en,  roie  fte  at§  bie  fjodjwr, 
ftdnbicjen  mot;t  abnet)men  mocjen,  bap  eS  nad)  ©etegen 
tjeit  ber  ^erfonen  unb  3eit  fd)merttd)  gefd)e^en  fann 


*)  Videnlur  baec'  mendose  scripta.  Puto  sententiam  esse 
©icwcit  bcnn  Ptct  gccrcbigct,  baraufi  ntcfjts  fonbctltrf)c$  no< 
gur  3cit  gcfommcn  ift ,  bicmcil  roir  noct)  aHe  ©iinbcc  unb  h\ 
tucni9Jlc  Shcit  ctjriftQlaubig  fcnn ,  fo  ijt  baran  gctcgctt  etc.  _ 


549 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1522. 


550 


bttbern  mit  bem  ^ranfen  ein  SJfttletben  fyaben ,  bi§  fo 
ang  fte  beffer  burd)  t>a&  2Bort  ©otte§  unterweifet. 

Unb  ba$  fte  ftd)  oor  aUer  2Cufrufyv  unb  bem,  ba§ 
Sd)  3u  Umuitlen  unb  SBerbrup  fd)i<fet,  t;uten  rooUen, 
iid)t  ba&  3I)re,  fonbern  be§  9cdd)flen  grommen  fud)ten, 
inb  bafj  fte  ftd)  i)infurbaf$  atfo  erjeigten,  bamit  bie®e= 
nein  oermerlite,  ba$  ftc£)irten  unb  nid;t  SBolfe  rodrcn; 
nit  £$ermaf)nung ,  bafi  fte  it;nen  biefe  &a&)t  tyer^lid)  an= 
tegen  [angetegen  fepn] ,  unb  be§  armen  SSolf S  tn  &$er= 
mnbung  be§  2Bort§  unb  anberem,  bae3  ben  $)farrern 
>ber  ©teUoertretern  gujtdnbe,  mit  $ki$  unb  2Sad;en 
Dafjrnetjmen  unb  erbarmen  tafjen,  unb  f)ierinnen  nid)t 
d)tafen,  fonbern  bie  £)ing  jum  fd)ierften  in  einc  d)rift= 
id)e,  undrgertidje  ^orm  unb  SBeife  bem  SSotf  gttm  <3e= 
igjten  oornefmten. 

2)ergleid)en  folt  mit  ben  $cond)en  tn  beiben  £16= 
fcern  aud)  gerebt  roerben,  unb  fonbertjd)  mit  ben  2£u= 
jUfHnem,  baf  fte^rembe  nid>t  ^u  it)nen  jietjen,  fonbern 
u§  tf)nen  einen  ®elef)rten  ^u  prebigen  auffteUen ,  ober 
;anj  untertaffen. 


N'o.  195. 


(8.  Febr.) 


^raescriptum  commissariis  Princ.  Elect. 

datum. 

f  Ex  scripto  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.  Fol.  99.  Lit.  M.M.  — 
Est  praescriptum  ,  quid  a  Commissariis  Principis  Electoris 
Capituio  et  Academiae  Vitebergensi  de  abroganda  missa 
etc.  nomine  Principis  Electoris  proponendum  sit. 

Sorfyattung  bem  (Sapitet  unb  ber  Unioer  = 
itdt  befd)et;en,  #bfd)affung  ber  Sftef?  unb 
nbrer  (Seremonien  belangenbe.     (Inscriptio 

in  tergo.) 


Sa§  benen   oon  ber  Unioerfitdt   unb  (5a  = 
pitel   $u  SBittenberg    fotl   oorgefjatten 

werben. 

Knfdngtid)  §u  ocrmetben,  bap  un§  unfer  gndbigfter 
perr  burd)  eine  (Sdjrift  an  (Srn  §ugolben  (t>.  (Sin  = 
iebel)  auSgangen  befefjlen  tdpt,  fte  ju  befd)icfen,  unb 
uf  bte  tSati) ,  barum  ettidje  oom  (Sapitet  an  @.  (5f)f.  ©. 
itpplicirt ,  mit  if)nen  unb  anbern  §errn  ber  Unioerfttdt 
u  fyanbetn. 

£)arauf  mod)t  tfynen  unferS  gndbigften  §erren  S3e= 
etyl  getefen  roerben,  bepgleid)en  berer  oom  (Sapitel  @up= 
•lication. 

9cad)  tterlefener<3uppticatiott  iftju  ifmen  $u  fagen: 


£)af?  fte  al§  bie  S5erftdnbicjen  fetbft  abnetjmen  unb 
ermeffen  mocjen,  bafi  bie  Smiefpatticjfeit ,  fo  au6  u)rem 
@d)reiben  oermerft,  bei  mdnnicjtid)  fur  drgerlid)  unb 
fd)impftid)  cjead)tet,  unb  mir  tydten  e§  bafur,  bafj  fte 
fid)  biefer  2Trti!et,  baran  vid  cjetecjen,  felbjt  cjemeiner 
@t)riftent)eit  ^u  cjut,  oortdncjfl  unter  einanber  felbft  fott= 
Un  oergleid)t  (;aben. 

Suoorberft  btiafyt,  ma§  unfers  cmdbicjften  Spmn 
@emutt;  unb  9)ceinuncj  cjemefen,  mie  fte  au§  ©einer 
(Sfyf.  ©.  S8efet)t  unb  Sdjrift  oftmalS  oermerlt,  i>a$  fte 
feine  Sfoueruncj  fottten  oornet)men,  fonbern  baoon  bifpu= 
tiren,  fdjreiben  unb  prebigen,  bi£  fo  Iancj  anbere  eud) 
aud)  anl)dncjicj  rodren  morben. 

2Sa§  aber  bennod)  becjunft  [begonnen]  unb  oor= 
genommen,  baben  fte  cjut  SSiffen,  unb  ift  bie  ^Jceueruncj 
unb  etrva  ein  unbebdd)ticj  Sulaufen  jum  ©acrament,  ne= 
ben  anbern  bi§f;er  ungeljalten  §orm  unb  ©ebraud), 
fd)ier  im  cjan^en  9ceid)  erfdjotten.  2)arau§  erfolcjt, 
baf  man  cjteid)  fdjimpftid)  oon  benen  oon  SSittenberg 
rebet. 

Unb  feinb  atte  ^euerungen ,  unferS  (Srmeffen^, 
be6  2tnfel)en§ ,  ba$  baran  nid)t  oiet  cjetecjen ,  ob  eS  cjteid) 
bei  bem  alten  ^orm  gebtieben  mdre. 

(Srfttid)  ber23itb  Ijatben:  mo  bie  gteid)  nid)t  alfo 
pto|tid)  mecjcjebrad)t,  jerljauen  unb  oerbrannt,  unb  mo 
biejenicjen,  benen  e§  ^u  tl)un  cjebut)ret,  cjteicj)  mittenS 
mdren  cjemeft,  bie  S3ilb  au$  einem  cjuten  23ebenFen  ab: 
junetjmen:  bennod)  fotlt  man  fo!d)3  offent(id)  nid)t  au§* 
cjefd)rieen't)aben,  auf  metdjen  Zaa,  baZ  SSerf  t)dtte  foI= 
ten  oorcjenommen  roerben.  Unb  I)at  ju  nid)t  anberS 
gebient,  benn  bap  man  ben  gemeinen  9)cann  gu  einer 
2fufrul;r  ober  I)i^igen  ©emutl)  Ijat  motlen  rei^en. 

^ap  abcr  bic  93itb  nad)  Snl)att  ber  <Sd)rtft  fotlcn 
oerbrannt  merbcn,  mitTen  mir  nid)t  #u  rid)ten,  roolten 
c§  curer  £)ifputation  befe()Ien.  <So  bann  Doct.  ftelb; 
lird)  feine  SOleinung  unferm  cjndbicjften  ^)errn  aud) 
ubergeben,  fo  motlen  n;tr  biefelbe  eud),  bie  in  ber  t)etl. 
©djrift  erfatjren,  baoon  meitcr  ^u  Ijanbcln  juftetlcn. 

SBdre  aud)  nid)t  ungefd)ic!t  cjemeft,  man  t)dtte  mit 
ben  ©ad)en,  baran  nid)t  fo  oiet  cjelecjen,  biemeit  bcr 
gemeine  SDcann  ju  SBittenbercj  baoon  einen  jiemtidjen 
^erftanb  auS  ben  oielen  ^rebigen  empfangen  f)at,  nid)t 
alfo  fafi  geeilet. 

2BaS  aud)  fur  ^ttrberung  gebdl)rcn  roiit,  ba$  fo 
fd)impflid)  mit  ben  23itben  umgegangen,  ift  leid)ttid)  ab? 
juneljmen,  ttnb  mo  cin  tfercjereS  barauS  entfteljen  mttrbe, 
mic  ju  beforgen,  murbe  t>k  ®d)itlb  benen,  bie  fo  un= 
fdjicflid)  bauon  geprebigt ,  atlein  jugcmeffen. 

SSdre  bittig  b(t>ad)t,  bap  bennod)  nod)  gar  mel 
finb,  bie  nod)  nid)t  in  einem  rccf)ten  ©lauben  befeftigt; 
35  * 


551 


EPISTOLARUM    LIB.  III.    1522. 


552 


um  ber  ^ranfen  roitten  muf*  mcm  bennod)  eine  @e= 
butb  tracjen. 

5fi  aud)  ^u  beforcjen,  bafj  if)r  ba§  am.meiften  pre= 
biget,  ba§  jule^t  fottt  oorcjenommen  roerben ,  roenn  bte 
Qtyriften  im  ©tauben  root)t  cjeubt;  aber  ber  cjemeine 
$Rann  treibt  bamit  eine  2eid;tfertigfeit,  unb  roirb  nies 
manb  baoon  cjebeffert ;  fotttet  je  ben  3Cu§cjancj  bebenf en. 

£)ieroeil  benn  Sr;r,  §err  2)octor  (Sarlftabt, 
oon  benen  im  (Sapitet  ancje^ocjen  roerbet,  roie  SI;r  §u 
biefer  Sfaueruncj  faft  Urfad)  cjecjeben,  roieroot)!  it)r  burd) 
ber  JJcdttje  <Sd)rtft  baoor  cjebeten  fei;b,  ift  unfue23itt, 
St)r  rootiet  eucr;  in  biefem  mdpicjen,  unb  eud)  t)ierin  un= 
oerroeBtid)  tjalten ,  bamit  3roief»atticjf  eit  unb  2£ufruf)r 
unb  unfer  atler  (Sd;impf  unb  ©efpott  oert;utet  (roerbe). 

SSon  ben  anbern  2trtifeln,  ber  $9£6nd)e  25  et; 
teln  unb  33ruberfd)aft  betancjenb,  roottet eud)  I;ier= 
auf  unterreben,  unb  bie  SBecje  oornefwten,  bamit©ot= 
tee  @t)re  unb  atfer  (Seetcn  Jpeit  cjefudjt,  aud)  Urfadjen 
anjeicjen,  roo^u  bie  33ruberfd)aft  unb  ber  9ttond)e  23et= 
tetn  bienfttid),  ober  roarum  fte  bamit  nid)t  jucjelaffen 
fottten  (roerben). 

2tuf  bie  2Cenberung  ber  Sfteffe  roottet  un£  aud) 
berid)ten,  roarum  3>t)r  biefe  Sfceueruncj  oorcjenommen, 
roie  e§  aud)  bamit  gefyatten  roerben,  roa§  Sr)v  aud) 
tjierinne  fur  d)rifttid)  unb  cjut  anfefyet  oon  (5tf)ebuncj  bee> 
<5acrament£,  ber  SBort  Consecration,  roarum  nid)t 
SSeSper  cjefjatten *)  roerbe. 

(§3  roottte  ftd)  aud)  nid)t  fd)icfen,  roo  einer  ben 
anbern  auf  ber  ^an^et  fcfymdfyet  ober  angretft  mit  2Cu§* 
brucfuncj  fcineS  SftamenS. 

Nota. 

£)ie  oom  (Sapitet,  fo  ftcf)  unterfcfjrieben ,  mitffen 
abcjefonbert  roerben  oon  benen  oon  ber  Unioerfttdt. 

(S§  ift  aud)  cjut,  $  f)il  ippuS  roerbe  juoor  auf 
biefe  <Sacf)e  fjefracjt,  roie  e§  tfym  bod)  aWentfjalben  cje* 
fatte. 

£)atauf  ift  ju  arbeiten,  bap  fte  ftd)  mit  einanber 
oereinten,  ober  cjenucjfam  Urfacf)  an$eicjten,  roarum  bie 
2tenberuncj  in  et(id)ett  ©tucf en  nicf)t  fepn  ober  fepn  fotten. 

£)ap  aud)  aufS  atter  orbentlid)fte  unb  d)rif!tid)fte 
mit  bem  ©acrament  umcjegancjen ,  unb  fonberlid)  bap 
ba$  (Sacrament  roerbe  gereicfyt  unb  nid)t  genommen, 

Sie  S3itb  in  ben  ^irdjen  gu  bteiben  laffen  biS  auf 
rocitere  93ebenfen. 

2Ba§  nufee  in  ber9)leffe,  baf*  nid)t  abcjettjan  roerbe. 


*)  VerLum  legere  non  possuni;  lego  plallin ,  quotl  quld  sit, 
nescio.  Vcrba :  „  von  Erhebung  —  —  geiialtcn  werde,* 
aliena  inanu  ,  fortasse  Einsiedelii,  adscripta  sunt. 


9ciemanb  SWep  ^u  t)atten  ju  brincjen  ober  baran  gu 
oert)inbern ,  fonbem  fotd)e§  f rei  roerbe  einem  jecjlidjen. 

SSo  man  6arlftabt  oermodjt,  bap  er  nicr;t  pre* 
biget ,  fo  rodre  e§  nid;t  ungut ,  bieroeil  er  ftd)  ^uoor  be§ 
3(mt6  juroetten  cjedufkrt. 

Sn  Summa,  bap  fte  bie  <5ad)e  bat)in  rid)ten,  ba= 
mit  roir  un§  nid)t  §u  oiel  unb  ot)ne  Sflottjburft  au§3urid)s 
ten  auflecjen.  ©§  ift  genucj  auf  einmal  auf  ben  $Rocfen 
cjerounben. 

2Bo  aud)  ber  ^)farrer  ober  fein  (Saplan  nid;t  cje* 
fdjicft,  9)lep  ^u  t)atten,  bap  fte  einen  anbern  barju  laf= 
fen  fommen,  bamit  e§  oon  cttidjen  nid)t  bafur  get;atten 
murbc,  at§  rodre  e§  it;nen  fetbft  nid)t  tjerjtid),  fonbern 
mctjr  fur  9ttiett)tiricj  benn  fur  ^trten  get)atten. 

SDap  aud)  tapfere  $?eut  ju  9£eid)uncj  ber  ©acrament 
murben  cjeorbnet.  93efd)tieplid)  t)ierin  ju  ratt^fdjtagen, 
roa§  feticjtid),  undrcjerlid)  unb  nu|(icr;. 


No.  196. 


(12.  Febr.) 

Senatus  Viteb.  ad  Einsiedelium. 

f  Ex  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.    Fol.  97.  Lit.  L.L. 

£)e§  9^att)§   ju  SSittenbercj    ^ntroort   unbl 

(Srftdruncj  auf  bie  SSortjattuncj  roecjen  Zb-A 

fd)affung    ber  SRef*,    ber   SSilber,    SSettel* 

orben,     (Inscriptio  in  tergo,  alia  manu  facta.) 

(3(n  ^ugotb  oon  Sinftebel  unb  (5t)r.  SSeper.) 

©eftrencjer,  Stjrenoefter,  cjunfticje  tkbe  ^)erren.     $lafy\ 
bem  bie  ^errn  be§  (SapitetS  taut§  einer  (Supptication  an| 
unfern  cjndb.^erm  je^toertefen,  un§  betiaQt  [oerf tagt] 
t)aben,  fo  roolten  roir  auf§  fur^efte  biefetbige  ©u^pte 
tion  @tucf toeiS  oerantroorten ,  unb  atfo. 

3um  erften,  e§  ift  roat;r,  bap  unfer  cjndbicjft.  ^), 
ein  (Sommiffton  unb  23efet)(  9ett;att,  ba$  feine  ^leuerung 
mit  ber  9)leffe  nod)  ^ur  3eit  fottte  oorcjenommen  roerben. 
£)ieroei(  aber  Doctor  6arlftabt  eine§  in  bem  @tift,i 
ba&  anbre  9M  in  ber  ^farr  bie  SJleffe  oerdnbert  uttbj 
auf  eine  anbre  2Crt  ancjefancjen  ^at,  barauf  in  ber^fawi 
einer  fuft  *),  ber  anbre  fo  otme  £)rbnuncj  unb  $Rtfa,&\ 
roanb  9ftep  cjetjalten  t)aben,  i>a$  ber  Stafy  unb  t>k  ©e-; 
mein  fampt  ben  umtiecjenben  9^ad)marn  [sJcad)bam]  fta); 
barau§  Qedrgert  unb  beforgt  fetm  roerben,  bap  fte  nid)t 
t)aben  cjeroupt  roa§  fie  tr)un  fotlen. 


*)  fonft,  fc.  i.  fo. 


553 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1522. 


554 


£)ert)atben  f;aben  fte  un§  jungften  ttad)  §Serfamm= 
ung  unb  9tatt)fd)tag  ber  Unioerfitdt  gebetyen ,  if)nen  jtt 
:atf)en,  nrieman  bod)  mit  ber  @ad)  fortfjin  tt;un  fotfe, 
tuf  bap  tn  ber  $>farr  eine  einige  beftdnbige  SSeife  unb 
tnb  %otm  mit  ber  SDfop  gefjatten  murbe. 

£)arauf  fjaben  nrir  unfer  ©utbunfen  unb  dtatty 
d)fag,  fo  triet  nrir  tterftanben,  itmen  angejetgt,  unb 
i>aben  e§  ber  SJlaap,  ttrie  jefcunb  bie  Sftep  in  ber  spfatr 
fefjaften  ttrirb,  fur  gut  angefefjett,  unb  fefjett  aud)  nod) 
«aoor  an. 

£)er  93t(bc  f;atbett  fjabett  nrir  bcfd)f  offen  auf  bem 
katf;f)au§ ,  oa$  fte  foffen  burcf)  bk  £brigf  eit ,  wetd;er 
yttein  e&  anftefyet,  cignet  unb  gebtdjret,  abgetfyan  xovc- 
'cn,  unb  bap  niemanb  feine  Jpanb  folte  anlegen,  er 
oerbe  benn  baju  georbnet.  £)ap  aber  ettidjc  ungefd)icft 
fatnit  fenn  umgangen,  ift  of;ne  unfrc  <2d)utb  unb  3u= 
fmn;  aud)  feinb  bie  Uebertreter  cin  SfjeitS  t>om  9?atf; 
.efiraft ,  etlid;c  feinb  entmidjen. 

©iemeil  aud)  unter  ben  Ctyriften  feine  23ettter 
2»n  foUen ,  unb  niemanb  bettetn  fotten  taffen ,  fonbern 
m  armen  Seutett,  berer  atfmeg  unb  unter  une>  fentt 
oirb,  geben,  ratfjcn  unb  fjetfett  foffen  ef)e  fte  bltkxi:  fo 
•aben  nrir  fur  gut  unb  red)t  angcfetjen,  ttrie  ttrit  aud) 
;;od)  tfnm,  bap  bieSinS  unb  9?ent  ber  23ruberfd)aften, 
lie  gar  fein  nu|  femt,  benn  ^u  ^reffett  unb  @aufen, 
a§u  foflen  oerorbnet  merbett. 

2)epgleid)ett  biemeit  bk  Sfteffett  ttutt  muffen  unb 

•rilen  abgef;en ,  fo  mdrc  gut ,  bap  bie  2ef;en  aud)  ba^u 

.efdjtagenmutben.    Sertjatben,  fo  ftd)  ein  2ct)en  erte= 

igt,  fott  eS  ttid)t  mefjr  tfertiefyen  merben,  bap  ber$)faf= 

»n  aud)  meniger  nrirb,  unb  fann  i(jo  bem2(rmutt)  motjt 

et)olfen  mcrben. 

S)ap  fte  aber  fagcn,  mir  fottcn  bic  ©emetn  unb 
ptubcntcn  miber  ftc  rei^en  unb  crgrimmen,  ttjun  fte 
>at)rlid)  un§  unred)t ,  mic  mir  mit  bem  gan§en  ^aufen 
i  SBittenberg  bejeugen  fonnen.  S)enn  fte  mad)en  c§ 
!:tb|t  mit  it)rcn  argen  SSorten,  bap  etttdje  unter  it)nen 
tep  Sing  fonber  unS  $u  fet)r  ttnb  bitter  anfedjtcn  unb 
latoiber  reben. 


^0.197.  (12.  Febr.) 

Academia  Viteberg.  acl  Einsiedelium. 

f  Ex  Tabular.  Vinar.  Reg.  O.  Fol.  97.  Li).  L.  L.  —  Manu 
antiquisslma  sciipta ,  non  dictuin  (jua,  secl  nomine  Aca- 
demiae  ,  ut  videtur  ad  Hug.  ab  Einsiedel.  Certe  noinine 
Melanlhonis ,  quum  is  sua  manu  quaedam  margini  ad- 
scripserit.  Mentionem  fccit  huius  scripti  Seckendorf.  in 
bist.  Lutb.  p.  217. 


(Ad  Hauboldum   ab  Einsiedel.) 

9|ad)bem  bk  Sfteffe  in  ber  $)farte  tft  gcdnbert  morbcn, 
unb  cinc  jSetneuerung  gefd)et)en ,  fo  t)at  bie  ^lott)  crfor* 
bert,  ba$  einc  beftdnbige  SDrbnung  tn  ber^effe,  nrie  ftc 
fort  foUtc  getjattcn  merben,  aufgeridjtet  unb  Qma6)t 
mttrbe,  auf  ba$  nid)t  ein  jegtidjer  ttad;  feinem  ©efatfen, 
mic  tt)m  getiebet ,  tebtc. 

(Srjilid),  c§  bkibt  bk  SBeife,  ^teibung  unb  ©e^ 
fang  attentt)atbcn  t?or  unb  nad)  ber  ©ebenebeiung  be§ 
S5rob§,  wie  c§  »ort)er  get;a(ten  ift,  unb  ift  nid)t&  gedn^ 
bert  bcnn  bic  communio,  mlfye  wk  fotgt  get)attcn 
mirb, 

@§  merben,  mie  benn  oonnott)en,  bie  2Bortc  ber 
©ebenebeiung  bcutfd)  gefproc^en  mit  ©rfldrungj  mentt 
ba  ftttb ,  bk  e£  beget;ren ,  benett  fotl  ba$  ^acrament  gc? 
geben  merben.  Urfad)  biefer  SSerorbnuttg  nad;  ange= 
t;obener  SSerneuuttg  ijl,  ba$  roir  burd)  mand;ertei  SSeife 
ttnb  SBege,  bie  in  ber  ^)farr  mit  bcr  Sfteffe  t>orgenom= 
men  roar,  bemegt  fepn,  fotd)er  9^att)fd;Iag  unb  unfer 
S3ebenfen,  baxnit  ber  gropen  Srrtt)um,  fo  baburd)  tm 
gemeiucn  SKantt  crmadjfen,  m6d;tc  \)orfommen  murben, 
oorgemanbt  tjaben  *). 

^iemeit  aber  nutt  matt  tjat  orbnen  mttffen,  fo  t)at 
c§  d;rijltid)  anberS  nict)t  gefd)et)en  mogen ,  bentt  ba$  bk 
SSorte  ber  ©ebenebeiung  in  ©eutfd)  oom  ^riej^er  gc= 
fprodjen  merben,  au§  Urfad),  ba$  atte§  Sommunicirett 
oergeben§  ijl  ot)ne  S5er jlanb  berSSortcber©ebenebeiung. 
Senn  atte  ^raft  be§  8acrament§  ftet;et  in  biefen  2Bor= 
ten,  unb  ift  gebott;en  im  (Soangetio:  ba&  ttjut  ju 
meinem  Q&ebad)tni$,  auf  bap  man  au§  biefen2Bor= 
ten  ber  ©cbenebeiuttg  bk  ^rucijt  be§  SobeS  St)rijti  ter= 
nen  fottte. 

£)arnad)  ijl  befotjten,  ba$  ber  ^)riefier  nid)t  fotl 
communiciren,  cr  t;abc  bentt  «^unger  unb  £)urfl  nad) 
ber  ©nabc  G>l)rifti,  „unb  fo  cr  ^unger  tjat  mag 
er  itjm  bencbtctrett  uttb  commutticirett,  ob 
er  fdjott  gleid)  feine  Gonvivas  t)dtte"  **). 
(§£  mag  niemanb  ba&  ©acrament  d;rij!tid)  braudjen  an= 
ber^ ,  benn  au§  23egier ,  burd)  fein  ©emiffen  bar^u  ge= 
brungen.  Unb  matt  fott  niemanb  ju  bem  ©acramcnt 
3rt)ingen,  fonbern  einem  iegtidjen  freitaffen.  ^Diemeil 
aud)  bie  Elevatio  ift  einc  2Crt  unb  (Sigenfd)aft  eineg 
S)|)fer§,  unb  bafur  getjatten  i\t,  ba$  au§  berElevation 
bie  Sfleffe  fur  ein  Opfer  unb  Sacrificium  Qeafykt  ift, 


*)  Oblilus    est    scriptor    dicendi    genus,     quum  scribere  de- 

buisset:  vorzuwenden. 
**)  Veiba:    und  sn  er  —  cvnvivas  Jialte,  nianu  propria  Me- 

lantbonis  in  margine  adscripta  sunt. 


555 

tjaben  roir  fte  mit  gutem  SRatty  uttb  23ebenl en ,  bievoeil 
nid)t  ttiet  baran  getegen ,  auSgetaffen. 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1522.  556 

No.  199.  14.  Febr. 

Einsiedelius  ad  Electorem. 


No.  198. 


(12. 


Febr.?) 


Senatus  Viteb.  (?)  ad  Einsiedelium. 

-{■  Es  duplici  scripto  in  Tabul.  Vinar. ,  altero  Reg.  O. 
Fol.97.  Lit.  L.L.,  altero  Reg.  O.  Fol.  101  — 104.  Lit. 
N.  N. 

§3erid)t  roie  eS  ttad)  abgefd>aff ter  Sttef  mit 

9£ctd)uttg   be§  ©acramentS  ju  SBittenberg 

in  bcr  $Pfarrlird)en  getjatten.      (Inscriptio 

in  tergo  manu  recentiore  facta. ) 

2Cbfd)ieb  ber  ^erren  oott  ber  Uttioerfitdt 
unb  ^attitel    bcr  Qfleffen   tjatben  gegebett. 

(Haec  inscriptio    lineola  oblita  est.) 

©ap  tdgtid)  eine  9ftep  in  ber  alten  SBcife  unb  $orm 
getjalten  roerbe  mtt  ttuetaffung  be§  GanonS,  unb  bafi 
oie  SBort  bcr  SSenebeiuttg  teutfa)  offenttid)  gegen  bem 
S5rob  unb  2Bein  gefprod)ett,  bafi  aua)  bte  (Steoation  ge- 
fd)et)e  §u  etnem  3eid)en,  unb  bap  baoott  baS  SSotl  in 
ber  $)rebig  uttterroeifet  roitrbe,  unb  roo  (Sommuntcanten 
r>ort)anben,  bie  ba$  ©acrament  forbern,  benen  fott  e§ 
atfo  nad)  it)rem  ©efattcn  oom  ^riefter  felbfr  gereid;t 
rocrben.  ^ier^u  fotl  ber  $)riefrer  aud)  ntd>t  cjejmungen 
fet)tt  ju  communiciren ,  bod)  macj  cr ,  roenn  er  «iputtger 
t;at ,  u)m  attein  benebtciren  unb  ftd)  communiciren. 

£)iett)ett  Gud)  anbre  g)riefrcr  met)r  in  ber  $)farr 
femt,  fotten  ftc  erinnert  merben,  roo  tt)rer  etner  anftatt 
be§  $)farrer§  ober  feiner  Gaptan,  roo  fte  ju  cetebriren 
uncjefd)icft,  SJceffe  t)alten,  bebad;t  (fen),  bap  er  ftd) 
berroegen  bei  bem  $)farrer  juoor  ancjebe,  bamit  atlent= 
tjalben  in  btefen  ©adjen  dnuftticr;  unb  orbcnttid)  get)att= 
bett  rocrbe. 

9licf)t  ^letfd)  $u  effen  m  t>erbott;etten  Seiten ,  2l"er= 
gernip  ju  r>erl)uten. 

(In  altero  scripto,  sed  maiori  spatio  inter- 
iecto,  sequuntur  quaedam  e  iudicio  antece- 
dente,  videlicet  verba  :  „Urfad)  bicfcr  §8er  = 

orbttuttg  ttad)  angetjobener  SSern.- 

£obe§  Gf)rifti  lernett  fottcn."  Videtur 
hoc  scriptum  a  Senatu  traditum,  et  his  addi- 
tis  auctum  esse.) 


f  Ex  autogr.  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.    Lit.  N.  N.   Fol.  101 
— 104. 

2)em  Surd)(eud)tigften $errn  ^rtebrid), 

«$er$og  3u  @ad)fen  unb  (Stntrfurfr. 

©urd;teud)tigfter,   I;od;gcbortter  Surft.     Gho.  (5I;urf. 
©nabctt  feinb  meine  utttertfjdnige  gel;orfame  £)ienft  attes 
§cit  juoor  bereit.     ©ndbigfter  §err.     SJcdd^froergatu 
genett  £>ornfrag  ttad)  uttfer  tieben  ^rauen  Zag  purifica- 
tionis  [i.  e.  d.  6.  Febr.]  tjabett  @tt>.  @t)f.  ©.  mir  um 
ter  attbern  fdjretben  taffett ,  uttb  erftltd) ,  bap  auf  cje= 
t)abte    SSeretttiguncj    jroifc^en  Doctor  6t)riftiattu6; 
(Sener)  uttb  mir,  Doctor  $artftabt  unb  9)lagtfret 
©abricU/  ^)rebig  tjatben,  burd)  benStatt)  §u  SBit 
tenberg  fottte  get)anbett  merbett  etc. ,  uttb  roie  c§  bun 
ben  dtafy  nidjt  getjanbett  rourbc,  bap  bie  2fiortc,  al 
ndmttd):  „Da$  mit  bem  SSornct)mctt  nod)  ein 
3eit  folt  ftitt  get)attcn  roerben,"  fotttett  ^u  bi 
roegett  fetttt,  ittbem  ba$  bamit  ttid)t  geftanben  [^ugefian* 
ben]  unb  get)et)tt  rourbe,  at§  foltt  ba§  ju  citter  attbe 
3eit  ju  tt)utt  fetttt :  barauf  gebe  6.  @t)f.  ©.  id)  utttertt)i 
niger  Stteinung  ju  erlentten,   bap  mid)  SDoctor  St)rif 
fr  i  a  n  u  6  bertd)tet :   at£  ber  9catt)  §u  SEittemberg  f 
bm  &ay\td  ange^eigter  (Sad)en  t)alben  getjattbett,  Jh 
fettte  berurtctt  SScrt  untertaffen  unb  ttid)t§  baoon  gefacj 
unb  an  berfetben  fiatt  gerebet  roorbett,  ba^  fte  barai 
fentt  uttb  oorlommen  t)elfen  moltten,  bamit  fo  oiel  mo 
ttcr;  ber  gemettte  ^)ofett  [?)6bel]  nia)t  erregt,  unb  2(u| 
rut)r  oermieben  btiebe.     @r  beridjtet  mid)  aucr; ,  bafj  bi 
oom  ^attitet  ba^umat  uber  fotd)Ctt  «^attbet  fo  ^roiefdtti] 
uttb  utteittig  roorben  fet;n,  bafji  fte  ftd)  uttter  einanbe 
t)aben  ftat)en  [fdjtagen]  tttolten. 

^ertter  at§  S.  (5t)f.  ©.  25eget)ren,  bem  (Sd)0)fe 
uttb  JRatt)  ju  SBittemberg  ju  befetjten,  bap  bie  3inp< 
^tcinob  unb  anbere§ ,  fo  nod)  att  SSorratt)  fm  2lugujii 
ner  ^tofter  oortjanbett,  ^u  inoetttirett  2c.  bin  i^)  oe: 
£)octor  6t)riftianu6  berid)tet,  baf  ber  9?atb  t 
bemfetben  uttb  bem  SBarfuperltofter  atte  2)ing  beft'd)tigi 
uttb  ma§  att  SSorratt) ,  ^teinob  unb  anberm  oort;anbe: 
gemeft,  aufge^eidjnet  t)aben  folten.  ©ap  id)  aber  buj 
t;er  oer^ogen,  unb  bem  ©cfyoffer  in  fotdjer  (Sad)en  nid 
aud)  23efct)t  gct^an,  ift  auS  bem  tterbticben,  roeit  U 
9tatt)  ben  Sfloncbett  ba$  SBettetn  in  ber  «Stabt  oerbott)ct 
bap  id;  guoor  bei  Soctor  6t)riftianu§  tjabe  t)6re 
rootten ,  roa§  ftc  gettjan  t)dtten.  (S§  fotl  aber  ttod;  bei 
©d)offer  95efet)l  gefdjetjen,  atte  ©adjcn,  roic  ber  9?al 
get^att,  aufjujeict^ttcn. 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1522. 


558 


3d;  fjabe  aud;  ndd>ft  au§  guter  2Bor)fmeinung 
>octor  ^ar otftabt  unb  $pt)itippu§  9ttetand)ton 
efd)rieben,  bamit  bocf)  bie  aufrufjrigen  Sprebigen  oer= 
licben,  al»  ift  mir  auf  fofd)  mein  <Sd)reiben,  baoon 
i)  (E.  Gl;f.  ©.  Copie  uberfd)icfe,  oon  ifjnen  beiben  beU 
j  egenbe  2tntroort  roorben. 

9Zad;bem  mir  aud)  (S.  G>f;f.  ©.  gcfd)rieben ,  unb 
arneben  bie  <2ur>:pfication ,  mit  roefdjen  baSJtapitet  unb 
Doctor  SBetbtfirdje  an  @.(5f)f.©.  gefangt,  mit  S3e= 
ef)r,  baf  icr;  etlicfje  Sftdtr)e ,  Doct.@f)riftianu§  unb 
nbere,  roen  icf)  oermeinet  ju  foldjer  (Sacf)en  bienftticf), 
nf)er  fottt  erforbern  unb  barin  f)anbetn  k.  £)em  affo 
ad),  f;abe  icr;  ben  SKector,  ^Ptobft,  £)octor  Jcart* 
abt,  9ttetand)ton  unb  2Cmbfrorff,  aud;  ^roeen 
om  ^apitel  unb  S$etbtfird)en  attr)er  erforbert,  bk 
mndd;frec  9ttittroocf)  [d.  12.  Febr.]  be§  2CbenbS  ftnb 
inlommen,  geftern  £)omftag§  mit  ir)nen  gefyanbelt. 
Inb  f;abe  befunben ,  ioieroof;t  (L  @f)f.  ©.  burct)  £)octor 
IfjriftianuS  an  bie  Unioerfttdt  unb  ba§  ^apitel  ju= 
%t  tjaben  SSerbung  unb  S8efef;t  tt)ttn  taffen,  feine 
puerung  an$ufaf)en,  fonbern  bei  bem  atten  ©ebrauef) 
|>  lange  e3  burd)  anbere  Unioerfttdten  beroogen,  roaS 
pgenommen  roerben  fottt,  bteiben  $u  faffen,  bamit 
ptporung  unter  bem  SSotfe  oerbtiebe,  ba§  bie  ergan= 
pne  2Cufrut)r  au§  nid)t  anber§  benn  au§  £)oct.  £arot  = 
|abt§  unb  9ttagifrer  ©abrieU  $>rebig  erfofget,  roic 
■nn  £5octor  ^aro tftabt  nid)t  abrebig  t)at  fepn 
iogen. 

2)ievoei(  ftcr)  benn  mancbertei  unfcfyicftidje  SBeife  be= 

fben,  unb  oieterfei  ©eftatt9ttep  gefjalten,  barau§(Snt> 

ferung  gu  beforgen  gcroeft,  tjaben  ftcf)  bie  Unioerfttdt 

lib  ber  9catt}  mit  einanber  unterrebct,  unb  roie  icf)  oon 

Bfjitippo  oermerft,  erfrticf)  fur  gut  angefefjen,  ba$  e3 

lit  ber  9ftep  bei  bem  atten  ©ebraud)  fottt  bteiben.    £)ic= 

etl  ftcr)§  aber  fo  tief  eingcriffen,  baben  fte  um  3Serf)u= 

tng  roitten  anbreS  Unratf)3  eine  ?Cenberung,   roie  icf; 

•nn  ndd)ft  (£.   Gf)f.  ®.   ange^eigt,    mad)en  muffen. 

►ad;bem  aud)  ^octor  ^arlffabt  gucjefagt,  ftcr)  f;in= 

trber  bergteidjen  ^rebicjen^  ju  entt)a(ten,  unb  n?o  e§ 

icf)t  gefd)e{;e,  mottt  er  roitticj  ©traf  barum  feiben,  aud; 

Jlagifter  (tiabiciet  ftd;  oielf eid)t  auf  ba$  ©cfjreiben, 

•etd)eg  icf)  ndcf)ft  |)I;ifir)|)0  cjettjan,  oon  SBittenbercj 

•ecjcjemanbt:  fo  oerr)offe  icf),   es  roerbe  roof;t  bei  ber 

)rbnuncj ,  fo  feit  ber  3eit  abgerebt ,  unb  fte  un§  jer^t 

bergeben,  bfeiben,  fonbertid)" meil  ftd)  3Cmb§borff, 

>eld)er  je|t  5>rebiger  in  ber  ?)farrfird)en  ift,  erbotfjen, 

a§  SSotf  baju  ju  unterroeifen. 

©o  foUen  aud)  bte  Sitbe  in  ber  ^ircf)en  burct) 
iemanb§  anber,  benn  burcf)  bie  roetttid)e  Sberfeit  ab= 
:tt)an  roerben ,  tr)efcf)e§  nun  9£af$ ,  e§  rodre  benn  ba$ 


@.  St)f.  ©.  ju  geftefjen  befet)ten ,  noct)  eine  &it  wof;t 
babei  roirb  bteiben.  ^amit  nun  (S.  (§f)f.  ©n.  ber  Srb* 
nung ,  voie  c§  I;infort  folt  gebatten  roerben ,  aud)  ma6 
bie  oon  ber  Unioerfttdt  auf  bcg  ^apitef§  unb  SSetbt  = 
f  trcfjen  (Supplication  fur  ?Cntroort  geben  t)aben,  roers 
ben  (5.  (5l)f.  ©.  ab  beitiegenben  ^opien  oernefjmen. 

(Rcliqua,  quae  ad  res  civiles,  a  causis  eccle- 
siasticis  prorsus  alienas  spectant,  hic  praeter- 
mittenda  putavimus.) 
Datum  (Splnbercj ,  ^reitag  nad)  <&l  <Scf;otaftica  Sacj, 
anno  domini  M.D.XXII. 

(Sro.  6f;f.  ©. 

untertf)dniger 
^ucjotbt  oom  Sinfibefl. 


No.  200. 


17.  Febr. 


Princ.  Elector  ad  Einsiedelium. 

f  Ex  Tabular.  Vinar.  Reg.  O.  Lit.  N.N.  Fol.  101—114. 

(An  Hugold  von  Einsiedel.) 

©ott  roatfg. 
SSon  ©otte§  ©naben ,  grtebrid)  k. 

2ieber  ©etreuer  unb  Sftatt).  2gir  t)aben  bein  <2d)rei= 
ben  unb  95erid)t,  roa§  Sftafkn  mit  benen  oon  ber  Uni= 
oerfttdt  unb  ^apitel  §u  SBittenbercj  getjanbelt  morben, 
atte§  Snf)att§  oernommen,  unb  bap  fte  uber  fold)e^anb= 
tung  jroiefpattig  unb  uneinig  roerben,  ntd)t  gerne  ge= 
t)6rt.  Unb  roeit  ber  Sorratf)  unb  ^tcinob  in  ben  $fo= 
ftern  burcf)  bcn  Sfottf;  inoentirt,  baoon  roir  oor  nicf)t 
SBiffen  gefjabt,  fo  ift  unnotf;,  bem  ©d)cffer  bepf)atb 
roeiter  ju  befet)len.  SBic  t)aben§  aud)  oernommen,  mie 
bu  Doctor  ^artftabt  unb  ^>t)itir)pue  be§  ^)rebi= 
gen£  f;a(ben  gefdjrieben,  unb  rodre  faft  gut,  ba$  ftcf;  bit 
^Prebiger  alfo  gemdrjigt  t)dtten,  bamit  nid;t  3Cufruf;r 
unb  anbere  ^efcfjroerung  baburcf)  bemcgt  roorben  rodre. 

2)ap  bu  aber  ben  §)robft  unb  etticfje  anbere  erfor= 
bert,  unb  mit  if)nen  gef;anbett  unb  befunben,  roierootjl 
roir  an  bie  Unioerfttdt  unb  Jitapitcl  f;dtten  roerben  faffen 
f eine  ^ceuerung  an^ufangen,  fonbern  ben  atten  ©ebraucf;, 
fo  fang ,  bafj  e§  burcr)  anbre  Unioerfttdten  beroogen  unb 
tjorgenommen  rocrben  fotfte,  bteiben  p  faffen,  bamit 
©ntporung  unter  bem  SSotfe  oerbtiebe  [unterbficbe], 
unb  baf?  bie  'ergangene  2Cufrur)r  auS  nicf)t§  anbern,  benn 
au§  2>octor  ^artftabt§  unb  9»agiftcr  ©abrietft 
^rcbigt  erfofgt,  roie  benn  ^artflabt  nid)t  in  2Cbrebe 
t;dtte  fe»n  mogen,  unb  roeit  ftcr)  mancr;ertei  unfcf)icflicf)e 


559 


EPISTOLARUM     LIB.   III.    1522. 


560 


SBeife  begeben,  unb  oietevtei  SBeife  SRefj  cjefjatten,  bar= 
au§  (Smporuncj  ju  beforgen  cjcroefit:  fo  l)dtten  ftc  um 
SSerbutuna,  roitten  anbevn  Unvatl)£  eine  2(enbrung  ma= 
d)en  muffen  2C,  unb  nad)bem  ^arlftabt  aucjefacjt,  ftd) 
t)infuvbev  bevcjteidjen  $>vcbicjen§  $u  enfyalten,  unb  S0la= 
giftev  ©abriel  ftd)  oon  SBittenbevcj  cjemanbt,  fo  tjof^ 
feft  bu,  e§  roevbe  roofjt  bei  ber  £>vbnuncj,  fo  abcjevebt 
unb  fte  ubevcjeben,  bleibcn  jc,  fotd)e£  f)aben  roir  aud) 
attcS  Icfen  t)6ren,  unb  t;dtten  un£  cjern  t>evfet;en,  fte 
iouvben  ftd)  bep ,  roa§  toir  an  fte  fjaben  roevben  laffcn, 
cj?f)atten  tyaben.  £)af*  fte  ftd)  abcr  unterftanben,  eine 
Srbnung  su  mad;en,  roie  bie  SKep  fott  cjebaUen  roevben, 
acfyten  roiv  bei  un£ ,  bap  ftd;  in  bem  oon  tl)nen  $u  oicl 
untevftanben ,  ba§  roir  aud)  mit  befcr/n?evtem  ©emiitf) 
ejef;6vt,  unb  t)dtten  unS  oevfcben,  fte  rouvben  e3  beim 
alten  ©ebraud;,  roie  oben  cjemelbet  an  fte  cjemovben, 
beoov  anbeve  unb  met;v  nod)  baoon  gerebet,  I)aben  bleu 
ben  taffen.  Unb  roeit  bu  benn  roetpt,  bafi  attemal  fur 
gut  ancjefefjen ,  aud;  bei  bir  unb  anbevn  in  dlafy  befun= 
oen,  un§  tn  biefen  ©acfyen  nid)t  ju  roeit  cin$ulaffen;  ber= 
tjatben  rootten  roir  un§  oev|"ef;en,  bu  unb  bie  anbcvn 
ffi  dtfje ,  if;r  roerbet  eud)  gecjen  bie  Unroerfttdt  unb  £a= 
pitel  bevfyalben  atfo  f)aben  oemef)men  faffen,  bamit  e& 
nid;t  bafuv  gead)tet,  at§  f)dttcn  roiv,  ober  if)v  oon  un= 
fevtmegen,  in  bie  £>vt,  fo  fte  oovgenommen,  unb  btr 
unb  ben  anbern  9£dtt)en  ubevantroovtet ,  beroittigt  obev 
gef;ett  £)enn  bu  fjafi  ^u  bebenfen,  su  roa§  2Cuftegung 
fofdjeS  unS  geveid)en  mod)te. 

(Fteliqua  spectant  ad   res  civiles,    cle  qnibns 
Einsiedelius  scripserat,  qnae  hic  praetermit- 
tenda  esse  putavimus.) 
D.itum  ju  Lochaw  am  Sttontag  nad;  <Sanct  SSattenS 
[SSatentinS]  'ZaQ ,  anno  dovnini  1522. 

(Svn  ^awgolt. 


lSo.201. 


(fere  J.  20.  Febr.) 


Princ.  Elector  ad  Oswaldum. 

f  Ex  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.  Lit.  N.  N.  Fol.  101  —  104.  _ 
Breviter  de  arguinento  huius  scripti  loquilur  Seckendorf. 
in  hist.  Lufher,  lib  I.  p.  217. ,  quae  etiam  VValchius  inseruit 
operibus  Lutheri  Tom.  XV,  p.  2376. 

£ie  Snftruction,    roa$  burd)  SoI)ann   Sf  = 

n>alb  fott  gcwovben   merben    1.5.2.2.     [In- 

scriptio     in    tergo    a  Spalatino  scripta,    cui   ma- 

nus  recentior  addidifc:    an  ^OCtOV  2utl)er.] 


S5on  ©otte§  ©naben ,  %  r  t  e  b  r  i  cfy ,  ^er^og  $u  (Sad)fen 

unb  (5I)uvfurjt. 

Snjtruction,  roaS  unfer  Iteber  getreuerSos 

I;ann  £>ftt?alb  (Praetor  Isenacensis)  an  Doct. 

Sutl;er  *)  merben  fott. 

Q*vftlid)  unfevn  gndbigen  ©vup  fagen,  unb  folgenb  er* 
3dl)ien,  mein  gndbiajter  v§erv,  bev  (5f)uvfuvft  oon  (2ad)fen, 
bat  fein  je^ig^  ©d)veiben ,  bavinnen  er  fcin  6t)urf.  ©. 
tm  Sincjang  (Snab  unb  ®Iucf  munfdjt  »on  ©ott  jum 
ncuen  £eiltcjtt)um  unb  cjanjem  ^reu|  **) ,  unb  folcjenb 
fdjveibt ,  baf*  feine  6t;urf.  dn.  foU  nun  llucj  unb  meife 
fenn ,  unb  nic^t  nacl)  SSernunft  unb  2tnfei)en  be§  SBefenS 
rid)ten,  unb  enbtid)  anjeicjt,  er  wotte  felb§,  fo  ©ott 
wotte,  fd)ier  ^a  fcpn,  unb  fein  (S^f.  (3.  fott  ftd)  fein 
nur  nid)t§  annel;men ,  laut§  atte§  Snl)alt§  unb  Sefuncj. 

Sfcun  roupte  er  felbjt,  ba$  Sefel;l  fein  (SI)f.  ©.  in 
biefen  @ad)en  nid)t§  cjeridjtet,  unb  oietteid)t  oicl  meni* 
ger  barju  getl;an ,  bcnn  ftd)  in  folcijen  fc^meren  ^dtten 
cje^iemt  unb  cjebitljrt  S)enn  fte  Ijdtten  ju  SBittenberg 
mand)e  fcltfamc  ^anblung  oorcjenommen  unb  rodven  ber 
<3ad)en  unter  einanber  felbft  nid)t  einicj. 

(E§  rodren  bie  im  ©tift  unb  ^a|)itet  aucr;  nid)t  ti" 
SSege  einicj  j  aud;  bie  in  ber  Unioerfttdt  nid)t. 

<&o  I;iclt  man  ^u  SBittenbercj ,  bercjleidjen  auf er* 
t;atb  2Bittenbercj ,  oI;ne  Snbe,  t)a  ettid;e  benen  §u2Bii 
tenbevcj  ant)dncjtcj  mdven,  einer  fonft,  ber  anbere  alj 
Sttep,  einer  in  SWepcjemanb,  bcr  anbere  oI)ne  5^epge 
manb.    Unb  menn  e6  gleid)  gut  fenn  follt,  fo  todre 
bod)  auf§  roenicjfte  eine  Unfd)ic!Iid)feit. 

(E6  gogen  aud)  bavubcr  otel  @tubenten  Ijinmeg. 

©o  I;dtten  aud)  etlid)e  ^urflen  tyre  25eroanbter 
[Untertl)anen]  bcpl;atb  oon  ber  Unioerfttdt  §u  SBSitt 
berg  abg eforbert 

£)emnad)  roupte  fein  (5t)f.  ©.  nid)t,  wa§  in  b 
ba&  ^Sefle  fet;n  fottt.     2)arum,  roeil  er  fd)rcibe,  ft 
(§I;f.  ©.  fottten  nun  flug  unb  toeife  feon ,  unb  nid)t  nai 
SSewunft  unb  2tnfeI)Cn  be§  2Sefen§  rid)ten,  fo  todve  fei 
ner  (SI;f.  ©.  gndbigcS  23egel)ren ,  er  roottt  fein  Citif. 
anjeicjen ,  ma§  ev  meinet  unb  a6)Ut ,  oa$  @.  @I;f.  ^ 
in  biefen  <Sad;en  ju  t^un  ober  ju  (affen ,  unb  ba$  (er 
fein  @t;f.  ©.  motte  2tntroort  jufdjicfen.    £)cnn  @.  (S' 
©.  motte  je  nid)t  gerne  etma§  tl)un  ober  oornebmen, 


*)  Verba  „Doct.  Suthet"  aliquis  iterum  delere  sluduit,  foi 

tasse  Spalatinus,  ut  color  atramenti  et  quaedam  formae  li 

nearum  litteris  inductarum  suadent. 
**)  Haec  epist.    (sine  die   et  anno)  legitur  apud  de  Wett.  i  J 

epp.  Luth.    II.    p.  136..    et  de  Wettius  putat  eam   exeunt 

Februario  sciiptam  esse. 


561 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1522. 


562 


©otteS  2BiUen  unb  feinem  fjeifigen  SBort  gu  entgegen 
fenn  foUt.  @ottte  aud)  oieUeicfyt  etroaS  unbittigeS  oor? 
^enommen  roerben,  barauS  (§ntpcrung  unb  23efd)tt)e= 
rung  erroacfyfen  modjte,  roottten  @.  (5f?f.  ©.  aud)  ntd)t 

}ewe. 

@o  fydtte  beS  9?eid)$  sjtegiment  ^u  ^cutemberg  @. 
If)f.  ©.  oon  roegen  biefer  ®act)en  in  ocrfdjicnen  [oer^ 
jangenen]  Sagen  gefcfyricben,  begefjrt  unb  gebetyen:  ob 
'td)  obberurte  ober  bergfeicfyen  ^ceuerung  roiber  ben  I)er= 
}ebrad)ten  d)riftlid)cn  ©ebraud)  in  ifjren  $urfientf)ume 
•rfjoben  obcr  begeben  f)dttc,  ober  funftigtid)  entftefjen 
ourben ,  tk  nid)t  etnrout^etn  gu  laffen ,  fonbern  bei  f)0= 
>er  @traf  ernftttd)  oerbietfjen,  mit  ^teif  oerfyuten,  unb 
>b  gut  rooUt  fenn  burd)  gefdjicfte  ^rebiger  an  ber  SCan- 
el  ermafmen  unb  oerfrtnben  taffen  it. 

2H§  (affen  ftd)  je£o  ettidje  23ifd)6jfe,  al§  ber  oon 

Wcipen,  oernefmten,  alS  rootlten  fte  an  ben  (Ettben,  ba 

|ie  2eute  fotlten  oerfufjrt  fewn ,  fetbjt  prebigen  unb  burd) 

;nbere  ju  prebigcn  oerorbnen.     (*S  f)at  aud)  <3.  @f)f.  ©. 

er  2Mfd)off  §u  Sfleifkn  neulid)  gefd)riebcn  auf  be3  9teid)§ 

ftegiment  ©d)reiben ,  unb  au<3  bem ,  ba$  ee>  it)m  auS 

sinem  bifd)6pcf)en  imte  §uftef;e,  ba|3  er  bebafyt  oer= 

littetjt  gotttidjer  3Sertetf)ung ,  auf  bie  3eit  ber  tjeitigen 

faften  unb  anbere,  tugenb(ici)e  ^rebiger  au^^ufdjicfen, 

!a§  SBort  ©otte§  unb  ber  tjettigen  ^irdjen  Drbnung  unb 

Ifu6fa|ung  [<2a|ttngen]  §u  oerfunbigen,  unb  ber  ar* 

ten  cinfdltigen  9Jtenfd)en,  fontcrtid)  ber  ©egenb,  ba 

Icr;  bereitS  (f  ntporung  begeben ,  gu  d)rifttid)er  (Sinigf  eit 

nb  ©efyorfam  ju  matmen,  it)nen  aud)  empfangcnen93e^ 

?t)l  itaifcrl.  Sflajeftdt  <Stattr;atter§  unb  .9tegiment6,  bep= 

teicfyen  feine  SBot;lmeinung  anjeigen ,  unb  fte  nad)  fei= 

em  f)6d)ften  SSermogen  oon  ifjrem  Strtf)um  abrccifcn. 

SBurbe  e£  nun  burd)  fotd)  $>rebigen  gut  unb  red)t 
emad)t,  fo  rourbe  e§  frcitid)  mdnnigtid)  gcrne  tjaben. 
|nb  al§  er  *)  aud)  am  (Snbe  feine§  <Sd)reiben§  anjeigte, 
UtS  roottt  er  felbft,  fo  ($ott  roatt,  batb  t>a  femt,  unb 
[in  Gt)f.  ©.  foUt  ftd)  fein  nur  gar  ntd)t§  annetjmen,  fo 
[bu^te  fein  <5t)f.  ©nab  nid)t ,  6b  er  bamit  rooUt  angeigen, 
Hapfein  SBitte  unb  SReinung  rodre,  ftd)  roieber  gen  2Bit= 
iinberg  ^u  roenben. 

SBdre  aber  fotd)e§  fein  ©emutt),  fo  rodre  ©.  6t)f. 
>.  23eben!en ,  bap  er  ftd)  nod)  ^ur  3eit  tn  feinen  2Beg 
i  kteberum  ba^in  ti)un  foUt.  S)enn  ©.  (5t)f.  ©.  !6nnten 
id)t  ermeffen ,  baf  e§  it)me  ^um  guten  reidjen  m6d)te, 
»enn  er  ftd)  tn  biefen  Sduften  rourbe  offentlid)  fet)en 
ijfen. 

«SoUt  man  nun  it>n  ju  SSittenberg  erfatjren,  unb 
iv  §)apfi  unb  ^aif.  9Kajefidt  mit  ttirem  t)ieoor  au§ge; 


*)  Lutberus. 
[eLA\TH.  OlJEH.    VoL.  I. 


gangenen  SJttanbat  roiber  it)n  meiter  procebiren  unb  »er; 
fat)ren,  aud)  ©♦  (St)f.  ©.  mit  met)rern  ^)roceffen  ge= 
biettjen  unb  manbiren,  itjme  antroorten  *)  ju  taffen,  bep 
bod)  @.  (5t)f.  ©.  nod)  nid)t  ttrfad)  roupten",  bap  fotd)e$ 
biUig  gefd)et)en  foUt,  roeit  er  nod)  unuberrounben ,  ba§ 
fottt  @.  (St)f.  ©.  ber  gropten  S3efd)roerungen  eine  fenn, 
juoor  menn  itmt  foUt  unred)t  gefd)et)en. 

<£o  roupt  er  aud) ,  bap  ©.  (5t)f.  ©.  ftd)  bi§t)er  fei= 
ner  unb  ber  ©ac^e  nie  roeiter  angenommen,  benn  va$ 
©.  6t)f.  ©.  tt)n  bei  &aif.  ^ajefidt,  auf  fein  einfaltig§ 
unterttidnigS  ©rbiettjen  gndbigtid)  ju  t)6ren,  untertt)d= 
nigticl)  oerbettjen.  @.  6t)f.  @.  muf  te  ftd)  aud)  nadjmals 
nid)t  roeiter  einjutaffen,  nod)  fetner  unb  ber  (&ad)t  an- 
§unet)men ,  roeil  er  nod)  nid)t  ubermttnben ,  unb  er  fetbft 
fd)reibe,  <B.  6t)f.  ©.  foltte  ftd)  fein  nur  nid)t§  an= 
net)men. 

(SoUten  abcr  ©.  (St)f.  ©. ,  fo  er  ftd)  roieberum  gen 
SBittenbergrocnben  rourbe,  bem  9pam1  unb^aif.  ^ajefr. 
it)r  ^nfuc^en  abfdjtagcn ,  unb  bem  ntd)t  ©e(;orfam  tei= 
flen,  aud)  ba§  ab$ufd)tagen  nid)t  genugfam  Urfad)  t)a= 
ben,  fo  t)dtt'  er  ju  ad)ten,  roa§  ©utc§  <S.  6t)f.  ©.  unb 
feinen  fianben  unb  Seuten  barauS  entfiet)en  mod)te. 

2l'ber  be§  ©emuttjS  mdre  fein  -Stjurf.  ©nabe  root)(, 
roenn  feine  ©nabe  eigenttid)  unb  grunbtid)  mufte,  roaS 
in  bem  ©otteg  SBiUen  red)t  unb  gut  rodre,  barob  ^u 
teiben,  erbutben  unb  (affen,  roa§  @.  ©n.  foUt,  bep 
t)dtte  <S.  (§t)f.  ©n.  fur  feine  ^)erfon  feine  S3efd)merbe. 
S)enn  roenn  va&  fotlt  ba§  red)te  kxm$  unb  ^ettigttjum 
t>on  ®ott  fet)tt ,  fo  t)dtten  <S.  (5t)f.  ©.  f eine  ©ntfe^ung 
baoor,  fonbern  roeit  ©ott  gefagt  t)dtte,  fein  Sod)  rodre 
fup  unb  feine  93urbe  leid)t,  fo  moUte  <3.  (5t)f.  ©.  ba^ 
^Creu^,  fo  fte  mupten,  bap  e§  t)on  ©ott  fepn  foUte,  gerne 
tragen,  unge^roeifett,  ©ott  roerbe  ©.  (St)f.  ®.  ^)utfc 
unb  «Stdrfung  ba^u  oerleitjen.  ©ie  madjten  e§  aber  ju 
2Bittenbera  |0  rounbertid)  unb  mandjertei,  t>a$  fo  t)tet 
@ecten  barau^  rourben,  bap  mdnnigtid)  irre  baruber 
rourbe,  unb  niemanb  roufte,  roer  ^od)  ober  ^etten 
rodre. 

25af?  aber  t?on  roegen  <&.  (St)f.  ©.  ^o))f§  ober 
§aupt§  aud)  anbere  Seute  fotttcn  §u  (Sdjabcn  unb  Se= 
fdjroerung  fommen,  ka$  murb  @.6t)f.  ©.  aud)  faft  be= 
fcf;roertiri)  fepn. 

3u  bem,  fo  roottt  ©.  @f)f.  ©.  if)m  gndbiger  9KeU 
nung  nid)t  t)ert)alten,  baf  je|o  bte  Stebe  rodre,  t>a$  un= 
gefdt)rlid)  um  SKttfaften  ein  neuer  ^eidjStag  foUt  ange= 
fteUt  unb  au6gefd)rieben  merben,  unb  atfo  t)ermutt;lid) 
auf  bcmfelben  9teid)§tage  feine  <&ad)e  nid)t  ber  roenigfien 
eine  fepn,  baoon  man  t)anbetn  roerbe.     S)emnad)  U- 


*)  t.  t.  iitjcrctntwcrtcn. 
36 


563 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1522. 


564 


bad>t@.<5tyf.  ®.,  bagwetletdjt  gut  fepn  fottt,  ba£  et 
mittlev  gett  ©ebult  t>dtte ,  ftd)  entyielt,  bt§  man  fetye, 
n>ie  bod)  bic  Singe  ftcfy  anlaffen  roottten,  aud),  wenn  « 
e§  fur  gut  anfefje,  auf  benannten  9teid)§tag,  aud)  feine 
fd)riftlid)c  (Suinnerung  unb  23ebenfcn,  wa§  in  biefen 
©ad)en  fottte  oorcjenommen  roerben,  fd)tcfte,  ob  ®ott 
ber  2£Umdd)tige  feinc  ©nabe  ttertetyen  motttc  etroaS  ®u= 
teS  au§jurid)ten.  £>enn  e§  ftunbe  barauf,  ba$  bie  SMng 
mittler  3eit   $u   einer  cjropen  SSeranbetuna,  lommen 

modjten. 

©ottt  aber  baburd)  ©otte§  SSitten  unb  SSerf  *>er* 
tjinbert  toerben,  ba§  rodre  S.  Gtyf.  ®.  nid)t  lieb,  unb 
roollt  berf>a(ben,  baj?  altcS  in  fetnen  SSerftanb ,  ber  bie= 
fer  t;ot)en  «Sadjen  erfatjren,  cjejtettt  fjaben. 

SaS  \)at  fein  <5tyf.  ®nab,  alfi  bie  e§  gndbtgUd), 
cjut  unb  treulid)  meint,  u)me  gndbiger  SReinuna,  nid)t 
motten  oerfyatten.    Datum  ut  S. 


No.  202. 


25.  Febr. 


Georg.  Spalatino. 

f  Ex  autographo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  59. 

D.  Georgio  Spalatino,  patrono  suo 

S.     Tristissimam  rem  nuncias  de  fasciculo  litera- 
rum  et   commentariorum  Heliae    nostri,    quem 
misisse  te  scribis.      Nam  ego  ne  apicem  quidem 
vidi,  et  hoc  biduo  exploranti  mihi  omnia  narra- 
tur,   nondum  rediisse  eum,    qui  a  Carolostadio 
Wimariam    abiit.       Domi    suae    desideratur    ab 
uxore,    a  liberis;    nam  civis  noster  est,    et  huius 
absentiae  causam  nemo  coniectare  potest.     Equi- 
dem  metuo ,  ne  Satan  aliquis  indignatus  pulcher- 
rimo  operi  nuncium  oppresserit.     Quantam  enim 
frugem  allatura  erat  interpretatio  Evangelii ,  cum 
vulgo,  tum  nobis  omnibus,  qui  in  plerisque  am- 
biguis  locis  huius  spiritum  consulere  potuissemus ! 
Ego  enim  propriam  et  accuratam  interpretationem 
etiam  multis  commentariis  praefero.     Si  quid  in 
re  dubia  consilii  habes,  significa  quaeso.      Nam 
ego,  quo  mevertam,  non  video,  ut  qui  nesciam, 
ubi  quaerendus  sit  hic  nuncius.      Mitto  de  votis 
unum  exemplum  tibi,  Nostro  duo  *),  quae  inter 
alia  transmittes.     Adderem  et  literas  ad  eum,  sed 
visum  est  differre  aliquamdiu,  dum  de  illo  fasci- 


culo  certiores  reddamur.  Te,  quaeso,  cogita, 
quid  faciundum  censeas.  Nos  curabimus,  ne 
ignores,  si  quid  rescierit  familia  nominis-  illius. 
Vale.  Wittembergae.  Die  proxima  post  festura 
Matthiae. 

Philippus  tuus. 


*)  Intelligit:   „De  votis  monasticis  Martini  Lutheri  iudicium." 
Vid.  Walch.  in  opp,  Luth.  T.  XIX.  p.  111  sq. 


No.  203. 


(fere  rnense  Febr.) 


Vito  Amerbachio. 


f  Ex  apographis  in  Cod.  Goth.  23.    p.  35.     Cod.  Gotb.  401. 
p.  53*.     Cod.  Bav.  II.  p.  509.     Cod.  Basil.  39.  p.  36.  et    , 
Cod.  Mehn.  II.  p.  42b. 

Phil.  Mel.    Vito  Amerbachio  *> 

Fortasse  aliis  temporibus  iucundiores  mihi  tuae 
literae  fuerunt,  gratiores  nullae  unquam  fuerunt1).  I 
Est  enim  mihi  perspecta  in  illis  perpetua  tua  erga  j 
me  benivolentia  et  fides  minime  obscuris  argumen-  i 
tis.     Sed  certo  consilio  non  statim  ad  eas  literas 
respondi.     Tantum  scripsi  vestro  Gymnasiarchae,  j 
quod  essem  secutus  consilium  in  isto  meo  libello,  | ' 
quod  2)  tantopere  reprehendebatur.     Eam  episto^ 
lam   si   vidisti,    existimo  tibi  satisfactum  3)  esse. 
Ego  ingenii  laudem  neque  cupio  4)  neque  ambio 
ex  tractatione  saerarum  literarum.     Id  unum  stu- 
dui,  ut  simplicissime  ostenderem,  quos  locos  ma- 
xime   urgere    docentes  in    ecclesiis   optarim  p> 
Neque  me  reprehendi  graviter  fero,    si  tamen  s) 
non,  ut  Paulus  ait,  anoro/LUug  iudicetur.  ^   Nunc 
inter  Gymnasiarcham  vestrum  et  me    satis  cop.- 
venit.     De  aliis  rebus  scribam  alio  tempore.     Tu, 
quod   facis,    perge  nos   amare  xal  ra.   naoovm 
Oxeoytiv.      Est  enim  illa,    ut  scis,    studioso  ho- 
mine  virtus  inprimis  digna.     Vale. 



*)  Fuitne  illo  tempore  Amerbachius  hypodidascalos  in  schol 

Islebiensi  ? 
**)  Spectare  videntur  haec  ad  „locos  communes"  Melantbo 

nis,   qui  exeunte  anno  1521.  prodierant. 

1)  fuerunt  abest  a  Cod.  Mehn.  -     Cod.  Bav.    nunc  gratio 
res  tuae  nostris  sunt. 

2)  Cod.  Goth.  401.  et  C.  Basil.  qui. 

3)  C.  Goth.  23.  et  401.  satisfacturam ;  c.  BaV.  satis  notam 

4)  C.  Goth.  401.  et  23.  capto. 

5)  C.  Goth.  23.  et  c.  Mehn.  tantum. 


EPISTOLARUM 

4.  Mart. 

Ge.  Spalatino. 

\  Ex  autographo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  50. 

D.  Georgio  Spalatino   patrono  suo 

Heri  accepi  xa  tkxqcc  tov  'Hliov  r)fiwv  mjii- 
\p&svTCC.  Habet  hoino  iustas,  ut  videtur,  dilati 
editus  causas  *).  Nunc  ego  operam  dabo,  ut 
inaturent  edere  %aly.evTal  primo  quoque  tempore. 
^am,  utspero,  aliquid  graliae  nostro  conciliabit 
jitrumque  opus ,  tum  postillarum  tum  interpreta- 
io  evangeliorum  **).  Mitto  tibi  vicissim,  quae 
Suevis  accepi.  Aut  fallor,  aut  toto  mars  impius 
rbe  saeviet.  Ecce  autem  et  Iehoiakimi  Abbatis 
aticinia  ***),  qU3e  mihi  illustrium  Pontificum 
»ost  illius  tempora  res  gestas  continere  videntur. 
)uod  si  posset  per  alias  occupaliones  Lucas  ad- 
•rnare  tt]v  Iohannis  apocalypsin,  interpretatio- 
lem  et  praeterea  huius  libelli,  quatenus  possum 
diicerem.  Ouas  ad  me  6  cHXiag  scripsit,  adhuc 
pud  Amsdorfium  erant.  Neque  Fabricianam 
labebam  ad  manum.  Nam  a  Suertfeger  /llste- 
•QacpeTO.  Utramque  mittam  his  diebus.  In  mea 
xqI  7iQ0(priT.wv  multa  sunt.  Vale  mi  Spalatine; 
6g  el/ta.     Auf  der  Herren  Fastnacht. 

Philippus  tuus. 


LIB.    III.     1522. 


566 


So.  205. 


12.  Mart. 


Michaeli  Hummelbergio. 

f  E  codice  Hummelberg.  Monacensi   p.  134  b,   descripta   a 
Clariss.  Muffat. 

Philippus    M elanchthon    Michaeli 
Hummelbergio   suo  Sal. 

brratissimirm  munus  est,  quod  misisti,  rj  cmoy.a- 
wtpig  Ioachimi,  magni  illis  temporibns,  quan- 
rm  equidem  videre  possum,  viri.  Nam  et  eius 
ommentarios  tisqI  yQajLijurjg  (yQajLi/LiaTogP)  y.al 
vwjLiarog  Alexander  III.  damnavit,  impium,  sed 
apisticum   factum.      De  his  oQafxaoi  certo  non 


*)  IterVilebergam  Lutberus  iam  ingressus  eraf,  cuni  haec  Mel. 
«criberet. 

**)  Vid.  de    bis  Lutberi    libris  Walcbius   in  opp.  Lulb.   XI. 
p.  5  sqq. 

***)  cf.  epist.  seq. 


possum  pronunciare.  Nam  obscuritas  nimia  paene 
facit,  ut  avaloyia  fidei  careat,  quam  in  prophe- 
tiis  requirit  Paulus.  Tum,  quantum  divinare 
possum,  ad  illustres  Pontifices,  qui  inde  usque  a 
loachimi  temporibus  fuerunt,  pertinere  viden- 
tur.  A  monacho,  qui  commentarios  pollicetur, 
nihil  expecto ,  nisi  vanissima  somnia.  Quis  enim 
interpretetur  prophetiam  sine  fatidico  spiritu? 

Lutherum  revocavimus  ex  heremo  sua  ma- 
gnis  de  causis.  Quorundam  enim  hic  libertas 
paene  in  libidinem  exisset;  adeo  nihili  vulgo  fit, 
quod  praecipit  Paulus:  ne  carni  per  libertatem 
indulgeamus. 

Mitto  de  votis  Lutheri  eruditissimum  opus, 
ut  iuxta  proverbium  %aQig  %o.qiv  Tty.r\.  Fortassis 
hoc  nomine  minore  molestia  tam  inconditas  epi- 
stolas  leges.  Caeterum  mea  omnia  tua  esse  nihil 
dubita.  Ulianum  patri  commenda.  Vale.  Wit- 
tenbergae  die  Gregorii  M.D.XXII. 


No.  206. 


25.  Mart. 


Iohanni  Hesso. 


Epist.  Jib.  VI.  p.  833.  —  Contulit  nobis  S.  V.  Scbulzius 
autograpbon  Mel.  in  Cod.  Rehdig.  Vol.  V.  —  Apogra- 
phon  in  Cod.  Bav.   II.   p.  610. 

D.   lohanni  Hesso,    Theologo  aulae  Illu- 
strissimi  Principis  Caroli,    Ducis  Silesiae, 

S.  D. 

i 

Quod  securitati  consuluisti  tuae,  laudo  pruden- 
tiam,  tamctsi  meminisse  debebas,  fortiorem  esse 
quiin  nobis  est,  eo  qui  in  mundo  est.     Nunc  re- 
liquum  est,  ut  apud  eos  agas  rem  Evangelii,  ad 
quos  te  contulisti.     Nam,  ut  scias,  Mundus  sunt 
non  sacerdotes  modo ,  sed  et  hi  qui  gerunt  arrna. 
Quae  deMissa  scribis,  sic  moderere  velim,  ut  so- 
lebant  Apostoli,    qui  connivebant  annos   circiter 
triginta  ad  imbecillitatem  eorum,    qui  ex  Iudaeis 
crediderant:  Observa  ritus  omnes  illos,  quorum 
nunc  usus  est.     Nam,  utPaulusait:  Circumcisio 
nihil  est.      Excidisti  libertate   spiritus,    si  putas 
peccari,  si  ieiunes  parasceve.     Sed  et  excidisti  ea- 
dem  libertate,  si  putas  peccari,  nisi  edas  in  pa- 
rasceve.      Sic  hodie  fere  aut  ad  dextram,  aut  ad 
sinistram  peccatur.     Rari  regia  via,  quain  requi- 
rit   Scriptura,    ingrediuntur.       Quod    de   Missa 
scribo,    servandum  est  in  omnibus  aliis  ritibus. 
Furor  est,   non   pietas,  nolle  infirmitati  aliorum 
36  * 


567 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1522. 


hac  parte  obsecundare.  Habes  c.  14.  et  15.  ad 
Romanos  de  infirmis  fovendis.  Locum  de  con- 
vertendis  reliquis  Iudaeorum  in  mea  commenta- 
tione  data  opera  transilii,  quanquam  futurum 
opinor,  ut  novissimo  tempore  hoc  multi  redituri 
sint  in  viam.  Vale.  Witembergae,  Die  nuncia- 
tae  salutis. 

Philippus  tuus. 


No.  207. 


30.  Mart. 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  apogr.  Dresd.  C.  140.  p.  21&.   epist.  25.   a  Gersdorfio 
descripta. 

D.    G.   Spalatino. 

o.  Doleo  etiam  iose  officium  mihi  extrahi,  adeo- 
que  et  fidem  meam  periclitari.  Sed  necessitate 
vincor,  quae  quomodo  me  distringat,  fortasse 
non  ignoras.  Praeter  praelectiones  publicas  hoc 
tempore  difficillimas  recognosco  Methodum  meam, 
quae  recuditur.  Nam  epistolam  de  vetcris  testa- 
menti  usu  mediam  abrupi,  quam  praecipitari  sic 
urgentibus  prelis  nollem.  Recognoscimus  una 
D.  Martinus  et  ego  novum  testamentum  quod  ille 
totum  vertit  in  nostram  linguam  *).  Et  in  eo 
quidem  opere ,  multus  tui  quoque  usus  erit.  Oc- 
currunt  voces,  quas  evagycog  et  ttu(parixwg  reddi- 
turi  te  consulimus.  1.  Qui  reddas  illud  Matth. 
XX.  Principes  gentium  dominantur  inter  eos,  et 
potentes  potestatem  exercent  inter  eos? 

2.  XXI.  Matth.  perfecisti  laudem,  vel  po- 
tius  effecisti.  ' 

3.  Quid  persona? 

4.  XXVI.  Goepit  contristari  et  moestus  esse, 
Graecis  est  XvnovG&ai ,  quod  proprie  significat 
trauiug  \tX)Wt  et  adrnxovziv,  cuius  s/LKpaaiv  reddere 
non  possumus,  significat  autem  prorsus  frangi, 
labefactari  animo ,  sensu ,  et  velut  destitui  omni- 
bus  viribus,  skut  moribundi  solent,  conflictari 
secum,  agoniam  pati. 

5.  Quid  stupere,  quid  attonitum  esse?  ma- 
gnum  discrimen  est. 

Epistolam  Adriani  D.  Martinus  mittet.  Ego 
Brentianam  mitto.  Vale.  Hic  omnia  bene  ha- 
bent  restituta  pef  D.  Martinum.  Wittebergae. 

Phil.  tuus. 


No.  208. 


568 

7-  April. 


Chiliano  Goldstein. 


Manlii  farrag.   p.  348.  —     Apographon  in  Cod.  Goth.  401. 
p.  92b. 

/ 

Chiliano  G oltstein. 

S.  D.  Gaudeo  liberasse  fidem  suam  tuos  ')  pa- 
tronos,  tibique  tandem  adolescentes  in  discipli- 
nam  traditos:  et  opto ,  quoniam  provinciam  et 
durissimam  et  plenam  periculi  suscipis ,  faveat  tuis 
laboribus  Christus.  Non  mehercule  magis  est 
(quod  aiunt)  Martis  alea  incerta  quam  studio- 
rum,  adeo  pauci  pueri  perveniunt  ad  frugem, 
quanquam  optimis  usi  praeceptoribus,  fortunaque 
abunde  suppeditarit  omnia  discendi  instrumenta. 
Exercet  me  adhuc  nomenclatura  frumentorum: 
itaque  abs  te  postulo ,  ut  interroges  medicos  urbis 
tuae,  primum  an  norint  frumenti  speciem  quam 
inltalia/ar  vocarunt,  deinde  quod  farris  hoc  tem- 
pore  nomen  sit,  quae  forma,  et  quatenus  forma 
conveniat  cum  eo  quod  nos  vocamus  Rocken. 
Ordine  haec  mihi  perscribi  volo,  ut  simpliciter 
xal  xara  naooi^dav  %a  Gvxa :  et  cupio  mihi  sic 
responderi,  ut  ab  agricola ,  non  qui  divinet  ex 
commentariis,  sed  qui  cognorit  avT,6nri]S,  quique 
nos  in  rem  praesentem  ducere  queat.  Postremoj 
id  etiam  interroga,  an  habeant  in  Italia  eam  fru- 
menti  speciem,  quam  nos  Rocken  vocamus.  Nos| 
in  enarrando  Hesiodo  egregiam  operam  navavi- 
mus.  Vale,  aanaQonai  rbv  ovtvyov.  Meis  ver-| 
bis   dicas    salutem   nostro   Valeniino.      PostridiY 

Dominicae  Iudicae. 

Phil.  Mel. 


No.  209. 


(fere  April.) 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.    epist.  56. 

D.  Georgio  Spalatino,   patrono  suo 

S.  Stagmannus  accepit  a  nescio  quo,  migratu 
rum  hinc  D.  Stephanum  *)  medicum.  Hic,  s 
non  fallitur,    offert  vobis  pulcherrimam  occasio 


*)  Vid.  Lutheri  epist.  ad  Spalat.  d.  30.  Mart-  1522. 


*)  Stephanum  Augustinum.     Vid.  Lutberi  lilteras  de  eadem  t 
apud  de  Wett.  T.  II.   p.  275  sq. 
1)  tuos  cod. ,   sed  Manl.  duos. 


i69 


EPISTOLARUM    LIB;   III.     1522. 


570 


iem  bene  mcrendi  tle  schola  Medicorum.  Facit 
nim  sui  copiam  Illustriss.  Principi,  sic  se,  illo 
edente,  uti  velit.  Proinde  te  adhortor,  mi  Spa- 
atine,  nam  rogare  hic  non  debeo ,  ut,  si  consul- 
um  vis  scholae  Medicorum  ,  si  universae  Acade- 
niae,  (quid  autem  velle  dubitemus?)  des  operam, 
it  intelligat  Illusfriss.  Princeps,  hunc  hominem 
lane  dignissimum  esse,  qui  surrogclur.  Vidi 
pse,  quanta  sit  eius  in  medendo  diligentia,  quan- 
a  fides,  quas  artes  ab  hoc  genere  scis  potissimum 
equiri.  Felicitatem  etiam  multi  experti  sunt. 
IjX  auditoribus  audivi,  neminem  csse  in  hac  urbe, 
[ni  tanla  cura  doceat.  Commendarem  hoininem 
iligentius ,  ni  te  nosse  arbitrarer.  Iam  hoc 
nice  peto,  ne  haec  a  me  privati  officii  gratia 
:ribi  sentias.  Publica  causa  extorsit  mihi  has 
fteras,  neque  dubito,  quin,  si  noris  hominem, 
ldicium  meum  sis  vehementer  probaturus.  Vale. 
\o$>  tui  sumus. 

Philippus. 


No.  210.  (fere  April.) 

Ge.  Spalaiino. 

■_■  Ex  autogr.  Melanth.  in  Cod.  BasiJ.  F.  101.  epist.  44. 

I).    Georgio    Spalatino    optimae  fidei 
patrono  suo 

.     Heri,  cum  primum  domum  redissem  conve- 

ijitme  Stagmannus,  indicans,  quia  nihil  respon- 

,.;eris,  vereri  se,  ne  non  sintredditae  literae  nostrae, 

L»i i  _    _  _  i  •        r».        /  •    _  • 


nibus  de  surrogando  eo  in  Stephani  locum  scri- 
simus.  Homo  est  in  aliis  etiam  rebus  omnibus 
nmodice  sollicitus,  quare  boni  consules,  si  in- 
vilius  eadem  de  re  iterum  admonemus.  Nam 
jo  quidem  nihil  dubito,  quin  acceperis,  quae 
nte  scripsimus.  Et  ut  mei  consilii,  dicam  enim 
mlo  inverecundins,  summam  habeas:  modis 
nnibus  retinendus  hic  mihi  xidetiir Stagmannus, 
r  tam  eruditus,  praesertim  medica  schola  sic  flo- 
nnte.  Nam  et  ii,  qui  antea  contenti  erant,  <pv- 
v.ctQ  dxooaotig ,  illa  verhorum  portenta  ex  Tar- 
reto  et  nescio  quibus  aliis,  magisterii  adipiscendi 
imsa,  discere,  nunc  cognoscendae  naturae ,  non 
ituli  alicuius  gratia,  medicos  audiunt.  Et  pru- 
^nter  illi  quidem.  Nam  et  naturae  cognoscen- 
^e  studium  liberale  esse  iudico,  et  ex  Tartaretis 
lis  quid  omnino  peteres  non  ineptum?     Com- 


mitto  tuae  fidei  publicam  causam.  Nos  plura  scri- 
beremus,  ni  rationes  omnes  constituendae  scholae 
iudicaremus  tibi  planissime  constare.     Vale. 

Philippus. 


No.  211. 


(ineunte  Maio.) 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  aulogr.  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep_.  28. 

Optimo    viro  D.    Georgio    Spalaiino, 
patrono  suo    observandiss. 

S.  Heri  literas  tuas  adcepi,  et  in  his  Gerbellia- 
nas.  DeCarolostadii  libro  decretum  est,  ut  pre- 
matur ,  ne  in  lucem  exeat ;  id  quod  iam  opinor  te 
scire  ex  literis  Academiae  ad  Principem  IUustriss. 
scriptis  *).  Nunc  est ,  quod  te  magnopere  rogo, 
ut,  si  quid  de  re  nummaria  veteri  compertum  ha- 
bes ,  significes  mihi.  Nam  in  interpretando  Novo 
Testamento  opus  habemus  ratione  nomismatum 
priscorum  **).  Ego  assem  aestimo  3  nostratibus 
numulis,  id  quod  multiplicibus  argumentis  tan- 
dem  collegi.  Scripsi  de  eadem  re  ad  amicos  com- 
plures,  item  ad  Mucianum.  Tu,  si  quid  habes, 
suppedita  per  Christum.  Vide  autem  negligen- 
tiam  interpretum,  qui  usque  adeo  rei  tantae  ra- 
tionem  nullam  habendam  putarnnt.  Mitto  libel- 
lum  D.  Martini  ***),  quem  dederat  Carolosta- 
diano  chalcographo  tantum  in  hoc,  ut  pensaretur 
aliqua  partedamnum,  quod  ex  expresso  Carolo- 
stadii  Jibro  fecit  homo  inops.  De  mea  epistola 
nihil  cusum  est,  nam  alia  anlevorterant;  chartas 
autem  nostras  habebis.  Vale  feliciter.  D.  Iesus 
Christus  servet  incolumem  Illustr.  Principem  rei- 
publicae  christianae.  D.  Martinus  ****)  non- 
dum  rediit;  hodie  speramus  adfuturum. 

Philippus  tuus. 

Mei  loci  recuduntur,  in  quibus  paucula  mu- 
tavi;  post  triduum  absolventur. 


*)  Vid.  de  ea  re  epist.  Lutheri  ad'  Spalatinum  d.  21.  Apr. 
(de  Wette  II.  p.  185.) 

**)  de  hac  versione  N.  T.  vid.  Lutheri  epist.  ad  Spalat.  d.  30. 
Mart.  (de  Welte  II.  p.  176.) 

***)  Intelligit  Lutheri  libellum  de  communione  evangelica, 
qui  boc  tempore  prodiit.  cf.  Luth.  epist.  ad  Spalat.  d.  SO. 
Mart.(de  Welte  II.  p.  177.) 

****)  Zwickaviam  et  Eulenburgum  profectus  erat ,  vid.  Luth. 
epist.  ad  Spalat.  d.  5.  Maii  1522. 


EPISTOLARUM 

5.  Maii. 


Georgio  Sturciadae.  QOperco.') 

Epist.  Hb.  VI.  p.  258.  ubi  inepte  inscribilur:  „ad  Cl.  V. 
Dominum  Georgium  Sturciadem,  Medicum  celeberrimum 
Erphordiae."  Sturzius  enim  illo  tempore  artem  medicam 
non  exercebat,  sed  discebat  in  Academia  Erfordiana.  Pri- 
mum  medicinam  exercuit  in  Valle  Ioachimica,  et  demum 
an.  1525  se  contulit  Erfordiam.  Veram  inscriptionem 
habet  autographon  Melanth.  in  Cod.  Monac.  I.  p.  308., 
videlicet  hanc : 

Ornatissimo  viro  D.  Georgio  Operco  apud 

Erphurdiam. 

S.     Quanquam  nulla  mihi  tecum  privatim  inter- 
cedat  familiaritas,    tamen  confisus   ea   necessitu- 
dine,  qua  nos  publice  coniunxere  xoival  povGai, 
ausus  sum  ad  te  scribere,   praesertim,   cum  de 
publica  mihi  literarum  causa  agendum  esset,  nem- 
pe  de  re  nummaria    collationeque   veterum    no- 
mismatum  cum   nostris.      Ea  ratione  nobis  hoc 
tempore,  si  quando  unquam  alias,  maxime  opus 
est,  cum  Lutherus  sacros  libros  Germanico  ser- 
mone    donare    instituit.      Audax  inceptum,    sed 
prope  necessarium ,  quod  sinceram  lectionem  fere 
Latini  adhuc  desiderent.     Porro  dignum  opus  est, 
ad  quod  sua  omnes  studia  conferant,  ceu  symbo- 
len  quandam  ad  commune  sacrum.     Et  iam  ali- 
quo  usque  progressi  sumus.     Universum  Novum 
Testamentum  versum  est  et  rvnoyoacpoiQ  tradi- 
tum.     In  quo  multorum  nomismatum  mentionem 
fieri  videmus,  assis,  denarii ,  drachmes,   stateris 
etc.  quorum  rationem  fere  dissimulant  interpretes, 
vitio,  utputant,  rei,  ut  ego  iudico ,  suo.    Equi- 
dem  in  omnia  me  verti,   inii  rationem  rei  num- 
mariae  iterum  atque  iterum.      Consului  eruditos 
homines  non  paucos ,  et  in  his  Ioachimum,  cuius 
industriae  et  diligentiae  plurimum  tribuo.    Is  sub- 
monuit  de  te.     Quaeso  igitur,  per  amicitiae  no- 
strae  auspicia,  immo  per  sacra  illa,  quibus  hanc 
operam  navamus,  iudicium  de  re  nummaria  tuum 
perscribas.     Sine  ut  id  a  te  impetret  publica  uti- 
litas,  si  nos  parum  apud  te  valemus.     Scripsissem 
ad  Hessum  et  Cordum ,  qui  meo  a  te  nomine  idem 
peterent,  si  de  humanitate  tua  dubitarem.     Peto 
autem ,  ut  si  quid  habes ,  mox  sub  has  nundinas 
Lipsicas  mittas.     Nam  maturato  opus  est;  proce- 
dit  opus,  et  urgent  prela.     Non  dubito  quin  hoc 
genus  multa  observarit  D.  Mutianus,  ut  est  omnis 
antiquitatis  Romanae  scientissimus.     Vellem  igi- 
tur,  si  fieri  posset,  et  illum  consuli.     Nostra  ratio 


LIB.   III.     1522. 


572 


sic  habet,  ut  in  singulos  Coronatos  referamus 
asses  centum.  Coronatum  aestimamus  28  grossis 
Mysnicis  duodenariis  illis.  Erit  ergo  et  Assis  pre- 
tium  3  numuli  nostrates,  hoc  est,  Mysnici. 
Sed  ita  de  Coronato  restabunt  tres  grossi,  quos  in 
centum  partes  dividere  non  licet.  Itaque  dena- 
rius  seu  drachma  constabit  duobus  grossis  et 
semisse.  Reliqua  ex  his  facile  colligas.  Anxius 
expecto,  quid  responsurus  sis.  Proinde  huma- 
nitatem,  fidem,  candorem  et  quid  non  imploro, 
ne  nos  frustrere?  Vale.  Wittembergae,  5.  die 
Maii.     AnnoM.D.XXII. 

Philippns  MelanchthoN. 


No.213. 


10.  Maii. 


G.  Spalatino. 


|  Ex  autogr.  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  54. 

Integerrimo  viro,    D.  Georgio  Spalatino, 

patrono  suo. 

S.     Fatigat  me  integro  iam  mense  Creytz  *),  ut 

ad  te  de  sua  causa  scribam ,  cum  nunquam  tamen 

rem  omnem  exposuerit.     Tantum  audio  de  sacer- 

dotio  qnodam,  haud  scio,  deserendo  an  mutan- 

do,    agere.     Distuli  scribere,    quod  et  in  huius- 

modi  negotiis  parum  me  posse  sciam ,  et  tua  tum 

benignitate  tum  fide  non  libenter  abutar.     Nui 

tandem  extorsit  mihi  hanc  epistolam,  adeo  invit 

ut  fodere  interim  quam  scribere  maluerim.    Quo 

si  aequum  est,  quod  petit,  et  per  opportunitater 

impetrari   posse  nonnihil  speras,    aequum  est  U 

dare  operam,    ne  per  te  possit  videri  frustratus 

In  hypotyposibus  meis  locum  unum  atque  alterun 

dilucidius  exposui ;  rationem  liberi  arbitrii  et  li 

bertatis  christianae.     Eram  id  in  omnibus  factu 

rus,   sed  nunc  non  sinebant   occupationes   alia 

Mitto  exemplum  ,  si  nondum  vidisti ,  optoque  u 

placeat.     Nam  et  hic  et  in  priore  editione  diligen 

ter  cavi,  ne  quid  scriberem,  quod  non  aedificare 

ut  scripturae  verbo  utar.     Tccg  vojuixag  '^rjr^Oe 

sic  odi,    ut  nemo  alius  magis.      Tov  Kaoolo 

oradiov  libellus  non  solum  suffragiis  in  con 

sessu  damnatus  est,  sed  nunc  etiam  scripto,  n 


*)  De  eo  vid.  Lutheri  epist.  ad •  Spalat.   d.  10.   Septbr.  15£j 
(de  Wette  II.  p.  246.) 


. 


73 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1522. 


574 


abeat,  quod  vel  mutiat.     Heri  audivi  ex  quodam 
mico  chartam  de  re  nummaria  brevem  esse  edi- 


m,  quae  rei  summam,  citra  ambages,  contineat. 
londum  vidi;    mittam,    ubi  accepero.       Caetera 
recte  habent.     Vale ,  Wittembergae  rfj  dexa- 
rt  txatoufiattdvog  tov  loTausvov. 

<f>lXi7i7iog. 


STo.  214. 


(Iun.) 


Eobano  Ilesso. 


Edita  inlibro:  De  non  contemnendis  studiis  hiunanioribns 
fuluro  theologo  maxime  necessariis,  aliquot  clarorum  vi- 
rorum  ad  Eob.  Hessum  epistolae.  Erphord.  1523.  4.  ubi 
epist.  4.  —  Recusa  in  I.  lac.  Beyschlag  sylloge  variorum 
opusculor.  T.  I.  (Hal.  Suev.  1729.  8.)  p.  303  sq.  [Danz.] 

Philippus    Melanchthon 
^obano II e sso,  Poetae  xal Movawv  cco/^sttj, 
fratri  suo  chariss. 

De  Heroidibus  tuis  nihil  est,  quod  sis  solici- 
is.     Nam  efficiam,  ut  aut  hic,  aut  ad  Pihenum 
idantur:    nam  Luttheranis    quibusdam    prelis 
ium  erit ,  post  absolutam  sojiii]Vsiav  Novi  Testa- 
■enti.      Macte    animi  istius  incumbe  operi,    et 
Itende  et  Germaniae  Deos  esse.     Vidi  nuper  Si- 
Isi  Ursini  Epigrammatum  libros.      Sed   nescio, 
fui  fit,  ut  nos  tua  magis  delectent.      Quanquam 
Ideor  mihi  iudicio  tua  probare.      Nimis  verum 
fct,  quod  scribis,    negligi  Poeticen  a  iuventute, 
dl  aut  me  omnia  fallunt,  aut  praesagit  hoc  immi- 
p:ntem  literarum  ruinam,  ut  habituri  simus  in- 
wctiorem  posteritatem,  quam  fuere  illa  Scotorum 
Anglorum    saecula.       Satis   constat,    collapsa 
],)eticeB.omae  inclinatam  esse  eloquentiam.  Grae- 
■  quoad  literas  habuit ,  e*xcellentes  Poetas  aluit. 
Ijuidem    assiduo    in  scholis  declamo  hoc  argu- 
i)enti,    alumnam    eloquentiae   Poeticen  esse,    et 
jene  omnis  sincerae  ernditionis.    Certe  quos  pri- 
Uim  doceo,  adhortor  sedulo  ad  faciendos  versi- 
fjlos,  neque  id  simpliciter,  sed  et  praeludo  non- 
ijinquam,  quanquam  malus  Poeta.     Mitto  colla- 
l>nem  Menelai  et  Ulyssis  ex  Homeri  Iliade,  per- 
^rsam  fortasse,  sed  versam  tamen.     Utinam  idem 
Jjumentum  ludas  tu  quoque:  nam  hic  multi  sunt 
simuti;  fecimus  idem  in  plerisqueHomericis  con- 
onibus.     Secundum  Iliados  totum  convertemus, 
squid  otii  contigerit.     Nam  quoad  in  hoc  populo' 
•^qua  vocis  nostrae   autoritas   erit,    nemo  con- 


temnet  Poeticen.  Martinum  opinor  ad  te  scri- 
pturum:  amat  is  unice  ingenium  tuum,  dignus 
vir  yel  propter  candorem  et  vere  christianam  sim- 
phcitatem,  quem  vicissim  complectare.  Ioachi- 
mus  adhuc  laborat,  sed  remissius;  spero  Deum 
opt.  max.  donaturum  eum  precibus  suorum.  Vale, 
mi  iucundissimo  Eobano.  Petreium ,  Cordum  et. 
universum  gregem  amicorum  amanter  ex  me  salu- 
tabis.     W  ittenberga  e. 


No.  215. 


(lul.) 


G.  Spalatino. 

f  Ex  autogr.  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  38. 

Optimo  viro  D.  Georgio  Spalaiino, 

patrono  suo.    , 

(Spalatinus  adscripsit  annum  M.D.XXII.) 

o.     Distuli  ad  te  scribere,  donec  ad  nos  propius 
accederetis,   maxime  cum  nihil  esset,    quod  ma- 
gnopere  scribi  referret.     Nunc  posteaquam  intel- 
lexi  Locham  pervenisse  vos,    continere  me  diu- 
tius  non  potui,   quin  gratularer  vobis  rediturn  in 
patriam,    quam  ego   quidem,   utut  alii  iudicent, 
absente  illustriss.  principe  plane  orbam  esse  sen- 
tio.     Deus  Opt.  Max.  illum  publicae  harum  gen- 
tium  salutis  caussa  diutissime  superstitem  servet. 
Ulyssem   Ithaca    praedicat    fuisse  sibi   non  tam 
principem,  quam  rjmor  TtartQa,  nam  his  verbis 
adpellat  Homerus.      Id  quanto  verius  haec  natio 
de  suo  principe  praedicare  queat,  qui  sic  tumul- 
tuantibus,  et  in  mutuas  caedes  ruentibus  omnibus 
Germaniae  populis,   contagione  vicini  mali  suos 
labefieri  non  patitur.     Impii  simus,  ni  fateamur, 
dei   munere    nobis    hanc   felicitatem    contingere.' 
Sed  id  tum  demum  vere  iudicabimur   agnoscere, 
cum  eum ,  per  quem  ceu  canalem  ad  nos  tanta  be- 
neficia    transfunduntur,     reverenter    colemus    ac 
suspiciemus.       Munus,    uxori   missum,    gratissi- 
mum  est,^  ut  quae  a  te  proficiscuntur  omnia.     Vi- 
cissim  tibi  quae  de  re  nummaria  curn  ipsi  adnota- 
vimus,  tum  comperimusab  aliis  adnotata,  trans- 
mittimus.       Mira  voluptas  mihi  fuit,   perquirere 
rem   adeo   desperatnm,    et  in  qua  vulgo,    ut  in 
aqua,  professorculi  haeremus,    quoties  ad  huius- 
modi  locum  aliquem  ventum  est.      Innumeris  item 
mendis  veterum  codicum,  infinitis  erroribus  tum 
graecorum  tum  latinorum  intcrpretum,  inita  cer- 


575 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1522. 


5761 


tiore  rei  nummariae  ratione,  mederi  licet.     Qua- 
lis  qualis  nostra  est,    a  vero  non  procul  abesse 
constat.      Nam  praeter  Budei  argumenta   et  nos 
apud  Plutarchum  pleraque  deprehendimus ,  quae 
hanc   rationem  adiuvant.     Dedi   erudito    cuidam 
apud  nos  adulescenti  negotium  digerendi  retrahen- 
dique  universam  Budeanam  rationem;  quam  uhi 
ille  absolverit,   ad  te  mittemus.     Optarim  autem 
ad  nomismata  tua  conferre   nostram   supputatio- 
nem.     Nam  nobis  non  tam  multa  sunt,  quam  de- 
siderat  huius  rei  tractaiio.      Vidimus  aureolos  di- 
versi  ponderis  octo;  nobis  unicus  est  Imp.  Hono- 
rii.      Habemus  et  denarios  aliquot,    quibus  fere 
Romaniusisunt,  et  rzrQadQaxpov  unum ;  graeci 
enim  et  ^Qax/iiatg  et  rsroa^Qax^oig  usi  snnt.    Iu- 
venem  cognatum  tuum ,  quem  mihi  e  Locha  com- 
mendasti,  nondum  vidi.     Curae  mihi  erunt  eius 
studia,  ubi  sui  mihi  copiam  fecerit.     Doc.  Mar- 
iinum  audio  velle,  ut  graeca  praelectio  alteri  de- 
mandetur  *),  quod  nolim  ego.     Nam  theologica, 
quae  praelegere  coeperam  propterBaccalaureatum, 
nt  mos  est,  omittere  malim  **).     Hactenus  enim 
mea  opera  vicaria  tantum  fuit,  vel  absente,  vel 
felicius  occupato  Martino.     Et  huiqanarum  litera- 
rum  et  mnltis  et  adsiduis  doctoribus  opus  esse  yi- 
deo ,  quae  non  minus  hoc  seculo ,  quam  sophistico 
illo  negliguntur.     Nuper  adeo  plerosque  iuvenes 
languentes  revocavi   in  viam,    qui,   omissa   bene 
dicendi  cura,  nescio  quid  sectabantur.     Nunc  ex 
illis  quidam  Homerica  multa  latinis  versibus  retl- 

dit.     Vale. 

Philippus. 


No.  216.  J!iL 

G.  Spalatino. 

f  Ex  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  40. 

D.  Georgio   Spalatino,    patrono   suo 
obscrvandiss. 

(Spalatinus  adscripsit  annum  M.  D.XXIl.) 

S.     Ego  vero,  mi  Spalatine,  nihil  aeque  cupio, 
atque  vobis,  amantissime  de  me  mcritis,  si  qua 


*)  Vid.  Lutheri  epist.  d.  24.  Iul.  1522. 

**)  Ex  epistola  ad  Spalat.,  quae  ineunte  Martio  1523  scripta 
est,  intelligitur,  Melantbonem  ex  more  Baccalaurei  biblici 
legere  coepisse  ante  iter  Lutheri  ad  comilia  Wormatiensia. 


parte  possum,  gratificari,  neque  rr\v  &EoXo<yixt]v\ 

professionem  detrecto  *),  modo  sit  e  reipublic.  ut| 

doceam.     Nam  ex  illa  omnes  rationes  meas  hacteJ 

nus  comparo.     Sed  hoc  pessime  habet,    quod  ir 

tanto  numero,    quot  hic  sumus  professores,    vix 

unum  aut  alterum  invenias,  qui  humanas  literatl 

bona  fide  tradat.     Quae  nisi  fuerint  probe  cogni-l 

tae,    quales    quaeso     sumus    theologos    pariturit 

Scio,  quantum  his  tribui  debeat,  ne  quis  hic  piu 

tet,  derogari  aliquid  divino  Spiritui.     Sed  est  ei 

literarum  aliquis  in  sacrarum  rerum  tractationt 

usus,  quae  ne  plane  contemnerentur ,  hortor,  de- 

clamo   hoc  argumento  quotidie,    ut   fundamenU 

iaciant  discendis  iis  artibus,  sine  quibus  non  adi 

modum  feliciter  versaturus  sis  in  gravioribus.   Ati 

que  hoc  est,  cur  domi,  cur  publice  latina  et  grae 

ca  doceam.     Quam  possum  plurimis  adulescentil 

bus  suos  adsigno   praeceptores,    qui   grammatic 

doceant.       Idque     non     simpliciter     tentavimui) 

Ambsdorjf,  oplimae  fidei  homo ,  et  ego ,  ne  quil 

usquam   adulescens  vagaretur   incerta   studiorurJ 

et  vitae  ratione.     Fuitque  consilium  pium  magi 

quam  felix.     Partim  per  consulem  urbis,  partin 

per  professores  stetit,  quominus  proficeremus.  Ita 

que  nunc  quos  possum  in  officio  contineo  auctori 

tate  mea ;  immo ,  ut  verius  dicam ,  ambeundis  ii 

quibus  committo  pueros.    Tanta  est  hominum  pei 

fidia.     Mihi  domi  ago  certe  nihil  aliud  nisi  illui 

Terentianum  tavrbv  nuwQOVfisvov,    adeo  dol< 

malum  publicum.      Ulinam  possim  tecum  corai 

de  his  rebus  omnibus.  De  theologicis  scribam  alia 

Vulgarium  nihil  erat,  cur  tu  cito  mitteres.     Eg 

tuus  sum.     A  ale. 

Philipptis. 


No.  217. 


20.  I 


Mich.  Hummelbergio. 


f   E  cod.  Hummelberg.  Monacensi    p.  136  b,    descripta 
Clariss.  Muffat. 

Philippus    Melanchthon    Michaeli 
Humme  Ibergio   suo  S. 

Quas  lacrurnas,  quae  lamenta  exprimat  hoc  ten 
pus  Hieremiae,  si  quis  uspiam  sit !      Divino  ben 


i! 


*)  Lutberus  scripsit  Spalatino   d.  4.  lul. ,  ut  Melanthonem 
Kprar*>f  a  oramm  aticis  lectionibus,  eique  mandarettheologi 


beraret  a  gramm  aticis 


577 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1522. 


578 


icio  revelatum  est  Evangelium ,  quod  spiritus  iu- 
titiam  docet,  id  nnnc  impietas  hominum  carna- 
em  licentiam  quidvis  audendi  interpretatur,  quasi 
ero  regnum  dei  esca  sit  aut  potus.  Tigurinorum 
actum  non  probo  *).  Quid  enim  refert  iustitiae 
piritus  carnes  edas  an  pisces?  Stulti  homines, 
ui  huiusmodi  exemplis  declarari  volunt  fidem. 
ijuare  non  potius  sic  apud  se  cogitabant,  tradi- 
ones  hasce  elementa  mundi  esse,  quibns  citra 
onscientiae  offensionem  uti  poterant,  ut  suae  ur- 
is  legibus,  patriis  moribus  utuntur.  Non  est 
lristianismus  morum  publicorum  et  civilium  con- 
jmptus;  fides  est,  sui  ipsius  contemptus,  proxi- 
fti  studium.  Quanquam  Zwinglium  non  repre- 
endo,  qui  factum  fortasse  non  pessimorum  ho- 
linum  excusavit,  errorem ,  utvideo,  interpreta- 
).     Tu  dabis  operam  apud  tuos ,  ut  parcant 


us 


**■ 


roximis,  qui  Christum  profitentur.  Obsecro 
nim,  quae  amentia  est,  christianum  hominem 
letiri  a  carnium  esu,  aut  ab  ullis  ceremoniis? 
aulo  ante  a  sinistris  peccabatur,  nunc  isti  genti- 
ter  a  dextris  peccant.  Vale.  Vuittenbergae  XIII 
atend.  Aug.  M.D.XXII. 


S'o.  218. 


(  exeunte  Octobr. ) 


G.  Spalatino. 


Ex    autographo    Philippi    edita    a    Koelero,    ep.    1.    p.   17. 
Antea  iam  edita  in  lo.  Frid.  Hekelii  Manip.  epist.  p.  68. 

Georgio    Spalaiino. 

iua  manu  Spalatinus  adscripsit:    „PhiI.  Mel.  de  Regulo,    Io.  4. 

MDXXII.") 

Vescisses,  mi  Spalatine,  primus  omnium,  si  quid 
sset  Erphurdiae  dignum  memoria  actum.  Nam 
uod  hactenus  omisi  ea  de  re  scribere,  nulla  fuit 
lia  causa,  quam  quod  arbitrabar,  indignas  esse 
ugas,  quae  homini  alioqui  occnpato  obiiceren- 
ar.  Mihi  certe  non  admodum  gratus  facturus 
aerit,    qui  tali  historia  negotium  facessat.      Sed 


*)  Episcopus  Constantiensis  apud  senatum  Turicensem  questus 
fuerat,  quod  lempore  ieiunii  a  multis  carnes  ederentur;  qui- 
hus  perniotus  rnagistratus  Tigurinus  cives  hortatus  est,  ne 
id  porro,  nisi  urgente  necessitate,  facerent.  VJd.  Schroeckh's 
Kirchengesch.  nach  der  Ref.  II.  p.  117. 

**)  Nescio  utrum  Melanthon  ad  litteras  aliquas  Zwinglii,  an 
ad  eius  lihrum  de  delectu  et  libero  ciborum  usu  etc. ,  uui 
eodem  tempore  prodierat,  respexerit. 

tfELANTH.  OpER.   Vol.  I. 


quando  ita  vis,    obsequendum  est  homini  amico, 
repetamque  paucis  rem  pene  comediae  similem. 

FVitlfgangus  ')  Illust.DucisSaxoniae  Iohan- 
nis  concionator,  is,  qui  nuper  paroeciae  ad  S. 
Michaelem  Herphurdiae  2)  praefectus  est,  pe- 
pulit 3)  Marlinum ,  ut  una  Wimariam  iret.  Id 
quod  voluisse  principes  videbantur.  Legi  enim 
literas  hoc  argumento  e  Wimaria  scriptas.  Ex- 
tractus  sum  una  et  ego,  velut  Socratica  Martini 
umbra ;  quanquam  et  publicae  et  privatae  ratio- 
nes  aliud  suaderent,  ivi  tamen,  magis  parum 
strenue  4)  repugnans  JMarlini  voluntati,  quam 
volens.  Ventum  est  WimariamSabbato  ante  diem 
Severi  5)  proximo.  Concionatus  est  itaque  JMar- 
tinus  postero  die  de  fide  deque  operibus  commu- 
nia  illa  6)  quae  solet.  Concionem  satis  diligenter 
scriptam  habet  JVillefels,  aulicus  ille  Wima- 
riensis;  nosti  enim  hominem  7).  Eodem  die 
principes  Nurnbergam  abiere;  nos  die  Lunae 
proximo  [d.  19.  Oct/J  Erphurdiam  petivimus  *). 


1)  „VFolfgangus  ille  Steinius,  a  Luthero  Petrus  et  Kr](pag 
dictus   (Epist.   Luth.  a  Godofr.    Schiitzio    editae,     Tom.  II. 

?i.  47.  49.)  ab  an.  1539  sacrorum  ephori  munere  Leucopetrae 
unctus  est."  (Nota  Koeleri.) 

2)  Ilek.  Erphurdiae. 

3)  Hek.  perpulit. 

4)  Hek.  pro  strenue  habet  inermis. 

5)  Dies  Severi  est  d.  23.  Octb. 

6)  Koel.  coram  illam;  si  non  placet  lectio  Ilekel.  communia, 
putarim  legendum  esse  coram  aula. 

7)  ,,  Intelligit  Anaricum ,  doininum  Wildenfelsii  (Anarg 
von  VFHldenfels) ,  cuius  saepe  rnentio  fit  in  opere  Secken- 
dorfii  lib.  II.  p.  91.  95.  101.  Vid.  Krejsig  Reitrage  zur 
Hist.  der  sachs.  Lande.  Tom.  VI.   p.  166."  (Nota  Koeleri.) 

8)  „Iter,  quod  hic  describitur,  Lulherus  comite  Melanthone 
„  mense  Octobri  dicti  anni  eum  quidem  in  finetn  fecisse  vi- 
,,  detur,  ut  coerceret  impetum  quorundam  verbi  niinistro- 
„rum,  qui,  spiritu  vehementiore  dncti,  missam  privatam 
,,  cum  imaginibus  vi  adbibita  vellent  amovere.  Equidem 
,,  verens,  ne  orirentur  Erfordiae  similes  illis,  quos  Carolo- 
„stadius  Vitebergae  excitaverat,  tumullus,  Augustiniani 
„ordinis  praesidem  sive  Priorem,  Io.  Langurn,  paulo 
„ante  literis  hac  de  re  scriptis,  serio  hortatus  est ,  ut  in  de- 
„pugnandis  ceremoniis  superstitionem  promoventihus, 
„  quae  sponte  sua  cadere  deberent,  verbo  tantum  vel  admo- 
„nitionibus,  nec  unquam  manu  vellet  uti.  Qnod  consi- 
„lium  quum  inter  vehementioris  ingenii  homines ,  ut  con- 
„iectura  quadam  consequi  videor,  non  posset  effrenatam 
„emendandi  libidinem  coniprimere,  Lutberus  ipse  tandem 
„profectus  est  Erfordiam.  Cuius  itineris  mentio  quidem 
„facta  est',  pauca  tanien  sunt  quae  aclnotatu  digna  iis  vi- 
„derentur.  Nec  Spalatinus  (Spalatini  annales,  ap.  Menk. 
„Script.  Her.  Germ.  Tom.  II.  p.  617.)  plura  memoriae  pro- 
„didit,  quam  quae  hic  sequuntur:  „„anno  1522  D.  Mart. 
„Lutherus,  .stipatus  Philippo  Melantbone,  lar.obo  Praepo- 
„sito,  olim  Priore  Antwerpiensi ,  M.  Io.  Eislebio,  M. 
Wolfgango,  Ducis  loannis  Saxon.  a  sacris  et  concionibus, 
„ex  WittenbergaErpbordiam  proficiscitur  evangelizatum."" 

Scckendor/ius  sermones  tantum  Erfordiae  a  Luthero  ha- 
„bitos  (lib.  I.  p.  224.)  breviter  commemorat,  hunc  in  mo- 
„dum   scribens :    Erfurti  hoc  anno  (1522)  duas  habuit  con- 

37 


579 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1522. 


580 


Non  ita  procul  urbis  portis  de  curru  descen- 
dit  Marlinus  turbam  visentium  et  excipientium 
sollicite  vitans.  Divertimus  ad  aedes  Parochi  S. 
Michaelis,  neque  enim  tutum  erat,  ad  Monachos 
divertere.  Vesperi  pene  obruti  sumus  salutan- 
tiuin  tumultibus.  Atque  hic,  ut  dicam  quid  ege- 
rimus  uno  verbo,  potatum  est,  clamatum  est, 
quod  solet.  Eorum,  qui  literati  dicuntur,  prae- 
ter  nostros,  hoc  est  JEobanum,  Cordum,  Lan- 
gum  et  aliquot  magistros,  nemo  adfuit.  Mane, 
quo  minore  pompa  omnia  agerentur,  in  eodem 
templo  S.  Michaelis  concionatus  est,  augusto  9), 
ut  scis.  Evangelium  enarravit  de  prudentibus  et 
fatuis  virginibus.  Quo  in  loco  discrevit  veros 
christianos  a  personatis,  id  quod  poscebat  Evan- 
gelium;  vere  christianos  esse  docens,  in  quibus 
sit  Christi  Spiritus,  personatos,  qui  Christi  Spi- 
ritu  vacent.  De  rebus  papisticis  non  ita  multa 
dixit.  Hnnc  unum  attigit  locum,  iudicium  do- 
ctrinae  esse  apud  eos,  quibus  Spiritu^  Christi  sit; 
atque  in  eo  aliquantisper  immoratus  est  propter 
theologastros  Erphurdienses,  qui  excludunt  a  iu- 
dicandi  provincia  eos,  qui  Aristotelem  non  didi- 
cerunt.  Perstrinxit  et  hoc  genus ,  quod  vi  et  ar- 
mis  putat  se  rem  christianam  adserturum.  Ha- 
bes  concionis  summam.  Die  Severi  proximo  bis 
concionatus  est,  sed  audire  mihi  non  licebat,  quo- 
niam  10)  apud  Mosellanum  essem  in  aedibus  Ur- 
bani  nostri.  Post  meridiem  nos  adhuc  prande- 
bamus,  cum  ille  in  templo  doceret.  Privatim  a 
civibus  in  nos  omnia  officia  collata  sunt.  Publice 
nec  Universitas  nec  Senatus  donavit.  Aiunt,  ibi 
quendam  Magium  esse  sacerdotum  mancipium. 
Mihi   quidem   fructus   fuerit    huius   profectionis, 


„ciones  d.  21.  et  23.  Octobris,  ex  quibus  poslerior  (die  Se- 
„veri)  impressa  extat  Tomo  II.  Allenb.  fol.  15*. ,  in  qua 
„de  fide  et  bonis  operibus  sententiam  suam  proponit,  et  de 
„cruce  Christianorum  salutaria  monet."  (Nola  Koelcri.)  — 
Adfuisse  comitem  ilineris  loannem  Agricolam  testis  est  epi- 
stola  eius,  cuius  apographon  inveni  in  Cod.  liasil.  39.  p.  92., 
ubi  Agricola  Baltbasaro  Thuringo,  concionalori  Cobur- 
gensi,  scribit:  „Porro  statim,  ut  ingressi  fuimus  forum  Vi- 
„narium,  quod  Vinariam  dicunt,  D.  Luthr.ro  et  Philippo 
,,Melanchthone  comilibus  iamiam  petituri  Hierfurdiam,  mo- 
.,nuit  me  Wolfgangus  [Stein]  Duci  Iohanni  a  sacris,  ut  te 
„non  mei,  sed  omnium  nostrorum  nomine  salvum  esse  iu- 
,.berem  atque  adeo  invitarem,  ut,  quam  primum  commode 
„fieri  possit,  huc  advoles.  —  Vale  ex  foro  Vinario  secunda 
!,post  Lucam  [d.  19.  Octb.].  Cum  haec  scriberem,  accinge- 
„bantur  itineri  Hierfordiam  versus,  redituri  post  duos  dies 
„Vinariam,  ubi  nos  perseveraluros  credes  sabbatbum  us- 
„que. 

9)  Hek.  auguste. 

10)  Hek.  aui  rnane. 


Urbanum  ")  vidisse,  contraxisseque  cum  ho- 
mine  suavissimo  amicitiam.  Nam  reliquos  iain 
ante  satis  noram.  Excurrissem  inde  et  ad  Mu- 
tianum ;  sed  tum  non  conveniebat.  Post  concio- 
nem  pomeridianam  die  Severi  commodum  Wima- 
riam  redivimus  ubi  minus  erat  turbae,  breviter, 
ubi  iudicabamus  nos  domi  esse.  Nam  Erphur- 
diae  convivandum  12)  tum  erat.     Nosti  vulgus.  - 

Cum  Wimariam  rediissent  principes,  audi- 
tus  est  quotidie  Martinus,  dixitque  ille  communia 
illa  ")  de  fide  et  operibus,  tum  et  locum  de  duplici 
gladio,  seu  administratione,  tractavit.  Admini- 
strationem  spiritualem  docuit  esse,  cum  corda 
spiritu  suo  Christus  regit.  Ministros  eius  poli- 
tiae  esse,  qui  verbum  dispensent.  De  civili  ad- 
ministratione ,  ut  adfigerem  memoriae  statim  ab 
ipso  sermone,  eodem  plane  ordine,  quo  dixit, 
versiculis  summam  ccu  elenchum  concionis  com- 
plexus  sum : 

Conveniat  quales  in  plebem  esse  inque  senatum 
P»eges,   in  mulcta  quique  sit  usque  modus. 

Aque  Deo  poscant  rationem  artemque  regendi ; 
Nou  satis  ad  iustum  lex  facit  imperium. 

Et  fas  esse  piis  gladio  cobibere  scelestos, 

Haec  tuus,    o  noster,    sermo,    Lulhere,    docet. 

Conciones  omnes  diligentissime  conscriptas  habet 
Fpillefds. 

De  Cordo,  idem  ipse  videbam,  quod  scribis, 
serius,  quam  oportuit,  moneri.  Fortassis  autem 
alio  tempore  profuerit,  modo  mentionem  factam 
esse.       Nam    et  Stagmanni   poenitere    nos  non 

debet. 

Quinctilianum ,  item  ,4)  graminaticen  cura- 
vimus  praelegi.  Superiori  semestri  mandata  est 
Quinctiliani  praeiectio  Ioachimo  Camerario,  no- 
men  opinor  te  nosse,  iuveni  graecis  et  latinis  adeo 
erudito,  ut  illi  conferre  neminem  non  in  hac 
modo  schola,  sed  alias  etiam  p«ssimus.^  Hunc, 
cum  iam  docere  cepisset,  velut  in  medio  cursu 
morbus  corripuit,  quocum  nimis  quam  diu  con- 
flictatus  est.  Et  cum  nuper  revalesceret,  domuro 
pater  revocat  propter  amissam  morte  matrem, 
Sed  abiens  ita  mecum  constituit,  rediturum  se,  si 
qua  omnino  ratione  id  impetrare  a  patre^  possit. 
Non  credas  quam  rarae  dotes,  quam  eximiae  sint 
huius  iuvenis ,  quanta  praeter  eruditionem  mode- 


11)  Henricum  Urbanum. 

12)  Hek.  convivandum ,  sed  Koel.  concionandum. 

13)  Sic  Hekeb,  sed  Koeler  r  dixitque  coram  illis. 

14)  Koel.  iam  pro  item. 


»81 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1522. 


582 


tia  praeditus  sit,  quam  nihil  iuvenile  sapiat. 
,>cio,  neminem  hic  tibi  cariorem  fore,  ubi  re- 
lierit.  Modo  Quinctilianum  interpretatur  Phi- 
ippus  Aperbachus ,  qui  bonas  literas  annos  ali- 
juot  Moguntiae  docuit ,  cessurus,  cum  licebit  no- 
iis.  Grammaticen  vicaria  opera  pro  Cornario 
•raelegit  Lonicerus  15). 

Pomerano  multo  ante  auctor  fui  durandi, 
uanquam  Erphordiam  invitaretur,  neque  dubito, 
[uin  in  potestate  vestra  futurus  sit. 

Risimus  vero  eos,  qui  in  aeternum  unam 
sse  dictionem  contenderunt.  Belli  magistri,  qui 
n  unam  dictionem  compegerunt.  Et  in  id  ipsum 
jerte  graeci  articulum  interposuerunt  dg  xov 
lujva,  ne  quis  connecteret;  et  peregrinam  esse 
ihrasin  satis  constat.  Nam  latini  perpetuo  po- 
ius  quam  in  aeternum  dicere  solent.  Quid  au- 
em?  Facientne  illi  unam  dictionem  etiam  ex  his 
n  aevum  ?  At  graecis  idem  est  &g  xov  alwva, 
[uod  nostri  homines  nonnunquam  in  aevum,  fre- 
[uentius  in  aeternum  verterunt. 

De  Canone  conferendarum  scripturarum  non 
atis  intellJgo  quid  velis.  Sed  viderit  Amsdorfius. 
"^am  illo  petis  canonem. 

Vulgarium  mittemus  ad  te,  ubi  contigerit 
diquis,  qui  ferre  commode  possit.  Nunc  ta- 
nen  16)  eos  locos  adiiciam  conversos  in  latinum 
ermonem,  ut  petisti.  Haec  Vulgarius  ad  ver- 
uim  17):  „erat  autem  ibi  ijuispiam  Regius ,  cuius 
ilius  aegrotabat."  Iiegius  autem  dicebatur,  vel 
mia  ex  regio  Herod.  genere  esset,  vel  a  dignitate 
'eu  magistratu  quem  gerebat,  vel  simpliciter  quod 
*x  regis  familia  esset  1S).  Hinc  sunt,  qui  putant 
pam  esse ,  qui  Matthaeo  Centurio.  Sed  falli  hos 
nulta  arguunt.  Neque  enim  Centurionem  consen- 
laneum  est  regium  dici,  et  fides  centurionis  multo 
jirmior  fuit  huius  fide.  Nam  Centurio  verbis 
Dhristi  contentus  est;  non  etiam  petit,  ut  una  se- 
:um  dornum  eat.      Hic  vero  iubet,  Christum  ad 


15)  „  Ianus  Cornarius,  iuvenis  tum  viginti  duo  annorum, 
postea  medicus  celeberrimus,  Hippocratis  et  Galeni  editor. 
—  Io.  Lonicerus  1522  Francofurtum  ad  tradendam  linguam 
hebr.  vocatus,  Marburgi  demum  in  obeundo  Prof.  Theol. 
munere  1569  mortuus  est."    (Nota  Koeleri.) 

16)  Hek.  tantum. 

17)  Haec  —  verbum,  non  babet  Hekel. 

18)  Nola  margini  adscripta ,  ut  videtur  (nam  nihil  hac  de  re 
dixit  Koelerus)  a  Spalatino:  „{3aGi?.tx6g  regius,  meo  iudi- 
cio,  qui  ex  Herodis  Satrapis  fuit,  ut  hoc  nomine  (iaailixou 
discernatur  ab  Romanis,  qui  tenebant  alteram  ludaeae  par- 
tem."     Hekel.  ea  etiam  margini  adscripta  legit. 


se  descendere.  Illic  a  monte  descendebat  in  Ca- 
pernaum  Christus;  hic  e  Samaria  ad  Canam  pro- 
ficiscilur.  Centurioni  servus,  huic  filius  aegrota- 
bat;  Centurionis  puer  paralysi,  hic  febri  laborat. 

Quid  igitur  ad  eum  Iesus?  nnisi  videritis 
signa  "  etc,  quod  dixit  videns  imbecillitatem  fidei 
eius,  quod  adiecisset:  priusquam  moriatur,  quasi 
vero  non  et  mortuum  excitare  posset. 

Posteaquam  vero  satis  improbe  institerat  ro- 
gando  ut  descenderet,  nondum  sciens,  quod  et 
absens  mederi  posset,  ostendit  Christus ,  quod  et 
hoc  posset  adsitque  ubicunque,  quanquam  dis- 
simulet  nonnunquam  se  adesse19),  aitque :  vade, 
filius  tuus  vivit,  ut  disceret  per  id  quod  Chri- 
stus  non  adibat  una  domum  eius;  id  quod  Cen- 
turio  iam  ante  credebat ,  quam  rogaret 20).  Cre- 
didit  tum  21)  sermoni  et  abiit;  sed  fides  adhuc  pa- 
rum  firma  erat,  donec  post  eventum  tentationis 
palam  factum  est,  vivere  et  valere  filium. 

Haec  pene  ad  verbum  Vulgarius.  Attigit 
autem  unum  atque  alterum  locum  huius  evan- 
gelii,  ubi,  si  quis  tractare  22)  volet,  immorari  re- 
tulerit.  Sic  enim  fere  23)  sentimus,  nisi  tum 
opem  ferat  deus,  cum  nos  oramus,  postea  non 
fore  locum  servandi  nos.  Id  quod  hic  regulus 
sentiebat,  ni  maturaret  Christus,  interiturum 
filium.  Item,  exerceri  fidem  eo,  quod  negat  se 
una  iturum  Christus.  Sic  nonnunquam  dissi- 
mulat,  se  adesse,  vultque  exerceri  nos  verbo, 
postremo  fidem  eventu  confirmari. 

Ignosce,  quod  indiligentius  scripsi.  Sic 
enim  festinandum  erat,  quod  hoc  tempore  putem 
mihi  perire,  quidquid  non  collocatur  in  sarcien- 
dum  graecum  dictionarium.  Misit  hac  Thomas 
Anselmus  nuncium,  expectaturum  dum  extreina 
manus  operi  imponatur,  ut  secum  asportet  exem- 
plum.  De  Censu  scribam  etiam  his  diebus,  si 
voles.     Nunc  enim  non  licebat.     Vale  24). 

Philippus. 


19)  Hek.  adisse. 

20)  Nota  margini  adscripta:    „ut  exerceretur  fides  eius  per  id 
quod  non  una  Christus  ibat  et  esset  verbo  conlentus. 

21)  tum  edidit  Koeler,  sed  Hek.  homo. 

22)  Hek.  narrare. 

23)  Hek.  vere. 

24)  Hek.  addit:  Witteb.  1522. 

37  * 


583 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1522. 


584 


No.  219.  (fere  Nov.) 

Casp.  Crucigero. 

Epist.  lib.  VI.    p.  361. 

Suo  fratri  C asparo    oxavQOtpoQtp ,    i)  /LialXov 

GxavQocpvyovvTi ,    Crucigero    vel  potias 

crucifugo  Lipsiae. 

vjarissime  frater.  Post  abitum  tuum  accepimus 
ab  Helia  nostro  totum  novum  Testamentum  ver- 
sum  elg  zrjv  stuxojqiov  *) ,  opus  egregium  et  mul- 
tis  commentariis  praeferendum.  Ei  praemittere 
visum  est  Tonoyoaipiav  terrae  sanctae,  ut  vocant, 
quo  planior  lectio  sit.  Scis  quantum  illa  tTzloxeipig 
commodi  adferat.  Et  quia  in  lieinecci  Antiquarii 
illius  vestri  suppellectile  audio  esse  quendam  Pio- 
manum  nivay.a  Iudaeae  egregium  et  emendatum, 
quaeso  per  Christum ,  si  fieri  potest,  impetres,  vel 
per  Caspari  nostri  operam  vel  aliorum  amico- 
rum,  ut  aut  precario  utendum  mittant  aut  ven- 
dant.  Et  si  dignum  videtur  opus,  vel  a  senatu 
Universitatis  nostrae  velim  extorqueri  pecuniam, 
quo  emi  possit.  Vale  et  diligentiam  hac  in  re 
tuam  vide  ne  desideremus.  Saluta  nostros 
omnes. 


No.  220. 


29.  Nov. 


G.  Spalatino. 


•h  Ex  apogr.  cod.  Dresd.  C.  140.  p.  59^.  ep.  80.  a  Cl.  Gers- 
dorfio  descripta. 

Ad  Spalatinum. 

S.  D.  Mentiar,  si  negem  me  perturbatum  fuisse 
tristiore  illo  nuncio,  quod  scis.  At  eam  sollici- 
tudinem  levarunt  primum  literae  a  te  ad  Anis- 
dorfium  scriptae.  Nam  has  ille  pro  sua  fide  sta- 
tim  legendas  exhibuit.  Nunc  me  plenius  confir- 
mavere ,  quas  ad  me  dedisti.  Deus  opt.  max.  ser- 
vet  illum  **)  publico  bono  quam  diutissime  inte- 
grum.  In  gerenda  re  scholastica  hoc  discruciat, 
quod  efficere  nulla  ratione  potuimus,  ut  sui  prae- 
ceptores  singulis   adolescentibus   esscnt,    qui  illis 


*)  absolutum  exeunte  Septb.  1522.     Ergo  epist.  scripta  est  m. 

Nov. 

**)  Electorem. 


moderatores  et  arbitri  studiorum  forent ,  exer- 
cerentque  alioqui  segnem  adolescentiam  dicendo 
et  scribendo.  Nam  in  errore  bona  iuvenlutis  pars 
est,  ut  putet,  satis  esse  multa  audisse:  Quasi 
vero  statim  Apellem  fore  credendum  sit  eum,  qui 
multas  passim  egregias  yoacpag  viderit,  qui  pin- 
gentes  saepe  spectarit,  non  ipse  in  manus  accepto 
penicillo  periculum  fecerit.  Neque  dubito,  quin 
eadem  questus  sit  Amsdorfius ,  atque  hac  in  re 
partim  urbanorum  magistratuum  culpa,  partim 
incuria  magistrorum  peccatur.  Neque  enim  im- 
petrare  a  Coss.  potuimus,  ut  interdicerent  civibus, 
ne  quem  apud  se  haberent ,  cui  non  autographo 
Rectoris  id  perinissum  esset.  Et  ea  est  magistro- 
rum  ignavia,  ut  si  quos  commendaris  levissime 
curentur. 

Verti  ex  Vulgario  locum  quem  volebas,  ubi 
mire  arridet  mihi,  quod  urget  verbum  anoxa- 
Ivijjewg,  docens,  divina  nisi  Deo  illustrante  non 
cognosci.  Adeo  nihil  rationi  humanae  tribuit 
Nuper  ad  me  fasciculum  literarum  misit  loachi- 
mus,  e  quibus  has  ad  te  mitto,  unde  coniecturam 
de  ingenio  facias.  Vale.  iv  rfj  tiqo  Trjg  rov  *Av- 
dQELOV.      1522. 

Phjlippus.  ' 


No.  221. 


4.  Decbr. 


lo.  Ilesso. 


Epistol.  Jib.  VI.  p.  345.  —  Nunc  ex  autographo  in  Cod. 
Rebd.  Vratislav.  Vol.  V.,  quod  contulit  S.  V.  Scbulzius^ 
Vratisl.  Doctor.  —     Apographon  inCod.  Bav.  II.  p.  607. 

1 ohanni  He  s  s  o  S. 

S.  D.     Neque  otii  multum  erat,  cum  hic  iuvenis 
pararet  abitionem,    neque   dubitabam   quin    ipse 
copiosius    expositurus    esset    omnia    tibi    nostra, 
quam   ego   vel  longa  Epistola  possern.     Haec  in 
causa  fuere,  cur  brevius  hoc  tempore  ad  te  scri- 
pserim.     Quanquam  non  opinor  tibi  parum  adeo 
frontis  esse,  ut  longiores  a  nobis  petas,  qui  toto 
hoc    semestri  plane  mutus  es.     De  Missa   deque 
nescio  quibus  aliis,  quae  sub  ipsum  Pascha  roga- 
ras  per  literas,  tum  satis  copiose  respondimus,  et 
Noster  ille,  et  ego.     Videbaris  mihi  nimis  anxie 
et  superstitiose  meiuere,  ne  quid  in  ceremonia  se- 
cus  fieret,  ac  debet.    Tu  vero  nescis  quibus  dictum 
sit:    Omnia  rnunda  mundis,  et  regnum  Dei  in- 
ter  vos  est.      Sic  ineptierunt  et  Bohemi,  et  in- 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1522. 


586 


aniunt  plerique  e  Schola  nostra,  ubi  alio  venerint, 
uiritantes  continuo  de  mutandisCeremoniis;  ti)v 
f  tov  7ivtvf.iaT,os  dtxaioGvvrjV  ne  attingunt  qui- 
em.  Deum  immortalem !  quam  prudenter  san- 
itum  est  tur)  veocpvTOV.  Sed  hoc  sibi  dici  nesciunt 
lostri.  Vale.  (Alia  manu  adscriptum  est:  ac- 
epi  4.  Decbr.  ann.  22.) 


STo.  222. 


(fere  exeunte  anno.) 


Responsum   Principis   Electoris 
Adrianum  Pontificem. 


ad 


f  Ex  autographo  Melanthonis  in  Tabular.  Vinar.  Reg.  O. 
Lit.  Ff.  Fol.  74.  75.  —  Miserat  Hadrianus,  pontifexRo- 
manus,  lilterafr  ad  Fridericum  Ducem  Saxoniae  Electo- 
rem  dat.  d.  5.  Oct.  1522,  per  Hieronymurn  fiorarium, 
Camerarium  suu;n  in  Comitiis  Noribergens.  1522  Electori 
tradendas,  simul  cum  mandato,  in  quo  gravissime  hortatus 
erat  Electorem,  ne  Lutheri  causam  ulterius  foveret.  Le- 
guntur  in  opp.  Luth.  latin.  len.  T.  II.  p.  5S6  et  541.; 
\Vilteb.  T.  11.  p.  351.  et  in  Liinigs  spicileg.  eccles.  P.  I. 
p.  384.  itemque  germanice  in  opp.  Lutheri  germ. ,  Wit- 
teb.  IX.  p.  157.;  Ien.  II.  p.  163.;  Altenb.  II.  p.  221.; 
Lips.  XVIII.  p.  319.;  Hal.  XV.  p.  2516  sqq.  De  re  ipsa 
vid.  uberior  narratio  in  Seckendorfii  hist.  Luth.  lib.  I. 
sect.  56.  §.  142.  p.  254.,  et  §.  147.  p.  257  sq.  -  De  re- 
sponso  dando  deliberatum  esse ,  ex  Actis  intelligitur.  Non 
solum  enim  legitur  1)  responsum  germanicum  a  Spala- 
tino  conscriptum,  ita  inscriptum :  „@tn  ©onccpt  auf 
be6  $apjt$  2Cbrtan6  bc6  © e cf; 6 1 c n  Breve  im 
£>rucf  auSgangen,  an  mcinen  gnabigften  lurrn, 
bcn  Gfiurfiirften  ju  <Sacf)fcn,  in  £>oct.  9)iacttnS 
SutbcrS  <3acf>en.  1523.  % (t  nicr)t  auSgangen." 
sed  etiam  2)  duo  responsa  Iatina,  Melanthonis  manu  ex- 
arata,  3)  denique  ibidem  habetur  brevis  epistola  Electoris 
ad  Pontificem  1523  scripta,  manuSpalatini  exarata,  quam 
etiam  Spalatinus  inseruit  annalibus  suis  p.  79.,  unde  eam 
transscripsit  in  opp.  Lulheri  Walchius  T.  XV.  p.  2533., 
cui  Spalatinus  sua  manu  adscripsit:  fft  auSgangcn.  — 
Quod  vero  iam  ad  Melanthonis  scripta  attinet,  illa  an  Ro- 
mam  missa   fuerint,    definire  nolo.     Vix   vero   putaverim. 

Nam  in  iisdem  actis  legitur :  Snftruction  auf  |>ecr  £anfen 
oon  bcr  $Kani|5,  SUtter,  roaS  er  mit£errn  granci$cu6  (Shcrcs 
gattug ,  ^pcipjtticbem  Orator  auf  bcm  Stcicfystag  $u  9Ziirnbcrg 
[janbetn  fott  t>on  rocgen   beS  fiuthem ,  audgangcn  SJJontag 

nacb  Exurge  Domine  1523,  ex  qua  verisimile  fit,  Electo- 
rem  non  per  scriptum,  sed  per  suum  legatum  Pontificis 
legato  respondisse.  Caeterum  haecMelanthonem  scripaisse 
acceptis  litteris  Pontificis  ad  Electorem  d.  7.  Decb.  1522 
scriplis  (quae  habes  in  opp.  Lutb.  latin.  Viteb.  T.  II. 
p.  410  sqq.;  Halens.  T.  XV.  p.  2667.),  ex  argumento  ipso 
intelligitur. 

Responsum  Pontifici  Romano   dandum  a 
riderico,   Duce  Saxon.,   Electore.     (Auto- 
{iaphon  inscriptione  caret,   sed  Spalatinus  tergo 
nscripsit:    £)eu  erfte  lateinifcfye  93eanjf  an  $a:pjr 
2l*brianum  ben  jed)§ten.  1523.) 

-ccepimus  S.  V.  (Sanctitatis  Vestrae)  literas,  qua 
'cuit  reverentia,  in  quibus  petit  S.  V.,  ut  Lu- 


therum  eiusque  sectatores  vel  in  viarn  revocemus, 
vel  castigemus,  quando  id  Gard.  S.  Sixti  recepe- 
rimus  nos  facturos  esse,  ubi  primum  Sedes  Ap. 
hunc  damnasset ,  extetque  lata  iam  adversus  Lu~ 
therum  sentencia,  Ego  vero  vehementer  optarim 
id  quod  res  est,  persuasiss.  esseS.  V.,  me  hoc  toto 
quadricnnio  nihil  perinde  cupere,  atque  ut  haec 
dissensio,  quae  in  ecclesia  orta  est,  ita  compona- 
tur,  ne  velEvangelii  gloria  laedatur,  vel  turbetur 
pax  et  publica  universae  Germaniae  tranquillitas. 
Quorsum  si  me  non  maiorum  exempla  vocarent, 
certe  sic  institutus  et  adsuefactus  sum,  ut  nihil 
Christi  gloria  habeam  antiquius ,  et  summo  studio 
pacern  ab  ineunte  aetate  coluerim.  Eam  mentem 
praestitisse  me  in  hac  dissensione  primum  con- 
scientia  mihi  locuples  coram  deo  testis  est ,  deinde 
testari  idem  queant,  praeter  alios  optimos  viros, 
hi  quoque,  qui  de  Luthero  mecum  Sedis  Ap.  no- 
mine  egerunt.  Neque  unquam  optare,  rogare, 
monere  desii,  ut  honestis  ac  tolerabilibus  ratio- 
nibus  *)  Ecciesiae  tranquillitati  consulant  hi ,  pe- 
nes  quos  est  iudicandi  de  doctrina  auctoritas.  No~ 
bis  enim,  quod  et  Laici,  et  imperiti  sacrarum  li- 
terarum  sumus,  nunquam  id  sumpsimus.  Et  nu- 
per  adeo  in  magnam  nos  spem  erexit  S.  V.  Ponti- 
ficatus,  fore,  ut  illa  pro  sua  prudentia  et  erudi- 
tione  viam  inveniat,  qua  pax  ecclesiae  restituatur. 
Quorsum  et  nostra  consilia  semper  omnia  desti- 
nata  fuerunt.  Neque  quidquam  est  vel  privatis 
adfectibus  vel  ullius  gratiae  a  nobis  in  hac  causa 
datum. 

Nam  cum  in  Augustanis  comiciis  esset  Rey. 
Card.  S.  Sixti,  quom  primum  de  indulgentiis 
disputari  coepit,  diligenter  admonui,  ut  publicae 
tranquillitatis  in  exacerbato  negocio  rationem  ha- 
beret.  Estque  effectum,  ut  Rev.  Card.  S.  Sixti 
coram  cum  Luthero  de  omnibus  rebus,  quibus 
vellet,  ageret;  qui  si  eam  lenitatem  praestitisset, 
quam  debebat,  auditisque  rationibus  Lutheranae 
sententiae  importunos  compescuisset  quorundam 
clamores,  fortasse  nunquam  in  hunc  locum  de- 
ducta  res  esset.  Quae  vero  ille  postularit,  et  quid 
de  eius  tota  actione  senserint  plerique  boni  viri, 
nihil  attinet  hic  recensere.  Hoc  affirmare  ausi- 
mus,  large  nos  praestitisse,  quae  vel  ipsiCardinali 
promisimus,  vel  e  reEcclesiae  esse  iudicavimus. 


*;  Ubique  in  hoc  et  seq.  scripto  MeJ.  scripsit  raiio,  postea 
vero  racio.  Servavimus  in  utroque  scripto  Melanthoni* 
scribendi  rationem. 


587 


EPISTOLAPUjM    LIB.  III.    1522. 


588 


Quod  autem  post  scholarum  iuclicium  et  Se- 
«lis  Ap.  sentenciam  Lutherum  in  regionibus  no- 
stris  tulimus,  nolo  sic  interpretetur  S.  V.,  quasi 
nos  doctiorum  aut  sedis  Apostol.  iudicio  non  ea, 
quae  debentur,  tribuamus.  Sed  cum  prodisset 
scholarum  sentencia  nullis  scripturae  testimoniis 
confirmatn,  planeque  nudi  tantum  articuli  pro- 
positi  essent,  refragarenturque  illarum  iudicio  non 
pauci  in  Germania  eruditi  ac  boni  viri,  iudicavi 
Ecclesiae  catholicae  sentenciam  de  re,  de  qua  in- 
ter  doctos  non  satis  conveniret,  expectandam  esse, 
maximecum  de  quibusdam  articulis  nec  inter  scho- 
las  conveniret.  Nec  opinor,  unquam  permissu- 
ram  Ecclesiam ,  ut  articulos  fidei  nobis  condant 
scholae. 

Deinde  cum  prodisset  sedis  Apost.  sentencia, 
ut  ferebatur,  totidem  pene  verbis,    quibus  scho- 
larum  iudicia  conscripta  erant ,  et  iam  altius  in- 
sedisset    nostrorum   hominum    animis  Lutherus, 
quum  ut  sine  motu  publico  tolli  posset,  priusquam 
ab  illo  conscientiae  verbo  Dei  abalienatae  essent, 
mihi  in  manu  non  fuit  vim  adferre  Luthero,  ni 
miscere  omnia  voluissem.     Nam  pontificio,  quod 
ferebant,  decreto  nec  docebatur  vulgus,  cum  sine 
scripturis  nudi  tantum  articuli    recitarentur,    et 
apparebat,    nondum   legitime   revictum  esse  Lu- 
therum.      Eaque  de  re   copiose   scripsimus  ad  R. 
Card.S.Georgii,  veterem  amicum,  monuimusquc 
amanter,  ut  provideret  Sanctiss.  Leo  X.,   ne  vio- 
lentis  edictis  irritarentur  hominum  animi.      Quis 
est  enim  hic  novus  in  Ecclesia  mos,  cogcre  malle 
quam  docere  conscientias?     Cum  Agrippinae  Co- 
loniae  nobiscum  Aleander  de  eisdem  rebus  ageret, 
consului  ut   mandaretur  causae   coguitio   probis, 
eruditis,  et  non  suspectis  iudicibus,  qua  via  premi 
res  facilius  potuit.      Ibi  si  rite  revictus  fuisset  Lu- 
therus,   et  sentenciae  suae  rationem  iudices  pro- 
posuissent,    non  desideratura  fuisset   et  nostrum 
officium  Ecclesia.     Nunc ,  cum  damnatus  sit  Lu- 
theras,  non  revictus,    nec  meae  conscientiae  sa- 
tisiecero,    si  vim   adferre  velim,   nec  populorum 
Germaniae  iudicio.      Apparuit  enim  iam  aliquot 
exemplis    in   Germania,     quid    violentia  promo- 

tura  sit. 

Iam  et  auctoritati  Bullae  derogabat  legato- 
rura  perfidia,  qui  cum  pleraque  praeter  manda- 
tum  aggrederentur,  suam,  non  Pontificiurn  cau- 
sam  agere  videbantur.  Ex  his  facile  aestimabit 
S.  V.,  cur  nondum  atrocius  aliquid  in  Lutherum 
ipsi  statuerimus. 


Illud  miror,    cur  mihi  imputari  debeat,    si 

quid  ille  peccat,  cum  ego  nec  tuear  hominem,  nec 

doctrinae  patrociner,  et  publica  causa  toties  po- 

stularim,  ut  de  negotio  rite  cognoscatur.     Idque 

hodie   non  desino  postulare.      Res  eo  evasit,  nt 

premi  non  possit,  nisi  auctoritate  scripturae  vin- 

catur  Lutherus.     Qui  ubi  legitime  revictus  fuerit, 

ut  constet  eum  errare ,  quidvis  patiar  potius  quam 

ut  feram  eum.      Interim  sevire  in  hominem  non 

licet,  ne  quis  iure  unquam  caussari  possit,  nostri 

fiducia  insanisse  Luiherum.     Ex  litteris  S.  V.  in- 

telligo ,  esse  qui  me  iudicent  privato  Lutheri  stu- 

dio  rem  publicam  prodere,    aut  a  nescio  quibus 

impelii,    ut  hominem  tuear.      Quanquam   autera 

ab  hac  me  calumnia  vel  mea  conscienlia  vel  haec 

aetas  vindicat,    tamen  obteslor  S.  V.,    ne  credat, 

quidquam  esse  rerum  humanarum,  quod  sit  aut 

Christi  gloria  aut  pace  publica  mihi  carius.     Et 

studium  pietatemque  nostram  erga  ecclesiasticura 

ordinem  multis  officiis  testati  sumus,  tantum  ab- 

est,  ut  faveamus  iis,    qui  contumeliosius  aliquid 

in  eum  ordinem  parant. 

Proinde  quaeso  S.  V.  persuadeat  sibi ,  futu- 
ros  nos  in  ecclesiae  potestate,  ubi  S.  V.  curarit,  ut 
legitime  cognoscatur  de  causa,  quae  cum  gravis- 
sima  sit,  et  ad  universam  ecclesiam  pertineat,  non 
potest  arbitrio  quorumvis  committi.  Spectata  est 
orbi  integritas  et  mansueludo  S.  V.,  quam  nulla 
in  re  evidentius  declarabit ,  quam  in  hac  causa, 
de  qua  vix  alius  est,  qui  aeque  cupiat  rite  consti- 
tui,  atque  nos,  quanquam  hoc  velut  una  voce 
omnes  populi  Germaniae  flagitare  videantur. 
Hactenus  ea  praestitimus,  quae  speramus  bona 
conscientia  deo  probatum  iri.  Quod  si  adspirarit 
deus,  praestabimus  et  posthac  summa  fide,  qnod 
Ecclesiae  catholicae  a  nobis  debetur. 


B)     (ldem  responsum  passim   mutatum ,    cuiuJ 

tergo  Spalatinus  inscripsit:    nber    Ctnbre   lateinifcfy 

SSegrtjf  au§  SBitteb.  an  SBapji.  1.5.2.3."    eius  verc 

fronti:    Ex  Kiteberga  ad  Poni.  Hadrianum. 

1523.) 

Ego  vero  vehementer  optarim,  S.  V.  persua 
sissimum  esse ,  me  hoc  toto  quadriennio  nihi 
perinde  cupere,  atque  ut  haec  dissensio,  quae  ii 
Ecclesia  orta  est,  ita  componatur,  ut  nec  Christ 
gloria  laedatur,  nec  turbetur  publica  universa< 
Germaniae  pax  ac  tranquillitas.  Ad  quod  si  ra 
non  Maiorurn  exempla  hortarentur,  certe  sic  in 


589 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1522. 


590 


stitutus  et  adsuefactus  sum,  ut  et  Christi  gloria 
libil  antiquius  habeam,  et  pacem  studio  ab  in- 
mnte  aetate  coluerim.  Eamque  mentem  prae- 
.titisse  me  in  hac  dissensione,  primum  conscien- 
ia  mihi  coram  deo  locuples  testis  erit,  deinde 
estari  idem  queant,  praeter  alios  optimos  viros, 
li  quoque,  qui  de  Lulhero  rnecum  Sed.  Apl.  no- 
nine  egerunt.  Neque  unquam  optare,  rogare, 
nonere  desii,  ut  honestis  ac  tolerabilibus  ratio- 
libus  Ecclesiae  tranquillitati  consulant  hi ,  penes 
[uos  est  de  doctrina  iudicandr  auctoritas.  Nobis 
nim,  quod  et  laici  et  literarum  imperiti  sumus, 
liunquam  id  surnpsimus.  Et  nuper  adeo  in  ma- 
!uam  nos  spem  erexit  S.  V.  Pontificatus ,  fore  ut 
•ua  prudencia  et  eruditione  viam  inveniat,  qua 
ax  Ecclesiae  restituatur.  Hoc  unum  semper  spe- 
tavi,  huc  omnia  mea  consilia  destinata  semper 
lerunt.  Nihil  privatis  adfectibus,  nihil  cuius- 
uam  gratiae  in  publica  causa  datum  est. 

Nam  cum  in  Augustanis  Comiciis  esset  Card. 

I  Sixti,    quom    primum    de    re    indulgentiaria 

isputari  coeperat,  diligenter  monui,  ut  in  exacer- 

ato  negocio  publicae  tranquillitatis  rationem  ha- 

eret.       Estque   effectum,    ut   coram   Cardinalis 

lm  Luthero  de  omnibus  rebus,    quibus   vellet, 

jeret.     Qui  si  eam  lenitatem  praestitisset,  quam 

iebebat,  auditisque  Lutheranae  sentenciae  ratio- 

ibus,    quorundam   intolerabiles    clamores   com- 

«Bscuisset,  fortasse  nunquam  in  hunc  locum  de- 

•icta  res  esset.     Quae  vero  Card.  postulaverit,  et 

nid  de  tota  eius  actrone  plerique  bonr  viri  sen- 

pnt,    nihil    attinet    hic  referre.        Nos   quidem 

•mnia,  quae  vel  promisimus,    vel  e  re  Ecclesiae 

<se  iudicavimus,  large  praestitimus.     Nam  quod 

«ussatur,   recepisse,   nos  Lutherum  non  laturos 

<se  ubi   sedes  Apostolica   damnarit,    quanquam 

lle  nihil  cum  Card.  egerimus,  tamen  semper  sic 

slfectus  fuimus,  Lutherum  nos  non  esse  laturos, 

i)i  Ecclesrae  iudicio  src  decisa  res  esset,   ut  ne- 

(ssitati  publicae,    non  seviciae  imputaretur,    si 

uid  atrocius  rn  Lutheri  caput  statuissem. 

Porro  cum  multo  ante  praeviderimus,  in  hac 
«jusa  nihil  vi  profectum  iri,  cum  scripturam 
ictaret  Lutherus,  et  multorum  doctorum  ac  bo- 
Jtrum  virorum  in  Germania  iudiciis  is  non  im- 
Jobaretur,  monuimus  amanter  Card.S.  Georgii, 
»  provideretur,  ne  Leo  X.  violentis  edictrs  ho- 
>inum  animos  irritaret  potius,    quam  a  Luthero 


alienaret,  nec  dccere,  nec  fieri  posse,  ut  vi  oppri- 
matur  is,  quem  tot  boni  et  eruditi  viri  passim  ta- 
cilis  iudiciis  adhuc  probarent.     Immo  ne  tacitis 
quidem,    sed  extant  scriptae  quorundam    de  illo 
sentenciae.  Rogavimus  idem  post  editam  LeonisX. 
Bullam,  ut  omissa,  qua  ceperat  res  agi  via,  man- 
daretur   causae   cognicio  iudicibus  non  suspectis, 
probis   ac   eruditis,     quibus  tuto    orbis   crederet. 
Ibi  si  damnaretur  Lutherus ,   opprimi  nullo  ne~ 
gocio  posse.     Neque  ego,  ita  me  deus  amet,  nunc 
video,    qua  alia  ratione  res  premi  possit.       Illud 
miror,    esse  qui  me  tum  privato  erga  Lutherum 
adfectu,   tum  studio  quorundam  illius  amicorum, 
tum  Ecclesiastici  ordinis  od'j,  rem  publicam  pro- 
dere  censent.      Quanquam  autem  ab  hac  me  ca- 
lumnia  vel  mea  conscientia,  vel  haec  aetas  liberat, 
tarnen  obtestor  S.  V.  persuadeat  sibr,  nihil  omnium 
rerum  humanarum  mihi  Christi  gloria  publicaque 
pace  carius  esse.      Lutherum  non  tueor,  doctri- 
nae  erus  non  patrocinor,  suo  domino  stat  aut  ca- 
dit.     Lenitatem  cum  in  rpso ,  tum  in  aliis  huius 
seculi  scriptoribus  semper   desideravr.       Tantum 
vim  hactenus  non  attuli.      Qui  enim  potui?    cum 
et  de  doctrina  rudicare  nobis  non  liceat,  et  huius 
dogmata  tam  multi  in  Germania  pii  ac  eruditi  viri 
probarent.    Et  quae  exierunt  tum  scholarum,  tum 
sedis  Apost.    sentenciae,    sic    exierunt,    ut   nudi 
tantum    articuli   recitarentur,    quibus,    non  dico 
mihi  satisfactum  non  esse,  qui  iudicare  non  pos- 
sum,    sed   multis   eruditis   viris   parum  probatae 
sunt.     Et  Legati  sic  gessere  rem,  ut  et  auctoritati 
PontificiaeBullae  derogarint,  et  ostenderint,  suam 
se  rem,  non  Pontificis,  aut  Ecclesiae  agere.     Iam 
ad  rem  tantam  gerendam  non   ad  vulgus  modo, 
sed  ad  eruditos  etiam  nihil  erat  in  Legatis  aucto 
ritatis. 

Proinde  primum  peto  S.  V.  mihi  non  impu- 
tet,  si  quid  rlle  peccat,  quem  ego  nec  probo; 
deinde  efficiat,  ut  honestis  rationibus  potins 
quam  vi  cum  Lutheranis  agatur.  Nam  exemplis 
aliquot  iam  adparuit  in  Germania ,  quid  vio- 
lentia  promoturi  simus.  Res  eo  evasit,  ut  ho- 
minum  animi  primum  sint  a  Luthero  verbo  dei 
alienandi;  postea  si  quid  vi  tentetur,  publicae 
necessitati  imputari  poterit,  non  cuiusquam  se- 
viciae.  Spectata  est  orbi  integritas  et  mansue- 
tudo  S.  V.,  quam  nusquam  evidentius  quam  in 
hac  causa  declarabit.  Nos  quae  hactenus  prae- 
stitimus,  speramus  deo  probatum  iri. 


EPISTOLARUM 

(eod.  anno.) 

Phil.  Eberbachio, 


Manlii  farrag.  p.  235.  —  Contuli  apographa  in  Cod.  Bav. 
I  p.  858.  et  II.  p.  840.  Cod.  Goth.  191.  p.  179.  Cod. 
Goth.  401.  p.  87  b.  Cod.  G.  402.  p.  316.  et  Cod.  Mehn. 
IV.  p.  52b. 

Philippo    Eberbaccho     Philippus 
M  elanchthon 

S.  D.      Gratulor   tibi,    mi  Philippe,    coniugium, 
optoque  ut  incoepto  faveat  Christus.     Es  enim  vi- 
tae   genus  laboriosum  fortasse,    sanctum  vero  ac 
pium    ingressus.        Scis     esse    quoddam     novum 
Monachorum   genus,    jLUGavd-yojTiovg  Tivag  &eo- 
loyovg,  qui  sibi  mirifice  religiosi  videntur,  dum 
impudentissime  insectantur  et  execrantur  coniu- 
^ium.      Ego  vero  cum  cogito,    vitae  sociam  viro 
divihitus,    et  viri  partem  mulierem  esse  factam: 
non  possum  non  vehementer  irasci  his,   qui  non 
omni  officiorum  genere  muliebrem  sexum  prose- 
quuntur.     Me  quidem  in  communibus  huius  vi- 
tae  miseriis  l)  non  leviter  consolatur  haec  cogita- 
tio,    quod  sentio  quidvis  viro  perferendum  esse, 
dum  illi  sociae  vitae ,  dum  liberis ,  quorum  causa 
videmur  in  coniugium   ingressi,    consulat.      Nec 
mediocre  beneficium  me  divinitus   accepisse   sta- 
tuo  *),    quod  materiam  dedit,    de  muliere  bene 
merendi:     quod    sobolem   etiam   ex  illa   donavit. 
Proinde  opto,  ut  coniugium  sit  tranquillum,  foe- 
lix  et  fcrtunatum,  et  ut  alacri  animo  sanctissimam 
sarcinam,  si  quid  fortasse  videbitur 3)  oneris,  per- 
ieras,  et  illam  uxorem  tuam  putes  esse  non  modo 
t.ni  dimidium  *) ,   sed   etiam    eiusdem   gratiae  (ut 
Petrus  dicit)  tecum  participem. 

Ego  in  subito  huius  tahellarii  abitu  non  ha- 
bebam  quod  mitterem  muneri,  verum  curabitur. 
Interea  habeto  hanc  epistolam  pignus  voluntatis 
meae:  quam  spero  gratam  fore  propter  amicitiam 
nostram.  Nondum  enim  memoriam  nostri  4)  ex 
animo  tuo  effluxisse  arbitror.  Nihil  facies  reii- 
giosius ,  quam  si  summa  fide  et.  cura  pueros 6)  pri- 


LIB.    III.     1522. 


592 


mas  literas  doceas,  quae  certe  et  virtutis  et  reli- 
gionis  sunt  incunabula  et  elementa.  Mittimus  ad 
te  adolescentem  non  leviter  doctum,  ut  petiisti 
per  literas  a  Meiffenstein.  Is  tecum  philosophari 
et  Graece  et  Latine  poterit.  Mores  sunt  candi- 
dissimi,  et  non  contemnenda  facultate  docendi 
praeditus  est.     Vale. 


1)  Sic  codd.,  sed  Manl.  necessitatibus. 

2)  Cod.  402.  et  cod.  Bav.  /ateor ,  statim,  cod.  191:  sentio. 

3)  vviriebitur"  codd.     Sed  Manl.  et  c.  401  videbatur;   c.  402 
videoitis. 

4)  Addidi  ex  cod.  Bav. ,  cod.  402.  et  c.  Mehn.;  cod.  191:  tui 
r.orporis. 

5)  nostri  et  seq.     tuo  habent  codices. 

6;  Manl.  rnenddse  puefoi  cod.  191  et  401.  pucrum:  cod.  Bav. 
et  c.  402  puehtSy 


No.  223*. 


(eod.  anno.) 


Eidem. 


Edita  a  Schlegelio  in  Vita  Langeri  p.  211.  et  quidem  e  Cod.  j 
Bavari  II.   p.  842.     Contulinins  eundem  codicem  ,  et  apo- 
grnpha  in  Cod.  Golh.  23.    p.  37.  et  Cod.  Mehn.  IV.  p.  54.1 

Eberbachius,  Bector  Scholae  in  Valle  Ioachimi ,  evan- 

gelium    docere   coepit  anno    1521.      Videtur    igitur   haec 
epist.  referenda  ad  ann.   1522  vel   1521.  —      Schlegeliuik 
quidem  in  inscriptione  edidit:    Eberbachio,   Rectori  Ca-  i 
burgensi,  sed  ex  suo  arbitrio. 
■ 

Philippo   Eberbachio  *),    docenti  Evan 
gclium  in  Valle  Ioachimi. 


S.  D.  Literae  tuae  pro  veteri  nostra  amicitia 
mihi  pergratae  fuerunt.  Nam  mihi 2)  iucunduia 
est,  quod  nostri  memoriam  non  pateris  ex  aninM 
tuo  effluere.  Delectabat  et  illud,  quod  coniugiun 
intellexi  tibi  tantopere  cordi  esse.  Crede  mibi 
ubi  deferbuerit  etiam  magis  adolescentiae  iva^ 
tus,  iudicabis.,  uxorem  tibi  suavissimam  agen 
dae  3)  reliquae  aetatis  sociam  esse.  Tu  tantum  * 
vide,  ut  viaticum  xal  ra  ^iwodsXtj  s)  tuo  labor 
compares,  et  favebit  Christus,  si  eam  provinciam 
ad  quam  te  accersivit  6),  strenue  gesseris,  et  pro 
vehet  labores  tuos.  Quare  te  hortor  7) ,  ut  pueri 
tiam    tuae    fidei   commissam   diligenter   exercea.' 

j-xal  OiraoTrjr,  rjp  Qkt%W, "  h)-     Tabelfa 

rio  ^on  una  tantum  coena  frui  licuit,  quod  fu: 


I 
i 


! 


1)  Cod.  Goth.  23.  habet  Aperbachio. 

2)  C.  Mehn.  nam  sane. 

3)  agend.  non  habet  C.  Mehn. 

4)  C.  Mehn.  autem. 

5)  Sic  recte  Cod.  Goth.  23.  In  C.  Mehn. ,  ut  saepe .  grae 
praetermissa  sunt.  Bavarus,  graecae  linguae  ignarus,  sc 
psit  to>  pioy&x7!)  *Iuae  Schlegelius  emendanda  esse  puta' 
;n  pi6yo7\aT0V.  Edidit  enim :  viaticum  ^io/QrjaTov,  n 
tamen,  quid  legerit  in  codice  indicavit. 

6)  Cod.  G.  23.  accersunt. 

7)  Cod.  Bav.  adhortor. 

8)  Haec  graeca  praetermissa  sunt  in  Cod.  Baw  et  Cod.  Meb 
sed  sei-vata  in  Cod.  Gotb.  23.,  ubi  vero  ultimum  verbi 
mendose  scriptum  est  xoapwVTjg,  quod  quid  sit  non  vide( 


)3 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1522. 


594 


iriucundum  nobis  9).  fEyomao."  10)     Coniugem 
t  me  saluta  ").     Bene  vale. 


o.  224. 


eocl. 


anno. 


Eberhardo  a  Tkan. 


Epistola  nuncupatoria  priemissa  iihello:  Ilicronymi  Ecloga 
de  locis  hebiaicis.  Wiltenbergae  1522.  pl.  8.  4.  (list 
sciiptum -Eusobii  de  situ  et  nominibus  Locortim  Ilehraico- 
rum  ,  abHieronymo  versum ,  cuius  lextus  graecus  demum 
prodiit  Parisiis  1659;  ilerum  a  lo.  Cleiico  editum:  Ono- 
masticum  urbium  et  Iocorum  S.  Scriplurae,  Amslel.  1707.) 
Vid.  Strobelii  neue  Beitrage  Vol.  IV.  pt.  2.  p.  87.,  ubi  et 
haec  epistola  rccusa  esl,  quam  ex  Strobelii  libro  descri- 
psimus. 

p.  Eberhardo  a  Than    J?hil.  JSlel.  S, 

ici  facile  non  potest,  quantum  iis  ciebeatur  gra- 
e,  qui  primi  locorum  regionumque  descriptio- 
m  et  velut  odoinoyiza  nobis  exbibuerunt,     in 
ibus  animo  circumvolitanI.es,  quando  aliter  non 
et,  terras  urbesque  incognitas  lustrarcmus.     Et 
at,  qui  buius  invenli  Homerum,  poetam  citra 
atroversiam  sapientissimum,  auctorem  faciunt. 
•cat  enim  Strabo  a^l/r\7tirlv  *)  TTIS  yscoygacpi- 
?  if.m£iQiag.     Sed  praeter  alios  de  nobis  optime 
riti  sunt,  qui  sacrae  bistoriae  loca  descripserunt, 
ando  nullum  genus  litcrarum  est  perinde  neces- 
ium  rebus  bumanis,  atque  id,  quo  salutis  no- 
ae  ratio  divinitus  proposita  est.     Huic  vero  lu- 
n  attulerunt,  qui  primi  descripserunt  loca,  quo- 
multa  in  eis  mentio  est.     Et  extant  quidem 
ius  argumenti  tabulae  pleraeque,    sed  quibus 
■ltorum  locorum  nomina  deesse  res  ipsa  arguit. 
Lcupletissimus  inibi  bic  Hieronyroi  mvaf;  visus 
e. ,  cui  velboc  nomine  plurimum  auctoritatis  tri- 
bi  debct,  quod  ille  in  ea  orientis  parte  diutissime 
f;it,  qnam  nobis  depingit,     INos  ut  bonorum  iu- 
vium    studiis   bac    parte  consuleremus,    optimo 
■tdem  operi,  sed  incuria  indoctorum  scribarum 
llsim  depravato,  quantum  fieri  potuit,  medicati 
smus.      Id  opus,  ut  de  meo  labore  nihil  dicam, 
si>  tuo    nomine   cornmendare    iuvcntuli    nostrae 


I  Dedi  bunc  locum  secundum  Cod.  Mehn.  In  Cod.  G.  23. 
leguntur  :  Tabr.llurio  nun  una  tantum  in  scena  prius  hora 
licuit  fuit  periucundus.  In  Cod.  Bav. :  Tabellario  una 
tantum  in  coena  frui  hnminc  licuit;  fuit  pcriucundus  nobis. 

')  Hoc  tantum  habet  c.  G+  23. 

I)  Coniugem  etc.  non  babet  c.  G.  23. 

i  tcxt.  impr.  ex  mendo:  unyvyixvv. 
Mf-ANTH.  OfEH.     VOL.  I. 


volui.  Nam  qui  sacras  literas  sine  aliarum  artium 
atque  literarum  adminiculo  tentant,  nae  illi  sine 
pennis  volaturi  sibi  videntur.  Stultissime  autem 
omnium  sentiunt,  qui  hodie  nihil  csse  pietatem, 
nisi  contemptum  *)  omnium  bonarum  literarum 
omnis  priscae  eruditionis  arbitrantur.     Vale. 


No.  225. 


(eod.  fortasse  amio.) 


Mich.   Vitigero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  357.  —     Autographon  in  Cod.  Rehd.  Vra- 
tisl.  Vol.  5.  contulit  S.  V.  Schulzius. 

Mi c h a  eli  V i tigero 

O.  D.  Gratulor  tibi,  mi  Michael,  provinciam  sane 
piam,  tametsi  duram.  BoneDcus,  quanto  satius  est, 
versari  in  hocEcclesiastico  munere,  quam  saginari 
inter  belluas  istas  Christi  hostes,  quos  si  pietas, 
si  Dei  iudicium,  si  respectus  saltem  publicae  ho- 
nestatis  commoveret,  non  saevirent  tam  crudeliter 
in  professores  quosdam  doctrinae  minirne  malae. 
Proinde  opto  tibi  Christi  Spiritum,  ut  fortiter  et 
constanter  pergas  facere,  quod  facis.  Nunc  multi 
se  Lutherani  nominis  titulo  venditant  ad  vulgus, 
qui  illius  dissimillimi  sunt,  nec  raro  excitant  sedi- 
tiones  ac  tumultus  perniciosissimos.  WisLutherus 
ipse  gravius  succenset,  quam  vel  ipsiPapae.  Quare 
optarim  senibus  et  peritis,  non  neophytis  commitii 
Ecclesiasticum  munus.  Non  dubito  quin  ita  sis 
praedicaturus  verbumDei,  ut  ea  tradas,  non  quae 
quaestiones  pariant,  sed  quae  aedificent  conscien- 
tias  pias.  Id  eo  scribo ,  quia  videris  mihi  nimis 
anxie  quaedam  proponere  in  Epistola  ad  me  tua : 
sed  tamen  de  ea  etiam  quaestione  per  otium  lon- 
gius  scribam.     Vale. 

Philippus. 


No.  226.  eod.  anno. 

Themata    circularia. 

Prodiit  pagella  (Witebergae  1522)  sic  inscripta :  „Themata 
ad  sextam  feriam  discutienda."  Possidet  eam  Clar.  Docl. 
Erhardus  Magdebnrgensis,  mihique  eam  desciipsit.  — 
Recusa  etiam  in  Riederrr's  Nachrichten  IV.  p,  399.  — 
In  operibus  Mclantbonis  non  leguntur. 


*)  Strob,  mendose  contempiam. 

38 


595 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1522. 


59f 


Themata  ad  sextam  feriam  dlscutienda. 

1.  Duplex  est  regimen,  spirituale  et  corporale. 

2.  Corporale  regimen  do  exCerno  rerum  usu  con- 

stituit. 
5.  Estque  civilis  administratio,   qua  cohercetur 
corpus,  res  dividuntur,  vis  prohibetur. 

4.  Deus  commisit  Adae  regimen  corporale,  cum 

ei  subiecit  Hevam,   praecepitque  occidi  ho- 
micidas.     Gen.  9. 

5.  Ea  lex  postea  confumata  est,    et  lege  de  ta- 

lione ,    et  praecepto :    Honora  patrem  et  ma- 
trem. 

6.  Proinde  iure  divino  commissum  est  parenti- 

bus,  ut  familiarn  corporaliter  regant/ 

7.  Id  quod  testaturlex,  quae  ius  facit  occidendi 

contumacem  filium.     Deut.  21. 

8.  Quia  enim  lex  Dei  non  iustificat,  ideo  iusti- 

tiae  carnis  in  lege  traditae  sunt. 

9.  Haec  enim  externa  administratio  iustitia  car- 

nis  est. 

10.  Parentum  loco  sunt,  quibus  illi  vicem  suam 

committunt,  utpaedagogi,  magistratus  in 
urbibus,  principes,  ad  quos  consensu  civium 
defertur  imperium. 

11.  Hoc  est,  quod  Paulus  Fto.  13.  potestatem  or- 

dinationem  Dei  vocat. 

12.  INam  ordinatio  a  Deo  est,  quales  quales  sunt, 

qui  vel  invadunt,  vel  gerunt  imperium. 

13.  Gum  magistratus  aut  principes  nomino,  com- 

prehendo  omnes  ministros  legum,  iudices, 
advocatos,  patronos  litigantium. 

14.  Hac  ordinatione,  quia  bona  creatura  Dei  est, 

uti  sine  peccato  possunt  legum  ministri. 

15.  Peccant,  qui  contra  hanc  ordinationem  usur- 

pant  gladium,    cuiusmodi  sunt,    qui  aliena 
invadunt. 

16.  Peccabat  et  Petrus,    quom  contra  ordinatio- 

nem  legitimam  gladium  usurparet. 

17.  Nam  et  Ghristus  gladii  ius  confirmans,  inquit, 

gladio  occidi  debere,  qui  sumit  gladium. 

18.  Non  peccavit  Iehu,  cum  adversus  regem  arma 

cepit,  quod  *)  id  fecerit  aperta  vocatione  di- 
vina  coactus. 


19.  Peccavit  Sambri,  qui  citra^apertam  vocatic- 

nem  regnum  invasit. 

20.  Legitima    ordinatio,    quia   ex  Deo   est,    noi 

potest ,  nisi  Deo  iubente ,  violari. 

21.  Spiritualiter  regitur,  solo  verbo  Dei,  non  hi> 

mana  potentia. 

22.  Ecclesiasticae  traditiones,   civiles  leges  sunt 

et  paedagogia    quaedam,    nihil  ad  regimei 
spirituale  pertinens. 

23.  Loquor  autem  de  iis  traditionibus,  in  quibu 

nihil  contra  scripturam  decretum  est. 

24.  Verbum  Dei  alios  vivificat,  alios  occidit,  qui 

mundum  iudicat.     Sic  Ananiam  Petrus  iur 
occidit. 

25.  Ministerium  Evangelii  plane    spirituale  regi 

men  est. 

26.  Quod  quia  praedicat  iustitiam  spiritus,  nihs 

constituit  de  externo  rerum  usu. 

27.  Nam  iustitia  spiritus  est  vita  aeterna ,  verbui 

enim  vita  est.     Iohan.  1. 

28.  Quid  autem  vitae  aeternae  cum  iustitiis  cai 

nis,  quae  circa  res  usu  pereuntes  versatur? 

29.  Miserefalluntur,  qui  iustitiam  spiritus  nil 

aliud   esse  iudicant,    quam   illam    carnale 
iustitiam  mundi. 

30.  Cum  iustitia  mundi  stare  potest  ignoratio 

contcmptioDei,  quare  ea  iustitia  non  est  vil 

31.  Sed    res   quaedam    exterior,     qua   sancti 

utuntur,  ut  cibo  et  potu. 

32.  Iusti  spiritu,  non  possunt  abuti  rebus  extern 

33.  Itaque   corporale  regimen  institutum   est 

cohercenda  corpora  eorum,    qui  carent  s\ 
ritu  Dei. 

34.  Breviter,    iustitia   mundi  non  est  vita, 

mors  et  peccati  poena. 

Phil.  Mel.  1522. 


*)  Erhardus  Magdeburgensis  legit:  qui. 


fl 


(eod.  ann» 


ludicium. 


Iudiciutn  Melanthonis  de  Luthero  et  Erasmo,  quod 
anno  prodiit:  „  ludicium  D.  Martini  Lutheii  de  Erai 
Roterodamo.  Philippi  Melanthonis  de  Erasmo  etLutl 
elogion"  etc.  1522,  non  est  iudicium  scriptum  a  Mtf 
thone,  sed  dictum,  fortasse  in  schola,  et  a  quodam  di 
pulo  ex  ore  eius  calamo  exceptum.  Exhibebimus  ig 
illud  in  sermonihus  Mtilanthonis. 


152  3. 


i9.  227. 


1.  I 


au. 


loach.  Camerario. 

Epistol.  ad  Camerar.  p.  2. 

I  oachimo  Camerario  fratri  suo,  S.  D. 

tccepistin  tandem,  Ioachime,  litteras  nostras? 
:ripsimns  enim,  ni  fallimur,  quaternas.  Quod 
lice  cupiam,  si  quo  possim  officio,  pro  meo  er- 
te  amore  molestiam  animi  tui  levare.  Atque 
inam  efficacius  sit  hoc  genus  consolationum, 
iod  unum  adhiberi  a  nobis  potest.  Praesentis- 
mum  remedium  omnium  calamitatum,  vel  me 
cente,  scis  a  Christo  tibi  petendum  esse.  Quod 
divitias  crucis  noris ,  facile  superaveris  tristis- 
ma  quaeque.  Neque  dubito  firmiorem  animum 
re,  si  te  consoleris  contemplatione  eorum,  quae 
;Iut  in  theatro  piis  omnibus  exhibuit  coelestis  pa- 
in  historia  Abrahami,  Isaaci,  Iacobi,  lose- 
li.  Nunc  alios  praetereo.  Vix  credas,  quam 
e  horum  casus  quomodocunque  perturbatum 
igant.  Vides  optimo  seni  Iacobo  iucundiss.  uxo- 
m  eripi,  post  et  fiiium.  At  quam  constanter 
lit  Ioseph  durissimara  in  Aegypto  servitutem? 
miruin  sentiens,  quod  res  est,  nullum  vitae  ge- 
us  a  pietate  alienius  esse,  quam  quod  vacet 
uce.  Neque  ignoro  ego  rideri  hacc  a  palliatis 
agistris.  Et  recte  quidem.  Nam  Evangelium 
uozrjpwv  vocat  divinus  spiritus.  Tu  memineris 
Christi  esse.  Nimium  diu  torques  nos  deside- 
o  litterarum  tuarum,  Scribe  ubi  primum  pote- 
s.  Nos  hic  partim  pubiicae,  partim  privatae 
lamitates  cruciant.  Vide  quanta  nos  invidia  ille 
iper  exortus  dux  belli  *)  intestini  oneret.  Aut 
llor  ego,  aut  lulium  ille  animo  concepit.  Sed 
tiam  multos  frustfatae  sint  cogitationes  magni- 
bae,  te  non  fagit.  Vale,  w  na^KfllraTS.  Ca- 
nd.  Ianuariis. 

Philippus  tuus. 

*)  Franz.  a  Sickingen  C.  W. 


No.  228. 


l.I 


an. 


loh.  Hesso. 


Epistol.  lil>.  VI.  p.  334.  —  Autographon  in  Cod.  Rehd. 
Vratisl.  Vol.  V  nobis  dtscripsil  S.  V.Schulzius.  —  Ap5- 
graphon  in  Cod.  Bav.  11.  p.  604. 

Iohanni  Hesso,   Vratislav. 

Quid  esse  causae  suspicer,  Hesse,  cur  tot  iam 
menses  ne  litteram  quidem  mittas?  opto,  ut  salvae 
sint  res  tuae.  Nos  hic  satis  belle  habemus,  prae- 
terquam  quod  Franciscus  a  Sickingen  magna  in- 
vidia  causam  Lutheri  degravat,  Qui  quanquam 
ab  hoc  alienissimus  sit,  tamen  ubi  bellum  susce- 
pit,  statim  videri  voluit  publicam  causam,  non 
suam  agere.  Nunc  latrocinium  foedissimum  ad 
Fihenum  exercet.  Quo  si  tu  scandalo  uteris,  ni- 
hil  miror.  Narn  uruntur  innumeri.  Sed  tamen 
aequum  est,  te  cogitare,  quod  Christus  inquit, 
Beatum  esse,  qui  in  se  non  fuerit  scandalisatus. 
De  fide  Doctrinae  deque  intogritate  Lutheri  noli 
quidquain  dubitare.  Scio  quam  doleat  ei  hic  tu- 
multus.  Et  duriora  meruimus.  Quare  vide  forti 
et  constanti  animo  sis,  nec  patiare  te  a  Cbristo 
ullis  insidiis  Sathanae  divelli. 

Ambrosius  Moibanus  cupit,  ut  se  diligen- 
ter  commendes  D.  Nicolao  Leubelio  patrono  suo. 
Qua  in  re  non  illi  tantum,  sed  mihi  quoque,  gra- 
tum  officium  feceris.  Neqne  enim  credas,  quam 
velim  optime  consultum  IVIoibano.  Meretur  enim 
hominis  virtus,  eruditio  amplissima  quaeque. 
Proinde  mihi  iudicabo  te  defuisse,  si  qua  in  re 
ilii  defueris.  IJteras  tuas  anxie  desidero.  ^'alc, 
Witembergae,  Cal.  Ianuarii,  Anno  XXIII.  Lu- 
therus  Dei  benignitate  recte  valet.  Saluta  Ni~ 
grum  elegantissirmim  Poetam,  elTrogcrum  meo 
nomine,  amicos  iucundissimos. 


Philippus  luus. 


38 


599 

No.  229. 


EPISTOLAPiUM     LIB.    III     1523. 


600 


2.  Ian. 


Ioach.  Camerario, 


Epistol.  ad  Camerar.   p.  1. 

loachimo  Camerario  fratri  suo  JBamber- 

gae,  S.  1). 

jyiacte  istius  animi,  mi  Ioacliime,  et  obdura  ad- 
versus  fortunam.  Id  vero  faciie  fiet,  si  ob  oculos 
posueris  tov  tqv  /jjiOtov  elxova,  ad  quem  uon 
alia  ratione  propius  accesseris,  quam  ferendis  tot 
rnalis.  Neque  dubitare  debes,  quin  ille  sit  feli- 
cem  /caTaGTQOcpijv  huic  fabulae  inventurus:  scis 
quo  animo  haec  ad  te  scribam.  Nolo  autem  ea- 
dem  toties  ingeminare,  n'e  videar  xaTa  naooi}.uav} 
dibg  y.ooivO-ov.  Cum  ipse  satis  intelligas,  unde 
adversum  communes  casus  petendum  sit  reme- 
dinm.  Expectat  te  Quintilianus  hactenus,  quod 
dignum  interpretem  neminem  habere  licuerit. 
Nisi  aiienum  est  a  rationibus  tuis,  nihil  possis  ma- 
gis  pium  suscipere,  quam  sit  docendi  provincia, 
quae,  quanquam  sordida  videatur,  tamen  a  piis 
contemni  non  potest.  Verum  his  de  rebus  ipse 
tecum  statues.  Ego  nec  optare  nec  velle  aliud 
possum,  quam  quod  sit  commodum  tibi,  Semi- 
rheticus  ille*),  nescio  cur  sit  iniquior  nobis,  cum 
tamen,  quod  iurato  credas,  candidissime  opti- 
maque  fide  semper  et  cum  ipso  omnia  ct  de 
ipso  apud  amicos  egerim.  Non  scribam  ad  homi- 
nem  veavixdjg  ut  video  ineptientem,  quod  si  vi- 
detur,  scnbas  tu  ad  eum,  ut  salutet  nos  aliquan- 
do  per  epistolam,  qui  eum,  ita  me  deus  amet, 
unice  semper  dileximus,  eumqne  animum  non 
uno  beneficii  genere  testati  sumus.  Sed  ut  video, 
barbarum  ingenium  est.  Verurn  sinamus  hornini 
mores  suos. 

Hic  nihil  est  novi.  Quae  de  Alphabeto  scri- 
bis,  nonnihil  commoverunt.  Vereor  enim  ne  vir 
ille  privatam  contumeliam,  quam  putat,  ulturus, 
novo  scandalo  caussam  evangelicam  oneret.  Satis 
multos  urit  iam  tuinultus  ille  Francisci  **).  Sed 
fiat  voluntas  domini.  Vale,  suavissime  frater,  IIII. 
Non.  Ianuarii  [anno  XXII.J  ***)  quo  die  tuas  ac- 


*)  Estne  Vilus  Amerbachius? 

**)  a  Sicliingen. 

***)  Annus   delendus  est,    quippe  ex  errore  adscriptus  ab  edi- 

tore.     Est,  nt  argumentum  docet,  scripta  a.  1523.     De  Vet. 

Test. ,    quod  exeunle  anno  1522.  excudi   coeptum  est ,    vide 

eliam    epist.    Luth.    ad  Spalat.  d.  3.  Nov.   1522.    ( apud    de 

Wett.  II.  p.  254.) 


cepi.  Sebaldus  Lipsiam  heri  profectus  est,  ne- 
scio  qua  de  caussa.  Vetus  testamentum  cuiiitirr, 
in  quo  recognoscendo  modo  nonnihil  negotii  no- 
bis  fit. 

Philippus. 


No.  230. 


8.  Feto 


ludicium  Principi  Electori  factum. 

{ludicium  Melanthonis  loanni  Friderico,    Pr.\ 
Eleci.  factum.) 

De  quaeslione  an  liceat  bellum  gcrere  evangelii  causa,  Prin- ! 
ceps  Elector,  ut  theologi  ViteLergenses  senlenliam  suam 
dicerent,  mandavcral.  Lutherus  igitur,  Wenc.  Linckius, 
Melanthon,  Bugenhagius  et  Amsdorfius  quisque  suam 
sententiam  scripserunt  ila,  ut  uni  eidemque  chartae  (ut 
videtur)  eam  inscriberent,  Electori  mittendae.  Latue- 
runt  incognita  haec  iudicia,  usque  dum  Hortlederus  (vora 
deutschen  Krieg  P.  II.  p.  53.)  ea,  ex  autographo,  ut  di- 
cit,  ederet ,  sed  tauium  Lutbeii,  Melanthohis  et  Pouie- 
rani  sententiam,  Ex  il!o  inseruit  ea  opp,  Lutheri  Wi 
chius  T.  X.  p.  674.  • — ■  Postea  vero  Kappius  (kleine  Nac 
lese  etc.  T.  II.  p.  571.)  ea  et  simul  Linckii  et  Amsdorl 
iudicia  edidit  ex  mst.  in  Biblioth.  kraftiana  Francof. ,  ubi 
inscripliones  sententiarum  manu  Spalatini  additae  sunL 
Putamus  autem  lextum  germanicum  esse  authenticum 
non  solum,  quod  Theologi  quae  ad  Electorem  mitlerenl 
fere  semper  veinacula  lingua  scribere  solebant,  sed  etia  * 
quod  textus  iatinus  a  Melanlhonis  elegantia  valde  abhorn 
et  iaterpreles  ruiuus  perilos  satis  prodit. 

Dedimus  hic  Mel  senlentiam  primum  gerinanice  secun- 
dum  Horthderum ,  deinde  laline  secunduin  Kappium  e 
codices  Quo  tempqre  scriptum  sit  iudicium  inteliigitur 
e  textu  Kappii  lalino,  ubi  in  fine  ullimae  (AmsdorfiPj  sen 
tenliae  adscripla  sunt  verba;  ^Witteberg  Sonntag  n 
Dorotheae  XXlIt.  anno." 


! 


A)     £)b  ein  f?urft   feine  Untcrtfyanen  n>iber 

be§  $aifer§    ober  anberer  gurjien  SSerfolr 

cjuncj  um  be§  ©laubens   SBillen   mit  ^rieg 

fd)u|en  moge. —   tyi)ii\ypvi&  ffieian&)t\)oxi. 

3um  Csrften  ijt  ba&  cjetotfi,  bap  ntemanb  tn  biefer  @» 
3)en  fann  rccr)t  unb  bitttg  $riecj  fttfjren,  er  glaube  benn, 
ba$  bie  (Sacf)e  red)tfertirj  fen ,  unb  ba$  e§  dott  gefafle, 
ba$  fte  mit  b5m  ©djroert  unb  .ftrtea,  oertfjeibtgt  merbe, 
bamit  ba§  ©enrijfen  nid;t  fjerutyrt  rourbe,  roenn  roii 
fd;on  oerlieren  unb  unterldgen. 

3um  2Tnbern  mitl  bem  ^urjren  md)t  cjebul;ren/  ei 
nen  J^riecj  ol;ne  S3eroiUiQuncj  feiner  Sanbfdjaft  unb  ttn 
tertljanen  ju  fuf)ren ,  oon  toetc^en  er  ba&  Sanb  unb  %ux 
ftentfjum  fyat.  ^)enn  e§  fje^iemt  ftd)  nidjt,  bie  Unter 
ttjanen  mtt  allerlei  Sajren  gu  befd;meren.  Itnb  tjt  \a  cje 
wip,  ba$  ber  Untertf;anen  Sftemung  imb  ^emtttl;  nid)! 
tft/  ba$  man  oon  megen  be6  SoancjeliumS  einen  ^riec 
fu^ren  fott,  benn  fte  glauben  nicl)t,  unb  ftnb  nid)t  (S^ti 


.01 


EPISTOLARUM     LIB.  III.     1523. 


602 


:en.  Stovum  fott  aud)  bev  ^uvji  feinen  itriea,  fufjren, 
enn  fte  ftnb  ^itrfien  bev  £>eiben ,  ba$  iji  bev  Ungldu= 
igen. 

3um  £)ritten,  ob  miv  nun  einev  motlte  bie  ^onige 
on  Suba  oormcrfen,  bcnt  <jebe  id)  bicfe  2l"ntmort:  bap 
?m  iubifdjen  SSoIHe  gcbotfjcn  mar  gu  friegen,  bavum 
tupten  beibe,  u)re  ^uvften  unb  3Mf,  itrteg  fu(;ren. 
Tenn  ce3  n>ar  u)nen  mit  auSgebrutftem  SBort  ©otte§  be= 
tyten.  STtun  fyat  je  unferl&olr  feinen  33efet;l,  ftd;  ju 
ertfjeibigen  unb  ju  fdjufcen,  fonbern,  bie  (Styriften  ftnb, 
>Qen  itjr  2eib  unb  jeben  oon  megen  be§  (g&angel.  laffen 
tfyren ,  unb  ftd)  nid)t  motlen  laffen  burd)  anbre  erretten. 

2£bev  bod)  n>itt  id;  bae>  S8efef)!en  anbern  gu  eror^ 
rn.  £>enn  icf)  oermeffe  mid)  nid)t  fo  oiel,  baf*  id; 
:id;  anmaape  ^riegSfadjen  gu  befd;liepen. 


B. 

(Editum  latine  a  Kappio  1.  I.  —  Apographa  in  Cod.  Goth. 
26.  p.  217.  Cod.  Goib.  401.  p.  243  b.  Cod.  Goih.  405. 
p.  387 b.    Cod.  Mehn.  II.  p.  122.    Cod.  Basil.  139.  p.  143.) 

Uudicium  eruditorum,   an  a  Principibus  Chri- 

Istianis   bella   geri  possint.    M.  D.  XXIII" 

I  (Inscriptio  Spalatini  ap.  Kapp.) 

Lin  pro  Evangelio  bellum  geri  possit?  1524. 
(inscr.  in  God.  Goth.  26.)  Quid  agi  debeat  in 
tuendo  Evangelio?   sententia  Phil.  McL  (in- 

I  scriptio  in  Codd.) 

Primum1)  hoc  certum  est,  non  posse  in  ulla 
kusa  recte  suscipi  bellum ,  nisi 2)  credat*)  (hic) 4), 
fere5)  iustam  causam  esse,  qui  suscipit6),  et  prae- 
bea  Deo  placere,  ut  bello  defendatur,  ne  con- 
fcientia  perturbetur  etiamsi  vincamur7). 

Secundo8)  principi  nullum  licet5)  suscipere 
pllum  nisi  consentiente  populo ,  a  quo  accepit 10) 
jriperium.  Non  enim  licet  quibusvis  oneribus 
tierare  populum. 


1)  Primum  desideratur  in  Cod.  26.  Cod.  401  et  402.  —  Kap- 
pius  liahet  numerum  I. 

2)  Kapp.  ni. 

[S)  C.  M.  cnnstet. 

4)  hic  abest  a  Codd.  Mehn.  et  Basil. 

5)  vere  abest  a  C.  26. 

6)  C.  Mehn.  quae  suscipitur.     Cod.  Bas.  i/uam  suscipit. 

7)  Cod.  Mehn.  et  C.  Basil.  etsi  vincatur. 

8)  Secundo  addunt  Codd.  Mehn.   et  Basil.  —     Kappius  habct 
numerum  If. 

9)  Kapp.  Cod    G.  12.  401.  et  Cod.  Bas.  secundo  quid  si  prin- 
cipi  nullum  liceat. 

10)  C.  Mehn.  accepit. 


Porro  certum")  est,  popuium.non  vclle  sus- 
cipi I2)  de13)  causa  evangelii  bellum,  quia  non 
crcdit.  Ergo  non  suscipiat  princeps.  Sunt  enim  **) 
principes  gentium,  id  est  infidelium. 

Tertio,  quod  si  hic  obiicias  reges  ludae,  re- 
spondeo:  illic13)  populo  etiam  lb)  praeceptum  erat 
belligerari;  itaque  oportuit  et  populum  et  princi- 
pes  belligerari,  si  quidem  expressa  voce  et  verbo17) 
claro  Dei  mandatum  erat.  Non  autem  habet  po- 
pulus  noster  mandatum  defendendi  sui,  sed  qui 
christiani  sunt18),  debent  animas  suas  profundere 
pro  Evangelio,  nec  velle  ab  aliis  defendi. 

Sed  hoc  propono  excutiendum  aliis:  ipse  mihi 
tantum  non  sumo,  ut  deiiniam  causam  bellorum lj). 


No.  231. 


(fortasse  eod.  temp.) 


{Iudicium  eidem  factum?) 

t  Ex  apogr.  cod.  Goth.  212.  p.  103.  et  cod.Golh.401.  p.  243. 
et  c.  G.  402.  p.  388  b. 

An  sit  resisiendum  arma   propter  Evangelium 

moventi,    iudicium  Ph i l ip p i  Me lant h.  duci 

Frider ico  Electori. 

Christianus  pati  debet  iniuriam;  ut  vero  defendat 
alium  iudicet  caritas  et  zelus  *).  Non  hic  scdeo  in 
cordibus  hominum,  ut  praescribam  regulam.  In- 
venies,  qui  secundum  Moisen  et  ius  civile  prius 
occidat  occidere  volentem,  quam  meminerit,  te  2) 
esse  christianum.  Incident  iudicia3)  Dei  in  tales, 
quibullarum  sunt  latrones,  et  fiet,  quemadmo- 
dum  apparet,  ut  Deus  aliam  potestatem  suscitet 
contra  iilos,  qui  homicidae  sunt,  et  effusores  in- 
nocentis  sanguinis,  non  principes.  Tunc  cogno- 
verint 4) ,  se  a  Deo  habere.  Nostrum  est  orare 
Deum,  ut  potius  pacem  habeant  reges,   et  non  ita 


11)  Cod.  Mehn.  et  C.  Bas.  palani. 

12)  C.  Mehn.  et  C.  iJas.  suscipere. 

13)  Cod.  G.  26  et  401.  pro. 

14)  C.  402.  et  C.  Bas.  et  C.  Mehn.  autem. 

15)  C.  Bas.  et  C.  M.  illi. 

16)  etiam  abest  a  Cod.  G.  26.  401.  et  Cod.  Mehn. 

17)  Cod.  26:  nomine. 

18)  Verba:  sed  hoc  propono  etc.  tantum  leguntur  in  Cod.  26. 

1)  Cod.  401.  alium  ,  videlicet  caritas  est  et  zelus. 

2)  Cod.  401  et  402.  se. 

3)  C.  402.  iudicio. 

4)  C.  402.  agnoverint. 


603 


EPI8TOLARUM    LIB.  III.     1523. 


tradantur  in  iudicium  Dei.  Rursum  dico,  quia 
de  iure  interrogas,  quod  Christianorum  est  pati. 
Scd  non  statim  invenies  omnes  perfeclos,  qui  non 
in  hac  quoque  parte,  ut  in  aliis  peccent.  Potest 
fieri,  ut  per  Christianum  adversarius  impius  iu- 
dicio  Dei  pereat;  princeps  tamen  non  debet  sus- 
tinere,  ut  innoceniibus  vis  inferatur.  Anno 
M.  D.  XXIII.  (Cod.  G.  402.  annum  hic  non  ha- 
bet  sed  ita  pergit:)  Thebani  cum  excusserunt 
Lacedaemonios  qui  rapiebant  civium  coniuges  et 
Uberos,  non  resistebant  ordinationi  Dei,  sed  fu- 
roribus  diaboli. 

Iuste  fecerunt  interfectores  Aureliani,  qui 
invento  decalogo  (catalogo?)  de  ipsis  interficien- 
dis  prius  eum  sustulerunt. 

Hercules  liberos  iuste  defendit  adversus  do- 

minium  patrui. 

ludices  oppidi,  in  quo  erat  Naboth  iuste 
pronunciare  debebant,  et  scelerate  fecerunt  sua 
sententia,  iugulantes  Naboth  in  gratiam  regis,  et 
similes  sunt  Doeg,  qui  adiuvit  Saulem. 

Traianus  tradens  gladium  magistro  equitum 
dixit:  si  iuste  imperavero,  pro  me  utaris  gladio, 
si  iniuste,  contra  me. 

Thebani erant  socii  Lacedaemoniorum,  ta- 
men  recipiebant  et  adiuvabant  Athenienses  contra 
edictum  Lacedaemoniorum ,  cum  XXX  tyranni 
ianifesta  violentia  grassarentur,  quos  Lacedae- 
u,  ii  nolebant  defensos.  Hic  Thebani  decretum 
fecerunt,  se  omnes  portas  et  domos  in  Beotia 
Atheniensibus  patefacere. 

Rex  Laconicus  Pausanias  cum  accusatus  es- 
set  propterea,  quod  non  adiuvisset  triginta  ty- 
rannos,    ut  Ephori  decreverant,    pares  tulit  cal- 

culos. 

Conslantinus  iustum  bellum  movit  adversus 
Licinum,  et  affinem  foedere  coniunctum.  Cum 
enim  Licinus  non  faceret  finem  saevitiae  adversus 
Chrislianos,  et  ecclesiae  peterent  a  Constantino 
defensionem,  Constantinus  petivit,  ut  Christia- 
nis  parceret,    quod  cum  facere  nollet,    armis  eos 

texit. 

Fratres  coniugis  Alexandri,  Pheraei  occu- 
pato  imperio  in  Thessalia  cum  crudelitatem  exer- 
cerent,  iuste  fecerunt  Thessali,  quod  accersive- 
runt  Philippum  Macedonem. 

Syracusani  iuste  excusserunt  Dionysium  pro- 
pter  crudelitatem,  accersito  Timoleonte. 

Hehetii  iuste  excusserunt  Austriacos,  inirsi- 
tatam  crudelitatem  exercentes. 


No.  232. 


604 
23.  Febr. 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  aulographo  Melanth.  in  cod.  Basil.  F.  101.  epist.  62. 

Domino  Georgio  Spalatino,   patrono  suo, 

S.     Satis  frequentem  scholam  habemus,  mi  Spa- 

latine,  quae,  quia  praeter  deoloyr/.a,  requirit  et 

elegantiores  literas,    omnia  vobis  movenda  sunt, 

ut  earum  studia  restituatis ,    quae  ubi  refrixerint, 

quaeso  te,  quales  theologos  pariemus !    Sacrarura 

rerum  ea  est  natura,  ut  tantum  quisque  adsequa- 

tur,    quantum  spiritus  divinus  impertit.     Sed  ta~ 

men,    nisi  loquendi  ratio  cognitioque  linguarum 

accesserit,  multum  deest  sacra  tractantibus.    Inte- 

rim  habenda  etiam  ratio  est  eorum,   qui  malunt 

humana  quam   divina  sectari,    ut   hos,    quandc 

aliud  non  possumus,    hinc  eruditiores  humanio- 

resque  dimittamus.      Agit  mecum  puer  Noribcr- 

gensis,  Hieronymi  Ebneri  filiolus,    duodecimmr 

annum  nondum  egressus  est,    ingenio,    ut  aliuci 

nihil  dicam,    docili.      Iussi,    ut  ad  te  scriberet 

non  tam,  ut  de  eo  ipse  coniecturam  faceres,  quan 

ut  puero  materiam  suppeditarem  vel  styli  exer- 

cendi,    vel  erigendi  animi  admiratione  bonorun1 

virorum.     Yideor  enim  mihi  non  contemnendum 

exemplum  illi  proponere,   cum  pietatem  tuam  e 

eruditionem   commemoro.      Missus  est   hic  anti 

semestre  circum  festum  Michaelis.     Porro  quan 

de  eo  spem  pater  concepit,    mirifice  cupio   aler 

fovereque.    Mittam  ad  te  literas  hodie  e  Friburg\ 

Brisgoico  allatas,    e  quibus  intelliges,   esse  inte| 

medios  evangelii  hostes  qui  sincerius  faveant  do 

ctrinae  Martini,  quam  nos  ipsi  in  hac  urbe,  ver 

bis  tenus  et  titulo  Lutheri  sectatores.     Deus  re 

spiciat  nos  aliquando.     Vale  mi  Spalatine.  Wit 

tembergae.     In  profesto  Matthiae.     Audio  mod 

venturos  esse  Comitem  ,*'Alfie()XOV  ano  Mavc, 

foldiov,   elrbv3AQzeibiov  KoovepeQyiov* 

Sed  haec  ex  aliis  scies.     Iterum  vale. 

Philippus  6  oog. 


No.  233. 


hoc  fere  terop 


lo.  Brismanno. 


Etlita  in  Actis  Borussicis,     s.  sorgfaltige   Samnilung  alle 
band  zur  Geschichte  Aes  Lanues  Preussen  gehbriger  Nac| 
richten.  (Regim.  1730  sqq.)  Vol.  I.  p.  809.  [Danz.] 


*)  Aderant  d.  25.  Febr.  1523.     Vid.  Lutheri  epist.  ad  Spatfl 
d.  25.  Fehr. 


505 


EPISTOLARLM     LIB.   III. 


1525. 


006 


^Ad  I  ohannem  JB rismannum. 
alutem  !  Equidem  opto  ut  augeat  te  confirmet- 
jue  Dn.  Iesus  Christus,  spiritu  suo ,  ut  dures  ad- 
/ersum  impios  et  portas  inferorum.  Oppugna- 
nur  undique,  et  haec  fortasse  Dei  gloria  est. 
Tantum  vide ,  ut  ea  isthuc  doceas ,  e  quibus  con- 
.cientiae  piorum  aedificentur  potius,  quam  irri- 
enlur  vulgi  ferocientis  animi.  Scis  in  lege  Mosis 
retuisse  Dominum,  ne  quis  in  castris  egereret 
raus  ventris,  sic  enim  dicendum  est.  Nunc  ca- 
tra  nobis  opplent  coeno  nebulones  illi,  qui  pas- 
im  tumultuantur  nulla  causa.  Sed  haec  tu  ipse 
>rudenter  perspicies.     Vale  mi  Pater. 

Philippus  tuus. 


*o.  234. 


1 .  Mart. 


Ge.  Spalatino. 


■i-  Ex  aulograpbo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  41. 

yptimo  viro  D.  Georgio  Spalatino,    pa- 

trono  suo. 

(Spalatinus  adscripsit  annum  1523.) 

p.     Quas  petis  literas  de  JSoricis  *)  rebus  scri- 

»tas,    hinc   secum  asportavit  quidam  curiosulus 

if  ansfelclensis ,    neque  aliud  superest  exemplum; 

iam  ille  inscio  Sebaldo,   ad  quem  scriptum  erat, 

becum  hoc  unicum  exemplum  abslulit.     Caeterum 

ftrgumentum  hoc  erat.     Scribebat  Osiander,  sese 

rtia  cum  aliis  concionatoribus  vocatum  ad  princi- 

»es.    Ibilegzlum  Apostaticum**)  accusasse,  cum 

Qfuod  Lulherani  essent  omncs,  tum  se  Osiandrum 

lotissimum  in  crimen  vocatum,   qnod  docuisset, 

jieatam  Mariam  non  mansisse  virginem  a  partu 

ov  xqiotov;   deinde,  quod  Iudaeus  esset,  et  in- 

idiaretur  rei  christianae  tranquillitati;    postremo, 

piod  adducturus    esset   Praepositum    suum,     ut 

itramque  speciem  in  eucharistia  exhiberet.     Cae- 

eros  nihil  accipio  eo  tempore  respondisse.  Osian- 

kr  diluit  festiviter  quae  obiecta  erant.     Nam  im- 

mdenter  mentitus  fuerat  romanus  ille  nebulo,   et 

leB.  Virgine,   et  de  natalibus  Osiandri,   estque 

estimonium   impertitus  de  priore  ille  a  Suarz- 

*)  Evcnerunt  haec  in  comitiis  Noribergens.  habitis  inde  a 
mense  Nov.  1522,  de  quibus  Comitiis  vid.  SecLendorf.  hist. 
Luth.  1.  p.  260. 

**)   apostaticum  appellat  pro  apostolico.     Fuit  Cheregati  ei 


nomen. 


burg^  de  posteriore  MarchioCasimirus.  Ita  dis- 
cessum  est.  Postea  petivit  Legatus  a  Ferdinan- 
do,  ut  hos  in  vincula  coniiceret,  cbgeretque  Lu- 
therana  dogmata  negare.  Quod  cum  non  posset 
obtinere,  petivit  iterum  Legatus,  ut  conniveret 
saltem ;  sese  auctoritate  Pontificia  curaturum ,  ut 
isti  caperentur.  Quod  ubi  rescierunt  Card.  Mo- 
guntinus  et  Casimirus  Marchio,  accersito  Legato 
dissuaserunt  rem,  iusseruntque ,  ut,  si  omnino 
pergere  statuisset,  id  sibi  indicaretur,  priusquam 
illi  caperentur,  se  urbe  cessuros  esse,  quod  sine 
metu  aliquo  publico  tanta  res  conlieri  ncquiret. 
Destitit  ab  hoc  consilio  legatus;  suntque  scptem- 
viri  designati,  qui  praedicatores  istos  audiYent, 
cognoscerentque  de  doctrina  eorum.  Fuere  illi, 
nam  omnes  non  memini,  Salsburgensis  Episco- 
pus,  Augustensis  Episc. ,  Doct.Zoch,  Do ct.  Ro- 
tenhan  et  ille  a  Suartzburg.  Ibi  auditi  isti  cum 
non  admodum  propitios  haberent  reliquos,  ille 
a  Suartzcburg  concepit  scriptam  sententiam,  pro- 
bans  eorum  doctrinam.  Ea  brevi  exibit  excusa 
typis  alienis  in  publicum.  Habes  paene  totidem 
verbis  descriptam  epistolam  Osiandri,  quantum 
properando  consequi  potui.  Gallus  ille  *) ,  de 
quo  quaeris,  videtur  mihi  bonus  vir  esse ,  et  me- 
diocriter  eruditus  in  rebus  sacris.  Est  omnino 
pium,  hominis  exsulis  misereri.  Nunc  piura  non 
vacabat.  Hodie  de  praelectionibus  et  de  Nisseni 
rebus  scripturus  sum.     Vale. 

Philippus  tuus. 


No.  235.  (ineunte  Martio.) 

Ge.  Spalalino. 

f  Ex  autographo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  65. 

Optimo  viro,    D.  Georgio  Spalat ino, 
patrono  suo. 

(Spalatinns  adscripsit  ann.  M.  D.  XXIII.) 

S.  Qui  me  casus  ad  praelegenda  theologica  detu- 
lerit,  non  ignoras,  opinor.  Nam  cum  primum 
ex  more  Baccalaurei  biblici  officium  faciendum  es- 
set,  tum  enim  valebant  gradus  adhuc,  ego,  nihil 
minus  cogitans ,    quam  quod  postea  evenit,    prae- 


*)  i.  e.  Franciscus  Lambertus,  qui  advenerat  Witebergam  sub 
ficlo  nomine  Iohannis  Serrani.  Vid.  de  eo  epistolas  Lutheri 
ad  Spalatin.  d.  23.  lanuar.  et  25.  Febr.  1523.  apud  de  Wett. 
II.  p.  302  et  308. 


607 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1523. 


608 


legere  coepi.  Nec  eos  libellos,  quos  in  manus 
acceperamus,  absolveram,  cum  Doc.  Martinus 
Wormaciam  proficiscitur.  Unde  cum  ille  non 
rediret,  a  praelegendo  desistere  non  licebat.  Ita 
factum  est,  ut  in  hoc  scopulo  iam  plus  biennio 
haeream.  Hevilohannis  Evangelium  absolvi*), 
videturque  hoc  tempore  peropportunum  esse,  de 
praelectionibus  mutandis  constituere.  Non  re- 
cuso  sequi  quorsumcunque  vocaveritis.  Nec  au- 
ctoritatem  vestram  detrectaturus  sim,  etiam  si 
Bubulcum  faceretis.  Tamen  optarim  a  praelectio- 
nibus  theologicis  liberari.  Primum  enim  agnosco, 
cmam  sim  maximis  rebus  tractandis  impar,  pla- 
neque  ipse  mihi  videor  y.ara  nagoi/Luav  asinus 
esse,  qui  Mysteria  gerat.  Deinde  tanta  tnrba  est 
praelectorum  theologicorum ,  ut  obruatur  potius 
quam  doceatur  iuventus.  Postremo  aptior  for- 
tasse  fuerim  ad  docendas  pueriles  literas.  Habfes 
quid  censeam.  Nunc  te  rogo,  ut  cum  Doc.  Mar- 
tino  et  Amsdorfio  constituas,  quid  fieri  velitis. 
Omnino  volo  persuasissimum  esse  tibi,  me  nihil 
tum  cupere,  quam  ut  salva  sit  respublica.  Nec 
moror,  quid  maligni  quidam  de  me  iudicent. 
Sic  vivere  ardeo,  ut  Deo  probentur  rationes  meae. 
Quare  ex  vulgi  iudicio  comparare  me  non  possum. 
Vale  mi  Spalatine.  Wittembergae.  Pteferre  puto, 
ut  primo  quoque  tempore  respondeatur. 

Philippus  tuus. 


No.  236. 


1 2.  Mart. 


Ge,  Spalatino. 


■»•  Ex  autographo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  42.  — 
Haec  Melanlhonis  de  absolutione  sehtentia  in  linguam 
vernaculam  transtulit  quidam,  cuius  versio  habetur  in 
Cod.  Goth.  402.  P.  34  b. 

Optimo  viro,    D.  Georgio  Spalatino, 
suo  patrono. 

(Adscripsit  Spalatin.  annum  M.  D.  XXIII.) 

S.  Ego  vero  ad  absolulionem  refero  hunc  locum, 
de  quo  scribis,  sentioque  praecipi  ei,  qui  offen- 
sus  est,  ut  non  modo  remittat  culpam,  sed  etiam, 
ut  loquuntur,  absolvat  coram  deo;  testaturque 
Christus,  eam  absolutionem  Deo  probari  ac  ratam 


*)  Videnlur  hae  lectiones  enedem  fuisse,  quas  Lutherus  Nic. 
Gerbelio,  renitente  Melanlhone,  niisit  ut  excuderentur. 
Vid.  Lutberi  liier.  ad  Gerhel.  apud  de  Wett.  II.  p.  S03. 
Prodierunt:  Phil.  Mel.  in  Evangelium  Ioannis  annolatio- 
nes.     Basil.  m.  Maio  1528.   8. 


esse,    cum    inquit:    cjuaecunque  alligaveris  ctc. 
facitque  haec  sententia,  ut  omnia  ad  absolutionem 
referam,      [Tlonsultum  vult  offendentis  conscien* 
tiae,  si  resipuerit,   ut  sentiat,  se  coram  Deo  a6~ 
solutum  esse.]  *)     Praeterea  non  modo  de  offenso 
loqui  opinor  Christum,  sed  generaliter:  si  pecca- 
verit  in  te,  id  est  coram  te,  frater,   id  est,   si  pu- 
blice  deliquerit,    accusa  eum,    et  remitte  resipi- 
scenti.      Non  resipiscentem  excludite.      Sic  enim 
voluit  Christus  in  ecclesia  de  publicis  criminibus 
iudicari.    Carolostadius  in  ea  sententia  erat:  non 
posse  offensam  remitti,    nisi  ab  eo,    qui  ipse  sit 
offensus;    atque  ita  confessionem  everti  posse  pn- 
tabat.     Sed  mihi  errare  videbatur  hac  parte.    Po- 
test  enim  evangelium,   hoc  est  absolutio,    annun- 
ciari    a   quovis    christiano,    modo  resipiscat  iile, 
Praeterea  ut  noliet  offensus  remittere,  tamenDeus 
resipiscentem  recipit  in  gratiam.     \ix  alius  Evan- 
gelii  locus  tam  clare  ponit  ob  oculos  amplitudinemj 
gratiae,    cum  Christus  certo  viilt  persuasum  essc 
conscientiis ,   deum  adprobare  et  ratam  habere  ab-{ 
solutionem  ,  cum  voce  humana  absolvimur.    Haecj 
solatia  ignorant,    qui  vel  contemnunt  confessio- 
nem,   vel  ea  abutuntur,    quanquam  interim  non 
exigo  confessionem.     Nam  et  hoc  loco  de  publicis 
tantum  criminibus  dicitur,  ut  ex  hoc  loco  confesA 
sio  illa  privata   et  occultorum  crimiuum  probari 
non  possit.      Si  quid  et  de  his  verbis  rogas:   se-' 
pties ,  et  septagies  septies**),  scriptura  solet  nu-J 
mero  septenario  frequentiam  significare,   sicut  in' 
proverbio  ***) :   excidit  septem,    i.  e.  multas,   co-\ 
lumnas.        Et    allusit    Christus    ad    locum    Ge-f 
nes.  4.  ****),     Habes  quid  sentiam.     Primum  iamf 
accepi  literas  die  Iovis  post  Oculi,      Vale. 

Philippus.  , 
Opinor  te    meas   literas    accepisse  de  finita| 
praelectione  Iohannis.      Nec  est,    quod  ex- 
pectes,    dum  Universitas  aliquid  de  praele- 
ctionibus  mutandis.      Maturanda  reS  est  dc 
mea  praelectione,   voloque  ut  constituas  cum 
D.  Marlino  et  Amsdorjio  quid  fieri  velis. 
Vulgarius  de  absolutione  interpretatur  totum  lo 
cum;    caeterum  nihii  novi  adfert,    quanquam ,  si 
voies,  mittam. 


X 


*)  Haec  uncis  inclusa  hic  margini  adscripsit  Melantbon. 
**)  De  eodem   dicto   scripserat  Spalatinus  Luthero,    vid.  epp 
Luth.  II.  p.  315. 

***)  Prov.  9,  1 . 
****)  Gen.  4,  15. 


39 


EPISTOLARUM     LIB.   III.     1523. 


610 


So.  237. 


16.  Mart. 


Amsdorfius  acl  Princ.  Electorem, 

f  Es  autographo  in  Tabular.  Vinar.  Reg.  O.  Fol.  158.  Lif. 
K.  K.K.  —  Edidimus  hic  hanc  epistolam,  quia  ad  histo- 
riam  abrogatae  Missae  Vitebergae  perlinet,  de  qua  vid. 
Seckendorf.  h.  L.  p.  275. 

Friderico,   Duci  Saxon. ,  Principi  JEledori.) 

Ouvfyl,  ,!pod;geborner  (5f)urfttrfr.  Sftcine  untertt>d= 
Ige,  ttevpflidjte ,  getjorfame  £)ienfte  atlejeit  juoor. 
Indbigfier  Jperr.  S!£ierooI;l  bic  Unioerfttdt  mid)  ot;ne 
leinen  SSerbienfi,  SBegeljr  unb  3utl;un,  aud;  roiber 
Idpfilidje  23utl  unb  SDrbnung  §u  einem  £)ed;ant  in  @. 
|;f.  ©.  ©tiftSf  ira)en  ernannt  unb  gerodt;tt  fyaben,  bic= 
ett  bod;  ein  ©cdjant  bic  5a(;rgcbdd)tniffe  ber  ©eelntefs 
h,  unb  anbere  ©efiifte,  SSotioen  unb  $>rafcn$s9)£effen 
|d)t  attein  Ijalten  mup ,  fonbern  anbre  burd;  bie  (£ta= 
Ite  ba§u  trciben  unb  brina.cn,  ja  fd;roorcn,  bap  er  bav= 
ler  t)a(ten  roitl,  foId)e§  t;anb!;aben  unb  fd;u£en.  £)ie; 
Ktlbcnn*)  atle  geftifte  Sftejfen  nid)t  aUein  ofme,  fon* 
fcn  aud)  roibev  ©otteS  SSort  unb  @f;rifii  ©nfe^ung 
Inbirt  unb  gefiift  fct;n,  ndmlid;  a(S  sacrificia  unb 
Ipfet,  ba&  ifi,  alS  ein  gut  SBetf ,  roela;e§  fur  einen 
Ibern  gefd)ief;et  unb  gct)altcn  roirb,  ba$  eS  i()m  3u.g>utfe 
lb  Stofi  geteid)en  fotl,  fo  bocf)  (%ifiue>  bic  Stfeffe, 
le  in  ben  breien  (Eoangetifien  unb  in  ^aulo  Hdrlid)  fie= 
It,  mit  auSgebrucften  SSorten  al$  ein  Sefiament  ju 
Item  ©cbdd)tnif  feineS  SobeS  geotbnet  unb  eingefe|t 
B,  unb  ein  £efiament  fann  aua;  fein  sacrificium  unb 
jjpfet  in  f eincrlei  SBetfe  fenn ,  benn  ffc  finb  roeitcr  oon 
Itanber  unterfdjieben ,  benn  @onn  unb  sJJconb,  \a  ganj 
fr;b  gat  roibct  cinanbcr:  berl;alben  ifi  nid)t  mogtid;, 
If  fold;e  gefiifte  Sfteffcn  fonnen  cfyrijilicf)  getjatten  rocv^ 
jn,  bierocit  fte,  fo  oft  e§  gefd)ie()et,  roibev  ©otteS 
Iprt  unb  (Sbrifii  (Einfe£ung  gc^atten  rocrben.  £)atum 
Ihn  id)  in  feinem  SBca,  alS  cin  £)ed)ant  unb  spajior, 
■?nn  td)  aucf)  ein  fjurjientl;um  bamit  erlangcn  fonnte, 
|d)e§  I;anbl;aben  uttb  fd;u£en.  SBerbcn  rotr  bod)  burd) 
4  $)co:pt)etcn  ttnb  2CpoficIn  fo  trculid;  geroarnt  oor  atle 
im,  roa§  oI;nc  ©ottcS  93efel>l  unb  ©ebotl;  georbnet 
jbgefc^t  roirb,  roie  Ijeilig  unb  roie  geijllid;,  roie  gut 
tb  roie  d)vijiticl)  eS  ift  unb  fdjeint ,  benn  e&  fann  trren, 
jl)lcn  unb  mup  bettugen:  roie  oicl  met;r  follen  roir  un§ 
l.tcn  unb  beroa!)ren  oor  bcm ,  ba§  f(ar,  offenttid)  mi= 
l|c  ©ottcS  ©ebotl),  SSort,  SScrf  unb  6f)rifti  <5in= 
[ijun^  gejiiftet ,  georbnct  unb  \nnoivt  iji. 


.. 


\)  i.  e.  roett  abcr;    apodosis  seqnitur  postea  :   bcvfiatbcn  tft  nfd)t 
moglfcf)  etc. 

htANTH.  OPEH.    Vot.   I. 


®erl)atben  fann  id)  roebcr  fd)tt>6tcn  nod)  I)alten, 
otcl  roeniget  anbte  ^u  foicr;cn  9)ieffen  $roinam  obct  btin= 
gen,  \a,  fo  ici)  Sedjant  roctbc,  fte  ganj  unb  gar  auf* 
I;eben  unb  roegnet)mcn ;  bcpgleidjen  ba§  Salve  Regina 
f  onntc  \<i)  rocbet  butbcn  noci)  leiben ,  e§  ginge  mie  ©ott 
rootltc.  ©o  man'§  je  tjaben  roolltc,  fonnte  man  an  fei= 
nct  Statt  ein  antiphona  auS  bet  SSibel,  ex  Cantico, 
berer  genug  ftnb,  ftngen,  roieroot)!  e§  aud)  nid)t§  mdte. 
Setljalben  bitte  id)  bemuttjiglia;  unb  untctt^dniglid), 
i£.  (SI)f.  ©.  rootle  nid)t  Ijiermit  Qe^m  mir  cinen  ungnd= 
bigen  SSitlen  faffen,  fonbcrn  tk  Sfcotyburft  meineS  ©e= 
»iffcn§  gndbig(id)  bebenfcn,  alS  td)  mid)  Qdnjlid)  ju 
@.  6()f.  ©. ,  alS  cinem  I;od)oer|idnbi9en  ^urficn  oerfeljc. 

itwd)  r)abe  id;  bet  mit  befdjloffcn,  unb  roitI§,  ob 
©ott  roill,  fyalten,  fein  ^rdfenj  nic()t  ju  ocrbienen,  cg 
fomme  roie  c§  roollc.  Sb  id)  rool)!  biSljcr  bk  ^rdfen^ 
oerbient,  fo  I)abe  id)  fte  bod)  burd;  mein  kecjiment,  bc$ 
id)  fein^  geljabt  I)abe  (?)  fte  follen  abtl)un  *).  Samit 
befcl)!  id)  ©ott  (S.  6l)f.  ©.,  ber  oetleitje  S()t  ©ebulb 
unb  gottlidjc  ©nabc.  Dat.  SSittenbercj ,  S^ontag  nad) 
Lnetare  1523. 

(S.  6(?f.  ©. 

untettl^dnigct  unb  gcI;otfamct 
Sfcicotau§  2Cm§borff. 


No.  238. 


17.  Marl. 


Amsdorfius  ad  Princ,  Electorem. 

•}-  Ex   autogr.  Amsdorfii  in  Tabular.  Vinar.  Regist.  O.  Fof. 
158.  Lit.  K.  K.  K. 

(Friderico,    Duci  Saxoniae,    Principi 
Elcctori.) 

©urd;Iaud)tigfcer ,  §od;a,cborner  Gtyurfurffc.  SJ?einc 
untcrtl^dnigc,  ocrpflic^te,  ge^orfame  Sienfie  atte^eif  ju- 
oor.  ©efirencjev  S&txx.  S^  ^abe  d.  Qifyf.  ©.  eincn 
(angcn  ungefd)icf  ten  SBrief ,  roie  mir  e§  ba^umal  cinftcl, 
gcfd)rieben ,  unb  bod;  nid)t  cigentlid)  roeip  [roiffenb  ge- 
mad)t] ,  n>a§  id)  befd)Ioffcn  Ijabc.  SSitti  ber()albcn  un= 
tcrtI;dniQlid),  @.  6I;f.  ©.  roolle  berorocgen  feincn  un^ 
gndbigcn  SSitten  tragen,  unb  mir  folcr^eg  c^ndbiglid)  »cr= 
^eiljen.  Unb  ifi  biep  meine  cnblid)e  SKeinung:  bieroeit 
flar  unb  offenttict)  burd)  bie  I)eil.  ®d)rift  bcrodfjrt  unb 
gegvunbet  ifi,  bap  atle  gefiiftete  unb  ^)vdfcn^5Weffcn 
nid)t  atlcin  otme  ©otte§  SSBort  unb  SI;tifii  (§infe£ung, 
M  nocl)  gu  leiben  rodtc,   roierool)!  e§  aua;  einem  6I)ti= 


*)   Ipse  fatptur  Amsdorfius  in  cpist.  seq.  ad  Electorem,    banc 
epislolam  nequc  apte  neque  perspicue  scriptam  esse. 

39 


611 


BPISTOLARUM     LIB.  III.     1523. 


ficn  t>erbad)tig  fepn  foCf,  fonbern  aud)  ftraB  bamiber 
funbirt  uttb  cjejiiftet  fenn,  fo  voeip  id)  biefelbigen  nid)t 
jufyalten,  aud)  nid)t  baruber  §u  fyatten,  ba£  e§  anbre 
tfjun,  f ann  aud)  niemanb  baju  treiben ,  jwingen,  ober 
bringen,  n>ie  cinem \2)ed)aut  biSfyer  geeignet  unb  a,ebut)= 
ret  l;at. 

£)erf;alben  Fann  id)  bic  £)ed)anet)  in  leincm  28eg 
bevgeftalt  annefjmen.  (@3)  ftnb  ityrer  bod)  root)t,  bte 
e§,  al§  fte  fagen,  mit  gutem  ©emtffen  tt>un  lonnen, 
unb  motlten  nid)t  cin  £anb  nel;men,  bafi  bei  ifynen  (bte 
SDJeffen)  follten  ablommen.  £)enen  trete  id;  abe ,  unb 
toeid;e  ifmen  nMUia,  unb  gern  au§  9totfyburft  meineS  ©e= 
rotjfenS,  ba&  meip  ®ott.  SBttte  untertl;dniglid),  (S, 
(5l;f.  ©.  molltc  biejii  nid)t  anber§,  bentt  cmdbiajid)  oon 
mit  annetmten.  £)a3  roitt  id)  attejeit  mit  meinem  untet= 
tt)dnicjen  ©efyorfam  gefliffen  femt  ju  oerbienen.  Ex 
Wittenberga  1523  £)inj!acj  nad)  Lnetare. 

6.  (St)f.  ®. 

untertt)dnicjer 
SfticotauS  2CmSborff. 


No.  239. 


(April.) 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  no.  101.  ep.  8. 

Optimo  viro,   D.  Georgio  Spalatino, 
patrono  suo. 

S.  Nondum  acceperam  heri  tuas  literas,  cum 
illas  scriberem,  quas  misit  praepositus  noster. 
Descripturus  sum  rationem  praelectionum  diligen- 
ter,  primo  quoque  tempore ,  modo  enim  non  li- 
cebat.  Atque  utinam  non  frustra  sit  inceptum 
nobis.  Nam,  si  quid  mihi  credis,  ni  consulueri- 
tis  collegiis,  nihil  hic  salvi  erit.  Qui  has  reddet 
est  cpvyddwv  unus,  meis  tibi  literis  commendari 
voluit.  At  ego  nunquam  adducar,  ut  commen- 
dem  nisi  quos  satis  exploratos  habeo.  Vale.  Heri 
Nessenus  *)  huc  a  Francofordia ;  de  cuius  rebus 
plura  scribam  hoc  biduo. 

Philippus. 


*)  Guilelmus  Nissenus  esul  e\  Leovania,  qui  Vitebergam  ad- 
venerat.  Vid.  Camerarii  viia  Melanth.  ed.  Strobel.  p.  95 
sq.  —  Lutherus  medio  Febr.  h.  a.  ediderat  libellum: 
„  Aversus  armaium  virum  Cochleum  Martinus  Lutherus  ad 
Vilheilmum  Nissenum."     Vitb.  1523.    4. 


No.  240. 


Ge.  Spalatino. 


-J-  Ex  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  51 

D.  Georgio  Spa  lat  ino,   patrono  suo. 

S.      Mitto  tibi,   miSpalatine,    constituendae  r 
publicae  literariae  rationem,    in  qua  si  hoc  te 
pore  multa  novare  non  licet,   hoc  effici  facile  p 
test,   ut  Hermanno  Iulichio  unus  ex  professo 
bus  addatur,    isque  in  collegium  commigret, 
una  cum  illo  iuventutis  regendae    exercendaeq 
curam  suscipiat.    Nec  video,  cur  non  et  hoc  rnafl 
dari  possit,    ut  allernis    declament   disputentqu' 
philosophici  ac  latini  vel  professores  vel  eruditio 
res  discipuli.      Poterunt  et  intrudi  in  collegiufl 
adulescentes,    qui    nunc    incerti    rerum    omniun 
suarum  vagantur.      Mihi  crede,    ni  hac  ratioa 
publicis  vitiis  mederi  coeperimus,  non  modo  scho 
lam  nullam  habituri  sumus,   sed  et  Deum  offendel11 
mus,     quorum  incuria  perit  adulescentia,     segt01 
illa  rerum  publicarum.      Utinarn   in   hunc   usui  D 
verti  posset  Rachalsi  *)  praebenda!      Sed  his  d  ei 
rebus  omnibus  ipsi  statuetis.     Ego  quantocunqu 
meo  incommodo  vellem  consultum  rebus  commi  ° 
nibus.     Advenit  Nessenus,  ut  hic  operam  det  d 
scendo  iuri ,    nam  titulum  doctoris  emet.      Inti'  |n 
rim  opinor  his  studiis  sacra  etiam,    quantum  rt  ° 
patietur,  coniungit.     Homo  est  mirifice  candidu  ffl 
et  video,    minime  morosus,    quae  scis  quam  rai 10 
sit  in  excellentibus  ingeniis  dos.      Omnino  sper;  J! 
rem,   honi  consulturum  Nostra ,    si  Iureconsultir11 
magis    sedulos    habiturus   esset    lectores.      Aed> 
Doct.  Christamii  colet,    id  quod  sibi  sperat  fn  [il 
ctui  fore.     Proinde  et  Doct.  Christamio  commei 
dabis  hominem ,    et  ipsum  quoque  tuarum  litep 
rum  suavitate  permulcebis.     Vale. 

Philippus  tuus 


No.  241. 


(April.; 


u 


Eobano  Hesso. 


Edita  in  libro :  ,,  De  non  contemnendis  studiis  humanio 
bus  futuio  theologo  maxime  nrcessariis,  aliquot  clan 
virorum  ad  Eoban.  Hessum  epistolae,"  Erphord.  1523. 
epist.  3.  Repelita  in  F.  Iac.  Beyschlag  Sylloge  vari 
opuscul.  T.  I.   (Hal.  Suev.  1729.  8.)  p.  300  sg.   [Danz.] 


*)  Canonici  Viteberg. ,    defuncti  d.   10.  Febr.  1523.     Vid. 
eadeni  re  Lutheri  epist.  ad  Spalat.  apud  de  Wetf.  II.  p.  3 


13 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1523. 


614 


^hilippus  Melanchthon  Eobano  Hesso, 
fralri  suo  cJariss. 

D.  Gaptivam  accepimus  modis  omnibus  di- 
lam,  quam  manumittamus ,  quae  quantum  lau- 
is  adiectum  sit,  non  dico  nornini  tuo,  sed  huic 
aeculo  facile  potes  coniicere,  quod  hoc  argu- 
ento  nihil  antea  scriptum  extat.  Quis  enim  Ec- 
esiae  calamitatem  stylo  miseratus  est?  Fuere 
lper  etiam,  qui  Satyris  debacchati  sunt  in  homi- 
lm  vitia ,  cui  generi  nihil  vereor  anteferre  que- 
las,  quae  mitioribus  affectibus  constant.  Proinde 
>eri  tuo,  mi  Eobane,  faveas,  et  de  Ecclesia, 
i  nonnullam  tui  partem  debes,  bene  mereri  te 
j)c  officio  iudica.  Iam  et  futurum  spero,  ut  hos 
ndem,  qui  theologicorum  studiorum  praelextu 
jimaniores  literas  contemnunt,  suipudeat,  ubi 
eologicum  argumentum  tam  graviter  tractatum 
rmine  viderint.  Aut  ego  vanus  vates  sum,  aut 
>c  exemplo  aliquos  in  viam  revocabis.  Intelligo 
im,  te  sortem  casumque  studiornm  nostrorum 
mmuniter  mecum  dolere,  quae  cum  nuper  ca- 
t  sustulissent ,  frigere  rursus  incipiant.  Verum 
;scis  tu  eam  esse  optimarum  rerum  conditionem, 
conservari  nisi  summa  cura  pertinacique  labore 
m  queant?  Nam  qui  profanas  literas  fastidiunt, 
ihi  crede,  de  theologicis  nihil  melius  sentiunt, 
atum  hunc  titulum  ignaviae  suae  praetexunt. 
)bis  adnitendum  est,  qui  elegantiora  studia  pro- 
mus,  ut  imperitam  rerum  iuventutem  excitemus, 
onstremusque  optima.  Id  cum  sedulo  ego,  tum 
iper  oratiunculam  habui  hoc  argumento,  quam, 
)i  vacabit,  locupletare,  auctiorem  edemus,  ut 
:os  yjsvdod-eoloyovs  uramus.  Bone  Deus !  quam 
aepostera  theologicantur,  qui  solo  rerum  bona- 
nm  contemptu  sapere  videri  volunt.  Quid  hic 
ror  aliud  ,  quam  novam  sophisticen  magisque 
a  priore  et  stullam  et  impiam  pariet?  Hic  te, 
iEobane,  declara  ftaoilea  esse,  et  Lydis  istis 
•aecipe  xoouiwa  lad-leiv.  Nos  minime  segnes 
lites  officiuin  faciemus.  Vale.  Dolet,  qnibus 
Petreium  non  licuit  satis  officiosis  esse:  nam 
rotum,  ut  spero,  totum  habebimus.  Witten- 
Tgae. 


lo.  242. 


26.  Apr.  (h.a.  ?) 


Mich.  Vitigero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  357  sq.  —     Autographon  Melanth.  in  Cod. 
Rehd.  Vralisl.  Vol.  V.  contulit  S.  V.  Schulzius. 


D.  JMichaeli  Vitigero,   {Vratislav^) 

i3.  D.  Quem  deposuisti  apud  me  commentarium 
tuum,  is  adhuc  penes  me  est,  quod  interim  ad  te 
nec  scribere  cominode  nec  mittere  licuerit  codi- 
cem.  Quo  magis  gaudeo  a  Moibano  nostro  ob- 
latam  esse  scribendi  occasionem.  Est  omnino  la- 
bor  tvms  laude  dignus,  nec  vidco  qua  in  re  potius 
operam  ponat  Christiano  pectore  praeditus  Sacer- 
dos.  Sed  ab  editione  me  deterret  magnitudo  im- 
modica  operis.  Novi  enim  quod  sit  hodie  lecto- 
rum  fastidium,  praesertim  cum  et  brevius  tra- 
ctari  res  possit  et  pleraeque  superstitiones  iam  sua 
sponte  labi  coeperint.  Fere  eadem  mecum  ex  tua 
sententia  Hessus  noster.  Is  me  animavit  ut  libe- 
rius  de  hac  re  ad  te  scriberem.  Nec  dubito,  quin 
tu  candidissime  interpreteris,  quae  a  nobis  scri- 
buntur.  Quare  quicquid  de  opere  statueris,  fac 
ut  sciam ,  nec  tibi  velim  tantum  laboris  frustra  in- 
sumptum  esse.  Diligi  «tiam  poterit  liber,  modo 
expolitus  et  succinctior  prodeat  in  lucem.  Au- 
dio  varie  tumultuari  apud  vos  vulgus.  Miseros 
nos!  Quotus  enim  quisque  est,  qui  non  con- 
temptu  potius  ceremoniarum,  quam  pietatis  stu- 
dio  affectuque  vere  Christiano  pugnet?  Sunt 
quos  profanum  in  Sacerdotes  odium  exstimulat. 
Quare  Ecclesiae  caussam  Christo  assiduis  precibus 
commendemus.  Gradualdum  salutabis  nostro 
nomine  reverenter.  Vale  in  XyiOTtu.  Dominica 
Iubilate. 

Phiiippus  Melanch. 


No.  243.  29.  April. 

v    Mich.  Hummelbergio. 

f  Ex   Cod.  Hummelberg.   Monac.  p.  144.  descripta  a  Cla- 
riss.  Muffat. 

Philippus  Melanchthon   31 ich  aeli 
Hummelbergio  suo  S. 

En  tibi  Osvaldum  *),  mi  Hummelberge,  qui 
quanquam  non  dubitabat  de  tuo  candore,  tamen 
sine  mcis  ad  te  literis  concedere  noluit,  putabat- 
que  advcntum  ad  vos  suum  gratiorem  fore,  si  tan- 
quam  §eviov  aliquod  meas  literas  adferret.  Ego- 
que  illum  sua  spe  frustrari  nolim.  Quare,  si  me 
amas,    cura,    ut  mea  causa  inteliigat  se  amantius 


*)  Osvaldum  Ulianum  Matthiae  filium  Ravensburgensem,    cjui 
hucusque  Vitebergae  studiis  medicis  operam  dederat. 

39  * 


615 


EPISTOLARUM     LIB.   III.     1523. 


616 


a  te  exceptum  esse,  xal  (pilelo&cu;  Bonus  cst 
iuvenis  et  verecundia  insigni,  sed  auditiorie  tanta, 
quantam  homines  nostri  raro  adsequuntur.  Nam 
et  latinas  literas  et  graecas  feliciter  didicit,  et 
theologicorum  minime  aneiocog  e%ei.  Quae  si  te 
ornamenta  non  caperent,  certe  modestiam  iuvenis 
non  queas  non  amare.  Bone  Deus,  quam  haec 
rara  in  germanicis  ingeniis  virtus  est.  Utinam 
mihi  quoque  iucundissimis  colloquiis  vestris  dite  ) 
aliquot  perfrui  liceret !  Tum  enim  coram  et  me 
tibi  et  Osvaldum  religiosius  commendarem.  Quod 
a  te  petii  wgxe  noo§evetv  juov  rrjv  rov  fiearov 
qr]vaiov  cpiliav,  iterum  atque  iterum  quaeso  ne 
cesses.  Lutherus  febri  laborat  hoc  tempore  **), 
quae  si  diuturna  futura  est,  serius  absolvetur  in- 
terpretatio'  veteris  testamenti.  Vale  foelicissime. 
III.  Calend.  Maii  M.  D.  XXIII. 


No.  244. 


21.  Maii. 


lo.  Oecolampadio. 


•J-  Ex  aulographo  in  Tabular.  eccles.  Eyang.  Argentoratens. 
descripta  a  CI.  Strobelio. 

D.  Oecolampadio  suo***). 

■3.  Si  hactenus  nihil  ad  le  scripsi,  mi  frater, 
malo  cuivis  imputes  potius,  quam  ut  suspiceris 
aliquid  de  amore  immutatum.  Manet  idem  ani- 
mus  erga  te,  donec  inChristo  iidem  futuri  sumus. 
Spero  autem  nos  illins  vitae  nos  palmites  esse,  qui 
agricolae  manum  ferant.  O  quoties  cupio  coram 
etiam  colloqui.  Quisquis  est  Basileae  status  tuus, 
mallem  te  nobiscum  esse ;  mea  domus ,  mei  lares 
tui  erunt.  Propterea  vide  quid  ferant  rationes 
tuae.  .  Si  nihil  est  quod  alio  avocet,  nusquam 
gentium,  quam  hic,  carior  eris  bonis  omnibus. 
Nunc  plura  non  licuit.  Utinam  tu  brevi  respon- 
deas.     Vale. 

Intra  octavam  Ascensionis.  M.  D.  XXIII. 

Philippus  tuus. 


*)  dite?     Mendum  suspicor;>  puto  dies. 

**)  Lutherus  ad  Spalatinum  d.  25.  April:  „  Nova  alia  nulia, 
nisi  quod  febrim  e  balneo  contraxi. " 

***)  Oecolampadins  biennium  vixerat  apud  Franciscum  a 
Sickingen,  et  postea  Basileam  redierat,  ubi  iam  inteipreta- 
balur  lesaiae  vaticinia.  cf.  etiam  Lutheri  epist.  ad  eundem 
d.  20.  Iun   apud  de  Wett.  II.  p.  852. 


No.  245. 


3.  Iul. 


Ge,  Spalatino. 


■II 


if 


■j-  Ex  autographo  Melanlh.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  67. 

D.  Georgio  Spalatino  patrono  suo. 

(Spalatinus  adscripsit  ann.  1.5.2.3.) 

S.  Mitto  scholia  in  Osiandri  quaesliones,  qua 
do  ita  voluisti,  fuique  brevior,  quod  paucis  ti 
quacunque  tandem  causa  ad  nos  refers,  satisfi 
posse  iudicabam,  homini  non  tam  alieno  a  pi 
tate,  ut  nescias ,  quibus  illa  in  rebus  proprie  con 
sistat.  Est  enim  Osiander  his  quaestionibus  pul 
chre  ceu  compendio  rerum  christianarum  surn 
mam  complexus,  planeque  mihi  hic  insigne  sp| 
cimen  sui  in  his  aphorismis  edidit.  Nec  ego  tib;  0 
cui  plurimum  debeo,  copiosiorem  e%i]yi]Qiv  ne 
gabo.  Quid  fit  autem,  mi  Spalatine,  de  rc 
publica  literaria?  Ecquando  mederi  scholae  vin' 
debitur?  Pulcherr.  rerum  fundamenta  iam  oliii 
Illustriss.  princeps  iecit,  cum  linguas,  cum  litera 
elcgantiores,  cum  pietatem  doceri  instituit,  adeoqui 
ut  cum  Plauto  loquar,  carinam  bene  collocav» 
Nunc  utinam  absolvatnavem  !  Restat  enimhoc,  ij 
collegiis  boni  et  eruditi  homines  praeficiantur,  q^ 
in  officio  iuventutem  contineant,  qui  recte  pra< 
eant.  Debetur  hoc  officiiDeo,  praesertim  a  r« 
gibus,  ne  ea  negligatur  aetas,  quae  rerum  publj 
carum  tanquam  seininarium  quoddam  est.  Deic 
de ,  quantum  potes ,  connitere ,  ut  schola  const: 
tuatur;  ncc  potest  enim  quidquam  vel  honestii  j 
vel  magis  pium  a  te  suscipi.  Sinescis,  Huttenus* 
acerbo  scripto  in  Erasmum  invehitur  **).  Ind 
gnum  plane  facinus.  Quid  enim  attinebat,  in  s« 
nem  optime  de  literis  meritum  temere  saevire 
Vale  et  per  otium  rescribe.  Postridie  visitati 
Elisabethae. 

Philippus. 

Mitto  et  tuam  chartam ,   quemadmodum  iu 
sisti. 


,n 
m 
in 
in 
•es 
ial 
lai 
ri 
mi 
lei 
oa 

: 


*)   Hutteni   libellus:    exposlulalio    adversus  Erasmum.      ^ 
Ulrichi  de  Hutten.  opp.  ed.  Miinch.  T.  IV.  p.  564.  —    L 
theri  iudicium  de  hoc  scripto  vid.  in  eiusd.  epist.  ad  Hau 
mannum  d.  1.  Oct.  1523.  (apud  de  Wett.  II.  p.  411.) 

**)  Intelligit  librum  :  Ulrichi  ab  Hutten  cum  Erasmo  Roter 
damo,  Presbytero ,  Theologo,  expostulatio.  (s.  1.  et  i 
(Argenlor.  p.  I.  Schottum,  mense  lunio  1523.)  4.  cf.  I 
richi  de  Hutten  opera  ed.  Miinch.  Tom.  IV.  p.  564.  et  Pa 
zer:  Utt.  »on  £uttcn  tn  [\ttxdx.  4?mficfit.  9Ziirn6.  1798.  8. 
Vid.  eliam  quae  Mel.  postquam  legerat  Hutteni  scriptum 
23.  et  24.  Aug.  Camerano  et  Uliano  scripsit.  Neque  L 
therus  Hutteni  fervorem  probavit,  cf.  ep.  eius  ad  Hausma 
num  d.  1.  Oct.  1523.  (apud  de  Wett.  II.  p.  411.) 


\ 


Hn 


17 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1523. 


618 


VTo.  246. 


14.  Iul. 


Hier.  Baumgartnero. 


Epistol.  Iib.  IV.  p.  68.  —  Conluli  autographon  Mel.  in 
Cod.  Monac.  I.  p.  41.  —  Scripta  est  ep.  anno  1523  mox 
postquam  Baumgartnerus  in  patriam,  Norinbergam,  ab 
Academia  Viteb.  redierat.  Huic  tempori  convenit  etiam 
scriplura  autographi,  quod  sic  inscriptum  est : 

D.  Hieronymo  Bomgartnero  suo. 

Mire  gratum  officium  facis ,  quod  nostri  non 
livisceris.  Accepi  enim  binas  a  te,  postquam 
inc  abisti,  quarum  alteras  Lipsia,  alteras  Bom- 
^rga  misisti.  Hoc  demum  est  vere  amicum  esse, 
Lianquam  merito  fit,  quod  facis.  Scis  enirn 
lanti  te  faciam,  quantum  diligam.  Propterea  te 
>go  tui  similis  esse  pergas.  Nos  enim ,  etsi  offi- 
is  pares  non  simus,  non  committemus  ut  non  av- 
5  rqj  fxzrQUj,  y.ara.  rb^Hoiodeiov  amasse  videa- 
ur.  Quae  scribis  tisqI  rwv  rv Qavvwv,  etsi  im- 
ecillitati  -J-  nostrorum  precor  rb  rov  nvevfiarog 
)bur,  tamen  omnino  malo  saevire  bostes,  quam 
nguescere  nostros,  qui  excitari  non  possumus 
fjL7\  r(3  oravQW&fjvai.  Iam  boc  etiam  pericli- 
mur,  si  cadat  animus  hostibus,  ne  se,  quod 
iepe  vidisti  iam  factum ,  inter  svayyskiy.ovg  (sic 
lim  se  vocant)  venditent,  quibus  voluptas  est 
ronia  perturbare,  miscereque  imis  summa.  Opta- 
m  autem  in  nos  potius  impetum  fieri ,  qui  pasto- 
;s  sane  dicimur,  quam  in  gregem.  Sed  vide 
atanae  consilia.  Amalecbitas  scribit  Moses  cau- 
am  Israeliticam,  boc  est,  imbelle  vulgus,  ad- 
rtos  esse,  sed  potens  Deus  est  et  quosvis  tyrones 
limare.  Tu  vale,  et  accingere  tandem  ad  scri- 
endam  laroQiav  rov  (pQayy.iay.ov.  Dignissimum 
la  diligeniia  argumentum  fnerit,  modo  audeas. 
ale,  postridie  Margaretae. 

Pbilippus. 


So.  247. 


81.  Iul. 


G.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Mel.  in  Cod.  BasiJ.  F.  101.  epist.  49. 

D.  Georgio  Spalatino  patrono  suo. 

(Adscripsit  Spalatio.  annum  1523.) 

>.  Nibil  dubito ,  quin  rebus  nostris  optime  con- 
ultum  velis,  idque  facit,  cur  toties  boc  ad  te  ar- 
umento  scribam.      Mibi  crede,    multum  refert 


esse  in  collegiis,  quibus  tuto  possis  credere  adu- 
lescentes,  qui  undecunque  buc  mittuntur.  Et  ad 
me  quidem  non  parutn  multi  solent  mitti.  Ibi 
quantum  sit  negotii,  dum  commodos  praeceptores 
designem,  mireris  si  scias.  Nec  sane  feliciter  iam 
aliquoties  cessit,  quod  ego  non  tam  meo  quam 
publico  nomine  doleo.  Quare  te  quaeso,  quid- 
quid  videbitur  in  rem  esse  literariam ,  coneris. 
Vix  aliud  officium  superis  gratius  feceris.  Nam, 
quoniam  vetuit  arceri  a  se  pueros  Gbristus,  si- 
gnum  plane  sustttlit  nobis  invitandae  iuventutis 
ad  optima  quaeque.  Gungelius  pollicetur,  se 
facturum  omnia;  nec  invenias,  qui  olxovojLiia  cu- 
randae  sit  aptior.  Hutteni  scriptum  exisse  in 
publicum,  accipio,  necdum  vidi  tamen,  missu- 
rus  ad  te,  ubi  primura  videro.  Neque  novi  quid- 
quam  boc  tempore  a  nostris  bominibus  scribitur. 
Ex  Bobemia  literas  attulit  Schlechtae  filius,  ado- 
lescens  buc  missus,  capiendi  cultus  ingenii  cau- 
sa  *).  Est  Schlechtae  patris  in  farragine  Eras- 
mica  longa  epistola;  verum  banc  ad  te  mitto, 
quam  ad  me  hospes  quidem  meus,  vir  mire  et 
eruditus  et  modestus,  scripsit.  Mihi  eo  boinine 
vix  quidquam  omnium  amicorum  charius  est. 
Tanta  est  bominis  et  probitas  et  eruditio.  O  ra- 
ras  dotes  in  professoribus  literarum.  Vale.  Die 
Veneris  fisra  ri]V  navraleovrog. 

Pbilippus. 


No.  248. 


31.1ul. 


Hier.  Baumgartnero. 


Epistol.   lib.  IV.   p.  43.    —      Contuli   autographon  Mel.  in 
Cod.  Monac.  I.  p.  3. 

Suo  Hieronymo  Baumgartnero. 

V elociores  spiculis  Cydoniis 
Abite  Iambi,  Hieronymumque  visite, 
Meoque  precamini  salutem  nomine 
Sodalium  optimo  atque  candidissimo; 
Seu  contulit  sese  ille  in  urbem  Francicain, 
Quae  conditoris  Caesaris  accepit  pio 
Cineres  sacratos  bospitio ;  seu  Noricam 
Urbem  colit,  vocare  quam  Exteri  solent 
Oculum  tbeatrumque  unicum  Germaniae; 
Seu  rusticatur  cuvn  suis,  et  Naiadas 


*)  De  Schlechta  vid.  ep.  ad  Camerar.  d.  31.  Oct.  1524. 


619 


EPISTOLARUM     LIB.   III.     1523. 


62C 


Inler,  Deosqne  ruris  audet  carmine 
Gertare  cum  nymphis;  At  illae  texere 
Student  frequentes  serta  Vati,  Pegnicam 
Resonare  qui  ripam  docet  primus,  modos 
Graecosque  Ptomanosque.     Non  hoc  clarior 
Futurus  amne  Thybris  est  ad  posteros, 
Nec  orbe  notus  omni  Ionicus  Melas. 
Huic  perfrui  rnandate  iambi  molliter 
Faventibus  quod  contigit  Diis  ocio. 

rPridieCal'  Augusti.  cbb  XXIII.]  *) 
L  Ph. 


No.  249. 


7.  Au 


S- 


Princeps  Elector  ad  Schurfium. 

f  Ex  autograpbo  in  Tab.  Vinar.  Reg.  O.  Fol.  97.  Lit.  L.  L. 
—  Narravit  breviter  rem,  quae  hic  agitur,  Seckendorf. 
hist.  L.  p.  275  sq. 

£od)getaf)rten  unfertt  lieben  getreuen,  St)n 
<&tyutp%i  Doctor  5U  tjanbett. 

3$on©otteS®nabett  ^riebrid),  £er$og3u(3ad)fetuc. 

unb  @t;urfurft 

.£)oct)getal;rter  tieber  getreuer  unb  dtafy.  SSir  fd)icfen 
bir  t)ierbei  eineSnftruction,  roa§  buneben  D.  (Sdjroerts 
feger  unb  fytyilipp  9ttefand)tt)on  auf  ben  (5re= 
benjbrief  baneben  oon  unfertroegen  an  Doctor  SDiarttn 
fiuttjer  roerbett  foUet.  £)epgteid)en  tt;un  roir  tn  bem 
anbern  85rief  gemetbtett  <3d)roertfeger  unb  9fte  = 
land)tt)on  fdjreiben,  roa§  bu  ttjnen  oon  uttfertroegen 
an^eigen  unb  bei  it;nen  fud;en  roerbeft,  bap  fte  bir  in 
fotd)em  ©lauben  geben,  unb  ftcf)  in  fotcfjem  get;orfam= 
Ud)  be^eigen  fottten.  £)arum  becjetjren  roir ,  bu  rooUeft 
fie  oon@tunb  an  ju  bir  erforbern,  ifjnen  bie  Snftru^ 
cttott  wrtefen,  unb  bei  if)nen  gefinnett  [ttjnen  anftnnen], 
bap  fte  bie  SBerbuncj  berfetbcn  Snjtruction  gemdp  auf 
ben  Grebenjbrief  r)ieneben ,  ber  auf  eucf)  £)rei  fdmptticf) 
unb  fonberlid;  gefteUt  ift,  mit  unb  neben  bir  an  Doctor 
*8t  a  r  1 1  tt  u  §  tracjen  rooUtett.  £)b  fie  ftd>  aber  ber  ober 
jener  ba§  ju  tt)un  befcfjrocren  unb  roegern  rourbcn ,  atS 
roir  uttS  bod)  gar  nid)t  oerfefjen;  atSbann  rooUeft  bu 
fotdjee  aUein,  ober  neben  if)rer  einen  tt)un,  unb  bte 
(gadjen  bet  Doctor  SKartinuS  mtt  ^teip  baf)in  rtd)= 
ten  unb  forbern ,  Datttit  er  tn  ben  £)ittgen  nicf)t  fo  cje^ 
fdvroinb  fyanble,  fonbern  etroaS  gemacf)  tfme,   roeil  bocf) 


*)    Dies    et   annus   aliena   manu   inscriptus    est  inscriplioni  in 
tergo. 


je£t  oor  ift ,  bap  oieUeidjt  bie  (5f)urfurfren  unb  ^urfter 
ju  9curemberg  roieberum  in  furj  jufammenf  ommen ,  iT 
bem  bap  baZ  (Soncilium  aud)  nocf)  ^u  »erf;offen  ifr,  o( 
©ott  ber  2Cltmdd)ticje  ©ttab  cjebett  roottt,  ba$  man  bet 
©ad)en  burd;  attbere  OHittel  urtb  2Secje  ju  SSert)utunj 
2Cufrut)r  unb  SSiberrodrttcjleit  $Raa$  ftnben  mod)t,  uni 
t>a$  e§  rttd)t  atfo  mtt  eitter  95ebrot)uncj  uttb  (Storrtcjfet 
oorgenommen  rourbe.  ttnb  roa§  bir  unb  ben  anben 
t)ierauf  attentt)atbctt  fur  2Cntroort  begegnett  roerbet,  ba 
roottefl  un§  fovberttd)  berid)ten. 

£)u  roeipt  aud)  fonber  Sroeifel,  roa§  man  §ettt)e: 
ju  SBittenberg  in  bem  95arfuperftojier,  tn  ber  |)fartj 
lird)e  unb  fonjt  unfct^idtictjeS  cjebraudjt  unb  geubt  t)a| 
2Ba6  ©ute§  baraug  erfotget,  ober  roep  ftd)  ber  gemeir. 
SJcann  bep  beffert,  ftetjet  man  aud)  tdgticr).  £5arur 
roottten  roir  je  gern,  bap  eS  anberer  ©eftalt  oorgeno 
men  rourbe. 

SSonuttDoct.  ^artittu§,  ber9?ector,  bu  utt 
anbere  oon  ber  Unioerfttdt  roifTen,  bap  oieUeid)t  tttdi 
gut  fetjn  foU,  bap  man  5)riefier  foU  t)alten,  fo  fo 
man  un§  btUig  bie  ndd)jlen  brei  neuett  Stjumtjerrtt  n 
nomintrt  nod)  benfetben  ^riefter  ju  roerben  Urfad)  g 
geben  t;aben*,  bentt  roir  t)dtten  root)t  befd)et)en  laffe 
bap  e§  nad)btieben  rodre,  roie  roir  bentt  mit  btr  baoo 
gerebt  t;aben.  ©o  roeipt  bu  aud),  bap  ber  ^robft  J 
unb  ^artftabt,  fo  SSeiber  aenommen ,  bei  ber  £ird 
nict)t§  tt)un,  jiet)en  t)in  unb  fur  it)rem  2ujt  nad),  ur 
rooUen  bocr;  gteid)roor;I  baS,  fo  ju  ber  ^irdje  gefi" 
barum  fte  bienen  foUen,  uuoertninbert  tjabett,  uttb  i 
itjrem  SBoUuft  uttb  gKupiggit;ett  gebraud;en.  t)b  bu 
cf;rijttid)  unb  gut  fep,  fonnen  roir  bni  un§  nid)t  e 
meffen. 

£)a§  geigett  roir  bir  gndbiger  ^etnuttg  an,  ut 
rooUeft  bie  £>ing  neben  ben  anbern  jroeien  aUetttt)atb< 
gum  bejtett  unb  glimpflict)jten  t)anbe(tt.  Daran  tt)ujt  t 
un3  ^u  gefaUen,  baZ  roir  aud)  mit  ©ttaben  gegen  bir  j 
erfennen  geneigt  fein.  Dntum  Gotbit^,  ^reitag  na 
Sixti,  anno  XXIII. 

^rtebrid)  mp. 

(Pagella  inclusa:) 

^)ie  le|ten  ^roeen  2(rtifet,  fo  roir  bir  itt  bie 
unfrer  ©ctjrift  anjeigett,  ba$  gefd)iet)et  aUein  gegen  t 
gndbiger  SKeinuttg,  unb  ift  unnott;,  Doct.  s^art 
nu§  baoott  2(n$eigung  ju  tt)un.  2tber  mit  Do< 
<Sd)roertfeger  unb  ^etand)tt)on  magjt  bu  roc 
gefeUiger  2£eife  baoon  rcben,   unb  rooUeft  utt6  bie  Si 


*)   Iustus  lonas.   Vid.   quae  Lic  scnpseiit  Piincipi  Elcclori 
2i.  Augusti  h   a. 


21 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1523. 


622 


ruction  unb  bk  anbern  23riefe,  fampt  bem,  waS  Doct. 
Martinus  gur  ffntwort  geben  wtrbet,  aftentf)atben 
>ieberum  uberfenben.  £)aran  gefd)ief)t  unS  ©efatfen. 
)at.  ut  s.  *) 


^o.  250. 


/dem  eidem. 


f  Ex  autogr.  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.   Lit.  L.L.    Fol.  97. 

SSon  ©otte§  ©naben  grtebrtd),  £eqog  etc 

Injtruction  »a§  unfre  9Utf)e  unb  tieben  getreuen, 
foctor  Iheronimus  Schurpff,  Doctor  Sofjann 
pwertfeger  unb  tyfyilipp  9ftetancf)ton  an 
|,  Doctor  2£artin  Sutfjer  auf  ben  Grebenjbrief 

werben  foffen. 

Erfttid)  fotten  ffe  ifjm  unfern  gndbigcn  ®rujj  fagen, 
mb  folgenb  er$df)ten : 

©a{?  un§  gldubticf)  angefangt,  wie  er  am  nddjfi 

ergangenen  (Sonntag  ba$  Qapitil  ju  SBittenbera,  un= 

lr"ber  ^rebig  auf  bie  fcf)r  ifttidje  2Sermaf)nung  '),  bie 

■  f)ieoor  an  fte  getf)an,   wieberum  erinnert  unb  be= 

rauet,  ettidje  (Sereinonien  tn  ber  £ird)e  abjuttjun  etc. 

2Beif  un§  benn  Doct.  Martinus  auf  baZ  %^ 
jfcfjen,  fo  wir  auf  ba$  auSgangene  itaif.  9ftanbat  bet 
>m  gndbiglid)  fjaben  tf)un  taffen,  juentbotyen  [ju  er= 
-nnen  gegeben  f)at]  2),  bap  u)m  fotd)  £aif.  SKanbat 
-of)lgefatIe,  bcm  cr  aud)  ^u  cjeteben  [nadjjuteben]  wiU 
3  unb  crb6tt;icj  few ,  jubem  ba$  cr  feint  bep  [feitbem] 
n  feiner  gebrucften  23ucf)fein  3)  einem  fefbft  gefdjrieben, 
np  er  fofd)  ^aiferfid)  Wlanbat  mit  f)of)em  £)anf  ange= 
lommen,  unb  oon  ganjem  £er$en  cjewunfd)t  fjdtte, 
afi  fotd;eS  modjtc  gefjalten  werben:  fo  f)dtten  wir  je 


*)  Habetur  in  iisdem  Actis  epislola  Principis  Electoris ,  eodem 
die  et  anno  data,  et  Schvrerlfegero  et  Melanlhoni  inscripla 
haec:  ,,  S55ic  babtn  ben  fjocfjaelafjcten  unferm  JKatf?  unb  (tcoen 
«getreucn,  £teronr>mo  ©c&utpf,  JDoctot,  bcfofjten,  ct^ 
„ltcl)  unfer  ®emut!)  unb  SKeinung  mit  eucfj  $u  reben,  roic  ifjr 
n ?    m  ttecne^men  rocrbet.    £>arum  ift  unfet  flncibtn: 

nVei  SBege&ren,  tfjr  rooltet  cucf)  in  bcm,  fo£>octot  £teron»mues 
„»on  unfertroegen  mit  eucfj  fjanbctn  rotrb,  gutroiUig  unb  gc= 
«,  OocfamCtrf}  erjefgen,  a(S  unS  nfcfjt  Sroeifet.  Saran  tfjut  ifjr 
„un6  ju  ©cfalten,  in  ©naben  ju  crfcnncn.  Dat.  m  «Rotbtfe 
Mam  Jrcttag  nact)  Sixti,  anno  doui.  XXIK. 

^riebctcf)." 

l)-EpisloIa  Lutberi  ad  Canonicos  Viieberffenses  Cap.  deWetle 

II.  P.  354.)  d.  d.  11.  lul.  1523.  F 

2)  Epist.  Lutheri  ad  Eleclor.  d.  7.  Maii  15?3. 

®  :'aYifler  (,ie  Verke»rer  und  Falscher  kaiserl.Edicts."  Witt. 
lozo. 


nid)t  oermeinet,  t>a$  cr  ftd)  barubcr  unterftcfjen  wurbc, 
fotd)  ober  bergteidjcn  SSernef)mcn  wibcr  bic  ^)erfonen 
ber  @tiftofirct)e  $u  gebraudjen.  SGBeil  bann  in  berufjr* 
tem  ^aiferf.  9)?anbat  ben  £)incjen  ein  2(nllanb  bi§  auf 
ba3  funftige  Concilium  cjegeben,  unb  Doct.  Marti- 
nus  barein  oerwifficjt,  unb  ftd;  atfejeit  f)dtte  oerncf)= 
men  faffcn ,  man  foltte  atteS  baS  oerf ommen  [unterlafs 
fen],  barauS  2Cufrul;r  unb  SBiberwdrticjfeit  crfot.gen 
mocfjtc,  unb  of)nc  ba$  in  tm  (Sapitet,  bepcjfeidjen  in 
unfrer  <£tatt  SBittenbercj  SBiberwdrtigfeit  unb  ttnwit= 
ten  cjenug  oor  ^ugen,  unb  oieffeidjt  mefjr,  bcnn  wof)l 
cjut  wdre:  fo  voolltm  wir  un§  oerfefjen,  Doct.  Mar- 
tinus  werbe,  feiner  f)ieoor  getf)anen  SSewifligung  unb 
Sufacje  nad),  in  ben  ©incjen  mit  fotdjer  Unfinnigfeit  *) 
bi§  auf  ba§  funfticje  Goncilium,  ober  i>a$  fonjr  in  an= 
bcre  2Becjc  mit  jeiticjem  9?atf)  in  bem  unb  anbern  notf)= 
bitrfticj  unb  bilticj  (Sinfe^ung  cjefd)el;e,  nicf)t§  weiter  oor= 
nef)men.  ^)enn  au^  ^erfcifjuncj  ©otM  ©naben  unb 
§uff  tjr  unfer  ©emutf) ,  2BiU  unb  Sfteinung  nic  anberS 
gewejr,  aud)  nod;  nicf)t,  benn  baZ,  fo  $u  ©ottc§  @f)rc, 
©tdrfung  feine§  f)cifigen  SESortS  unb  ber  Siebe  be$ 
^ddjjlen  bientid),  getreuticf),  unb  fo  oiet  an  un§  ^u  for= 
bern.  2)a§  f)dtten  wir  u)m  gndbiger  5»}icinung  nid)t 
oerfjaften  wolfen,  unb  wa$  cud)  oon  Doct.  9)?artin 
f)ierauf  fur  2(ntwort  begegnen  wirbet,  baS  woftet  un§ 
wiebcrum  furbertid)  ^u  crfennen  geben.  £)aran  gc= 
fd)ief)et  unfrc  ^einung  **). 


No.  251. 


13.  Aug. 


Friderico  Princ.  Electori. 

f  Ex  autographo  inTabul.  Vinar.  Reg.  O.  Lit.  L.  L.  Fol.  97. 
—  A  Schurfio  scripta  est,  qui  non  suum  solum,  sed  etiam 
Schwertfcgeri  et  Melanthouis  nomina  subsciipsit. 

£)em  Surd)faud)tigjten ^)errn  ^ricbrtd), 

^erjogen  §u  ®ad)fen (5f;urfur|rcn  2C 

©urd)taud)tigiler,  f)od;gcborner  (5f)urfur|r.    Unfrc  un^ 
tcrtfjanc,  gef)orfame  unb  oerpflid)tc  S)ien|i  feinb  (S.  6f)f. 


*)  Habelur  in  actis  etiam  conceptum  (ut  vocanl)  huius  instru- 
ctionis,  ubi  priinum  scriptum  fuit:  Unschicklichkeit ,  quod 
vero  calamo  inverso  delelum  et  Unsinnigkeit  adscriptum 
est;  sed  non  eo,  quo  nunc  sensu ,  dicitur,  quum  potius  sit 
nostrum:  Unbcsonnenheit. 

**)  fn  iisdem  Actis  legitur  epist.  Principis  Electoris  ad  Lu~ 
therum  haec:  „80Bir  (jabcn  gccjentvartigen  unfcrn  3?atf)cn  unb 
„(tebcn  getrcucn,  &ieronimu$  ©ctjurpf,  3of;ann 
^©c^roectfcgcc,  bcben  £>octocn,  unb  ^)^itippcn  3Kes 
„(anct)ton  ctticfjc  unfc  SDJcinung  tvecbcnb  an  cuclj  ^u  tracjcn 


623 


EPISTOLARUM 


©.  aUejeit  nrit  gteip  auttorn.  ©ndbig^er  £err.  2Cuf 
t>a§  SSortyatten,  fo  auf  <£♦  <5&f.  ©.  S5efef)l  unb  gndbtge 
Snftruction  *)  Doctor  SRavtin  £utl;er  »on  un§  be= 
fdjefjen,  fyat  er  un§  fotgenbe  Stteinuna,  tfntroort  cjeben. 

(Sr  fyat  ^uoor  ba§  (Sapttet  $u  ^roeien  9Men  fd)rift= 
ita),  unb  folgenb  auf  ber  ^an^et  munbtid)  oermatjnet, 
oon  itjrem  SBefen  ab^uftetjen ,  fo  [unb  boct)]  ro&ren  fte 
uber  fo  fana,  fein  sprebigen  unb  ©d)reiben  barinne  btei= 
ben,  unb  Cjteid)fam  in  einem  &ro§  [Sro£]  oert)arret. 
9cun  oermoge  ^aifert.  ^anbat  nid)t§  anberS,  benn  ba§ 
©oangetium  tauter  ^u  prebtcjcn  unb  9Zeueruncj  (metd)e  er 
»erfiet)et  fo  roeit  fte  bem  (Soangetio  nid)t  entgecjen)  ju= 
oorfommen.  @o  e§  aber  anber£  oerflanben  rourbe, 
mottt  er  ifym  md)t  fotcjen  nod)  nact)cjet)en.  £)ieroetl  benn 
be§  (SapitelS  unb  (ber)  ©tifteftrdje  Sfleffen  voiber  $>a§ 
(Soangetium ,  roollte  er,  rote  oormal§,  baroiber  nid)t 
auft)6ren  \w  prebta,en,  unb  gecjen  ©ott  fleipig  ju  bettjen, 
bod)  baneben  baS  SSot?  oermafynen,  bamit  niemanb 
^panb  antegte  ober  oon  it)m  Urfad)  gtt  ©eroaft,  Unfvtc- 
ben  ober  2Cufrut)r  gu  netjmen  t)dttej  roeld)e§  er  treutid) 
oorlommen  [oerfnnbern]  roollte.  £)enn  eS  fet)  feine 
Sfteinuncj  nid)t,  bafj  man  ctroaS  mit  ber  $anb  tt)un 
fotte.  @o  jtet)e  e§  tt)m  aud)  nid)t  ju ,  ^u  bannen.  2Cber 
t>a&  @oancjetium  roottte  er  nia)t  unterlaffcn,  unb  voie  oor 
cjeprcbicjet ,  fortfatjren. 

£)aS  tjaben  roir  £  <5l)f.  ©.  in  atter  Untertt)dnicj= 
feit  nid)t  rootten  unange^eicjt  taffen,  ber  roir  gu  bienen 
atle£  ©et)orfam§  fct)utbicj  un§  erfennen.  Datum  2Bit= 
tenperg  S)ornftaCj6  ttad)  Laurenti  anno  dom.  M.D. 

im  £>rei  ttnb  jroan^icjfien. 

(S.  (St)f.  ©. 

untertt)ane  unb  cjet;orfamc 
Ieronymus  Schurpff , 
Iohannes  Swertfeger,  Doctores, 
unb  Philippus  Melanchton. 


„befoMcn,  rcie  tfev  ab  ihnen  scrncftmcn  wcvbct.  3ft  bcmnacfj 
„un(er  gnabtcjS  SScgctjrn ,  S&t  njotlct  bie  gcbarbten  if)re§  cnu 
,',pfangcncn  93efcf)(S  anfjorcn,  unb  tl)nen  bitemats  [bieg  9Kal] 
„oarinncn  ganjcn  ©taubcn  geOcn,  (Sucf)  auct)  tn  bemfct&en  guti 
„tuiflt9  unb  bcvmaficn  cqeigen,  at^  mir  un^  ju  @ucf)  ocrfel)en. 
.,  ©aran  ff)ut  3br  un$  ,ju  ©cfaffen ,  ba&  mir  aucf)  mit  ©naten 
„ju  crfenncn  {KrKifjt  fetm.  Dat.  (Sofbife  ^reitag  nacb  Sixti, 
„auno  doinini  M.J>.XX.ill. 

gricbrfcfi." 

*)  Vid.  d.  7.  Aug. 


LIB.   III.     1523.  62 

No.  252.  (  fere  med.  Aug. ) 

G.  Spalatino. 

f  Ex  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  47. 

D.  Georgio  Spalatino  patrono  suo. 

(Adscripsit  Spalatinus  ann.  1523.) 

S.  Contuli  meam  sententiam  in  pauculos  apho 
rismos,  ex  quibus  cognosces,  quid  secutus  sim  i: 
libello  meo.  Deus  perdat  idolum  illud  avxixoi 
Oxov )  quod  imbecillibus  conscientiis  tantum  ne 
gotii  facit  *).  Nam,  ut  de  me  fatear,  quod  rc 
est,  in  utramque  partem  varie  divexata  est  cori 
scientia  mea,  nec  dubito,  quin  idem  rnultis  alii 
acciderit.  Gum  prorsus  cavendum  censeo,  n 
quis  alterutrum  deligat  nisi  prius  confirmarit  ani 

mum  fide,  ut,  quod  facturus  est probf 

tum  iri.     Negatum  est  —    —     —     —     —    '  - 

—      —      —  precibus. 

Philippus  tuus. 

f  (Sequitur  nunc  in  cod.  aulographon  Mel.,  cui  Spalatin 
adscripsit  annum  1523.  et  quod  sine  dubio  inclusum  fi 
epistolae  procedenti.) 

Ad  locum  Lucae  22.  (v.  29  sqq.) 

•T*  «T.  «T. 

Loquitur  Christus  de  regno  suo,  quod  et  i 
hac  vita  et  post  hanc  vitam  est,  cum  spiritu  st 
implet  et  sanctificat  sanctos,  Eph.  1.  (Pernici( 
sum  est  imnginari,  post  hanc  vitam  primum  r> 

gnatur,    imo ad  regunt **))      Itaqi 

mensam  ac  potum  ac  cibnm  sic  intelligo,  sici 
ipse  Manna  exposuit  Ioh.  6.  Porro  cum  verbu 
ct  verbi  vis  ac  efficacia  significetur  cibo  ac  pol 
nihil  praeterea  distinguo  inter  cibum  ac  potum. 

2.  Sedere  super  thronos  est  iudicare;  id 
et  hac  vita  per  ornnes,  qui  evangeliura  praedicar 
loh.  XVI.  spiritus  sanclus  arguit  mundum  < 
peccaio  elc.  Est  hoc  plane  Evangelii  ojficiui 
arguere  ea  peccata,  quae  mundus  nec  arguit,  n 
potest  iudicare,  s.  hypocrisin:  et  sermo  Chrii 
Ioh.  12.  iudicabit,  s.  perhibobit  testimoniunt  coi 


*)  Fortasse   loquitur  de   ea  re,    quae  iussu  Principis  Eiecio 
ei  cum  Luthero  agenda  erat. 

**)  Nofa  Melanth.  in  marg!ne. 


5 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1523. 


626 


eos,  qui  non  accipiuntur,  ubi  sentient,  vere 
rbum  Dei  fuisse,  quod  putarunt  humanum  com- 
ntum  esse. 

3.  Pater  conslituit,  i.  e.  destinat  hic,  prae- 
ravit  ante  constitulionem  mundi,  et  per  filium 
iposuit,  i.  e.  sanctificat,  purgat,  mortificat,  vi- 
icat.  ut  Ioh.  14.  vado  parare  locum.  Nam  et 
locus  erat  secundum  praedestinationem,  tamen 
ndum  parati  fuerant,  i.  e.  sanctificati  per  mor- 
n  et  resurrectionem  Christi,  qui  erant  electi. 
lae  sunt  Ioh.  15.  Pater  agricola  est,  Christus 
>is,  nos  palmites.  Vide  quam  clare  haec 
fnnent  iustitias  carnis.  Christus  homo  a  patre, 
ut  loquitur  scriptura,  ungitur,  et  oleum  destil- 
in  barbam  Aaron,  in  totam  ecclesiam.  Sic  a 
re  accipit,  disponitur  ei  a  patre.  Nos  disponi- 
s  ab  ipso. 

4.  De  tentatione  Apostolorum  sive  lapsisint 
e  peccarint  etc.  hoc  urget  Christus,  quod  testi- 
nium  praebuerit  cor  discipulorum  verbo,  et 
»bant  vinum  esse  Evangelium,  sicut  sciunt 
da  sanctorum,    cum  prorsus  ignoret  mundus. 

17.  Ipsi  accipient  quod  cognoverunt  etc. 
c  gaudet  Christus ,  cor  apostolorum  vere  testi- 
ri,  quod  ipse  sitChristus,  et  si  per  imbecilli- 
:m  lapsi  sint,  non  blasphemantes,  sicut  mun- 
blasphemat.  Hoc  Christi  gaudium  est,  sicut 
.  15.  ait:  haec  locutus  sum,  ut  gaudium 
im  in  vobis  sit.  Non  iam  spectat  Christus  in- 
litatem,  sed  sui  regni  gloriam  in  cordibus 
jstolorum ,  peccatum  tegit  et  abscondit.  Nam 
ntea  peccarant  saepe  per  imbecillitatem  carnis; 
ea  omnia  peccata  tegit  cognitio  Xqigtov  in 
3ibus  eorum.  Itaque  permanserunt  semper 
imonio  cordis  sui,  etiam  postquam  lapsi  sunt. 
servati  sunt,  ne  blasphemarent ,  sicut  orat 
istus:  paier  sancte,  serva  eos.  Vides  quo- 
\o  obscuret  misericordia  omnia  peccata. 

5.  Sputum  est  haud  dubie  verbum  ,  quod 
ldo  sordet  et  abominabile  videtur.  1  Corinth.  1. 
(Finitur  hic  pagina,  videtur  vero  alia 
isse.) 


253. 


(fere  25.  Aug.) 


G.  Spalatino. 


p  Es  autographo  Melantb.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  66. 
ASTTH.  OfEIt.     VoL.  I. 


D.  Georgio  Spalatino^    suo  patrono. 

(Spalatinus  adscripsit  ann.  1.5.2.3.) 

O.     Scis,  quam  varie  distringar,    mi   Spalatine, 
quo  fit,    ut  nonnunquam  officium  extraham   vel 
nolenti.      Qaare  boni  consules,   si  serius,   quam 
volebas,  meas  literas  acceperis.     Scripsi  de  locis 
istis,  quae  sentio ;  sed  brevius,  quam  res  poscat, 
quod  opiner,  indicem,  non  commentarium  a  me 
exquiri.    Alioqui  certe  gravissimae  sententiae  sunt, 
quae  amplitudinem  gratiae  Christi  clare  nobis  ob 
oculos  ponunt,    et  haud  scio    an   verbis  adsequi 
quisquam  possit.      Debemus  romnino   benignitati 
divinae,    quod  Evangelium    rursus  .ostendit  xols 
vrimois.     Est  huc  aliatus  Hutteni  libdlus  *) ;   D. 
Martinus,   opinor,  misit  ad  te;  nihil  nisi  mera 
Gvxo(pavT,ia.       Tametsi    nonnihil    hanc    causam 
laeserit  Erasmus,  tamen  aequum  fuerat  dissimu- 
lare;  certe  Hutteni  nihil  retulit,  tam  acerba  ora- 
tione  invehi  in  hominem  grandem  natu  et  bene 
de  studiis  meritum.    Sed  quid  dicam.    Mala  mens, 
malus  animus.     Nos  invidia  oneramur;    ipse  in- 
terea  oblectat  se  fortasse  in  ganeis.      Vulgarius 
adhuc  penes  me  est.     Sic  enim  D.  ab  Hassensteyn 
voluit.     Vale. 

Philipp. 
Vidi  Vulgarium  de  his  locis,  sed  nihil  est, 
quo  magnopere  iuvari  possis.      In  Mar.  de 
digitis    XqiOxov    phatur  (profatur?).       Scis 
quem  digitum  Dei  vocet  scriptura. 


No.  254. 


23.  Aug. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  3. 

Ioachimo  Camerario  Bambergae,  S.  D. 

Amanter  fecisti,  mi  Ioachime,  quod  per  bibliopo- 
lam  lohannem  illum  Lipsieum  me  salutasti. 
Mirum  est  quam  cupiam  scire  satisne  feliciter  et 
ex  animi  sententia  omnia  cesserint  iter  facienti. 
Certe  nos  tibi  optime  precamur ,  optamusque ,  ut 
nisi  periculi  metus  te  detinuerit,  sv  fioa%£Z  redeas. 
Paumgartnerum  salvum  esse  volo.  Nondum  vi- 
deo  illi  huc  maturandum  esse  iter.     Hodie  certo 


*)  Hutteni  „expostu)atio  adversus  Erasmum.'' 

40 


627 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1523. 


62* 


accepi,  enm,  quem  dixere  nuper  cum  adesses  mor- 
tuum,  adhuc  superesse.  Quid  dicam?  qud  mc 
vertam?  nostro  periculo  furit.  Quanta  nos  invi- 
dia  onerat  apud  omnes  bonos?  et  provocat  Kras- 
mum^  in  nos  ut  videtur  vehementius  saeviturum, 
quam  in  illum  nvQtpoyov  *).  Vale  inVot^to  no- 
stri  memor.  Pridie  Bartholomei ,  anno  XXIII. 
Fuchsis  me  commenda.  Fratri  nomine  meo 
optime  precaberis.  Commendabis  hunc  nostrum 
Silesium  et  Paumgartnerum. 

Philippus. 


No.  255. 


24.  Aus. 


Oswaldo  Uliano, 


■f   E  cod.  Hummelberg.  Monacensi    p.   (18 b,    descripta    a 
Clariss.  Mujfat. 

V 

Philippus     M  elanchthon     Qsvaldo 
U  liano  Ravenspurgensi  suo  S.D. 

Qnid  est,  Osvalde^  quod  tam  pertinaciter  siles? 
Cupio  et  de  tuis  rebus  omnibus  et  deHumelbergio 
certior  fieri.  Hultenus  nos  magna  invidia  onerat, 
quod  in  Erasmum  eiusmodi  y^aq^rjv  edidit,  quae 
merito  bonis  viris  displiceat  **).  Nam  quod 
Capnionem  tuetur  vides  quam  sit  ridiculus.  Et 
Lutheri  causam  suscipit,  quasi  vero  huicunquam 
patrocinio  alieno  opus  fuerit.  Utinam  melius  con- 
suluisset  Huttenus  et  suo  honori  et  nostrae  causae. 
Iam  hoc  accedit,  quo  magis  nos  invisos  faciat, 
quod  et  Lutheri  et  meum  nomen  in  fronte  libelli 
depinx.it,  quasi  vero  Hutleni  /aaviav  probemus 
nos.  Vide  quid  sapiant  ol  iptvdo&eoloyoi,  et  haud 
scio  an  ineptiores  sint,  qui  impulerunt  Huftenum. 
Tu,  si  quid  potes  apud  Humelbergium ,  fac,  ex 
meis  iiteris  et  ipse  et  alii  intelligant,  alienissimos 
esse  nos  ab  Hutteni  consilio.  ^AyatQog  svvota 
ovdsv  i%&Qag.  Scin '  hoc?  Tametsi  arbitror, 
nihil  minus  mirari  Huttenum  quum  Martini 
dogma,  quod  cuiusmodi  professorem  requirat  tu 
non  ignoras,  cui  cordi  pietas.  Omnino  cura,  ut 
nomen  nostrum  tueare  apud  Ilumelbergium.  Vale, 
iv  zfi  fiayrolojuaiov.  Nisi  mox  redis ,  cura  ut 
rescribas.     Vuittenbergae  M.D.XXIII. 


*)  Hutfenum  forlasse  inlelligit.  C.  W.     Utique  Huttenum. 
**)  V'id.   de  Hutteni  scripto  quae   diximus  ad  epist.  ad  Spalat. 
(I.  3    Iul.  h.  a.  missam. 


No.  256. 


24.  AJ 


Ii 


Iustus  lonas  ad  Pi\  Electorem. 

■{•  Ex  autographo  Ionae  inTabul.  Vinar.  Reg.  O.  Fol.  104.  - 
Quanquain  Ionae  epistolae  et  iudicia  hic  non  colliguntr 
tamen  hoc  iudicium,  quia  ad  hisloriam  de  abrogata  miJ 
Pontificia  pertinet,  neque  unquam  ?  quantum  scim 
edilum  est,  hic  adiicere  placuit.  Argumentum  epistc 
paucis  narravit  Seckend.  hist.  Luth.  p,  275. 

£)em  £)urdjl.  f)od)Cjeb.  ^urften  unb  £errn,    §ei 
§  r  t  e  b  r  t  d)  e  n  —  Gtyurfurften,  §er$ocjen  ju  <£ad;fen  j 

SefuS. 

©urd)iaud;ticjtf  er ,  f)od)geborner  fjurft.    (Ew.  Gtyf.  I 
ftnb  meine  untetttjdnicje  gefyorfame  JDicnjic  juoorn  1 
rcit.    ©ndbicjjter  Spen.    Stacfybem  je|t  ju  unfrer  31 
burd)  cjrope  reicfye  ©nabe  ©otteg  ba%  f;eil.  ©t>atige(i«| 
unb  ®otte3  SBort  f)ier  $u  SBittenberg  enblid)  nad)  fo 
9Jlenfd)cntcfyre  rctn  unb  lauter  an  Sacj  fommen, 
©ott  bcr  Spm  bte  2et)ce  burd)  ben  einicjen  SJcenfdjen  j 
tn  brei  ober  oier  Safjren  fo  ftarf  unb  frafticj  in  1 
$er$en  cjecjeben  unb  fo  roeit  auSgebreitet,  bafj  je  aj 
roofyt  mit  SSernunft  cjar  nat;e  follte  ju  merfcn  femt,  § 
e§  ®otte§  SBort  unb  SBerf,   unb  fcin  9ttenfd)enn>< 
femt  mupte :  l;abc  td) ,  aB  mir  ©ott  biefetbc  SBatjrtye", 
aucf)  £u  erfennen  gecjeben,  oft  wittenS  cjel;abt,   etlid 
drgerticfye,  greutid;e,    ungotttid>e  SJftfibrducJje ,  fo 
unfrer  (StiftSfird;e,  bermid)  (Sro.  @f;f.  ©.  unmurbicjj 
einem  3Sorftet;er  gefe^t,    nod)  oorfjanben  femt, 
mcine  SSerantroortuug  oor  ©ott  unb  aud)  oor  (Ero.  Gj 
©n.,  ftrafS  nicberjutecjen  unb  ab^uttjun.     2(ber  m 
tjat  bi§t)er ,  fonberlid)  ta  ber  alte  Ded)ent  nod)  cjelei 
mit  benfetben  cjebuttcn  fotdjer  SKtpbrducfye  etlid;en  ®d)' 
d;en  eine  jeittancj  bienen  muffen.    ©a^u  t)aben  roir 
ter  [im  S^ucfen]  @ro.  Gfyf.  ©nabcn  nid)t  cjern  fo  ettei 
Sreuerung  «orgenommen,  unb  t)at  un§  fonft  aud)  j 
mangett,  ba  eS  un6  je|unb  atten  ^ucjleid)  am  meijten 
gebric^t,  bap  ftct)  ©ottcg  ©ad;cn  niemanb  gern  mitSr 
annimmt ,  benn  man  mup  cjemcinicjlid)  bei  ber  2Belt  tr 
atler  t;ot)er  SScrnunft  oerbienen  Unbanf,    mcntt  ($t 
cjibt ,  ftd;  feiner  Sad)en  t)er^id)  anjunet^mcn.    <§o  at 
D.  Martinus  Luther,  nad)  ber  ©nabc,  bicttjm  j 
cjeben  tjt,  neuttd;,  mie  an  (Ero.  6t;f.  ®.  cjctanget,  u 
berl;atbcn  erinncrt,  unb  unfrer  ettid;en  bic  ©eroiffen  ctt 
cjenucj  cjerutjret,    bitte  id)  auf§  untertljdnicjjtc ,    @ 
Gtyf.  (S.  mollen  biep  folcjenbc  mein  SBebcnfcn,  fo  ju  1 
quemer  SCenberunrj  fotdjcr  SWtpbrdud)c  cjcrcidjcn  fott 


*J  eutfjer. 


59 


EPISTOLAKUM     LIB.    III.     1523. 


630 


dbiglid)  t?emer;meit,  uttb  biefer  ^acfye  buvd)  bie  ©nabe, 
©ott  @.  Gl)f.  ©.  *oevliet>en ,  roeiter  nad)$ubenfen. 

Unb  erftlid),  ©ndbigfier  «fperr,  barfS  je  fehteS 

enfdjen  ober  f  einer  -ftreatur  im  ,£)immel  ober  auf  (S"r* 

Ji  Urtt)eit§,  fonbern  roir  ftnbS  je  geroip,  ©ott  2ob, 

B  roir  ba§  lautere/  reine  2Bort  ©otteS  unb  @oange= 

]m  t)aben ,  roie  e§  ber  §err  (5t)riftu§  felbjt  ge^vebigetj. 

t  e§  $>etru§  unb  ^auluS  fetbjt  geprebiget  unb  gefd)rie= 

]t  l)aben ,  unb  ftnb  je  burd)  bie  ©e^unge  [<Sprad)e]  tje* 

ifd)  unb  grted>tfd> ,  bie  ®ott  bar^u  eroffnet,  roieber= 

\  $u  f  tarett,  eittfaltigen,  geroiffen  SSer ftanb  ber  <Sd)rift 

Jnmen.     2Bem  nun  ©ott  gibt,  ba§  SBort  rein  unb 

iter  autjorett,  t?ielmel)r  roentt  er  e§  in  (bem)  «fpei^en 

oecft,  bem  r)at  er  roarlict)  ein®rofsec>  gegeben.    £)enn 

ift  ein  t)ot)er  ttjeurer  <&$)&% ,  baburd;  ©ott  feine  (Sr= 

intttip,  ©eift  unb  aUe  geiftlicfye  ©aben  unb  SSerftanb 

bie  #er$en  gibt.      £)arum  fo  preifet  unb  lobet  ber 

oftel  $>aulu§  bafTelbe  fo  grop  unb  l)od)  im  3Cnfancj 

)(Eingang  attec  feiner  (Epijteln,  aB  1  @or.  1.:   id) 

nfe  meinem©ott  allejeit  euerntt;atbett, 

f  it)r  fe»b  burd)   if)tt    an    alten  ©tucfen 

id)  gemadjt  an  atlerlei  SBort  unb  an  al* 

:tei  ©rfenntnip.     Unb  im  $pf)ilippern  aud)  am 

:en:  id)  banfe  meinem  ©ott  in  alle  eurem 

bett)  fur  eud),  unb  tr)ue  ba§  ©ebett)  mit 

eubett,  bap  it> r  fommen  fet;b  in  ©emein  = 

aft  beS  (Eoattgelii.     ^anbelt   nun  rour^ 

5 1 i cf>   bem  (Soattgelio,   unb  laffet  eud)  in 

nem  2Beg    erfdjrecfett    fott    ben    SBiber^ 

tyertt. 

Sa  fdjroer  ifte>  gugegangen  atlejeit  in  ber  SBett,  bie 
te  Mjre  unb  ba$  doangetium  aufpbringen,  unb  roie 
offenttid)  fer)en  am  2i'r>oftel  ^aulo ,  ba$  er  l;cftig  roi= 
falfdje  £et)re  Ijat  fed;ten  mujjen ,  erj>e  er  ba&  (Soan= 
lum  in  einem  SMf  r)at  aufbrad)t,  atfo  l;at  er  nid)t 
ntger  f  dmpfett  mttffen,  roenn  e§  etroa§  aufbrad)t  roar, 
\  es>  fatfdje  fiefjrer  nid)t  roieber  unterbrucf ten.  £)enn 
er  §err©ctt  unb  ba&  Soancjetium  ift  etn  ®ajt  in  ber 
tt-  ber  Seufet  ijt  SSirtt),  §err  unb  ^urjr  ber  SBelt, 
it)n  bie  ©d)rift  nennet,  Ioh.  XII.  XIV.  unb  XVI. 
!  Ephes.  ult.  £)a£  erfdjeinet  aud)  baran  root;l,  bap 
ar  ©otteS  Sad)en  bie  SBelt  \)erad;tet  unb  nid)t  an= 
vmt,  unb  bap  fein  Siegiment  fo  ftarf  in  bcr  SBelt.bei 
©otttofen  cjet)et. 

2)arum  aud)  batb,  roenn  t>a&  SBort  ©otte§  t)er= 
:cjucfet,  braudjet  «Satan  feine  ^raft,  unb  allc^  roa§ 
\),  ftug,  reicr;,  gemalticj,  fromm,  unb  nad)  8$er= 
nft  r^eittg  ift,  reijet  er  barroiber,  unb  fleipigt  fid)  fon= 
lid) ,  ba§  fein  2tnfd)tacj  einen  Sd)ein  unb  ^etticjf eit, 
:r  je  eine  fc^one,  t)ot)e,  feine  SSernunft  I)aben,  alfo 


bap  er  aller  SBett  nicr)t  ungteid)  ift,  feine  2Cttfd)Idcje  unb 
Sucfe,  olme  ben  ©eijt  ©otte§  ^u  merfen  ober  oerjleljen* 
bentt  er  oerftetlet  ftcr)  oft  §um  Sncjel  be§  2id)t§  2  Sor.  11. 
£)err;alben  Rom.  ult. ,  ua  ber  2l'pofteI  t>on  feiner,  be§ 
©atan§,  r;6d)ften  ^uttft,  ben  9^ettfd)ettler;ren  unb  ^)ei= 
ligfeiten  cjeroantet  I)at,  unb  abermat  ancje^ocjen,  bap  er 
ftd)  frcuet  iljreS  ©eI;orfam§  unb  Bunel;men§  am  (S»an= 
cjelium,  munfdjet  er  il;nen  uttb  facjet:  ber  ©ott  beS 
§riebett§  jertrete  bett  ©atatt  uttter  eure 
^upe  ttt  ^urgem. 

©o  bentt  t>a&  (Soancjetium  einett  fold)en  ftarf ett  SSi= 
berfadjer  I)at  in  feinem  2iuffommett,  5Eittet  unb  (Snbe, 
unb  ettteS  cjropett  gottlidjen  Berftanbee>  bebarf ,  bap  eS 
eitte  f (eine  3,nt  l)eroorbltcf et ,  fo  banf en  roir  bitlicj  @ott 
ubcr  feiner  unau§fpred)lic^en  ©abe  alle,  benen  ba  roi^ 
berfdljrety  ba$  Soancjelium  lauter  unb  rein  gu  t)6rett* 
£)etm  (51;riftu§  l;at  felbjt  gefacjt ,  eS  roirb  bie  3eit  f om- 
mett,  ba$  il;r  roerbet  becjet)ren  gu  fel)en  cinett  Sag  be3 
9Kcnfd)en(Sol)n§ ,  ba§  ijt  bc§  doangelii,  unb  roerbet 
il)n  nid)t  fel;en.  SBie  nun  ber  7tpo[Ul  feine  £ef)re  unb 
ba$  ©oancjeitum  al§  einett  gropen  tljeuern  B6)a^  aUenU 
l)albett  preifet  unb  lobt ,  alfo  roarnt  cr  aud)  aufS  fleipig^ 
fte,  ba$  man  ftd;  fe  »or  2fercjernip,  fonberlid)  t>or  2Cer= 
cjernip  ba§>  ber  2er;re  flraf§  etttgecjett  fet),  tjuten  roolle. 
2)amit  ntan  bie  reid;e  ©ottesgnabe  nic^t  umfonft  em^ 
|)fal;e,  2  Cor.  VI.,  unb  Phil.  1.  alletn  l;anbelt  nur 
rourbigtid;  bem  (Eoancjelio. 

©o  tragen  nutt  (Sro.  61)f.  ©.  SBiffett ,  bap  roir  il;r 
itt  »origett  Seitett,  bie  ber  3eit  ber  2Tu§fd)up  t>on  ber 
Unioerfttdt  genennet,  alfo  etlicl)e  ^ergernijfe  unb  SHlifc 
brdud)e  itt  ber  ^)farre  abgetl)an,  ein  35ebenfen  ber  9Ref- 
fen  l;alben  @.  61)f.  ©.  sugefd;icf t ,  barauf  biefelben  $Rfc 
brdud)c  Ijernad;  abgcfc^afft.  ©erfetbigen  gleidjen  nutt, 
gndbicjftec  ^)err ,  gel;en  \?iel  auf  Ijeuticjen  Sag  ftdrfer, 
benn  fie  in  ber  ^farre  gegangen ,  in  uttfrer  ©tift§fird)e 
ttdmlicl)  bap  ro6d;entlid)  au&  einer  gefe^tett  unb  t?orge= 
fcljriebenen  ^Drbnung  etlid)e  Stteffett,  bei  XXX  uttge^ 
fdl)rlid)  ober  mer/r ,  geroip ,  au§  ?)flid)t  muffen  gel)a(ten 
tx>erben,  bte  bentt  gemeintgticl)  Sapellane,  SSicarien,  bie 
fonft  roillig  [t)on  freieti  ©tucfett]  nid)t  cetebrircn  [oa& 
2Cbenbmal;l  geniepett]  rourben,  Ijaltenj  ba$  id;  attberea 
9)cange(^  gcfdjmeige. 

S)ieroeil  benn  ba§  l;od)rourbige  (Sacrantent  unb 
Sefiament  unfer§  ^)errn  Sefu  (§l;rifti  unb  bie  reid)e 
©nabe  unb  Sufage  »on  SSergebung  ber  (Sunbett  fammt 
bem  tl)euent  «Sicgel  allein  benett  ift  eingefe|t  unb  burd)S 
eoangelittm  angebotl;en,  bie  ba  unterfd;eiben  ben  fieib 
be§^)errn,  fur^  bie  iljre  <Sunbe  fut)len,  ein  befturateS, 
armeg,  bebrdngte§,  dngjtlidjeS  ©eroiffen  Ijabett,  mit 
it)rett  (Sunbcn  jefet  f dmpfen ,  an  ba§  SBort  ber  S^evtjei^ 

40  * 


/ 


631 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1523. 


fhtng  f)aben  angetjoben  gu  gtaubett,  unb  alfo  mit  einem 
Srnfr,  ber  attein  benett,  bie  if)n  erfafyren  fjaben,  be= 
lanttt  ift ,  ber  reidjen  ©nabe  unb  SeftamentS  oon  $er* 
jen  frof)  roerbett,  bem  §errn  ^tjvifto  fur  feinen  &ob  mit 
greuben  banlen:  fo  iji§  nid)t  moglid),  bafj  nid)t  mit 
ben  georbneten  Stteffen,  bic  oft  faft  rotjett  Seute,  gebrun= 
gen,  unb  of;ne  3erfd)(agung  if)re§  ©eroiffenS,  ot;ne 
2)urft  ber  ©naben,  f)atten,  ein  fdjrecf lidjer ,  greulidjer 
W$ braucf)  unb  ©otteSldfterung  gefct)ef)e,  mie  1  Cor.  XI. 
ju  merlen,  unb  Doct.  SftartinuS  2utf;er  oon  ber 
Sfteffe,  bem  neuen  Seftament  unb  babpfonifdjer  ©efdng^ 
nip  ganj  llar  ermeifet. 

Ueber  benfefbett  Sttipbraud),  ber  benn  ber  grofjte 
ift,  ftnb  etttd;e  ©efdnge  unb  ©ebetf;e,  at§  Vigilien  fur 
bie  &obten ,  bergteid)en  etticfye  ©efdnge  oon  ber  Sttutter 
©otte§,  bie  f;aben  gar  leinen  ©runb  in  bev  ©cfyrift. 
£5ie  anbern  (Stucle  unb  2trtilel  merben  f>ieu  unten  unter 
ben  SSorfcfyldgett  ber  SSefferung  eu^dt^tet  unb  ange^eigt. 

<Ctt  biefen  9ttipbrdud)en  nun,  cjndbicjftcr  §crr,  fo 
t)ier  neben  bem  reinen  (Soangetio  fo  ftarl  gef)en ,  drgem 
ftd)  fafi  oiet  ©eroiffen ,  roie  mir  fjier  tdglid)  f)6ren  oon 
^remben,  fo  fyerlommen,  ba£  aud;  Doct.  Siflartin 
am  meiftett  bewegt.  2Cnbre  t>ot>e  ©ttfte,  ba  man  fur 
roafyr  roeif ,  baf*  leine  Setjre  nod)  <Sd)rift  nod)  djrifttid) 
SBerl,  fonbern,  bap  id)  auf§  getinbefte  baoon  rebe,  eitel 
fauter  SRuf iggang  unb  bie  f)6cf)fte  Unjudjt  offentfid;  gc- 
trieben  roirb,  mifbiettyen  [rjanbeftt  entgegett]  tjierburd) 
greulid)  bem  (Soangetio,  fd)u|en  baburd)  ifjre  W\fc 
brducfye,  unb  gef)t  atfo  ba§  iergerttifs  roeiter,  unb  tf;ut 
grofkrtt  ©djaben ,  benn  iemanb  gebettlet.  £)a£  alfo  ju 
oerf)utett,  unb  bieroeit  (5f;riftu$  fetbft  unb  spautuS,  ber 
tfpoftet,  fo  tjod)  ttor  bem  2£ergewifj  nxtrnen,  rootten 
roir  biefe  d)rifitid)e  2Cenberung  mit  gottficf)er  «£>utfe  be* 
ftetten  unb  madjett. 

^ur  ba&  ©rfte  fottte  bie  SJletten  roie  fte  je^unb  tft, 
aber  nur  mit  breien  ^Pfatmen  unb  ben  laudibus  bteiben, 
bod)  baf*  man  fur  bie  ^eitigen  =  £egenben/  ba&  juoor 
aud)  einem  jeben  ^riefter  unb  6t)or  fret  gemeft,  Cection 
au§  bem  Zext  ber93ibet  net;me,  unb  nad)  bemTeDeum 
fottte  eine  Section  au6  bem  alten  £eftament,  5D?ofe  ober 
ben  $Propt)eten,  burd)  mid),  ober  roer  ba^u  uerorbnet, 
getefen  merben. 

3um  2Tnbern,  anftatt  ber  (Sefdnge,  fo  t>on  ber 
^eiligen  ^)utfe  unb  S3eftanb  ot)ne  atten  ©runb  ber 
©djrift  tauten,  fotten  Sottecten  unb©efdnge,  bie  oon 
©otteg  »§utfe  aUein  tauten ,  genommen  merben. 

3um  £)ritten,  bie  SSefpertt  unb  (Somptet  fotten 
aud)bleiben,  voie  fte  je^unb  feinb,  uttb  nad)  ber  S5efper 
foll  man  eine  Section  beS  neuen  £eframcnte>,  einen 
@t?angetiften ,    ober   epistolas  Pauli  tefen,    unb  mit 


^leip  au^tegen,  beutfd)  ober  (atetnifd),  barnad)  b 
mirb  fuglid)  fenn. 

3um  SSierten,  fotten  atte  (Seetmeffen,  atte  geort 
nete  gemiffe  SJleffen ,  um  obattge3eigte§  greutid)e§  %ft 
braud)§  mittett,  ber  ttt  gebad)te§  Doct.  9)Jartitt§  93» 
d)ertt  genugfam  ange^eigt,  unb  ob  e§  nott)  meiter  n>« 
len  anseigen,  abgettjan  merben,  unb  am  (Sonntagc 
auc^  attbern  ^eiltgen  ^eiertagen  fott  eine  Sdeffe  get)al 
tett  merben ,  ba$  ba  communicirtett ,  bie  ba  roottten. 

3um  ^unftett ,  fottte  ber  Iteitte  6t)or  in  bett  grofjei 
gefd)tagett  merben,  ber  aud)  gar  barauf  geftiftet,  bai 
sfilavia  eine  Sttittlertn  fet) ,  fo  bod)  (S^riftu§  attein  bf 
SJltttter  ift.  @§  t)at  bcr  t;eilige  ©eift  mot)t  juoor  gt 
fetjen,  ba$  mir  be§  ©|?rud)§  oergeffen  murben:  caA 
non  prodesl  qulcquam.  £>arum,  fo  er  ein  ga 
S3ud)  nid)t  um  beffetben  S^enfdjen  mitten ,  fonbern  u«|i 
be§  Gfoangetit  mitten ,  ba^u  er  fonbertid)  t>ot?e  gebraua)! 
al§  bie  Acta  Apostolorum,  oon  bem  ipoftet  3?auto  1 
fd)rieben,  tjat  er  itt  atten  (Spiftetn  ber  3tpofretn,  be|f 
Sungfrau  SKaria  laum  einmat  auf£  lur^efle  in  ©atoji 
tern  gebadjt.  ^dtte  ber  S^arienbiettft  fet)n  fotten , 
2£poftel  murben  e§  aud)  Qcba6)t  t)aben.  2tber  fte  felb| 
im  Magnificat  meifet  un§  oon  ftd)  auf  ©ott  unb  (Stjri 
ftum.  Um  ben^^riftum  tjiS  attein  itt  ber  gan^en  Sdjrij 
gu  tt)un. 

3um  ©ed)§tett ,  fottte  man  auffefjen ,  ba$  bie  $ 
fottett  ber  $ird)ett  nid)t  fo  mupig  gingett,  fonbertt 
birten,  lein  ungefd)iclt  unjud)tig  Seben  gebuttet  o 
getittett  murbe,  aucr;  lottttte  matt  ber  ^)erfonen  nad) 
jefcigett  2(bfterbett ,  mie  e§  @n>.  6t)f.  (8.  gef dttig ,  meni 
ger  mad)en. 

3um  (Siebenten ,  fottte  ba3  ^rdfentgetb ,  fo  oot 
bem  ju  SSigitien  uttb  ©eetmeffen  gereid)t ,  nutt  benett ,  bi 
itt  bie  gemeine  Section  gtttgen ,  tdgtici)  gereid)t  merber 
mie  t>a$  @.  (5t)f.  ©.  murbe  fur  gut  auf  bie  ober  anbr 
SBege  anfefjett. 

3um3td)ten,  fottten  bie  ^meett  m6d)entlid;en  tyvw 
cefftonen  Corporis  Ghristi  uttb  <St.  2Cnnenbilber  tragel  i 
aud)  abgetjen.  6in  circuitus  am  (Sonntage  fottte  ^ 
meil  bteiben. 

Urfacfye  biefer  SDrbttung. 

^ur§  ©rfre  fdjreibet  ber  3fpofret  1  Cor.  XI 
waS  eine  d;rifttid)e  ©emeine,  roenn  fte  jufammenlo 
(A5ott  ju  bienen,  oornermttid)  tt;un  fott  unb  fr>rid)t: 
oft  al&  it;r  jufammenf ommet,  fo  \)at  M 
jegtictjer  einett  Spfatm,  er  fyat  etne  2et;re 
unb  lafit  e6  atfe§  gefd)et)en  jur  Sefferutff 
ber  ©emetne.  Sie  @orintt)er  ^atten  aud)  etne: 
eignen  (SotteSbienft  angenommen,  unb  bett;eten  tn  be 
SSorfammfung  unb  tafen  f)er  $)fatmen  mit  mandjert» 


35 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1528. 


634 


jmtgen ,  legten  aber  nid;t6  au£.  2)eS  ©otteSbienfteS, 
■ie  aucf)  beS  jefcigen  ©efattgS,  roar  niemanb  gebeffert, 
!p  roarb  niemanb  getef;rter  ober  oerftdnbigcr  in  djrifl- 
jjer  2ef)re.  £)arum  firaft  er  fte  f)art,  unb  faget  in 
•mfelben  (Saoitet,  roetttt  ein  iak  ober  Uttgfdubiger  un= 
r  tfjre  SScrfammfung  fdme,  ber  mod)te  benfen,  fte 
dren  wie  unftttttig,  unb  rtd)tet  ifmen  nun  eitte  recfyte 
!t|licf)e  £)rbnuttg  att;  fur  ba$  (Srfie,  bafi  etroaS  foll 
:rgelefen  roerben  auS  ber  I;eit.  (Sd)rift;  jum  2Cnbern, 
ip  ba  einer  fei;n  fotlte,  ber  ba$  ber  ©emeine  unb  bem 
>aufen  auSlegte  unb  erfldrte  ;  fur  ba$  SDritte ,  bafi  ba 
urbe  ein  furj  gemeitt  [gemeinfd)aftlid)]  ©ebetf)  getf)an. 
)iefe  Drbnung  f)at  nun  bie  f)of)e  SDcajeftdt,  ber  fyeilige 
kift,  gemadjt;  bie  roirb  geroip  aucf)  red)t  gut  unb 
dcf)tig  nu|e  fentt.  25arum  aud; ,  ba$  [roeit]  fte  red)t 
&|  ift,  roie  bee>  beitigen  ©eifteS  SSoff  aud)  roof)t  batb 
erfet,  barum  f)at  fte  aucf)  ber  Seufef  nid)t  tattge  taffen 
[eiben,  fonbern  fo  oiel$ittbcrfpiet,  (Sittgen  unb  ^tin- 
m,  bafur  eingefufyrt.  £>b  fte  nun  roofyt  fur^  unb  ein= 
tttig  ift,  fo  ift  fte  fe  f;unbert  taufenb  Sftal  nufjer ,  unb 
jr  baf)in  geridjtet,  ba§  SBort  ©otteS,  baran  cS  gar 
ttb  gan$  gefegett,  gu  tretben  ttnb  ben  ©laubett  ju 
drfen. 

£)te  2Cpoftetn  oermafmett  nid)t§  fo  fjeftig  atS  ba§, 
ifs  man  ba§  2Bort  ©otteS  treibe,  uttb'baffelbe  treutid), 
uter  unb  rein ,  ftetS  aftejeit  prebige,  fefjre,  oermaf;ne. 
5ie  f)aben  mof)t  gefefjen  al&  geifttidje  2eute,  t>a$  f)ier 
i  be»  SeufefS  $Rci<5)  baffetbe  unfer  (Scfyroert  ift,  Eph. 
lt.  Unb  ift  rounber ,  bafj  (Satan  fo  roeit  bte  fiaroen 
e§  $teibett6  unb  (ScfnnucfenS,  £ird)en  =  (Slaufen  (?), 
autenS,  fjat  fonnen  aufbringett,  fo  fte  bod)fo  gar  fein 
frempef  ber  ©d)rift  f)aben.  ^)dtten§  baran  gefegen 
a§  cf)rifttid)e  SSefen  unb  Ceben,  fo  murben  e§  bie  tfpo- 
etn  aud)  mof;t  fo  fletfjig ,  af§  fte  ba$  3Cmt  be§  SBortS 
efof)ten ,  cjefd)rieben  unb  befofjfen  fjaben.  Unb  ift  alfo 
ar  unb  aan§  am  ©lauben  unb  SBorte  ©otteS  gcfegen. 
[ffo  f)aben  aud)  affe  $ropf)eten,  aB  Serem.  VII  ein 
frempel  ift,  »om  SJertrauen  be§  dupertidjen  @otte§; 
ienfte§  auf§  SSort  ®otte§  unb  ba§  ©efe^,  ba§  burd; 
en  ©fauben  erfttffet  mirb,  gewcifet.  TCIfo  ft'ef;et  man 
it  ©eftd)ten  ber  '2t>cftefn,  mie  $)au(u§  tn  eine  (Stabt 
ommen  ift,  ifH  ba6  (Srfte  gemefen,  ba§  SBort  ju  trei= 
en,  in  (Sdmxmcj  jtt  bringen,  ju  (efjren,  ju  oermaf)= 
en.  S)erf)albcn  oermafjnt  er  aucf)  fo  f)od)  unb  fleipicj 
'itum  unb  Timothenm ,  baf  fte  anf)atten  fur  unb  fur, 
el)ren,  unterroeifen ,  t)ermaf)nen  fotlen,  unb  ber  2fpo= 
Het  ^etruS  atte  ^)irten,  bap  fte  bie  ^jeerbe  roeiben  fotlcn. 
itber  roir  fjaben  bi6f;er  getfjan  roie  jener  9carre  fagt: 
oaS  burfe  man  un$  fo  oft  prebtgen,  finb 
otr  bod;  (Sbtiftcn,  unb  t>a&  gropte  tiegen  taffen, 


unb  mit  ^inber  =  unb  ^uppenroerf  umcjancjen.  SBenn 
ber  3(poftet  |e|unb  f dme ,  rourbe  er  un6  oiet  mef;r  toll 
unb  fyonfyt  f)a(ten ,  fo  er  bie  (Sorintfjer  nm  oiet  teicf)tere 
@ad)en  fo  fcfjarf  gefiraft  f)at.  ©oflte  bocf)  ein  roett? 
ffuger  unb  oernunftiger  S^enfcf)  fdjtiefen,  roie  aud)  bie 
SSaf)Ien  [2Bctfd)en]  ^uoor  oft  getf)an  fjaben,  ba$  ber 
|e|ige  ©otteSbienft  finbifcf)  fenn  mupte,  jener  (Sdjimpf, 
unb  bicfer  apofrofifd;er  erft  (Srnft  fep. 

S)iefe  £)rbnung  nun,  gndbigfter  ^urft  unb  ^>err, 
nad;  ber  (Sdjrift  affo  gefrellt ,  rourbe  aud)  bei  ben  SBi= 
berfadjcrn,  fo  biefe  £e^re  fur  fe|erifcf)  fjaften  roollen, 
fur  feine  fonbertidje  ungeroof)nfid)e  Sfceuerung  roerben 
angefefjen.  £)enn  e§  f)at  ber  fjeit.  ©eift  biefen  6ffcnt= 
ticljen  SKipbraud)  ber  5D?effcn  burd;  etlicfje  einfdttige  §cr= 
jcn  atlejeit,  ef)e  aucf)  bie  £ef)re  unb  ba§  ©oangefium  an 
£ag  f ommen ,  angefocfjten ,  bafj  oft  fromme  ileute  ge= 
fagt;  o  ber  armen  2Cnbacf)t,  bie  unfer^)far  = 
rer  unb  Spriefter  f)at  tn  feiner  SJceffe.  Unb 
ift  aucf)  nun  fo  roeit  geprebiget ,  au§gefcf)rieben  unb  in 
bie  §ergen  gegangen,  ba$  gar  naf)e  fein  2)orf  ober 
(Stdbttein  fo  ftetn,  aud;  in  fremben  ^urftentf)umen ,  e6 
fjabe  oict  SJceffen,  S5otioen  unb  anbre  taffen  abgefjen. 

Unb  ob  f)ier  gefagt  rourbe,  roir  rodren  ber  ffeinfte 
^)auf  ber  G^rifrenf)eit,  fo  f;at  bod)  bem  ©oangetio  afle-- 
jeit  ber  f leinfte  ^)aufe  angefjangett ,  uub  roirb  aud)  roof)l 
fo  jugefjett  bt§  jum  (Ettbe  ber  SBett,  uttb  fott  bacum  bie 
gotttidje  2Baf)vf)ett  nicf)t  oerad)tet  roerbcn.  S)enn  roenn 
man  tange  umge!;et,  fo  mu^  bod)  ein  jeber  in  feinem 
§ergcn  inmenbig  burd)  ben  f)etf.  ©eijit  beffen  geroip  roer= 
ben,  ba$  er  fpredjett  fonne,  ba§  ift  ®otte§  SBort  unb 
SBaf)rf)eit  unb  anbreS ,  roentt  gteid)  ^aifer ,  £6nige  unb 
atte  (Enget  baroibcr  mdren.  @onft  rourb  er  in  ber  £o= 
beSftunbe ,  roentx  er'§  oon  bem  Seufel  ert)atten  fott ,  nid;t 
beftefjen.  tftfo  mar  Stoaf)  Genes.  VI.  VII. ,  obroof)! 
bie  gan^e  SBett  roiber  ifjn  unb  feine  ?)rebigt  roar ,  unb 
fein  mit  feiner  3Crcf)en,  al§  eitte§  ttdrrifd;en  ©ebdubeS 
fpottete,  in  feinem  ^jerjen  burcf)  ben  ©fauben  gemif, 
baf  feine  $)rebigt  ©otte§  Sort  rodre.  (§3  mup  oor  ber 
SJerttuttft  fleitt  unb  gertng  2Cnfef)en  f)aben,  rooburcf) 
unfer  ^)err  ©ott  rotfl  roa6  au§ricf)ten.  SBeldje  mdd)= 
tige  grope  2Berfe  fyat  ©ott  getf)an  burd)  ben  eitttgen 
SJcenfdjctt  5)aufum.  SBefcf)  grop  unbegreiflid;  2Berf 
bet  ber  SSernunft  fjat  er  burcf)  9)cofen  f)ittau§gefuf)rtj 
barum  aud)  9)fofe§,  ba  e§  if)m  unmoglicf)  bunfet,  bafj 
e§  nicfjt  oermutbfid)  roar  Ui  tfjm  nacf)  SSernunft ,  bap 
ein  folcf)  grof  SSolf  eittem  armett  9)cenfcf)en  au§  2Cegppten 
fotgen  unb  gtauben  foflte ,  ober  bap  er  eittem  fotcrjett  gc= 
roattigen  ^onig  ben  ^jaufen  etttfufjrett  foflte:  roollte  er 
aucf)  ttid)t  baratt,  Exod.  IV,  fonbern  roanbte  Argu- 
menta  ber  SSernunft  oor,  unb  fagte,  fte  roerben  mtr 


635 


EPISTOLAPiUM     LIB.    III.     1523. 


63( 


nid)t  glauben,  unb  fagen,  ber  ,!perr  ifr  bir  nid>t  crfd;ies 
nen.  Unb  ba  er  tym  aud;  fd)on  offenttid)  grope  3eid;cn 
gegebcn  tjattc ,  rootfte  er  nod;  nidjt  fort  unb  fagte:  id) 
fann  nid;t  root)t  reben.  £)a  fagte  it;m  ©ott:  ro  er  f)at 
bem  9Kenfd)en  feinen  SDhtnb  gefd)affen?  id) 
fyabe  it)n  je  gefdjaffen.  £>arum  geijc  f)in, 
id)  roitl  in  beinem  Sftunbe  fepn.  £)arum,  ba 
iim  ©ott  berufen  t)atte,  roie  tange  er  ftd)  rang  unb  roanb, 
muptc  er  enblid)  baran.  25arum  tft  nidjt  auf  fold)  2Cr= 
gument  ber  SSernunft,  fonbern  ®otte&  SBitlen,  SBetf 
unb  23eruf  2Cd>t  §u  t;aben.  @einb  roir  nun  ober  anbere 
bar^u  berufen,  bas  (Soangettum  gu  prebigen  ober  (ju) 
fd;rciben,  fo  muffen  roir  it)m  [une>]  fetbjt  mit  ben  Wli$- 
btdud)en  feine  [unfre]  (Sa)anbc  auftt;un,  unb,  unan= 
gefetjen  bie  9ttenfd)en,  cnbtid)  e£  auf  d>ott  roagen. 

23ir  burfen  aud)  nid)t  benfen,  e§  fep  nun  ba$ 
©otte&roort  auff ommen ,  roir  rootlten  nod)  mit  ber  3ett 
root)(  baju  ttjun.  Cnne  fotd;e  i>eXXe  SDffenbarung  be§ 
(Soangelii  unb  ber  reinen  2Bat;rt)eit  ifr  gemeiniglid)  al§ 
ein  Uebergang,  $pta£regen  ober  (Sonnenbticf  geroefen. 
(SS  f)at  $u  ber  2Cr>oftel  3eiten  bie  reine  $>rebigt  nid)t  tange 
gerodtjret,  fonbern  (ift)  balb  mieber  9ftenfd)entet;re  cin= 
gebrod;en,  atfo,  ba$  bie  Sfyofretn  felbjt  genug  t;aben 
§u  fed)ten  getjabt ,  a(§  aud)  ber  SCpofrel  Sot)anne6  fagt : 
&inbtein,  unb  nun  finb  ttiel  2Bibera)rijten 
morben,  baran  erfennen  roir,  ba$  bie  (e|te 
©  t  u  n  b  e  i  ft.'  3£ud)  fo  ift  ba§  ©oangetium  bie  (3tim= 
me  cineS  rufenben  in  ber  SBujren,  unb  ©otteS  leben= 
bige  ©timme,  2  Cor.  V.  atS  r>ermat)ne  euct)  ©ott  burd) 
unS.  ?(l§  lange  ©ott  Seute  fd)icf  et  bie  er  berufcn ,  ba= 
burd;  er  ba§  (Soangetium  unb  fein  2Bort  auSfdjreiet, 
alfo  lange  gefyetS  rein.  £)enn  e§  ift  be£  (Soangetii  2Ctt, 
bap  e6  eine  (ebenbige  ©timme  fet),  unb  ijt  aud;  alfo 
f!et§  gegangen ,  roie  in  ben  35ttd)ern  ber  ^onige  erfd)etnt. 
2T(§  lange  ein  tyvoptyt  getebt,  ben  ©ott  berufen,  alfo 
lange  tft  ba&  «Sort  ©otte§  rein  am  2id)t  gemejt,  unb 
im  <Sd)roange  gegangen.  93a(b,  roenn  benfflben  ©ott 
roeggenommen ,  ijt  mieber  ^enfd)en(et)re ,  alteS  Ungtttcf 
unb  3tbgotterei  eingeriffcn.  2fi§  ^u  ben  3eiten  be^  $6= 
nig§  Qt%e(i)ia  4  Pteg.  XVIII.,  ba  burd)  ©faiam,  fo 
ber  3cit  be§  reinen  ©otte§roortc6  ein  ^d^nrid)  roar ,  at§ 
je£unb  bei  unfrer  3eit  ^Doctor  Sutfyer  mod)te  fei;n ,  bte 
lebenbige  $>rebigt  beS  SSortS  ©otteS  ba  roar  unb  im 
©djroange  ging ,  ftunb  e§  aud)  mo(;(,  unb  g(aubte  ber 
^onig  ©ott,  gerbrad)  bie  et)erne  Sd)tange,  bic  ba§ 
S5otf  bi$  bat)er  abgottifd)  l)atte  angebett)et.  £)arum 
fagt  bte  (Sd)rift:  er  t)ing  ©ott  an,  unb  ©ott  roar  mit 
it;m,  unb  alte  fein  2(nfat;cn  gtng  in  2Sei6t;eit  aufS  23efle 
t?or  ftd).  95atb  ba  SKanaffeS  ber  ^onig  fam,  fetn 
©ot)n,  berunter  anbern,  roie  et(id)e  fa)reiben,  (Sfaiam 


tobten  tiep,  ba  ber  ^aupiprebiger  tobt  roar,  unb  burdu, 
©otte§  3orn  ba$  lebenbige  SSort  nimmer  [nid)t  me^rT 
r>ort;anben:  ba  ging§  roieber  uber  unb  uber  SSolf  unuL 
^ontg  in  2Cbgotterei  in  Sammer  unb  Stinbfjeit  in  einetr 
^)aufen,  bap  aud;  bie  (2a)rift  4  Pieg.  II.  fagt,  t\ 
t)abe  ©reuet  angerid)tet  uber  atle,  bie  r»or  it)m  geroefm 
(So  nun  ©ott  bura;  bie  ^ropt;eten,  al§  2tmo§  VIII., 
benjenigen,  fo©otte^2Bort  ueradjten,  brduet,  er  rooflt 
^)unger  auf  Grben  fa)icfen,  nid;t  ^un3er  oe8  SSroW 
ober  Surjt  be5  SBaflerS ,  fonbcrn  gu  t)6ren  ba$  2Bor( 
©otte§:  (fo)  ift  mot)l  mogtid),  roenn  roir  $u  lange  t)a^ 
ren ,  roenn  roir  gteict)  f unftig  baran  tt)un  rootlen ,  baj 
bennod)  fein  ©eift,  SBort  ober  SSerf  rourbe  ba  fenn; 
unb  mittter  &tit  burd)  menfd;(id;e  (Sa|ung  ©otteS  3orn 
burct)  2tbjterben  ober  ©rmorbung  ber  |)rebtger  rourb* 
einbred)en.  <Bo  ift  aud;  unfcr  iieben  fur^,  unb  get)ej 
gemeinigtict)  atfo,  bap  bie  3eit,  fo  rotr  un§  in  <2ad;en 
3U  fd)id:en  gebenf en ,  roirb  abgefd)nittcn  unb  eitcnbS  x>tv-. 
ronnen. 

2(ud)  i|t  in  biefer  <gad)t  nid;t  ju  benf en ,  baf?  man 
forttjin  3itfet)en ,  unb  erroarten  rootte ,  bi§  ba$  bie  t§6d> 
ften  unb  ©ropten  in  ber  SBelt  unb  ber  meifte  ^jaufe  bi^ 
Setjre  annet;me.  ©otte^  SBerfe  ftnb  rounbettid);  x>i& 
leid)t  ftet)t  e§  iefct  am  t)6d)^en.  »  SBerfe  ©ottei 
getjen  gern  atfo/  menn  fte  im  (Sdjroange  ge^en,  fo  ad> 
Ut  itjrer  niemanb  3  roenn  fte  ooruber  feien ,  fo  roirb  man 
it;rer  erft  geroat;r.  Sft  ba$  SBort  ba§  reine  (autw 
(ioangelium,  roie  e§  benn  ijt,  fo  rotrbS  nid;t  atfo  ju« 
ne^men ,  bap  it)m  ber  meijte  unb  gropte  £aufe  ber  ©e^ 
roattigften  unb  ©ropten  gufatte,  fonbern  bie  i^m  jefcfl 
nod)  ernftttd)  ant)angen ,  roerben  it;m  nod)  ein  St)ei(  ab* 
fatlen,  roie  ^auto  rotberfat)ren  ijt,  2  Timoth.  I.  bu 
meifeft,  bap  fid)  »on  mir  geroanbt  t;aben 
atte,  biz  in  2Cfia  finb.  ©ott  banfe  be 
^aufe  Onesiphori,  benn  er  t;at  mict)  oft  ei 
quicfet,  unb  t)at  fid;  meiner  iletten  ntJ 
gefd)dmet.  Unb  roirb  alfo  (ba§  SBort  ©otte§)  jtt 
nct)men,  mie  eS  pftegetj  nid)t,  bap  e^  naa;  ^Sernunft 
in  biefer  <&ad)e  friebttd;er  roerbe,  fonbern  bap  bie ,  \\ 
it)m  antjangen,  barum  a\ fo  metjr  ttnb  met;r  SSerfotgut 
t)aben  merben,  eben  rote  .$pt;i(.  1.  ^>auttt6  fagt:  i 
taffe  eud)  roiffen,  ba&,  mie  eS  um  mid;  fte* 
t)et,  ba$  ifl  mtr  mer;r  jur  ^orberung  be8 
Swancjetii  geratt)en,  atfo,  ba$  meine  23an* 
be  unb  ©efdngnif*  rud)tbar  roorben  feinb 
in  bem  gan^en  9^id)tt)aufe  unb  bei  jeber* 
mann,  unb  r>iet  beflo  burfliger  morben 
fcinb,  ba&  S55ort  ^u  reben  ot;ne  (Sd)eu.  Sa^ 
atfo  muf  (ba&  SBSort)  gunet)men,  unb  ba$  (eS)  anber§ 
get)e,  ba  fet)  ©ott  »or.    2>enn  bie  2Be(t  pfteget  unfern 


37 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1523. 


638 


terr  ®ott  mit  feinem  Cfoangetio  nicf)t  anberS  $u  em- 
fatyen.  £)enn  e§  roirb  bod)  enbtid)  atten,  btc  bei 
'otte§  SBort  tjatten  rootten  unb  baS  befennen,  nid)t 
rber§  get)en,-  benn  roie  e$  ben  frommen  ^onigen,  $)ro= 
)eten  unb  fonbertict)  £)aoib  gegangen  iftj  je^unb  er= 
irecft  tf)n  ©ott  aufg  duperfte,  |e|unb  roarf  er  it)n  bar= 

ber,  jefcunb  roecft  er  it)n  roiebcr  aufj  bap  ©ott  un§ 
b  terne  [ler)re] ,  roie  gar  uberatt  nid)t  nad)  SSernunft, 

;bern  im  ©lauben  feine  &ad)t  unb  SEBort  roitt  ert)at= 
%  feon.  Unb  alfo  t;at  £)aoib  im  CXVII.  $fatm  feine 
Sertaffenfjeit  fein  auSgebrucf t  atfo : 

3n  meiner  tfncjfr  f)ab  td)  ©ort  ancjerufen, 

unb  er  t)ar  mid)  erfjtfref. 
£>er  Jpert  ij?  mein  &r)eit,  unb  nun  roerb  id)  nictjt 

furd)ten ,  roaS  9ttenfd)en  anfyeben. 
2)et  Jpett  t)dtt$  mit  mtt  unb  ifi  untet  meinem  S3eifranb, 

unb  icf)  roerbe  meine  Jpajfer  tro^icj  anfetjen. 
g$  tj*  bcjfet ,  ffd)  auf  ben  «ipet rn  (affert  [vertaffcn], 

benn  auf  Sftenfdjen. 
(*3  ifl  be-ffer,  bem  £ertn  uertrauen, 

benn  t)ojfen  auf  gitrjrcn. 
Ilfo  SStHcer  t)aben  mid)  wofol  umringet, 

aber,  ©ott  »alt'«/  id)  werbe  bod)  wol)t  gewinnen. 
©ie  fjaben  mid)  wte  SSienen  umgeben, 

aber  wie  ein  0?ebenfeuer  ftnb  ffe  t>ertofd)en, 

benn,  ©ott  walt'3,  id)  wcrbe  fte  treiben. 
£cr  ba  fyart  jturmet,  t)at  mid)  gefUtrmet, 

abet  bet  $err  t)at  gef)clfen. 
sj^eine  ©tarfe,    mein  $ut)m,    mein  £riumr>t)gefang  ijr 

ber  #err, 

unb  bet  t)at  gefjolfen. 
SSon  bem  £eil  ffngen  unb  fteuen  ffd)  atte  ^aufct 

ber  grommen,  be$  £crm  Jpanb  ifl  obgetegen. 
2)eS  £errn  £atrb  t)at  t)od)  geroonnen, 

£)e6  £errn  £anb  ift  trefftid)  obgetegen. 

£>iep,  gndbtgjrer^err,  mein  SSebenf en ,  roieroof)t 
fajt  roof;troeip,  bap  ©W.  Si;f.  ©.  oicl  f;6f;er  unb  befc 
oerfief)en,  'Ijabe  id)  jefcunb  biepfaUS  <£.  (§i)f-  ®-  i» 
nterti;dnigfeit  anjeigen  rootten,  roeip  aud)  fonft  bie 
rdfenj,  fo  im  Ptequiem  obi-r  S5igilien  gefatten,  mit 
item  ©evoiffen  mit  foldjem  gropen  2Cergernip  nici)t  §u 
!i)men,  fonbern  roitt  mid)  berfelben  enttjatten.  SBir 
aten  vool)l  ba§  red)t  unb  gottlid;  ift,  ®.  6(;f.  ©.  un* 
mui;et,  auf  unfer  ©evoiffen  tt;unj  aber  fte  t)abcn 
)reiben  rootten.  2Senn  aber  ber  mipbrdud;licr)e  ©ot= 
igbienjr  croig  bleiben  fottte,  roie  er  jefcunb  ift:  roaSlSro. 
i)f.  ©.  (bann)  mit  mir  fdjaffen  rootten,  roitt  id)(E.(Sl;f. 
|>.  in  Untertt)dnigf eit  gar  tjeimgejrettt  t;aben.  Ser  id) 
!itertt)dnig  mein  lebentang  $u  btencn  auf6  £6d)fie  roiU 


tig  unb  geftiffen  roitt  befunben  roerben.    Datum  2Sit= 

tenberg,  St.  Bartholomaei  anno  1523. 

(Sro.  (5t)f.©. 

unterttjdniger  roittiger 
S)iener 
3.  Sona§,  ^robji  §u  SSittenberg. 


No.  257. 


meuse 


Au{ 


Leclori. 


Praefatio  in  tibrum:  „In  Epistolam  Pauli  ad  Galatas  Mart. 
Lutheii  Commentarius.  Wittembergae  1523."  (mense 
Aug.)  8.  Legitur  etiam  in  opp.  Lulheri  latinis  T.  V. 
pag.  213 k?  ubi  vero  pro  anno  1523  mendose  legitur  an. 
1553.  —  Prodiit  primum  Lutheri  Commentar.  in  Ep.  ad 
Gal.  cura  Melantbonis  anno  1519.  vid.  Ep.  50. 

Philippus  Lectori  S. 

C^uantum  divinae  beneficentiae  debeatur,  qnod 
sacri  libri,  qui  paulo  ante  prophanis  Commenta- 
riis  obruti  iacebant ,  germanum  nitorem  recepere, 
non  ignorant  quibus  cordi  pietas  est.  Nam  per- 
inde  ac  templi  Hierosolymitani  instrumentum  As- 
syrii,  scriptoruin  vulgus  divinas  literas  improbe 
conspurcaverat,  et  ex  spirituali  doctrina  idola  car- 
nis  finxerat. 

Verum  nuper  adeo  orbi  terrarum  Christus 
rursum  illuxit,  prodeuntibus  piis  aliquot  libellis, 
quibus  ille  innotescere  voluit.  In  his  et  Galata- 
rum  epistola  fuit,  illustrata  Lulhari  Commenta- 
rio,  qui,  cum  et  pietatem  recte  doceat,  et  Pauli 
sententiam  simplicissime  explicet,  dignus  videtur, 
qui  manibus  piorum  teratur. 

Itaque  hoc  laboris  sumpsit  Lutherus ,  ut  re- 
cognosceret  jmutaretque,  si  quid  referre  iudi- 
caret.  Quanquam  autem  de  opere  possis  ipse 
periculum  nullo  negotio  facere,  tamen  adfirmare 
non  dubitarim ,  hanc  editionem  priore  non  paulo 
faciliorem  esse.  Est  enim  et  in  sacris  iuxta  pro- 
verbium  discipulus  prioris  posterior  dies. 

Nunc  tuum  est,  Lector,  piam  mentem  ad 
operis  lectionem  adferre.  Nam  si  hanc  epistolam 
recte  cognoris ,  methodum  tibi  in  universam  seri- 
pturam  paraveris.  Est  enim  hic  diligentissime 
excussus  locus  de  iustificatione,  cuius  rationem 
nisi  e  scripturis  petis,  non  video  in  quem  usum 
sacras  literas  legas. 

Porro  nsu  pii  cognoscent,  quantum  hic  libel- 
lus  praestet  plerisque,  qui  nunc  novi  prodeunt, 
nequiores  (ita  me  deus  amet)  nummis  novis. 


639 

No.  258. 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1523. 


6401 


2«  Septbr. 


G.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Melantb.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  45. 

D.  Georgio  Spalatino,   patrono  suo. 

(Spalatinus    adscripsit  ann.  1523.) 

S.  Diligenter  perlegi,  Augustensis  illius  civis  *) 
opus  curavi.  Intelligo  eo  spectare  omnia,  ut  iuxta 
Mosi  legem  respubl.  constituantur.  Auclio  et  in 
fine  Iniioyov  esse,  qui  seditiosus  videri  possit. 
propterea  probare  scriptum  non  licet.  Fallitur 
enim ,  cum  evangelio  exigi  mosaicam  nolneiav 
statuit.  Alioqui  cur  non  etiam  circumcidimur, 
statis  temporibus  sacrificamus  mosaico  ritu? 
Et  satis  constat,  gladium  gentium  adprobari 
Rom.  XIII.,  et  1  Tim.  II.;  verum  hac  de  re  co- 
piosiorem  disputationem,  si  voles,  mittam.  "V  ix 
pius  mibi  visus  est;  nam  bis  excepi  coena,  et  de 
rebus  pietatis  pleraque  contuli.  Dedi  librum ,  ut 
volebas,  ferendum  primo  quoque  tempore  ad  te 
mulierculae,  in  quam  forte  incidi.  Ea  supplica- 
bit  de  suis  rebus  principi  Illustrissimo.  Quaeso 
vel  mulierculae  vel  puerorum  te  miserescat,  ut,  si 
qua  in  re  boneste  possis,  adiuves.  Nam  quid  pe- 
tat  mibi  non  est  compertum,  neque  statuo,  quid 
iure  illi  debeatur.  Tantum  adflictae  domus  me 
miseret,  et  scio,  te  quoque  communibus  casibus 
tangi.  Vale  mi  Spalatine.  Die  Veneris  post  Au- 
gustinum. 

Pbilippus. 


No.  259. 


4.  Octbr. 


Princ.  Elector  ad  Consiliarios. 


Ex  Tabular.  Vinar.  Reg.  O.  Lit.  L.  L.  Fol.  97.  —  Con- 
ceperat  Princeps  Elector  ea,  quae  Capitulo  Vitebergensi 
dicendum  putabatur,  quod  scriptuni  Consiliariis  suis 
Torgam  (ipse  enim  commorabatur  in  arce  Lochaw)  misit 
d.  2.  Oct.  1523.  Habetur  in  actis  etiam  responsum  eo- 
rum,  qui  Electori  a  Consiliis  erant ,  scriptum  d.  3.  Octo- 
bris.  Eorum  iudicium  sequutus  iam  mutata  est  prior  re- 
solutio,  et  in  hunc  modum  conscripta,  et  Consiliariis  re- 
missa,  ut  hic  edita  est.  —  Rem  paucis  narrayit  Secken- 
dorf.  I.  1.   p.  275  sq. 


*)  Quis  ille  fueril ,  non  liquet.  Miserat  primiini  hunc  librum 
manu  scriptum  Spalatinus  Luthero,  qui  illum  tradidit  Me- 
ianthoni.     Vid.  Ep.  Lulh.  d.  2.  Sept.  1523  Spalatino  scripta. 


£)en  9£dtr)en  $u  Sorgau,   »a§  fte  bem  &a-.\\ 

pitel   $u   SBtttenberg    oorf)alten  fotten^irj 

<Sad)en  ber  SSerdnberung  in  bcm  ©ttft  anji 

langenbe.    [[Inscriptio ,  quae  in  tergo  legitur.] 

£$on  ©otteS  ©naben  ^riebrid;  k. 

ilnfem  ®ruj?  juoor.      (Sf;rrourbiger ,   §ocr)gefaf)tt 
Sieben,  2Cnbdd)tiger,  Stdtfje  unb  ©etreuen. 

SBir  fjaben  euer  23ebenfen  auf  unfer  £$egct;ren 
(Sacr)en  be§  itapitelS  $u  SBittenberg  belana^nb,  roef 
unS  nitr)t  ungefdUig,  affe£  3nl)att§  unb  ju  ©efatfen  o 
nommen.     SBeil  benn  ba§  .ftapitel  auft;eute,  2l"ntro 
unb  £3efcr)eib3  gu  geroarten,  gen  Sorgau  oor  euct)  % 
fd)teben :  al§  r)aben  roir  bie  (£ad)e  tn  (Sit  f)in  unb  roieb 
beroogen,  unb  acr)ten  bet  un§  bafut,  bem  $apitel  foi 
biefe  Sfteinung  »or$ut)alten  fet;n. 

2Sa§  burd)  unfre  3Sorfat)ren  unb  SSordftern  fetig 
unb  toblid;er  ©ebddjtnip,  unb  fotgcnb  burcf)  un&  u: 
unfern  ticben  SSvuber  ^er^ocj  S o l)  anf  en  in  unfre  &ii 
d)e  ju  SBitfenberg  gejjiftet,  t>a&  rodre  guter  Sfteinunj 
unb  mit  Statt),  aucf)  jum  S£r)eil  Doctor  Sttartin 
2utt)er§  *),  befd)et)en.    £)ap  roir  aber  bem  $api 
gejtatten  ober  oetf)dngen  fotften,    biefetbige  <2tiftu 
bie  fte  unb  ein  jebet  au§  ifwen  infonberfjeit  gefobt  ju  t) 
ten ,  ifjreS  ©efattenS  §u  oerdnbern  unb  Sfteuerung  barin 
nen  §u  mact)en,  t>a&  rodre  unferS  23ebunfen§  etroaS  23i 
fd)roertid)e§.     £)enn  roo  fte  geroupt,  ba$  baSjenige, 
gejtiftet,   unb  bi$  ant)er  tm  SSefen  gefjaften  roorbei 
unb  t>a$  bie  93Zep  nid)t§  fep,  fotttcn  fte  bittig  barubetr 
bie  ndd)jten  bret  jungen  St)umt)errcn  nicr)t  errodf;tet  unt[. 
un§  nominirt  t;aben.     S5enn  bu,  Doctor  @cr)roert:|, 
feger,  roetpt,   roie  gndbtgtid)  unb  getreuticr)  roir  (m[ 
unb  bte  Untoerfttdt  burd)  Soctor  «&ieront;mu§  ba=J| 
oor  t)aben  marnen  (affen.     3(ber  fte  tjaben  gteicr)roo()t| 
baruber  erwdtjtet  unb  benomtnitt,  unb  ftct)  ocrnet;meri| 
taffen,    biefetben  bret  Sf;umr)erren  t)dtten  bie  3Bar)l|j 
barum  angenommen,  ba$  fte  ^prieftcr  roerben,  unb  ba§JI; 
fo  bte  ©tatuten  oermocr;ten,  tt)un,  geloben  unb  tywbi 
ren  roottten,  rote  fte  aud)  nacr)fotgenb,  at§  roir  bericr)tet/ 
gett)an  t)aben. 

©o  \)at  auct)  ber  $)robjt,  Secr)ant,  bepgfeid)cti' 
2CmbSborff  oor  menigen  oergangenen Sagen  bretan- 
bere  ^riejter  nact;  3(bfterben  @rn  So^annStfdjcr^ 
SMcarien ,  gegen  un§  unb  et(icr)en  ber  Unfern  r»erfcr)rie-- 


*)  Scripsit  Lutberus  de  hac  actione,  quae  ipsi  non  placuil,  ad 
Spalatinum  d.  12.  Oct.  1523  et  iterum  d.  16.  Oct.  Suo  con- 
silio  tres  novos  canonicos  electos  esse,  pernegat  in  epist.  ad 
Spalat.  d.  6.  Nov.  —  Vid.  etiam  Electoris  mandatum  de  ea- 
dem  re  ineunte  lul.  1524. 


41 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1523. 


642 


m  unb  t>erbett)en  [cjebett)ett]  ,  baf  tutr  berfelben  einen 
tit  ber  3$icarei  betct)nen  rooUten.  SSiffen  fte  benn  nun, 
afj  bie  ©tiftuncj  unb  bie  Stteffen  ttict)t  gut  fentt  foiten, 
>  tft  unS  je  befrembtid),  baf  fie  baju  forbern,  baf 
lan  noct)  met)r  £t)umt)errtt  unb  spriefter  annimmt, 
'ber  roir  l)ietten  bafur,  ba$  biefe  Uuridjticjfeit  mef)r 
u8  il)rer  fetbft  Utieinicjf  eit ,  benn  Doctor  3tt  a  r  t  i  n  u  § 
Wttet)men  erfotcjte.  3)ettn  mir  murben  gtaublici)  be* 
ci)tet,  bap  ber  $>robft  burct)  fein  unfd)icfltd)  §>rebicjen 
rat  roenicj  Srrtt)um  unb  3n?iefpaltigfeit  eittcjefufjrt. 
u  bem,  fo  rodre  aud),  fo  meit  faft  bie  Gt)riftent)eit, 
xct)  an  ben  (Enbett ,  ta  t>a$  cj6tttid)e  SBort  treulid)  cje^ 
cebicjet  unb  cjet)6ret  roirb,  bie  2Cmt,  baran  baZ  ^apitet 
ierdttberuttcj  unb  ^ceueruttcj  i)or^unet)men  tttiUettS,  nod) 
rtjaltett  unb  bi§t)er  un^erriffen  btieben. 

©otlten  roir  ik)nen  ixun  it)rem  SSometjmen  nact) 
lct)e  SSerdnberuncj  unb  Sfouerung  ot)ne  9ftet)rerer  9tatf) 
xb  3utt)un  anberer  2eute  tterfjdncjen,  fo  roottt  e§  unS 
!fct)merlict)  fepn,  fonbertid)  in  biefen  cjefct)minben  2duf- 
n,  xn  lueldjett  man  fxct)  aUertei  uttterftuttbe  x)ieUeict)t 
wa§  befd)merlid)§  tsiber  un6,  unfre  fianb  unb  2eute 
)r3unet)men.  £)aruttt  mare  utt§  ttict)t  tttetticj  befd)mer= 
fy,  bap  fxe  it)re5  ©efaUettS  SSerdttberuncj  mad)en  wjoU- 
n  *).  @o  rodre  aud)  unferS  SMffenS  nie  cjet)6ret  tt)or= 
:n,  bap  man  benjenicjen,  fo  W  $fatm  ober  Section 
ketett ,  ©etb  ober  ^rdfent  battott  geben  follt. 

2Bol)l  rodre  e§  aber  atfo  get)alteri  roorben,  ba$ 
imjetticjeti,  ber  bem  SSolf  geprebicjt  ober  gelefen  t)dtte, 
tx  feine  cjet)abte  5Jfrtt)e  cjetol)nt  roorben;  aber  benen, 
e  ba  $ut)6ren,  rodre  nid;t§  cjegeben.  £)erf)alben  rouf3= 
n  roir  nod)  gur  3eit  il)nen  it)r  25ornet)mett  mit  SSerdtt- 
xuncj  unfrer  ermelbten  3Sorfat)ren  unb  unferS  @tift5 
tr  nid)t§  ju  tttiUicjen.  2$e(ct)er  aber  unter  it)nen  uer^ 
einte  unb  bafur  t)iette,  bap  e§  nid)t  cjut  (fep),  betx 
oUtetx  roir  roiber  fein  ©eroiffen  bar^u  ntci)t  brincjen, 
xb  berfetbicje  murbe  ftd)  felbft  in  bem,  ba&  i|)tx  feitx  <Be-- 
ijfetx  utxb  SJerttunft  meifete,  mot)l  ^u  t)alten,  unb  baS, 
i  it)m  befdjmerlid) ,  ju  meibett  unb  entdupern  roiffen. 
)enn  eS  t)dtte  bie  9)?einuncj  nid)t,  bap  einer  feine  23e= 
>tbung  unb  Sucjdncje  ber  ^)ird)e  mit  2JlupigcjeI)etx  uttb 
Beiber  net)men ,  unb  nxit  bem,  ba3  er  it)m  fetbjt  yor= 
let)me,  «erbienen  foUte.  ttnb  roeil  mir  aud)  eitx  armer 
flSunber  mdren,  fo  tuoUten  roir  je  in  bem  unb  2£nberm, 
i|>  tt>ir  tDuptett  unb  tterftunben,  au6  3$crteit)uncj  ©otte§ 
!mabcn,   auct)  cjern  rect)t  tt)un.      S)enn  unfer  SBiUe, 


*)  Primum  hic  scripta,  «ed  postea  lineola  superinducta  deleta 
fueruut  haec:  „©arum  wdxe  un6  gar  ntt  tcibtic^ ,  ba^  fte  bic 
©eetmcffcn  unb  aSigitien ,  mie  oortcincjft  gcorbnet  unb  geftiftcr, 
toolltcn  afctfyun,  unb  an  berfctbcn  ©tatt  ^falmen  unb  anbere^ 
ju  tefcn  eerorbnen." 

Ielanth.  Oper.  Vol.  I. 


©emutt)  unb  SJ^etnung  njdre  nict)t  atiberS,  benn  mit 
©otte§  ^utfe  ba§,  fo  ju  ©otte§  et)re,  feineS  t)eitigen 
2Sort§  unb  ^)ienfte ,  auct)  ber  fiiebe  beS  Sftdct)ften  bienft* 
tict)  (mdre),  treutid)  utxb  fo  t)iet  an  un§  ju  forbernj 
roie  mir  unS  bentt  ju  met)rmalen  gecjen  it)txetx  uttb  atxbertx 
t)abett  tternetjmetx  taffen. 

2)arum  rooUtetx  mir  unS  t)erfet)en,  ba§  ^apitet 
mitrbe  fict)  barttber  ntd)t  unterftet)etx  xn  utxfrer  ©tiftf irct)e 
citxe  SSerdnberutxg  ober  ^eueruttcj  t>or$unet)meii.  2)ep= 
gleict)en  gn>eifeln  tt?ir  auct)  itid)t,  ©octor  9^artinu§ 
ttterbe  fxcVfeiner  2Tnttt)ort,  fo  er  ^octor  ^)ierottt)s 
muS,  Soctor  (Sct^mertfeger  utxb  Sttagifter  ^>t)i^ 
li|>pen  gegeben,  gemdp  t)atten,  ba§  SBort  ©otte§ 
treutict)  unb  rein  prebicjen ,  bett)en ,  unb  ftct)  25antxe§, 
unb  roa§$u  Uufrieb  ober  2fufru^r  biettfrtid)  *),  entt)at= 
tetx.  S)aju  xooUten  roir  biep  ©ttfet)ett  t)aben ,  unb  bet 
unfern  3Cmtteuten  fo  Diet  «erfucjetx ,  bamit  bem  .ftapite!, 
ober  jemanbS  anbertx  miber  S3itticjfeit  burct)  SJerleit)uixcj 
cj6ttlict)er  ^tttfe  feine  ©ematt  roiberfatjre,  fotxbem  cje^ 
meitxer  ^rieb  ert)atten  unb  cjet)anbt)abt  roerbe. 

£)a§  t)dttett  tttir  it)nen  burct)  eud)  an^ujeicjen  nict)t 
t)ert)alten  tooUen,  unb  cjefct)iet)et  itt  bem  uttfre  ^eitxuncj. 
Dat.  £oct)au,  ©onntag  Francisci  [4.  Oct.]  anno 
Dom.  M.D.  XXIII. 

3Cn  bie  9idtr>c  ju  SXorcjau. 


4.  Oct. 


Schwebelio. 


(Epislola  ad  Schwebelium  d.  4.  Oct. ,  quam  Schwebeliug  di- 
xit  hoc  ?nno  scriptam,  pertinet  ad  ann.  1535,  ubi  illa  le- 
getur  suo  loco.) 


No.  260. 


18.Nor. 


Io.  Hesso. 


Epistol.  lib.  VI.  p.  344.  —  Autographon|MeI.  in  Cod.  Rhed. 
Vratislav.  Vol.  V.  nobis  contulit  S.  V.  Schulzius.  —  Apo- 
graphon  in  Cod.  Bav.  II.  p.  612. 

Iohanni  Hesso. 

S.  D.  Gratularer  tibi  mandatam  esse  olxoro/Liiav 
Ecclesiasticam,  nisi  intelligerem  provinciam  te 
gerere  plenam  periculi.      Quare  magis  adhortor, 


*)  Addila  erant  verba:  und  ihm  nicht  zustehet^  quae  rero 
lineola  irulucta  deleta  sunl.  Totus  hic  locus  de  Luthero  ex 
epistola  Consiliariorum,  in  qua  et  verba  sunt:  und  ihm 
nicht  zustehet^  hic  insertus  est.  In  prima  adumbratione  hu- 
ius  instructionis  de  Lutbero  nihil  legilur. 

41 


643 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1528. 


64 


ut  cum  alias  artes  Satanae  caveas,  tum  potissimum 
excubes,  ne  te  favor  multitudinis  et  plausus 
vulgi,  qui  iam  aliquot,  me  spectante,  conciona- 
tores  fefellit ,  evertat.  Mihi  crede ,  nihil  est  dif- 
ficilius,  quam  multitudinis  studium  vincere.  Spero 
autem  adfuturum  tibi  Domihum ,  qui  gubernet  te 
suo  spiritu  y.al  odrjyrjafl.  De  studiis  fratris  tui 
scribet  eius  Praeceptor.  Ego  nuper  cum  recense- 
rem  scholasticos,  iniunxi,  ut  Epistolam  mihi  scri- 
beret,  periculum  de  eius  ingenio  et  studiis  facturo. 
Fecit  adolescens,  et  probabilem  scripsit.  Eram 
missurus,  si  superesset  adhuc.  Haec  ideo  scribo, 
ut  tu  eum  cohortere,  ut  strenue  pergat,  nec  putes 
perire  impensam  atque  operas.      Nos  tui  sumus. 


h'$(iooao.     Die  XVIII.  Novembr. 


<frtii7inog. 


No.  261. 


18.  Nov.  (h.  a.?) 


Mich,  Vitigero. 


Epist.   Hb.  VI.    p.  356.  —     Autographon   in   Cod.  Rebd. 
Vratisl.  Vol.  V.  nobis  descripsit  S.  V.  Scbulzius. 

D,  Michaeli  fitigero  suo  in  Xqigtu) 

fratri, 

S.  D.  Plane  hoc  tempus  id  est,  cum  verbum 
Dei  fit  canticum  oris  sui  auditoribus,  quemadmo- 
dum  Ezechiel  scripsit,  cum,  ut  tu  quoque  quere- 
ris,  ii  qui  sibi  Evangelicorum  nomen  arrogant, 
suis  tantum  cupiditatibus  nomen  Christianae  li- 
bertatis  praetexunt.  Satan  hoc  semen,  haec  zi- 
zania  spargit  in  agrum  piorum,  ut  ab  Evangelio 
imbecilles  conscientias  absterreat,  nec  video  ar- 
ceri  qui  possit,  nisi  Sanctorum  oratione.  In  hoc 
igitur,  mi  Michael,  incumbamus,  hoc  agamus, 
ut  assiduis  precibus  nequissimi  spiritus  consilia 
perturbemus.  Estnobis,  ut  scis,  non  cum  carne 
aut  sanguine,  sed  cum  Satana  dimicandum.  Quod 
instauras  y.arrj^ia^iovg  tuos ,  probo.  De  superiore 
libro  exspectabo,  quid  fieri  velis ;  interea  apud  me 
tibi  salvus  erit.  Offendebat  in  eo  prolixitas,  quod 
verebar,  ne  quos  illa  a  lectione,  ut  sumus  fasti- 
diosi,  absterreret.  Itaque  quantum  potes  brevi- 
tati  stude,  praesertim  cum  res  Christiana  possit 
paucis  tradi.  Et  fere  fit,  ut  de  ceremoniis  ma- 
iore  negotio ,  quam  de  ipsis  Fidei  dogmatibus  dis- 
ceptetur,  plusque  sit,  ut  Graeci  dicunt,  naoso- 
ytov  quam  ruov  Eoycov,     Vale  in  Christo.     Wit-  I 


tembergae,    Mense   Novembr.      Die    18.   Salm 
Gradualdum. 

Philippus. 


No.  262. 


hoc  ann 


loach,  Camerario. 


Editum  in  Epist.  ad  Camerar.  p.  768.  et  in  libello  III.  Ep 
stolar.  Eobani  Hessi  p.  220  stj. 


Philippus  Melan,  Ioachimo  Cam 

rario. 

Divinas,  Ioachime,  conciones 
Donamus  tibi  Rhetorum  duorum, 
Facundo  quibus  ore  Dii  dederunt 
Ingentes  regere  et  tueri  Athenas. 
In  ripa  veluti  solebat  Hebri 
Orpheus  carmine  flectere  efficace 
Et  mulcere  feras,  virentibusque 
Ornis  indere  quercubusque  mentem : 
Plebem  non  aliter  tenent  sequacem 
Hi,  leges  quoties  foro  frequente 
Condunt,  et  minitantur  improborum 
Vim  iustam  temerario  furori, 
Et  donant  melioribus  salutem. 
Aut  cives  pia  cum  vocant  ad  arma, 
Ignavaeque  adhibent  faces  coronae. 
Aut  cum  reddere  dulce  civitati 
Optatumque  diu  otium  laborant. 
Deberi  tibi  lucubrationes 
Iure  existimo  talium  virorum, 
Unus  qui  evehis  Atticis  Athenis 
Ad  duros  Alemanniae  colonos 
Priscarum  monumenta  litterarum, 
Longumque  ex  Helicone  ducis  agmen 
Musarum ,  tibi  quae  recentiores 
Contexunt  hederasque  laureamque, 
Cantuque  Herciniam  novo  ferocem 
Te  lenire  iubent  et  imprecantur 
Immortale  decus  tibi  Iachime. 
An.Christi.  M.D.  XXIII. 


e- 


No.  263. 


(hoo  auuo/ 


Simoni  Grynaeo, 


Epistola  praemissa  libello:  „Necessarias  esse  ad  omiit  sti 
diorum  genus  artes  dicendi,  Pbil.  Melancbtbonis  declani; 
tio.     Item  Luciani  opusculum  ad  indoctum  et  multot 


45 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1523. 


646 


Lros  emenlem.  Vertit  Anastasius  Q."  [Quaestor,  i.  e. 
loach.  Camerarius.  Vid.  ep.  seq.  ad  Spalatinum.]  Ex 
foelicissima  Hagenoa  per  loh.  Secerium.  An.  MDXXHI.  8. 
£x  hac  editione  eam  descripsimus.  — -  Inscribitur  etiam: 
^Eloquentiae  encomium",  et  prodiit  apud  lo.  Soterum, 
Coloniae  1525.  Parisiis  1527.  Venetiis  1528.  —  Legitur 
etiam  in  Mel.  Declaroatt.  I.  p.  252  sq. 

Simoni  Gryneo  suo  Phil,  Mel. 

.     Usu  comperimus,  eam  esse  optimarum  rerum 

nditionem,    ut  vulgo  fere  fastidiantur.      Nam 

m  literis  nihil  neque  melius   neque  pulchrius 

beanthumana,  tamen  vix  paucos,  divino  haud 

lbie  beneficio  nuper  restitutae,   admiratione  sui 

pere.     Etenim  quod  Pindarus  optimam  rerum 

|uam  et  pulcherrimam  possessionem  aurum  esse 

cinit,   nae  ille,  nisi  multitudinis  auribus  inser- 

sset,   rebus  omnibus  literas  antetulisset.     Neque 

lim  quidquam  est,    cuius  vel  usus  latius  pateat, 

:1  dignitas  harum  amplitudinem  superet.     At  ea 

t  vulgi  amentia,  ut  non  aliud  perinde  contemnat, 

que  elegantiorem  literaturam:    eamque  cum  vi- 

jrem  hoc  potissimum   tempore  nostris  sordere, 

evi  declamatione  laudavi.    Institueram  equidem 

Wo  eo,   ac  res  merebatur ,  emdei&v  copiosiorem. 

m&  cum  immorari  non  liceret,   malui  qualicun- 

lie  oratione  revocare  in  viam  studiosos,    quam 

lussam  literarum,   ut  graece  dicam ,  diayQayew. 

janeque  accidit,  ut,   cum  amphora,  iuxta  Poe- 

1m,     institui   coepisset,     currente    rota    urceus 

lierit.     Verum,    quidquid  hoc  est  operis,    tibi, 

li  Simon,    propter  incredibilem  amorem  tuum 

•  ga  meliores  disciplinas  dedicare  visum  est,    ut 

l|!l  tuo  exemplo  nonnullos  ad  literarum  studium 

ivitem.     Vale.     Vitembergae. 


Jo.  264,  lioc  anno. 

Ge.  Spalatino. 

f  Ex  autographo  MeL  in  God.  Basil.  F.  101.  epist.  20. 

D.  Georgio  Spalatino,  Patrono  suo. 

f.     Belle  vero  videar  in  officio  cessare,   mi  Spa- 
.tine.    Sed  ita  mihi  credas  amicitiae  nostrae  fidu- 


cia  fit,  ut  boni  consulere  te  statuam,  si  quando 
serius  respondeo.  Paraveram  nuper  literas,  eas- 
que  cum  D.  Praeposito  ad  vos  Torgam  ituro  *) 
commendaturus  essem;  iam  is  iter  ingressus  fue- 
rat ,  cum  ego  ad  eum  literas  meas  mitterem.  Ita 
factum,  ut  literae  hic  relinquerentur.  Quod  a 
Ioachimo  petieras,  ut  sacerdotem,  quem  huc 
miseras,  collegio  nostrorum  commendaret,  id  ipse 
feci,  quia  aberat  adhuc  loachimus.  De  Capnio- 
nis  **)  bibliotheca  ipse  nuper  adeo  rescivi ,  quid 
constitutum  sit.  Legata  est  collegio  sacerdotum 
Phorcen.  Fuiteaurbs,  quod  scis  opinor,  patria 
Capnionis,  quam  voluit  hoc  sui  monumento, 
quantum  intelligo ,  inprimis  ornatam  esse.  Mihi 
eandem,  nec  sine  teste,  promisit,  et  beneficium 
verbis  est  initum.  Verum  quae  fuerit  mutandi 
consilii  causa,  suspicari  vix  possim.  Qui  mihi 
excusant  factum  aiunt,  Lutherano  nomine,  cuius 
esse  me  studiosum  non  nego,  alienatum.  Ego 
praeter  vulgaria  officia  nihil  unquam  de  Capnione 
mihi  pollicitus  sum,  tametsi  et  amicitia  nostris 
vetus  sit  cum  illius  familia ,  et  me  diligere  etiam 
impense  videretur.  Neque  item  significavi  un- 
quam,  sperare  me  tantum  munus,  et  videbat, 
magna  pecunia  me  bibliothecam  aliunde  parare. 
Praeter  Aldinae  officinae  opera  vix  duos  habet  li- 
bellos,  quosmireris;  ne  putes,  magnam  iacturam 
esse  factam  hoc  tanquam  e  faucibus  erepto  bolo. 
Hebraicos  ipse  plurimi  faciebat,  et  magno  emerat, 
in  quibus  nihil  est  quod  probem  praeter  biblia. 
At  ea  alioqui  extant.  Reliqua  av&oaxuiv  S^rpav- 
qoq.  Habes  et  cuiusmodi  sit  bibliotheca ,  et  qui- 
bus  legata  sit.  Tu,  quid  sentias,  rescribe. 
Mitto  meam  oratiunculam  et  Lucianicum  dialo- 
gum  a  Ioachimo  versum  ***).  Is  se  agnosci  no- 
luit ,  ideo  nomen  mutatum  est.     Vale. 


*)  Nescio,  an  hic  loqnatur  de  Ionae  ijinere  ad  Spalatinum, 
quod  Lutherus  in  epist.  d.  25.  Apr.  (de  Welte  II.  p.  503.) 
commemorat. 

**)  Reuchlinus  d.  30.  m.  Iunii  a.  1522.  Stutgardiae  mortuus 
est.  cf.  Reuchlini  epitaphium ,  quod  Alex.  Brassicanu.v 
scripsit  in  Crusii  Annal.  Suev.  P.  III.  L.  10.  p.  577. 

***)  Vide  quae  ad  praefatiqnern  antecedentem  dicfa  sunt. 


41 


15  3  4. 


No.  265. 


3.  I 


an. 


lo,  Hesso. 


Epist.  lib.  VI.  p.  335.  —  Autographon  in  Cod.  Rehd. 
Vratisl.  Vol.  IV.  nobis  descripsit  S.  V.  Schulziua.  —  Apo- 
graphon  in  Cod.  Bavar.  II.  p.  612. 

Iohanni  Hesso,  Theologoy  Vratislav. 
Ecclesiae  olxovo^qj. 

S#  Scripsi  nuper  ad  te,  rogans,  ut  meminisse 
velis  quam  sis  periculoso  loco.  Magna  res  est 
quam  suscipitis,  et  conscientiarum  plurimarum 
refert.  Vide  ne  imbecilles  robore  tuo  offendas. 
Ego  aliud  non  possum,  nisi  ut  precer,  ut  Ghri- 
stus  per  te  glorificet  Evangelium  suum,  Amen. 
Est  mihi  privatim  tua  opera  opus.  Missus  est  ad 
me  ab  amico,  viro  optimo,  Stalbergio  Franco- 
furtensi  cive  opulento  filius,  qui  aut  Lipsiae,  aut 
Vratislaviae  mercatori  commendetur,  apud  quem 
serviat.  Sicsolent  illi,  utaudio:  Lipsiae  nemi- 
nem  inveni ,  cui  obtruderem.  Te  per  amicitiam 
rogo,  cures  puero  herum  apud  vos,  eaque  de  re 
primo  quoque  ad  me  tempore  scribito.  Differri 
res  commode  non  potest.  Obsecro  te,  mi  Hesse, 
declares  in  hac  re,  quantum  mihi  cupias  gratifi- 
cari.  Ego  te  nunquam  in  eo  amicorum  numero 
habui,  qui  multa  pollicentur;  cum  ad  rem  ven- 
tum  est,  comica  illa  audias:  Quis  tu  es  mihi,  etc. 
Quod  meum  de  te  iudicium ,  si  fefelleris ,  ipse  in- 
telligis,  ut  de  me  mererere.  Frater  tuus  recte 
discit:  id  adeo  mihi  credes  experto,  quid  in  lite- 
ris  possit.  Vale  feliciter,  et  da  operam,  ut  primo 
quoque  tempore  conficiatur,  id  quod  postulavi. 
Dominica  post  Calendas  Ianuarias.  An.  M.D.XXIV. 
Iam  vero  ut  bono  viro  commendetur  effice ,  ne 
quid  fraudum  addiscat  iuvenile  ingenium. 


No.  266. 


lo.  Camerario. 


Epistol.  ad  Camerar.  p.  4. 

Ioachimo  Camerario. 

o.  D.  Postridie  quam  redii  domum  Lipsia ,  ve 
nit  huc  Petrus  Suavenius,  evocalurus  hinc,  e 
conducturus  urbi  Suntae  Iurisconsultum.  Ci 
cero  ridet  Trebatium  et  portenti  loco  putat,  ii 
Britannis  Iurisconsultum  esse.  Quid  de  Pomera- 
nis  dicas  haud  scio  an  non  minus  horridis,  quan 
fuisse  putantur  Britanni.  At  hi  magna  mercedi 
proposita  invitant  ad  se  nolinxovg  avdgag  xa 
drj/iiayojyovg.  Suavissime  cum  Petro  nugati  su 
mus  totum  quatriduum.  Inter  caetera  iubebat 
ut  et  Michaelem  et  te  tuis  verbis  salutarem.  Hae< 
hactenus,  nihil  enim  habeo  quod  iuvet  scribere 
Tisol  &8o'koyLH(nv  erant  certe ,  quae  scriberem ;  sec 
quoties  illius  controversiae  in  mentem  venit,  mi 
rabiliter  excrucior  et  pene  exanimor.  Utinam  ur- 
gerentur,  omissis  jLicoQoXoyiatg,  ut  vocat  Paulus 
ea  quae  aedificant  conscientias.  Video,  videt 
Ioachime ,  in  publica  caussa  privatis  affectibus  ni- 
mium  indulgeri.  Transcripsi  tibi  ex  Platone  m$< 
aojLiovidiv  twv  avev  Xoyov,  quanquam  satis  fue-i 
rat  locum  indicare.  Et  ego  non  tam  bellus  scri 
ptor  mihi  videor,  ut  putem  te  nostras  notas  vald< 
mirari.  Hac  de  re  nuper  imyQajLijLia  ad  Ionarr 
feci,  quod  adscribam,  ut  impleam  chartam, 


Pingere  more  meo  graias  conare  figurar, 
Non  nostros  digitos  exprimit  illa  manus. 

Nostra  exernpla  tamen  vicere  Iachimus,  et  alter 
Chaspar*),  Apelleam  provocet  iste  manum. 

His  aequum  est  laudem  scribendi  cedere,  verum 
A  musis  calamos  cepit  uterque  suos. 


*)  Cruciger? 


(19 


EPISTOLARUM    LIB.   III.    1524. 


650 


Satin  ineptus  videor  tibi,  qui  ad  te  versus 
isim  tales  mittere.  Quid  cum  Eobano  mol  (3ov- 
foxdtv  egeris,  et  de  itinere  rescribe  omnia  dili- 
nter.  Saluta  Michaelem  et  Seilerum.  Non 
issum  prae  animi  molestia  scribere,  sic  me  exer- 
t  dsoloyixov  negotium.  Quoquo  modo  exspuere 
animo  banc  miseriam  cupiam.  Vale,  III.  Ia- 
larii  anno  XXI III. 

fpiXimiog. 


,  267. 


(Iioc  temp.) 


Mich.  Hummelbergio. 


f  Ex  Codice  Hummelberg.  Monacensi  p.  152t>,    descripta  a 
Clariss.  Muffat. 

Philippus  Melanchthon  Michaeli 
Hummelb erg io  suo  S. 
luid  audio  ?  Spirat  adbuc  pbilopbaebus  ?  quem 
io  iam  arbitrabar  pendere.  Novi  enim  ante 
inos  plus  duodecim.  Nibil  eo  uno  vanius, 
■hil  nequius,  nibil  stultius  vidi.  Et  acceptis 
Istris  literis  cupiebam  nobis  bominem  mox  de- 
■ngere,  si  quis  incidisset  tabellarius.  Interea,  ut 
■  dio,  dum  cesso,  ille  se  ipse  aperuit.  Sic  olim 
slebat  suo  se  statim  iudicio  prodere.  Doleo  eum 
■istro  se  nomine  venditasse ,  et  ego  nollem ,  sed 
■isteaquam  iterum  gravius  peccavit,  facile  fero, 
I  illi  ayoQcaoi,  Lutberani  discant  hoc  exemplo, 
Mibus  fidendum  sit.  Quos  ludos,  obsecro,  red- 
«'disset,  si  ei  patefecissetis. . . . 

(Reliqua  desunt;  duo  enim  folia  ex  manu- 
scripto  perierunt.  Muffat  putat ,  epistolam 
scriptam  esse  ineunte  anno  1524,  id  quod  ex 
serie  epistolarum  colligi  posse  videtur.) 


j). 


268. 


3.1 


an. 


Wolfgango  Hycharto. 


•f-  Ex  apographo  quod  sibi  CI.  Veesenmeyer  fecit  inibi  de- 
scripta.  —  Nescio  an "  baec  cpistola  vere  a  Melanlhone 
scripta  sit-  Ula  forma :  „  Dignitas  veslra",  Melanibon 
uti  non  solet,  si  ad  privatos  scribit.  Praelerea  et  alia  non 
videntur  Melanthouis  stilo,  hoc  iempore,  convenire. 

octori  TVo Ifg ango  (Jlycharto)*),  Phy- 
xo   urbis  Ulmensis    in  Suevis,    Patrono  suo, 
Philippus  Melanchthon. 

^ximieD.  Doctor.  Facit  dignitas  vestra  non  modo 
bni  viri  officium,    sed  etiam  Christianum  plane 


*)  ..Wolfg.  Rychardus  Geisslingensis,  inter  primos  erat,  qui 
Ulmae  Kvangelicam  lucem  —  exosculati  sunt  avidissime.'* 
Cf.  Schelhornii  amoenitat.  liter.  T.  I.  p.  291.  Veesenmeyer's 
Collectaneen  v.  Melanchthons  Verhaltnissen  —  mil  Ulmern. 
(Ulm  1797.  4.)  p.  4. 


exemplum  edit,  cum  Magenbuchium*)  tam  can- 
dide  iuvatis.  Vereidest,  quod  aiunt  in  prover- 
bio :  homini  hominem  esse  Deum.  Porro  quan- 
quam  liberaliter  a  vobis  decet  officium  praestari, 
vel  si  hic  nullam  reddat  gratiam ,  tamen  iurare 
possim ,  multiplicem  rediturum  ad  vos  huius  be- 
neficii  fructum ,  et  a  Christo ,  qui  pauperum  vo- 
luit  haberi  rationem,  et  ab  ipso  Magenbuchio, 
qui  tantae  beneficentiae  nunquam  obliviscetur. 
Ego,  si  qmd  ponderis  habent  meae  commendatio- 
nes,  vadimonio  pro  illo  me  libenter  obstringo  *), 
me  gratiam  relaturum,  si  non  satis  magni  facere 
pietatem  vestram  videbitur  aliquando.  Nunc  rogo, 
ut,  quemadmodum  incepistis,  pergatis  exaedi- 
ficare  institutum  opus,  et  deinde  iuvare,  si  nihil 
aliud ,  certe  egentem  hominem.  Vetat  Hesiodus 
relinquere  aedificium  imperfectum.  Itaque  quando 
hunc  evehere  coepistis,  absolvendum  beneficium 
est.  Christus  est,  qui  gratiam  amplissimam  refe- 
ret.  Valeat  dignitas  Vestra.  Nonis  lanuarii  anno 
1524. 


No.  269. 


31.  Ian. 


Ioach.  Camerario. 


Epistol.  ad  Camerar.   p.  14. 

loachimo  Camerario  Bambergensi  S.  D. 

.Dambergensis  ille  nuncius  reddidit  literas 
tuas,  cum  versiculis  de  JVausea,  gratissima  erant 
omnia,  nlrjv  tujv  noliriy.wv.  Et  quia  nun- 
cius  sibi  iter  esse  ad  Balticum  mare  dicebat,  no- 
lui  ad  illas  respondere  copiosius.  Hoc  epistolion 
dedi  nuncio  postulanti  a  me  indicium  aliquod, 
quo  suam  fidem  tibi  probaret.  fortasse  aucupatur 
pecuniam  abs  te,  nosti  hos  nolvnodag,  alfi  lyu> 
GVfipolrjV  Wwy.a.  Vale  feliciss.  prid.  cai.  Fe- 
bruarii. 

Philippus. 


No.  270.  (Febr.  vel.  Mart.) 

Hier.  Baumgarlnero. 

Epist.  lib.  VI.  p.  56.    Nunc  ex  autograpbo  in  Cod.  Monac.  I. 
p.  56. 


*)  Vid.  epist.  ad  Baumgartn.  d.  25.  Decb.  1523. 
1)  MSt.  exstringo;  haud  dubie  obstringo  yel  adstringo. 


651 


EPISTOLARUM    LIB.    III.    1524. 


65! 


D.  Hieronymo  Bomgartnero,  suo  fratri. 

S.  Gratum  officium  facis,  mi  Hieronyme,  quod 
toties  nos  amantissimis  literis  tuis  salutas ,  idque, 
si  me  amas ,  pergas  porro  facere.  Nam  ut  vulgare 
hoc  scribendi  officium  sit,  tamen  ego  tui  similium 
amicorum  scriptis  mirifice  delector.  Res  tuas 
evodco&rjGeO&at,  (libenter  enim  Paulino  verbo 
utar)  opto,  certe  optime  sperare  coepi,  ubi  ex 
literis  tuis  intellexi  piis  conatibus  tuis  zbv  a.Q%ov- 
ra  xoOjlwv  insidiari.  Tu  ne  cede,  et  contra  au- 
dentior  ito.  Interea  committes  tuam  salutem 
Christo,  qui  scis  quantum  ardeat  studio  iuvandi 
suos. 

Secerio  ')  bene  cupio ,  sed  in  tam  variis  oc- 
cupatlonibus  praestare  minus  possum,  quam  vellet 
iile.  Accedit  huc  valetudo  impar  laboribus  iis, 
quos  commentatio  2)  requirit,  sed  faciam  tamen 
amici  officium,  praesertim  sicubi  ea  possum  dare, 
qnibus  ad  studia  elegantiorum  literarum  invitetur 
iuventus.     JBucolica  nunc  paro. 

Ioachimus  Pedianum  non  nihil  emendat, 
qui  nondum  in  Germania  usquam  excusus  est. 
Ubi  Bambergensis  ^alxoyoacpos  venerit,  habebi- 
mus  eius  rationem,  et  ego  pretium  pro  ocpaiQCt 
numerabo. 

Ebnerus  puer  respondet  et  tibi  et  patri:  nihil 
fallo,  eius  germanae  sunt  epistolae,  vix  pauca 
verba  mutavimus.  Utinam  fortunet  nobis  dili- 
gentiam  nostram,  et  huius  studia  %qiGtos}  qui  si 
adspirarit,  spero  civem  bonum  et  patronum  lite- 
rarum  fore  patrem,  nisi  te  summa  contentione 
tuebitur,  et  de  me  male  mereri  sentiam.  Vale, 
mi  Hieronyme.  Meum  silentium  excusabis 
Osiandro,  salutabisque  hominem  nostro  nomine 
reverenter. 

Philippus  tuus. 


No.271. 


4.  April. 


Ge.  Spalatino. 


■fr  Ex  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil,  F.  101.  epist.  69. 
Legitur  versio  germanica  huius  epist.  manu  Spalatini 
(haud  duhie  in  usum  Principis  Electoris  facta)  scripta  in 
Tabular.  Vinar.  Iieg.  L.  L.  Nr.  199. 


1)  Camerar.  legit  Scinterio ,  sed  male;   scriptum   est  ut  edi- 

dimus. 

2)  Camerar.  mendose  :   cornmendatio. 


Optimo  virOy  D.  Georgio  Spalatino,  pa\\ 

trono  suo. 

(Spalatinus  adscripsit  ann.  M.D.XXIIII.) 

S.  De  communione  sic  statuo ,  nihil  esse  facien 
dum  in  quamcumque  partem,  parum  certa  et  fir 
ma  conscientia;  iuxta  illud  ,  quidquid  non  est  &[| 
fi.de ,  peccalum  est.  Quare  qui  non  potest  alterJI 
specie  uti  conscientia  satis  firma ,  is  aut  abstinea! I 
prorsus,  aut  utraque  utatur.  Sin  utraque  uti  noi 
sinit  imbecillitas,  ea  fidei  inopia  est,  et  sine  fid 
tentari  aut  suscipi  nihil  debet ;  quare  prorsus  abs 
tinere  tutissimum  est.  Neque  enim  XqiOtoq  sta 
tim  nos  senescere  vult;  videmus  in  quanta  infir 
mitate  tulerit  apostolos.  Longicampianum  suffi 
ciendum  duco  in  Cornarii  locum;  spero  bom 
publico  futurum,  et  iam  ea  de  re  cum  eo  eg 
Carlostadius  adest  *) ;  hodie  de  eius  causa  con. 
veniemus.  Est  autem,  mi  Spalatine,  fide  et  di 
ligentia  tua  mihi  quadam  in  re  opus.  Neseniu 
brevi  Francofordiam  ad  Moenum  proficiscetur 
invitat ,  ut  eam  una ,  quod  inde  excurrere  in  pa 
triam  possim.  Ego,  ne  mentiar,  percupio.  Nail 
et  grandem  natu  matrem  et  reliquam  familiar 
visere  valde  vellem.  Et  est  ea  valetudo,  ut  omnl 
no  vacationem  aliquam  requirat.  Miseresceret  ii 
certe  scio,  si  videres,  nonnunquam  integras  no 
ctes  insomnes  agentem.  At  id  accidit  aliquotie.« 
Quareterogo,  si  ab  Illustriss.  principe  sine  rria 
iori  negotio  obtineri  potest,  des  hoc  operae  mih: 
et  interpelles  mea  causa.  Potest  opinor  nobi 
tantillo  tempore  carere  schola,  nam  intra  quin 
que  eftdo^iadas  redirem.  £t  nunc  multum  feria 
rum  est ,  quare ,  si  maturarem  profectionem ,  vi 
abesse  sentiretis.  Maturabitur  autem,  si  statui 
responderis.  Vale  felicissime,  et  boni  consul 
meam  importunitatem.  Postridie  Quasi  mdi 
geniti. 

<Pih7mog. 


No.  272.  (ferell.Apr 

Ge.  Spalatino. 

f  Ex  autographo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  68 


*)  Orlamundam  sese  contulerat.  De  turbis  ab  eo  ibidem  e- 
citatis  lege  Seckendorf.  hist.  Lutb.  I.  p.  S02  sq.  —  Eiu: 
dem  argumenti  epistolam  scripsit  Lutherus  ad  Spalatinui 
quae  vero  non ,  ut  de  Wettio  (II.  p.  507.)  visum  est,  men : 
Maio,  sed,  ut  ex  hac  epist.  intelligitur,  ineunte  Aprili  da 
est. 


53 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1524. 


654 


D,  Georgio  Spalatino,  patrono  suo, 

(Spalatlnus  adscripsit  annum  M.D.XXIIII.) 

,     Gratum  officium  fecisti,    quod    commeatum 

ihi   ab   Illustriss.   Principe  impetrasti.       Curae 

ihi  erit,  ut  commode  ac  tempestive  iter  ingre- 

[ar;   propero  enim,   ne  vel  domo,  vel  a  schola 

utius   absim.      In  proximam  septimanam   cum 

jndinarum  Lipsicarum  causa  ex  more  feriamur, 

ntionem  differam  *).      Matri  munera  offeram, 

iiae  haud  dubie  hoc  nomine  gratissima  sunt  fu- 

Ixa,  quod  interpretabitur  esse  fivrjjLioovva  bene- 

Identiae  Illustriss.  principis  erga  nos  minime  vul- 

^iris.      Gravissima  quaestio  est,    quam  proponis 

m:  coniugio,  et  de  qua  non  temere  statuerim,  ne- 

lie  nuper  inter  nos  hic  de  ea  disputatur.     Certum 

Kt,    in   patria    potestate    liberos    esse    oportere. 

]sctat  mandatum:  honora  palrem  etc.     Sed  quid, 

l  pater  tyrannice  cogat  ducerc,  quam  nolis,  aut 

liae  non  convcniat?     Ego  hic  lcges  nullas  fero, 

•i  Spalatine,  verum  y.axa  xbHavlov ,  h/(h  Xsyw, 

i<%    6  xvQiog,    detrectare  auctoritatem  parentum 

I>  esse;  praesertim,  si  duxeris,  rescindere  xvoav- 

r/.cog  parenti  non  licet;  vides  quid  vocem  tyran- 

ida,  si  obtrudat  eam,  quae  non  conveniat.     Et 

iquiri  consensum  eorum ,  qui  matrimonium  con- 

iihunt,  lex  testatur  de  divortio,  y.axa  xbv  puo- 

Ciy.ov.      Si  repudiare  licuit  incominodam ,    ergo 

fejis  ius  habet  ducens,  aut  ducturus  uxorem,  de 

£,a  voluntate  pronuntiandi.     (Oportuit  .  .  .  eptis 

ieris  tuis  respondere ,  quare  boni  consules  brevi- 

t  em  **).)     Doc.  Martinus  hoc  argumentum  ad- 

f*ebat,    quo  doceret  requiri  consensum   contra- 

Intium,    quod  ita  videatur  natura   condita,    et 

pimum   adprobavit  JLvam  Adamus:    hoc  os  ex 

tsibus  meis  etc.      Et  liebecca  non  mittitur  nisi 

fius  interrogata:  vis  ire  cum  homine  isto?     Sed 

Iic.  Martinus ,  opinor,  haec  omnia  copiose  ex- 

ccabit***).     Vale.       , 


)  Iter  igitur  ingressus  est  d.  16.  vel  17.  Aprilis. 

*)  Nota  marginalis  ipsius  Melanth. 

**)  Prodiit  hoc  ipso  anno  epislola  Lulheri  ad  lo.  Schott : 
„ia$  (Sttcrn  bie  &fnbct  $u  ber  <Shc  nicht  jrotngcn  noct)  hinbcvn, 
unb  bic  .Rlnber.  obne  bet  (Sftevn  2Bitfcn  ftdj  nicfyt  ncvfoocn  fot; 
lcn."  (s.  1.  et  a.)  In  Lutheri  opp.  ed.  Walch.  X.  p.  844. 
apud  de  Wett.  II.  p.  511. 


No.  £73.  (13.  April.) 

Hier,  Baumgartnero. 

Epist.  lib.  VI.  p.  44.  —  Nunc  ex  autographo  Mel.  in  Cod. 
Monac.  I.  epist.  5.  accurate  descripta,  ubi  sic  inscripta 
est : 

D,    Hieronymo   JBomgartnero^    patricio 
iuveni  Noriberg.  urbis, 

S.  Scripsi  ad  Spenglerum,  ut,  si  qua  ratione 
fieri  potest,  per  fratrem  Venetiis  haerentem  libros 
huc  mitti  lectiores  ')  curet,  quandoquidem  reliqui 
bibliopolae  usque  adeo  insaniunt,  ut  praeter  nugas 
illas  vulgares  nihil  advehant  aut  importent.  Da- 
bis  igitur  operam  tu  quoque ,  ut  publicam  causam 
rei  literariae  diligenter  Spenglero  commendes. 
Non  audeo  tecum  expostulare,  quod  Coburgos 
tuos  cessas  officii  sui  admonere,  et  hortari,  ut 
optimam  mercem,  bonos  codices,  adportent.  Vi- 
dentur  enim  et  tuas  et  tui  similium  voces  aut  iu- 
dicium  non  magnopere  morari.  O  nihili  homi- 
nes,  qui  usque  adeo  nullam  habent  publicae  ne- 
cessitatis  rationem  !  Post  triduum  hinc  exspatia- 
bimur  in  patriam,  ut  spero,  profecturi,  una 
Ioachimus  ibit,  qui  inde  Basileam  ad  Erasmum 
excurret;  quam  vellem  te  illi  comitem  adiungere 
licuisset!  Nihil  unquam  perinde  offendit  hic, 
atque  impuri  iWius^EQaGjuojLidoxiyog  crudelis  cri- 
minatio.     Vale  felicissime  *). 

Philippus. 


(Philippus  Melanthon  d.  16.  Aprilis 
iter  ingr editur  in  patriam,  Pa- 
lat  inatum.) 


No.  274. 


(Lipsiae)   19.  April. 


Io,  Hesso. 


Epist.  lib.  VI.  p.  836.  —  Autographon  Melanth.  in  Cod. 
Rehd.  Vratisl.  Vol.V.  nobis  descripsit  S.  V. Schulzius.  — 
Apographon  in  Cod.  Bay.    II.    p.  611. 

lohanni  Hesso, 

Salve  mi  Ilesse.     'Fymoxonrjv  Christus   tibi  for- 
tunet.     Mosellanum  heri  **)  amisimus,  magnam 


1)  vlectiores"  sciipsit  Mil. ,  scd  editor  dedit  vselectiore$V 
*)   Aliena  maiiu  adscriptum  est:    1524. 
**)  d.  18.  April.  1524. 


655 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1524. 


eius  morte  iacturam  res  literaria  fecit.  Fuerunt 
enim  in  illo  dotes  plane  eximiae.  Accipio  inter 
Nigrum  etTrogerum  simultatem  quandam  inter- 
cedere,  quos  tuum  munus  erat  conciliare  inter  se. 
Neque  enim  non  potest  obesse  rei  literariae  id  dis- 
sidium.  Gontende  igitur  manibus  ac  pedibus ,  ut 
illos  places.  Nil  refert  unde  ortum  sit  malum. 
Optarim  Trogerum  cedere  Nigro ,  a  quo  vincitur 
citra  controversiam  facultate  ingenii,  sed  nolo 
rem  exacerbare.  Nigrum  oportuit  ferre  alterius 
mores.  Haec  tu  praesens  multo  rectius  monebis. 
Nam  has  literas  nolo  ostendi  Trogero.  Ipse  ad 
enm  scripsi  liberius  fortassis  etiam  quam  vellel. 
Vale,  Lipsiae  in  nondinis. 

Philippus. 


No.  275. 


(m.  April.) 


N.  N. 


f  Ex  apogr.  Cod.  Gotb.  26.  p.  41. 

(Spalatino  fortasse,  aut  Luthero  scripta. ) 

Hoc  egi  cum  Doctore  Strauss  ').  Cum  expostu- 
larem  cum  eo,  cur  prohiberet  reddi  et  persolvi 
annuos  reditus.  Secundum  se  non  prohibere,  sed 
decuisse ,  ut  permitterent  sibi  eripi  vel  publica  vo- 
luntate  vel  privata.  Ego  contradixi,  non  solum 
pariendum  esse,  ut  eripiantur  pensiones,  sed  etiam 
ultro  numerandas  esse  propter  ordinationem  pu- 
blicam ,  quae  paci  et  caritati  servit ;  sicut  et  ultro 
adserimus  praedonibus  ea,  quae  promisimus.  Hic 
ille:  se  quoque  hoc  concedere,  sed  ita,  ne  adpro- 
bent  impietatem  in  censibus.  Praeterea  etiam 
disputavi,  non  posse  iuxta  omnes  census  impro- 
bari.  Nam  non  video,  cur  damnetur  hic  con- 
tractus,  si  quis  legitime  servitutem  in  alienis  bo-r 
nis  emat.     Sic  posse  iustos  census  esse. 

Postea  disputatum  est  de  lege  Christi,  ubi 
ego  multis  verbis  adfirmavi,  non  oportere  nos 
secundum  legem  Christi  res  politicas  iudicare, 
quia  evangelium  permittit  nobis  libertatem  utendi 
legibus  civilibus  vel  Romanis,  vel  aliis,  pront  pax 
publica  postularet,  Rom.  13.  et  Actor.  15.     Haec 


1)  Pastore  in  oppido  Eiscnacb,  qui  a.  1523  contenderaf, 
usuram  non  esse  solvendam.  Vid,  Lutb.  epp.  II.  p.  202. 
Strobelii  Miscellan.  III.  p.  11  sqq. 


inter  nos  tractata  sunt  Isenachi  2) ,  neque  dubiti) 
quin  recte  iudicarim.  Utinam  concionatores  pi 
politicis  legibus  docerent  nos  Evangelium. 

Philippus  Melanthon  3). 
Patiar  ostendi  doctori  Strauss   et   omnibu 
qui  iudicare  de  Christianis  rebus  solent. 


No.  276.  (Brettae)6.Ma:i 

,    Academiae  Heidelbergensi, 

Ex  autographo  Melanthonis,  quod  habetur  in  Actis  Facu 
iatis  Philosopb.  Heideiberg.  Tom.  III.  edita  in  C.  Biij 
tingshausen's  Beitragen  zur  PfaJzischen  Geschicbte.  Vol.l 
p.  39.,  ubi  idem  ex  eodem  Tonio  Actorum  fac.  Pbil.  ha 
attulit : 

„  Anno  1524  in  profesto  ascensionis  a  Decano  Martin 
„  Frecht  Ulmensi,    propositum  ,   ut  facultas  artium  - -| 
„doctissimum  illum  Philippum  Mclanchthonem ,   qui  I 
„tempore    in    patriam    Brettam   parenles    invisurus    r 
,,dieral,    alifjuo   munusculo   bonorarent.    —  —  —      D 
„cretumjest,  ut  argenteo  scypho  donarelur,  ut,  si  fortasi! 
„per  facultateni   arlium,  cuius  olim  alumnus  fnerat,  f 
„eo  aliquid  officii  neglectum  fuisset  *),  id  eo  munuscul 
„qualicunque  resarciretur.     Fuit  autem  confectus  argeil 
jjteus  scyphus  cum   cooperculo   et  celatura   insigni  XI 
„  unciarum  (vulgo  Lolh  Silbers)  uncia  pro  XVII  alb.quj 
„rum  valor  fuit  VII  flor.  J  fl.     Deiude  artifici  pro  cel] 
„  tura  et  deauratione  superioris  partis  dati  2  flor*     Que' 
„scyphum  praesente  D.  H.  liuschio ,  latinae  linguaePri 
„fessore,    et  D.  Syrnone  Gryneo,  Graecae  Professore 
„  Melanchthone  lileris  suis  Brettam  vocalis)  TJecanus  F 
„cultatis  Philippo  commendavit." 

Oplimis    viris  D.  Philosophiae  Doctoribus' 
universae  commanipulationi  facultatis  artitm 

amicis  suis  S.    • 

Eximii  viri,  tametsi  non  sum  meritus,  cur  a  vobi 
tam  splendido  munere  donarer,  tamen  gratum  e| 
studium  et  voluntas  mihi  vestra.  Nam  cum  hui| 
honorem  mihi  habuistis,  sentio  virtuti  et  literij 
quarum  me  studiosum  esse  plerique  tum  arbitr&H 
tur,  tum  praedicant,  habitum  esse.  Neque  veii 
meo  officio  defuturus  sum,  sicubi  vicissim  grat 


2)  In  itinere  quod  Philippus  hoc  anno  fecit  in  patriam.  "^ 
detur  vel  a  Luthero  vel  a  Spalatino  mandatum  fuisse  W 
lanthoni ,  ut  in  itinere  cum  Straussio  ageret. 

3)  Melanthon  legitur  in  codice ;  sed  dubito,  an  Melaritln 
iam  anno  1524  nomen  suum  hoc  modo  scripserit,  et  pu 
eum,  qui  descripsil  epistolam ,  sequutum  esse  seriore 
scribencli  modum,  ut  alii ,  qui  epistolas  Mel.  vel  desci 
pserunt  vel  edidemntjsaepissime  Melanchthon  pro  Mela 
thon  dederunt.  Non  enim  haec  epistola  anno  1527  < 
1528  scrip!a  esse  potest,  quum  Straussius  iam  anno  15 
ex  Isenaco  discessisset. 

*)  Magistri  titulum  petenti  a.  1511  denegaverat  illum  Acad 
mia  ,  quod  aetate  Melanthonis  tantum  tribuendum  esse  n> 
putarent. 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1524. 


658 


candi  vobis  occasio  fuerit  oblata,  daboque  operam, 

in  ingratum  collocatum  hoc  beneficium  videri 

3Ssit.     Qualis  qualis  enim  sum,  certe  bene  me- 

ndi  de  publicis  studiis  voluntatem  nemo  in  me 

aquam  desiderabit.      Valete   viri  optimi.     Da- 

domi  nostrae  Bretthae  postridie  ascensionis 

cisti. 

Philippus  Melanchthon. 


lo.  277. 


(mense  Maio.) 


Ad   Campegium. 


Edilum  a  Pezel.  in  Mel.  Consil.  latin.  P.  I.  p.  89.  et  ex  MSto 
in  Riederer's  Naclirichten  zur  Kirchen-,  Gelehrten -'und 
Biichergeschichte,  III.  p.  453  sq.  —  Contuli  apographon 
in  Cod.  Goth.  212.  p.  177.  —  Germanice  prodiit:  tftn 
icabtfjaffttgS  urtatjl  bep  tyodjgct.  tyf).  SRelanthoniS  »cn  D. 
SKart.  2utl)erS  tcct  bcm  Garbinat  unb  ^pabjliticfien  Scgaten 
gcn  ©tugarren  jugefcbicft.  (s.  I.)  1524.  4.,  quam  versio- 
nem  cum  Riedereri  textu  convenientem  contulit  Clariss. 
Foerstemannus.  Vid.  omnino  Strobelius  iu  Miscellaneis 
T.  II.  p.  114.  —  Scriptum  est  Campegio  Cardinali,  qui 
per  Nauseam,  Secretarium  suum,  aMelanthone,  quum 
Brettae  esset,  petierat,  ut  suam  ei  sententiam  perscri- 
beret  deLulheri  doctrina. —  InMS.  Riedereri  inscrihitur: 
„Summa  doctrinae  Lutheri" ;  sed  in  Consiliis  Melanth. 
rectius  : 

Oe  doctrina  D.  Lutheri  ad  amicum  quen- 
dam  Ph.  M." 

illitur  mundus ,  cum  unum  hoc  agi  a  Luthero 
iicat,  ut  publicae  caeremoniae  aboleantur, 
am  ob  causam  impia ')  multitudo  pertaesa  tot  ri- 
lm  videtur  impensius  favere  Luthero  tanquam 
jertatis  authori,  et  docti,  quibus  religionis  vis 
|iota  est,  rident  ac  superstitionem  2)  interpre- 
ltur  magnopere  angi  in  utramvis  partem  de  cae- 
noniis ,  Tyranni  publicos  mores  et  tranquillita- 
defensuri  Lutherum  exstinctum  volunt  *). 

Verum  non  de  caeremoniis  <\im\cat  Lutherus, 
ius  quoddam  docet,  quid  intersit  inter  homi- 
m  iustitiam  et  Dei  iustitiam.  Est  enim  uten- 
dm  scripturae  verbis,  ut  certo  constet  4),  qua 
r  ione  conscientia  confirmanda  sit  adversus  por- 


n 


.  1)  i/npia\  excidit  ap.  Pezel 

2)  superstitionem]  Pez.  mendose:  stullitium. 

3)  Ijranni—  exstinctum  voluni]   non  leguntur  apud  Pez.  et 
in  Cod.  Goth. 

4)  ut  certo  conslet]   desiderantur  apud  Ried.  et  ia  versior.e 
germ. 

Rlanth.  OpeR.   Vol.  I- 


tas  inferorum ,  quibus  in  rebus  poenitentia  sit  s). 
Haec  sunt,  quae  hoc  tempore  perLutherum  osten- 
sa-sunt  divinitus.  Et  fere  nullo  non  seculo  fuere, 
quos  hic  suae  doctrinae  testes  citare  6)  possit.  Ne 
quis  putet ,  primum  haec  a  Luthero  conficta  esse. 

Et  cum  traditionum  humanarum  seu  caere- 
moniarum,  quae  ab  hominibus  institutae  sunt,  ob- 
servationes  nihil  ad  iustitiam  Dei  7)  faciant,  id, 
quemadmodum  oportuit,  monuit,  tamen8),  ubi 
nihil  obsunt  aut  vitii  nihil  habent,  exigit  ul  9) 
propter  charitatem  et  studium  pacis  serventur.  Id 
cum  libellus  eius  de  libertate  christiana ,  tum  for- 
mula  missae  *°)  nuper  edita  testatur, 

Et  ego  ")  mores  et  caeremonias  tranquillita- 
tis  studio  vehementer  servari  cupiam,  quatenus 
sinit  pietas  12). 

In  re  missaria  et  coelibatu  tantum  est  vitii, 
ut  dissimulari  non  possit.  Non  potest  autem  con- 
suli  publicae  tranquillitati ,  nisi  dent  operam  ma- 
gistratus ,  ut  pii  et  eruditi  homines  doceant  in  Ec- 
clesiis,  quod  cum  non  fit,  multitudo  a  stultis 
monachis,  Lutheri  hostibus,  irritatur,  et  multi 
se  Lutheri  nomine  ad  vulgus  venditant,  qui  nihil 
minus  sunt  quam  Lutherani. 

Impietas  et  furor13)  est,  sine  discrimine  omni- 
bus  exitium  minari,  qui  Lutherurn  nominanl. 
Est  etiam  14)  impietas  sentire  vim  religionis  uni- 
versam  sitam  esse  vel  in  contemnendis  vel  obser- 
vandis  tantum  caeremoniis  etc.  1S). 


5)  adversus  portas  —  poenitentia  sit\  neque  apud  Piz 
neque  in  Cod.  Gotb.  leguntur. 

6)  citare']  Pez.  mendose  addit :  non. 

7)  Def]  escidit  e  textu  Pez.  et  Cod.  Goth. 

8)  monuit  et  tamen\  Ried.:  monet  ettum,   sed  vers.  germ.: 

%at  D.  Cutfjct  un$  foffidfjS  ctmal)nt.     2)ocf)  wo  fte  ntcfif^ 
fcfjaben. 

9)  exigit  ut~\  Pez.  excipit  ut  aliquantisper. 

10)  Pez.  et  Cod.  Goth.  posl  missae  addunt:  siue  adminislra- 
tionis  coenae  domini. 

1 1)  Pez. :  Ego  etiam. 

12)  studio  vehementer  —  pietas]  *Haec  Pez.  ila  mutavil: 
sludio  servari  adhuc  quidem  cupio ,  quatenus  sunt  irn- 
piae. 

13)  el  furor~\  nec  Ieguntur  in  Pez.  textu  nec  in  Cod.  Golh. 

14)  etiam\  Pez.  et  Cod.  Goth.:   enim. 

15)  etc.\  tantum  habet  Rieder.  et  desideratur  finisapud  Pez  , 
inCod.Gnth.  et  in  vers.  germanica.  Sed  iudicium  hisver- 
bis  finitum  fuisse  non  videtur- 

42 


659 
No.  278. 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1524. 


66C 


15.  Iun. 


Burchardus   ad   Melanthonem. 

•j-  Ex  aulographo  Franc.  Vinariens.  in  Cod.  Basi).  F.  101. 
epist.  72. 

Domino   Philippo    Melanchthoni    prae- 

ceptori   suo. 

S.  Accepi  literas  tuas,  quas  ex  Giessa  Hassiae 
dedisti  *) ,  plenas  amoris  summaeque  in  me  beni- 
volentiae  tuae.  De  mea  enim  valetudine  te  admo- 
dum  esse  sollicitum  significas,  cupereque  primo 
quoque  tempore  certiorem  fieri ,  quo  in  statu  sint 
omnes  res  meae.  Ego  vero,  suaviss.  praeceptor, 
nunc  tam  nihil  velim,  quam  tibi  hoc  quidquid 
fuit  reliquum  itineris  ex  sententia  successisse ,  sal- 
vumque  cum  caeteris  omnibus  ad  tuos  rediisse. 
Ipse  quidem  gravissime  tuli ,  in  medio  fere  cursu 
a  te  convelli,   et  tanquam  in  exilium,   nisi  unus 

aut  alter  bonam **)  partem  levasset ,  de- 

seri.  Sed  cum  aliter  fieri  non  potuisse  intelligo, 
boni  cogor  consulere.  Sentio  enim  omnino  non 
faciendum  fuisse ,  ut  me  ingravescente  iam  morbo 
tanto  itineri  committerem.  Et  quod  fuerit  mihi 
grave  in  Hassia  alicubi  decumbere ,  putes  ipse  fa- 
cillime  coniicere.  Nunc  tamen,  quam  possim, 
me  scies  curare  valetudinem,  neque  tamen  nisi 
diem.  Nam  medicorum  adhuc  nondum  sum  usus 
opera,  et  his  me  non  temere  committam.  Novi 
enim  istos  nolvnodas ,  tenent  si  quid  attigerint; 
iamque  adeo,  id  quod  superis  acceptum  refero,  me 
paulo  melius  coepi  habere,  speroque  me  brevi  ita 
valetudinem  refecturum,  quo  rnultissimis  etiam 
laboribus  tolerandis  sufficiam.  Carino  familia- 
rissime  utor ,  qui  mihi  nihil  non  liberaliter  prae- 
stat ,  egoque  sedulo  operam  dabo ,  ne  illi  vicissim 
in  ulla  officii  parte  defuisse  videar.  Nam  quod 
ad  0%6lav  attinet,  quantum  per  valetudinem  li- 
cebit,  nunquam  ille  desiderabit  meam  in  exercen- 
dis  pueris  operam.  Neque  enim  quicquam  rerum 
omnium  pluris  facio  literarum  studio,  cupioque 
ultro  mea,  si  qua  est,  industria,  bonos  omnes  ad- 
iutos.  Porro  haudquaquam  puto  futurum,  ut 
immodestiam  aut  animi  illiberalitatem  in  me  quis- 
quam  reprehendet.     Scio  ipse,   virtute  nihil  esse 


*)  Reditura   suum  Philippus  fecit  perHassiam,    auclore  Phi- 

lippo  Landgr.  Hassiae. 
**)  Legitur  nedii  aut  ticdii',  quod  quid  sit  definire  nolo. 


pulchrius  amabiliusque,  ut  et  procul  e  vulgi  ocu 
lis  discesserit,  estque  mihi  certum  ab  hac  hone 
stissima  sententia  digitum  nusquam  *).  Acquiesci 
mus  interim  ego  et  Carinus  in  optimorum  scripto 
rum  lectione.  Homerum  in  manus  sumsimus 
sed  quid  effecturi  simus  superis  in  manu  est.  Ant 
Calend.  Octobr.  ad  vos  redire  quanquam  maxira 
cupiam,  non  potero.  Carinum  enim,  ut  sci* 
expeclo  qui  ante  id  temporis  nusquam  ire  in  aninv 
est.  Ipse  me  tibi  commendo,  oroque,  ut  isthi 
mea  tibi  omnia  curae  sint.  Erat  daturus  ad  t 
ipse  quoque  literas  Carinus,  sed  accidit,  ut  eo 
dem  die  Leodigerius  iter  ceperit  in  patriam,  cu 
danda  fuit  afferri.  Interim  tamen  iussit,  ut  eiu 
nomine  te  iubeam  salutare  scripturus  copiosissim 
per  Glaubergerium.  Salutabis  ex  me  amicos,  I 
Nesenum,  loachimum ,  xal  rbv  vjuujv  ^wzoa 
tt]V  ,  Michaelem,  Sebaldum,  cui  velim  cura 
esse  ea,  quae  Secerio  se  praebiturum  pollicitus  esi 
Sebastianum,  Reijjensiein ,  et  bonos  omne.i 
Vale  ex  Francoford.  XV.  Iunii.  Literas  quas  cuii 
meis  accepi  Heidelbergam  mitti  curavi. 

Tuus  Franciscus. 
Salutat  te  Conradus  et  Clamerus. 


(Melant  hon    rediit    FP^itebergam.) 


No.  279. 


(exeuute  Iuu.) 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  IV.    p.  45. 
nac.  I.  ep.  4. 


—     Nunc  ex  autographo  in  God.  W 


Hieronymo  Bomgartnero  suo 

S.  Bona  spes  erat,  fore,  ut,  postquam  e  patr 
rediissem,  Wittebergae  te  invenirem.  Ea  ad< 
fefellit ,  ut  literas  etiam  ibi  acceperim ,  quibus  n 
Noribergam  invitas.  Video  plane  te  domi  ha  j 
surum  esse,  quod  bono  optarim  tuo  fieri.  P 
Francos  non  licuit  iter  facere,  tametsi  impenj 
cupiebam  Ioachimi  penates  salutare,  et  is  n 
amantissime  invitabat.  Verum  JSfesenus  n 
Francofordiam  retraxit,  et  ego  verebar,  ne  qi 
amicos  apud  vos  invidia  onerarem,  qui  obiter  a 


*)  Desideratur  hic  verbum,    quod  Franciscus  adpouere  i 
ctexif. 


61 


EPISTOLARUM     LIB.   III     1524. 


662 


mdi  erant.      Passim  enim  augent  optimae  cau- 
ie  invidiam,  importuni  quorundam  motus. 

De  Forchemiis  primum  Erphurdiae,  bone 
'eus,  quae  monstra  audivimus  !  Christus  tuea- 
ir  Evangelii  gloriam ,  quam  nulli  magis  laedunt, 
aam  indocti  et  improbi  concionatores,  dum  vo- 
int  videri  valde  patrocinari.  De  decimis  aiunt 
imultuari  illos,  cedo  quid  oportuit?  Mederi 
hia ndrum  his  malis ,  si  quid  potest,  cupio.  In 
ldem  causa  domi  meae  ad  Rhenum  plerosque  ca- 
igavi,  qui  idem  saxum  versaturi  videbantur. 
ale.     Anno  1524. 

Philippus. 


VO.  280.  (ineunte  Iul.) 

ludicium  Qonsiliariorum  Electoris. 

f  Ex  tabulario  Vinar.  Reg.  O.  Fol.  97.  Lit.  LL. 

iebenfen  ber  dtatfyt  ber  <Stiftftrd>en  fyaU 
en  ^u  SBittenberg  roegen  ber  oorgenom= 
enen    SSerdnberungen    tn    ben    ©tatuten 
unb  (Seremonien.    [Inscriptio  in  tergo.] 

jjt  unfer  untertt)dnig  SSebenfen ,  ba$  nid>t  unntt|  fepn 
ottte,  baf  (§.  <5I)f.  ©.  ^meen  ober  brei  9tdtf)e,  unb 
im  roenigjten  aud)  einen,  ber  511  SBittenbcrg  nicf)t 
au§tid>  befeffen ,  mit  einer  (Sreben^  an  ba§  ^apitet  ba= 
Ibft  abfertigte,  unb  bap  biefefbigen  bcm  $apite(  au£ 
.  Gf)f.  ©.  23efet)(  anfdngtid)  oermetbten:  fte  trugen 
>nber  3meifel  gut  SBijTen,  ma§  ifjren  ©efd)icften  unge= 
it>rlid>en  oor  eincm  Safjre*)  gu  Sorgau  oon  (§.(5f)f.®. 
tdtr;en  oorgef)atten  unb  ange$eigt  worben  rodre ,  ndm= 
d),  bap  (S.  <5t)f.  ©.  23efef)l  unb  9fteinung  mdre,  ba$ 
e  in  (E.  @i)f.  ®.  @tiftfird)en  feine  SScrdnberung  nod) 
krneuerung  oorncf)men.  Sarauf  f)dtten  ftcf)  (E.  (5f;f. 
S.  »erfef)en,  fte  wurben  beufefbigcn  ifjren  $)flicf)tcn  nacf) 
efyorfamtid)  gctebt  fjaben.  2Cber  fotd>§  ungead)tet,  #u 
*erad)tung  <Sr.  (5f)f.  ©.  ernftfid)en  23efef)13,  fjdtten  ftc 
ielfdltige  SSerneuerungen  oorgenommen,  aud)  oon  £ag 
i&age,  roie  <&v.  @f)f.  ©.  beffen  berid)tet,  2tcnberun: 
en  oorgenommen.  23e§  ©cfalfenS  <Se.  C>f)f.  ©.  baoon 
:ugen,  f)dtten  fte  teid)t(icf)  ju  bebenfen.  6.  <5t>f.  ©. 
>oUe  ftd)  aud)  fold)e§  if)re§  Ungef)orfam§  unb  §8erad)= 
ang  tjalben  gegen  ifjnen  ber  ©ebu^r  nacf)  mofyt  roiffen 
u  er$eigen.  (§.  (5f)f.  ©.  beforgten  aber,  ba$  in  fotcfjen 
Serdnberungen  ber  ©tatuten  unb  (Sercmonien  nicf)t  allein 
ftotteS  2ob  unb  (ityre  unb  beS  9^dd>ften  9ht| ,  bieweit 


*)  d.  4.  Oct.  1523. 


berfetbigen  oief  ofyne  alle  ©otttoftgfeit  get)aften  mogen 
roerben,  fonbern  aucf)  eigner  S^ujj  unb  SHufiiggang  ge^ 
fud>t  merbe ;  benn  (S.  (Sl)f.  ©.  un^erborgcn  be§  mannig^ 
faltigen  ©cljretenS,  @d)reiben§  unb  ^rebigeng,  unb 
fonberlid)  fo  §u  ^.  @l)f.  ©.  ©tift  ber  SSigilien  unb  <Scel= 
meffen  Ijalben,  mie  biefelbige  at§  miber  gottlidje  (Ein= 
fe£ung  ttnb  2Sort  oerful)rifd)  unb  und;riftlid)  fcpn  foltte, 
gefd)et)en ,  unb  bap  nod)  f ein  2Cufl)6ren  mdre.  Unb  ob 
ftemol)!,  ober  ettid)e  oon  tl)nen ,  bie  ©eetmeffen  fampt 
ben  langen  SSigtlien  mit  mel)ren  Sectionen  auc?  er^orter 
Urfacf)  abgefcfjafft,  fo  f)dtten  fte  boci)  anftatt  ber  langen 
furje  SBigdien,  bie  fte  nun  Preces  taufen,  mit  gar  oiet 
toenigern  ^Pfalmcn ,  2ecttonen  unb  (Sollccten  aufgerid)t. 
2Cber  (E.  61)f.  ©.  f onnten  nid)t  »erjlcl)en ,  roenn  bie  lan- 
gcn  S5igilicn,  fo  biStjer  geljaltcn,  n?iber  ©ottunb  fein 
t)ei(ige£  SBort  mdren ,  ba$  c§  cin  anber  ©efralt  berwe; 
gen  mit  bcn  furjen  t;aben  foltt. 

2Ba§  aber  l)ierinnen  gefpuret,  aud)  2£ergernip  bar= 
au§  tdglid)  ermacfyfe ,  bicmeU  fte  tn  bem  u)ren  eigcnen 
^rebigen  unb  Seljren  offentlid)  entgegen  tebten,  l)dtten 
fte  unb  mdnniglid)  (eid)tlid)  3U  ermeffen.  Unb  biemeil 
bcnn  jeglidjem  £i)uml)errn,  SSicarien  unb  (Sapellanen 
im  2Cnfang  feine§  @ingang§  in  bie  ^irdjen  berfelbigen 
(Statuten  unb  Geremonien  Snl)a(t  oorgel)altcn,  bie  fte 
alle,  fo  oietbte  einem  ieglid)en  belangenb,  ju  ertjalten 
jugefagt,  bermegen  fte  ftd)  je  fetnerlei  Sefdjmerung  ^u 
bef lagen  l)aben ,  biemei(  il)rer  f einer  $u  2fnnel)mung  fei; 
ne§  2el)en§  gebrungcn ,  unb  fte  barauf  (§.  (51;f.  ©.  ^Stal)- 
nung  unb  S3egel)rung,  meldjer  ber  .ftirdjen,  (Statutcn 
unb  (Seremonien,  fo  oiet  bic  nid)t  miber  ©ott,  $u  tyaU 
ten,  unb  bie  25ruber  lautS  berfelben  3U  tragen  ftd)  ht- 
fdjmcrt,  bap  berfetbige  ftd)  feine§  2el)en§  oerjei()cn 
(folte)  *).  £)enn  (5.  <Sf>f.  ©.  ©emtttl)  nid)t  mdrc ,  f ur^ 
bcr  ju  gejtatten  einem  jeben,  feineS  ®efatten§  311  gele- 
ben,  unb  mit  9ftupigget)en  bie  ftxufyt  unb  9fat£ung  bev 
2ef)en  ju  geniefien ,  bie  (k.  <5t>f*  ©.  unb  if>re  SSorfal)rcn, 
feliger  ©ebdcf)tnip,  mit  gropem  merflidjen  2)ar(egen 
[2tufmanb]  unb  Unfoft,  ©ott  ^u  2obe  unb  nicf)t  gum 
mufig  gefjcn,  faulen^en  unb  be§  2eibe§  SMuft,  gejtif^ 
tet  unb  aufgerid)tet. 

SBaS  aber  **)  bie  bret  (Sanonict  ***)  betanget,  f;at 
ftcf>  £)octor  §icron))mu§  crbotf)en ,  mit  benfclbigcn 
fo  oie(  §u  reben,  ba$  ftc  feine§  SSerf)offcn§  oon  gemefb- 
ten  (Sonoenttag  ab|ief)en  unb  auffaffen  fottcn. 

*)  Solus  quidem   hic  locus  distinclis   litcris   scriptus  est,    sed 

singula  non  satis  coliaerent  inter  se. 
**)  Haec  ultima  verba  alia  mauu  adscripfa  sunt. 
***)  Vid.  de  iisdem  Lutheri  el  Scnurfii  deprecationem  ad  E»Ie- 

ctorem  d.  8.  Iulii  1524  et   Mel.  epist.  ad  Spalatinum  eodem 

die  datam,    unde  intelligilui- ,    hoc  electoris  mandatum  fere 

Tul.  1524:  scriptum  essc. 

42  * 


663 

No.  281. 


EPISTOLARUM 

8.  Iul. 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  74. 

D.  Georgio  Spalatino,  patrono  suo 
observandiss. 

(Spalatinus  adscripsit  ann.  M.D.XXIIII.) 

S.  Nostri  in  collegio  *)  abdicarunt  sacerdotia,  id 
quod  ex  aliis  intelliges  etiam.  Porro  cum  in  his 
sint,  qui  de  studiis  scholae  vestrae  deque  oecono- 
mia  collegiorum  bene  meriti  sunt,  obsecro  te,  mi 
Spalatine ,  da  operam ,  ut  eorem  inopia  subleve- 
tur.  Ego  neminem  inter  nostros  magis  ad  docen- 
dum  adpositum  Hermanno  adhuc  vidi ,  neminem 
olzovo[iiy.(6x6Qov  Gungelio.  Par  est  autem,  ut 
honorem  virtuti  habeatis.  Nam  si  volet  aliquando 
Illustriss.  Princeps  constituere  collegia,  tales  viri 
magno  etiam  conducendi  fuerint.  Quare  eos 
tuae  fidei  ac  diligentiae  commendo.  Non  dubita- 
bam ,  quin  ultro  esses  eorum  causa  Illustriss.  Prin- 
cipi  commendaturus ,  tamen  ad  te  scribere  visum 
est,  ut  illis  gratificarer,  hoc  a  me  officii  postu- 
lantibus.  Vides,  in  quam  necessitatem  coniecti 
sint;  cedunt  de  sacerdotiis,  quae  hactenus  non 
sacrificandi  causa  constituta  iudicavimus,  sed  ut 
essentbene  merentium  de  schola  praemia»  Nobis 
etiam  cum  eligeremus  hos  canonicos,  nihil  in  consi- 
liofuit,  nisi  ut  prospiceremus  scholae,  cui  hi  usui 
erant.  Haec  tu  omnia  per  te  ipsum,  si  nullus 
moneam ,  considerabis  in  bonorum  virorum  peri- 
culo.  Gravissime  adflixit  me  hoc  triduo  Neseni 
mors ,  qui  in  Albi  nudius  tertius  periit  **).  Scio 
tibi  acerbam  mortem  illius  futuram,  atque  adeo 
mea  causa  etiam ,  qui  coninnctissimum  et  amantis- 
simum  hominem  amisi.  Mihi  crede ,  ingens  no- 
strae  scholae  ornamentum  ereptum  est.  Ego  quo- 
ties  propius  considero  miserabilem  casum,  paene 
exanimor.  Tu  feliciter  Vale.  Wittembergae  die 
sexta  post  Visitationem  Marianam. 

Philippus. 


*)  Im  Allerheiligen-Stift  zu  Wittenberg,  vide  Luth.  epist. 
ad  Fridericum  Electorem  d.  8.  Iul.  1524  scriplam.  Histo- 
riam  huius  ^ecclesiae  collegiatae  amnium  sanctorum" 
Witebergensis  dedil  Seckendori.  in  hist.  Lulh.  I.  p.  274  sqq. 

**)  Lutherus  in  ep.  ad  Langum,  data  feria  4.  posl  Visit.  Mar. 
(i.  e.  6.  lul.)  scribit:  „Georgius  [potius  Wilbelmus]  Nesse- 
nus  in  aquis  misere  periit,  magno  nostro  moerore,  magno- 
que  hostium  tripudio,  forte  et  maiore  blasphemia  Eyangelii 
noslri  et  nominis  Christi. " 


LIB.  III.     1524. 

No.  282. 


. 


(eod.  temp. 


Hier.  Baumgartnero. 


Epistol.  lib.  VI.  p.  46.  —    Nunc  ex  ipso  autographo  in  Coc 
Monac.  I.  ep.  6. 

Hieronymo  Bomgartnero  suo. 

S.  Non  dubito,  quin  familiariter  feras  Nesen 
interitum.  Is  nos  ita  cruciavit,  avxoTcrag,  ut  vi 
videatur  accidere  potuisse  quidquam  acerbius.  % 
tamen  tale  est  seculum,  ut  paene  in  lucro  deputani 
dum  sit,  si  contigerit  citius  hinc  discedere.  N< 
parentavimus  Mosellano  et  illi.  Mitto  versicu 
los,  ut  te  quoque  invitem  ad  scribendum. 

Addidi  his  literis  scriptas  ad  Hallerum  Sua 
bachensem.  Is  fere  duos  menses  abest,  mult 
longius,  quam  constituit  rf\  ai/rov.  Interea  nihi 
scripsit;  et  cum  caetera  hanc  sollicitant,  tuii 
etiam  zb  xscpdlawr  TiQay^iaxog,  quod  scire  te  ex 
istimo.  Proinde  te  etiam  atque  etiam  rogo  pe 
nostram  amicitiam,  ut  mox  ad  eum  has  litera 
mittas,  et  horteris  ad  respondendum.  Nihil  po 
tuit  fieri  incivilius,  quam  quod  tam  diu  in  r 
tanta  ne  literam  quidem  misit.  Vellent  isti,  { 
quid  responderit,  ne  iiterae  interciperentur ,  ati 
interciderent,  conduci  peculiarem  nuncium,  qti 
illas  huc  adferret;  qnod  si  videbitur  tibi  res  po 
stulare,  quaeso,  ut  nostro  sumptu  conducas,  au 
illum  iubeas  conducere. 

Ioachimus  abest,  profectus  in  vallem  loa 
chimi  ad  Sturcium  veterem  amicum  *).  Ebnbi\ 
nunc  non  vacabat  scribere.  De  puero  recte  ha 
bentomnia;  magna  accessio  ad  amorem  erga  il 
lum  meum  facta  est,  postquam  versiculos  coepi 
facere ;  facit  enim  et  diligenter  et  feliciter.  Vale 
mi  Hieronyme ,  Christus  te  custodiat.  Halleru. 
sine  nobis  intrivit,  sed  tamen  optarim,  poslquan 
coepta  fabula  est,  pie  peragi  **). 

Philippus. 


No.  283. 


(fere  meuse  lul.) 


Lectori. 


Praefatio  in:  „PsaIteruim  Davidis,  ad  S.  S.  Scripturae  sen 
sum,  iuxta  veritatem  bebraicam ,  in  lalinam  linguam  re 
cens    conversum,    annotalionibus  piis  et  luculentis,   un 


*)  Vid.  Camerarii  viiaMelanth.  p.  47.  qui  tamen  scribit,  Stur 

ciadem  fuisse  Annabergae. 
**)  Alia  manus  adscripsit:  anno  1524. 


1)5 


EPISTOLARUM     LIB.  III.     1524. 


cum  inlegris  in  totum  Psalterium  Commentariis.  in  Aca- 
demia  VViltembergensi  publice  praelectis,  illustratum. 
Auctore  Io.  Bugenhagio  Pomerano  Ecclesiaste  Wittem- 
bergensi.  Francof.  ap.  Chr.  Egenolphum.  —  (recusa) 
Basil.  apud  Ad.  Petri  1524.  4.  ex  qua  edit.  praefationem 
descripsit  Lunzius.  Secundum  Saligium  in  der  Histoiie 
der  Augsb.  Confess.  T.  III.  p.  599.  et  secundum  Mylii 
chronologiam  libror.  Melauthonis  prima  editio  anno  1524 
prodiit.  Altera  vice  liber  einendalior  prodiit  Viteb. 
1526.  4. 

Philippus  Melanch.  Lectoribus  S. 

ametsi  compertum  habeam ,  qua  fide  huius  ope- 
■>  auctor  in  enarrandis  Psalmis  versatus  sit  *), 
tmen,  cum  Paulus  nobis  piorum  hominum  tum 
sripta  tum  sententias  religiose  commendet,  ubi 
jophetias  vetat  contemnere,  nonerat,  cur  libri 
hius  praeconium  faceremus  ipsi.  Optarim  au- 
tm  ad  eius  lectionem  Paulina  voce  quam  pluri- 
Ijtas  invitari,  quod  Psalmis  non  mediocrem  lucem 
lc  commentarius  adferat.  Porro  quis  nescit,  in 
]ividis  carminibus  vim  pietatis  graphice  depictam 
tse,  cuius  si  quem  tenet  studium,  is,  opinor, 
iminem  sibi  magis  familiarem  congerronem, 
ciam  hunc  vatem  esse  volet,  qui  divina  voce 
ilanibus  animorum  motibus  medetur,  adflictos 
cigit,  somnolentis  veternum  excutit.  O  miram 
Jividicae  citharae  vim,  quae  verbum  dei  nobis 
f'eo  multipliciter  decantat.  Pietatem  alii  ponunt 
i!  baptismatibus  carnis,  ut  vocant,  alii  in  com- 
iiinium  morum  contemptu ;  denique  varie  nobis 
iue  deos  somniamus,  a  quibus  erroribus  vindi- 
cri  mentes  humanae  nisi  germani  verbi  dei  co- 
^itione  non  possunt.  Quare  studiosos  rerum 
(iristianarum  adhortor ,  ut ,  quando  vix  usquam 
jetas  clarius  descripta  est,  quam  in  Psalmis,  hos 
cligenter  cognoscant.  Adiuvabit  id  studium  se- 
ciilo  interpres ,  qui  in  locis  obscuris  erranti  per- 
ilde  ac  Mercuriales  statuae  vias  indicant,  can- 
(<}e  simpliciterque  monstrabit.     Valete. 


o.  284. 


3.  Aug. 


Iudicium. 


ludicium  Wolfgango  a  Saalhausen  scriptum  d.  3.  Aug.  1524, 
cui  suhscripserunl  LutheruSj  Pomeranus  et  Phil.  Mel  , 
non  a  Melanthone  scriplum  est.  Habetur  in  Lulheri  epi- 
stolis  et  iudiciis  apud  Walchium  Tom.  XVII.  opp.  Lu- 
theri  p.  2639,  el  apud  cle  Wett.  T.  II.   p.  532. 


No.  285. 


666 

(hoc  iere  temp.) 


Studiosis, 


Praefatio  praemissa  libro:  „De  constituendis  scholis  M.  Lu- 
theri  liber,  donatus  Latinitali.  Praecedit  Phil.  Melancht. 
praefatio.  Haganoae  1524.  8.  —  Ex  epistola  Obsopaei 
ad  Melanth.  *)  intelligitur,  Vincenlium  Obsopaeum  li- 
brum  Lutheri  vertisse,  et  Melanlhonem  versionem  emen- 
dasse.  —  Legitur  illa  versio  Obsopaei  cum  Mel.  praefa- 
tione  etiam  in  opp.  Lutheri  Vileberg.  latin.  Tom.  VII. 
p.  438,  unde  eam  descripsimus. 

Philippus  Melanthon  ( Melanchthon ) 
studiosis  omnibus  S. 

Videtis,  adolescentes,  commendari  vobis  litera- 
rum  et  humanitatis  studium  a  Luthero,  cuius  si 
qua  est  auctoritas  apud  vos,  patiamini  quaeso, 
publicae  necessitatis  causa,-  a  vobis  impetrare,  ut 
rem  literariam  strenue  tueamini.  Est  enim  omni- 
no  vis  maior  literarum,  quam  vulgo  existimant: 
neque  enim  religionis  ornamentum  aliud  splendi- 
dius  est,  et  civilis  rerum  status  prorsus  a  literis 
pendet.  Bona  pars  eorum ,  qui  vim  virtutis  nec 
norunt,  nec  admirantur,  desertis  scholis  ad  quae- 
stuosas  artes  se  conferunt ,  qui ,  cum  prae  literis 
ventris  bona  habeant,  quantulum  distant  a  peco- 
ribus?  Alii  superstitione  desciscunt  a  literis,  et 
ignaviae  suae  religionem  praetexunt,  hi  vero 
omnibus  modis  exsecrandi  sunt.  Nulli  enim  reli- 
gionem  gravius  laedunt,  quae,  cum  literis  man- 
data  sit,  nonnullam  discendarum  literarum  curam 
requirit.  Linguis  loqui  et  Paulus  iussit;  idem 
praecipi  vobis  sentiatis:  neque  enim  dubium  est, 
quin  in  hoc  refloruerint  humanae  literae,  ut  ad- 
miniculo  essent  pietatis  doctoribus.  Linguas  pro- 
fecto  praecidi  oportet  iis,  qui  pro  concionibus 
passim  a  literarum  studiis  imperitam  iuventutem 
dehortantur.  Nam  admissa  barbarie  videmus  olim 
labefactatam  esse  religionem,  et  vehementer  me- 
tuo,  ne  eodem  redeat  res,  nisi  manibus  ac  pedi- 
bus  pulcherrimum  Dei  munus,  literas,  defende- 
rimus.      Valete. 


*)  Haec  Vincentii  Obsopaei  epistola  legitur  in  Cod.  Bavai. 
Vol.  II.  p.  547.  et  in  illa  postquam  loquutus  est  de  carmine 
suo,  quod  Philippo  misit  ut  illud  videret  et  emendaret,  in 
hunc  modum  pergit:  „Ago  vero  dic,  quicquid  actum  sil 
(Jcuni  libello  de  scholis  erigendis  a  me  verso?  num  emen- 
„ dasti?  Significabis  haec,  ut  sciam.  De  carmine  slatues 
„quicquid  tibi  visum  fuerit.  Nullam  hic  venor  gloriam. 
„ Chrislus  novit  cor  meum.  Confiteri  (volo)  ego  quoque  in 
„generatione  hac  adultera  et  peccatrice  quoquo  modo. 
„Quae  via  conhtendi  si  tibi  probatur,  nibil  deesse  video, 
„nisi  quod  exlrudas  carmen  quam  emendatissime.  Bene 
„vale,  Philippe,  animae  meae  dimidium." 

T.  Vincentius  Obsopaeus. 


667 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1524. 


661) 


No.  286. 


6.  Septb. 


Erasmus  ad  Melanthonem. 

Ex  epistolar.  D.  Erasmi  Roterodami  lib.  XXXI.  (Lond.  1642. 
fol.)  lib.  XIX.  ep.  113.  p.  949.  Adiecimus  banc  episto- 
lani,  quia  ad  vitam  Melanthonis  ex  argumenti  natura  per- 
tinere  vobis  videbatur,  et  responsum  Mel.  illuslrat ,  quod 
legitur  infra  d.  30.  Sptb. 

Lrasmus  Roterodamus  Philippo  Me~ 
lanchthoni  S.  D. 

$i  Pellicanus  in  tempore  ostendisset  milii  tuas  ad 
ipsum  literas,  loachimus1)  non  redisset  istuc  abs- 
que  meis  literis.  Sic  enim  videbantur  ad  illum 
scriptae,  ut  crederes  a  me  legendas.  Quidam 
amicus  ad  me  scripsit,  te  huc  quoque  perventu- 
rura  fuisse,  nimetuisses,  ne  me  gravares  invidia. 
Ego  vero,  mi  Melanchthon,  eam  invidiam  facile 
contemsissem.  Nam  quod  Hutteni  colloquium  de- 
precabar,  non  invidiae  metus  tantum  in  causa 
fuit:  erat  aliud  quiddam,  quod  tamen  in  Spon- 
gia 2)  non  attigi.  Ille  egens  et  omnibus  rebus  de- 
stitutus  quaerebat  nidum  aliquem,  ubi  morere- 
tur3).  Erat  mihi  gloriosus  ille  miles  cum  sua  sca- 
bie  in  aedes  recipiendus,  simulque  recipiendus 
ille  chorus  titulo  Evangelicorum ,  sed  titulo  dun- 
taxat.  Sletstadii  mulctavit  omnes  amicos  suos  ali- 
qua  pecunia.  A  Zwinglio  improbe  petiit,  quod 
ipse  Zfvinglius  mihi  suis  literis  perscripsit.  Iam 
amarulentiam  et  glorias  hominis  nemo ,  quamvis 
patiens,  ferre  poterat.  Imo  nisi  Wittenberga 
tain  procul  abesset,  non  dubitassem  istuc  profi- 
cisci  dies  aliquot,  cum  Luthero  ac  tecum  com- 
municaturus.  Porro  ne  scriberem  persuasit  illa 
prima  ad  Lutherum  epistola,  magno  meo  peri- 
culo  edita.  Haec  enim  dedit  ansam  Aleandro 
iam  pridem  iniquo  in  me  animo,  ut  me  perditum 
iret,  conatus  Leonis  animum  irritare  in  me,  si- 
mul  Leodiensis  episcopi,  qui  prius  paene  deperi- 
bat,  ut  ita  loquar,  in  Erasmum.  Nam  ipse  Leo- 
diensis  ostendit  mihi  literas ,  quas  ad  eum  e  Roma 
scripserat  Aleander ,  satis  odiose  me  attingentes. 
Quum  itaque  viderem  apud  istos  nihil  esse  clam, 
iudicavi  rectius  cohibere  calamum.    Quin  et  exem- 


1)  Camerarius.  —  Literae  Mel.  ad  Pellicanum  perierunt. 
Attulerat  eas  ad  Pellicanum  et  Erasmum  Camerarius,  quum 
mense  Maio  e  Palatinalu  Basileam ,  ut  Erasmum  viseret, 
profectus  fuisset. 

2)  Scripto  Hutteni  „  exposttilatio  adversus  Erasmum ",  Eras- 
mus  opposuerat  aliud :  „  Spongia  adversus  Hutteni  expostu- 
iationem.  " 

■>)  Mcrtuus  est  Huttenus  anno  152S. 


plar  epistolae,  quam  Lutherus  ad  me  scripsit  pe1 
Ioachimum*),  habetur  Argentorati,  non  dubitJ 
quin  brevi  proditurum.  Ediderunt  in  odium  me 
tuum  de  me  iudicium s) ,  rursus  Lutheri  duas  epi 
stolas.  Huiusmodi  naeniis  famelici  quidam  e 
sordidi  typographi  prospiciunt  rei  culinariae.  Ad  | 
diderunt  epistolam  meam  ad  Ioannem  Fabrurt  \ 
plus  quam  ex  tempore  scriptam ,  quae  tamen  de 
clarat,  quam  non  incitem  quenquam  ad  saevitiar 
aut  ad  prodendum  Evangelium.  Verum  de  hi 
alias. 

Perlegi  locos  omnes,  in  quibus  perspexi  tiim 
istud  ingenium  non  minus  candidum  quam  feliij 
quod  ego  semper  tum  suspexi  tum  amavi,  sed  ma 
gis  etiam  utrumque  facere  coepi,  posteaquam  ill 
legi ,  tantum  abest ,  ut  me  eius  operae  poeniteai 
quanquam  inter  legendum  scrupulis  aliquot  offen 
debar,  de  quibus  voluissem  tecum  communicart 
si  coram  licuisset.  Video  dogmatum  aciem  pul 
chre  instructam  adversus  tyrannidem  pharisaican 
Sed  in  his  quaedam  sunt,  quae,  ut  ingenue  fa 
tear,  non  assequor;  quaedam  eius  generis,  x, 
etiamsi  tutum  esset,  nollem  profiteri  propter  con 
scientiam ;  quaedam  eiusmodi ,  ut  sine  fructu  vi 
dear  professurus.  Et  tamen  isti  fremebant  in  m 
quod  non  profiterer  ea,  quae  vel  non  intelligebar 
vel  non  probabam,  idque  contra  meam  consciem 
tiam ,  summo  capitis  mei  periculo,  nec  mei  solutil 
verum  etiam  amicorum,  quibus  magis  metui 
quam  mihi.  Dices,  cur  igitnr  non  statim  impnj 
gnabas  quae  displicebant?  Quia  favebam  negc) 
tio  renovandae  libertatis  Evangelicae,  et  speral 
bam  Lutherum  admonitum  moderatioribus  cor 
siliis  usurum.  Itaque  clamores  Theologorun| 
quoadpotui,  compescui,  Principum  saevitiam  « 
hibui,  quod  et  hodie  facio.  Gausam  bonarum  1 
terarum  semovi  a  causa  Lutheri;  captabam  occ? 
sionem ,  ut  Evangelio  sine  tumultu  consuleretu 
aut  certe  sine  gravi  tumultu.  Ne  adhuc  quidei 
ullam  praetermitto  occasionem,  scribens  ad  Ca« 
sarem  aliosque  Principes,  Gamalielem  quendai 
agens,  optansque  felicem  aliquem  fabulae  exitun 
Pontifici  Adriano  liberius  scripseram  super  h( 
negotio.  Postea  senseram  me  periclitari,  no 
quod  impeteret  ipse,  sed  quod  adversus  impeter 
tes   desineret   tueri.      Nec   satis    tutum    er.it  ill 


4)  Vid.   epist.  Lutheri  apud  Aurifabr.  II.   194.  de  Wett.  ep 
Luth.  11.  p.  498. 

5)  de  quo  loquuti  sumus  supra  in  fine  epistol.  ex  anno  1522. 


ei9 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1524. 


670 


d.amvis  blandienti  fidere.  Scripsi  tamen  et  Cle- 
lznti  satis  libere;  scripsi  Card.  Campegio.  Ne- 
Iilo  qualis  sit  vestra  Ecclesia,  certe  haec  tales  ha- 
It,  ut  verear  ne  subvertant  omnia,  et  huc  adi- 
gnt  Principes,  ut  vi  coerceant  simul  et  bonos  et 
idos.  Habent  semper  in  ore  Evangelium ,  ver- 
1  m  Dei,  fidem,  Ghristum  et  Spiritum;  si  mores 
sectes,  illi  longe  aliud  loquuntur.  An  ideo  de- 
illimus  dominos,  Pontifices  et  Episcopos,  ut  fe- 
irnus  imitatores  tyrannos,  scabiosos  Othillo- 
is  et  Phallicos  rabiosos?  Nam  hunc  nuper  no- 
1>  misitGallia.  Dices",  olimEvangelium  habebat 
los  pseudoapostolos,  qui  sub  pietatis  titulo  nego- 
tim  agebant  ventris.  Verum  lios  interim  tenere 
f/ent  hi  proceres  Evangelii,  Capito,  cuius  va- 
f  ties  mihi  semper  oboluit;  Hedio,  qui  scurram 
ipurum,  ex  occasione  mearum  literarum,  per 
c  as  debebat  dare  poenas,  sublevavit,  misericor- 
iim  appellans ,  quod  haberet  uxorem  et  teneros 
liieros.  Nec  aliud  agit  etiam  nunc,  quam  ne  quid 
ctrimenti  capiat  res  et  fama  nebulonis.  Oeco- 
Impadius  ceteris  paulo  modestior  est,  et  tamen 
e:,  ubi  in  illo  quoque  desideremEvangelicam  sin- 
critatem.  Zwinglius ,  quam  seditiose  rem  ge- 
i :.!  Ne  quid  interim  commemorem  de  aliis. 
I)n  assentiuntur  vobis,  nec  inter  se  consentiunt, 
epostulant,  ut  ipsorum  auctoritate  freti  ab  omni- 
hs  orthodoxis  patribus  et  conciliis  deficiamus. 
£ji  doces,  errare  eos,  qui  imagines  ,  ut  rem  im- 
j,am,  eiiciunt.  Zwinglius  quantas  turbas  con- 
<:avit  ob  imagines?  Tu  doces,  vestem  nihil  ad 
im  facere.  Hic  complures  docent,  cucullam 
nnnino  excutiendam.  Tu  doces,  Episcopos  et 
biscoporum  constitutiones  ferendas,  ni  pertra- 
liint  ad  impietatem;  hi  docent,  omnes  esse  irn- 
jas  et  antechristianas.  Quid  insanius  hoc  nego- 
1i>,  quod  hic  coeperant  ante  biennium,  auctore 
octo  quodam,  aut  certe  socio.  Nosti  fabulam 
<|:  porcello ,  cuius  occasione  sectus  est  infelix  ille 
cgismundus.  Et  tamen  mihi  parum  amicum 
iaanter  excusavi  apud  Episcopum  Basiliensem, 
Worifice  de  illo  praedicans,  quum  ille  nusquam 
nn  blateraret  in  me:  quum  interim  mensa  mea 
•i  cubiculum  pateret  vocato  simul  et  invocato,  nec 
uquam  verbo  laederetur  a  me.  Admonitus  quod 
isquam  cessaret  vibrare  linguam  in  me,  provo- 
viblande,  ut  coram  admoneret,  si  quid  offen- 
;ret,  me  satis  facturum,  noluit.  Quum  scri- 
lisset  libellum,  in  quo  taxaverat  aliquot  e  magi- 
;ratu,  idque  multi  iam  rescissent,   non  sine  illius 


periculo,  clam  admonui  blandissimis  et  amantis- 
simis  literis ,  ut  caveret.  Quum  discessisset  hinc, 
et  adhuc  lingua  saeviret  in  me,  scripsi  blandam 
et  amicam  epistolam.  Tandem  exiit  epistola  no- 
mine  Erasmi  Alberi,  quarn  promiserat  ille  ipat- 
yojdris,  ut  scias  rem  ex  composito  geri.  Dissimu- 
iavit  stilum  imitatus  quaedam  tua.  Sed  ut  nihil 
aliud  sit,  toties  contemtim  repetitus  Erasmus  sa- 
tis  arguit  auctorem.  Et  videtur  ex  tuo  colloquio 
factus  ferocior,  iactans  se  discipulum  eius ,  quem 
docet  Lutherus.  Nihil  iam  dicam  de  puritate  vi- 
tae  illius,  de  castitate  linguae,  de  profusione,  de 
fraudatis  creditoribus.  Quomodo  isti  commen- 
dant  Evangelium  hoc  novum?  Atque  hic  est  ille 
amicus  nunquam  a  me  laesus ,  semper  candide 
praedicatus,  et  ad  intimam  familiaritatem  ad- 
missus. 

De  Capitone  sunt  multi,  qui  pessime  sen- 
tiunt,  et  ego  non  optime  suspicor;  certe  ex  illius 
aedibus  scabiosus  ille  prodiit  ad  excudendum  ra- 
biosum  libellum.  Thrasonem  Planadorpium 
semper  habuit  in  deliciis,  deinde  sic  excusavit  sese, 
tum  anxie,  tum  apud  omnes,  ut  illa  ipsa  excu- 
satio  mihi  augeret  suspicionem.  Uni  fidebam/&- 
dioni,  de  quo  nondum  pessime  sentio.  Miseram 
ad  illum  exemplum  epistolae  tuae,  quam  scripse- 
ras,  ni  fallor,  Hymelbergio,  in  qua  mirabaris 
nondum  pendere,  quem  noveras  ante  duodecim 
annos  etc.  Non  erat  additum  nomen,  sed  qui 
miserant  subindicabant  nescio  quid  de  Thrasone. 
Id  mihi  Hedioni,  non  ob  aliud ,  nisi  ut  caveret ; 
ostendit  Capitoni,  Capito  glorioso  militi.  Hinc 
fuerit  ille,  gladios  et  laqueos  minitans.  Zwinglius 
amice  monitus  a  me,  rescripsit  admodum  fasti- 
diose.  Quaetuscis,  inquit,  non  conducunt  no- 
bis;  quae  nos  scimus,  non  conveniunt  tibi:  quasi 
ille  cum  Paulo ,  raptus  in  tertium  coelum,  didi- 
cisset  arcana  quaepiam,  quae  nos  terrestres  fu- 
gerent. 

Quosdam  novi  viros  optimos ,  qui  per  hoc 
negotium  facti  sunt  deteriores,  ut  ne  iam  comme- 
morem  istos  perditissimos,  quemadmodum  tu  quo- 
que  vocas,  quibus  nihil  est  cum  Evangelio.  Ta- 
les  video  multos,  praesertim  hic,  ut,  si  probarem 
omnia,  guae  scribit  Lulherus,  nollem  huic  fa- 
ctioni  dare  nomen.  Esset  illis  inserviendum ,  et 
subinde  numerandum  viaticum ,  nam  hoc  solum 
habent  Evangelicum,  quod  sempcr  egent  pleri- 
que.  Cum  Phallico  mihi  erat  congressiuncula 
perbrevis.      Eius  historiam  scripsit  cuidam  Con- 


671 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1524. 


672 


stantiensi.  Exemplum  clam  ad  me  perlatum  est. 
Nihil  vidi  vanius,  nihil  gloriosius ,  nihil  virulen- 
tius.  Sunt  ibi  interdum  decem  versus ,  in  quibus 
ne  syllaba  quidem  vera  est.  Idem  edidit  libellum 
de  Parisiensibus  et  Pontifice.  Quantum  illic  in- 
ficetiarum,  quantum  ineptae  virulentiae,  quam 
multi  nominatim  traducti?  Et  tamen  ipse  solus 
non  apponit  nomen  suum.  Idem,  ut  audio,  anxit 
stolidum  Alberi  iudicium,  quod  nondum  videre 
licuit.  Visi  sunt  Constantiae  et  alii  duo  libelli, 
quos  in  me  scripsit.  Et  profitetur  novum  dogma, 
sic  traducendos,  qui  obsistunt  Evangelio,  inter 
quos  me  numerat,  et  Balaam  passim  appellat, 
quod  Adrianus  Pont.  invitarit  me,  ut  mitterem 
consilium.  Misi  partem,  sed  displicuit.  Obtu- 
lit  decanatum,  simpliciter  recusavi;  voluit  mit- 
tere  pecuniam,  rescripsi  ne  mitteret  obolum.  Sic 
sum  Balaamus.  Et  qui  tales  sunt,  postulant,  ut, 
contemtis  omnibus  doctoribus,  fidamus  ipsorum 
spiritui,  quum  interim  ipsi  inter  se  non  consen- 
tiant.  Qui  possim  mihi  persuadere ,  illos  agi  spi- 
ritu  Christi,  quorum  mores  tantum  discrepant  a 
doctrina  Christi  ?  Olim  Evangelium  ex  ferocibus 
reddebat  mites,  ex  rapacibus  benignos,  ex  itirbu- 
ientis  pacificos,  ex  maledicis  benedicos:  hi  red- 
duntur  furiosi,  rapiunt  per  fraudem  aliena,  con- 
citant  ubique  tumultus,  maledicunt  etiam  de  bene 
merentibus.  Novos  hypocritas,  novos  tyrannos 
video,  ac  ne  micam  quidem  Evangelici  spiritus. 
Si  Luthero  essem  addictissimus ,  magis  etiam 
istos  odissem,  quam  nunc  odi,  ob  Evangelium, 
quod  suis  moribus  reddunt  invidiosum,  ob  bonas 
literas,  quas  exstinguunt.  Quantum  manifestorum 
mendaciorum  est  in  libello  rov  ytootodovg ,  quae 
vir  Evangelicus  scribit  contra  suam  conscientiam, 
non  ob  aliud,  nisi  ut  urat.  Et  hoc  senatus  con- 
sultum  inter  istos  Patres  factum  est,  ut  Erasmum 
libellis  obruant.  Quibus  si  respondeam,  prae- 
clarum  facinus,  ut  sceleratissima  conflictatione, 
alamus  aliquot  sordidos  ac  famelicos  typographos, 
non  uno  dignos  suspendio.  Quantum  impietatum, 
quantum  mendaciorum  est  in  illo  libello  Alberi, 
si  leve  videtur,  quod  Hieronymo  sic  contemto  ad- 
dit  etiam  perfidiae  crimen?  Ego  prohibeo  nuptias, 
ego  defeci  ad  Papistas,  qui  voco  illos  H.  P.  ego 
curro  cumfure,  ego  bellum  gero  cum  Evangelio» 
Sed  facessat  haec  querela. 

Miraberis  cur  emiserim  libellum  JDe  libero 
arbitrio.  Sustuleram  triplex  agmen  inimicorum. 
Theologi  et  bonarum  literarum  osores  nullum  non 


movebant  lapidem,  ut  perderent  Erasmum,  quum 
quod  attacti  essent  libris  meis,  tum  quod  colle- 
gium  illud  florentissimum  invexerim  Lovanium, 
eamque  regionem  totam  infecerim  linguis  ac  bonis 
literis.  Sic  enim  illi  loquuntur.  Hi  monarchis 
omnibus  persuaserant,  me  iuratissimum  esse  Lu- 
thero.  Itaque  amici  videntes  me  periclitari,  spem 
praebuere  Pontifici  et  Principibus,  fore,  ut  ali- 
quid  ederem  in  Lutherum.  Eam  spem  et  ipse 
pro  tempore  alui.  Et  interim  isti  non  exspectato 
libello  coeperant  me  libellis  lacessere.  Nihil  igi- 
tur  restahat,  nisi  ut  ederem,  quod  scripseraiii, 
alioqui  et  Monarchas  habuissem  infensos,  quibus 
visus  fuissem  dedisse  verba,  et  isti  tumultuosi  cla- 
massent  me  metu  premere,  et  atrocius  aliquid  exr- 
spectantes  impotentius  saevissent.  Postremo,  quo- 
niam  epistola  Lutheri  iam  est  in  manibus,  qua 
pollicetur  se  cohibiturum  calamum  in  me,  si  conn 
quiescam,  viderer  ex  pacto  non  edere.  Ad  haec, 
qui  Ftomae  profitentur  literas  ethnicas,  ipsi  e&ri- 
y.wTEQOi,  mire  fremunt  in  me ,  invidentes,  ut  ap«- 
paret  Germanis.  Itaque  si  nihil  edidissem,  prae^. 
buissem  ansam  et  Theologis  et  monachis  et  iilis 
Pvomanensibus  figulis,  quorumAlpha,  ni  fallor, 
est  N. ,  ut  facilius  persuaderentPontificibus  ac  ma- 
narchis,  quod  persuadere  conabantur;  postreme, 
hos  furiosos  Evangelicos  habuissem  iniquiores. 
Nam  ipse  rem  tractavi  modestissime.  Et  tamen 
quod  scribo,  non  scribo  adversus  animi  sententiam, 
quanquam  ab  hac  quoque  libenter  discessurus,  ubi 
persuadebitur  quod  rectius  est.  Sed  interim,  in- 
quis,  adclis  animos  tyrannis,  ut  saeviant.  Nemo 
diligentius  dehortatus  est  a  saevitia,  nemo  liber- 
rius,  quam  ego.  Et  si  papisticae  sectae  essern 
addictissimus,  tamen  dissuaderem  saevitiam,  quod 
hac  via  latins  spargitur.  Proinde  perspiciens  hoc 
Iulianus,  vetuit  occidi  Christianos.  Theologi 
credebant,  si  Bruxellae  combussissent  unum  aui 
alterum,  fore  ut  omnes  emendarentur;  ea  mors 
multos  fecit  Lutheranos.  Sed  isti  quidam  vocife»- 
rantur,  obrui  Evangelium,  si  quis  obsistat  ipso- 
rum  vesaniae.  Non  ad  hoc  valet  Evangelium ,  ut 
peccemus  impune,  seo"  ne  peccemus,  etiam  si  li- 
ceat  impune, 

Verum  hisce  de  rebus  plus  satis.  Misit  ad  j 
me  Campegius  Card.  vir  profecto  singulari  hu- 
manitate,  qui  mecum  ageret  de  multis,  et  inter 
cetera  de  te  alio  quopiam  evocando.  Respondi, 
me  optare  quidem  tuum  istud  ingenium  esse  libe- 
rum  ab  istis  contentionibus,  sed  desperare  te  sus- 


673 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1524. 


674 


cepturum  pallnodiam.  Haec  tuo  fretus  ingenio 
effudi  in  sinum  tuum,  mi  Philippe;  tui  candoris 
erit  curare,  ne  spargantur  ad  improbos.  Quum 
Ioachimus  hic  adesset ,  sic  eram  a  morbo  langui- 
dus,  ut  vix  ferrem  ullum  colloquium  ob  stomachi 
debilitatem:  et  incommode  accidit,  ut  eodem 
tempore  me  obrueret  Baro  quidem  Polonus,  de 
:juo  lege  catalogum  nostrum  auctum.  $i  voluisset 
tnanere,  fuissemus  plura  confabulati.  Sed  tecum 
Dmnia,  si  advenisses.  Bene  vale.  Raptim  Basi- 
ieae  postridie  Nonas  Septemb.  Anno  MDXXIV. 


So.  287. 


(mense  Sptb.) 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  apogr.  Cod.  Dresd.  C.  140.  p.  55 a.  epi*t.  73  a  Gers- 
dorfio  descripta. 

Ad  Spalaiinum. 

3.  Pomeranum  ad  se  vocant  Hamburgenses,  mi 
Spalatine,  ut  suscipiat  ibi  munus  Ecclesiae  do- 
:endae  ac  regendae.  Ego  tametsi  optarim  illis 
rontingere  bonum  Episcopum,  tamen  non  video, 
Ijuomodo  ferant  res  nostrae,  ut  hinc  ablegemus 
')ptimum  et  cordatissimum  quemque,  et  Acade- 
nia,  urbs,  haec  regio  orbetur  talibus  viris,  tam 
>ericuloso  tcmpore.  Amsdorfius  hinc  abit.  Quod 
,i  migrarit  et  Pomeranus,  brevi  hic  solitudo  erit. 
Tu  cogita  quid  sit  in  rem  communem.  Posset 
;nim  Hamburgensibus  alio  modo  consuli.  Non 
>pinor  Principem  facile  laturum,  si  tali  viro  or- 
>ari  nos  viderit.  Haec  ego  significari  tibi  volui, 
lt  si  qua  ratione  posses,  consuleres  in  medium. 
^ale.     Cetera  alias.    1524. 

Philippus. 


No.  288. 


(rnense  Sptb.) 


Ge.  Spalatino. 


•{■   Ex    autogr.    in    tabulario  Vinariensi  transcri.pta  in    Cod. 
Goth.  451.  p.  60. 

Georgio   Spalatino. 

$•     Erasmus  de  libero  arbitrio  scripsit.     Libel- 
um  tibi  mittimus.     Videtur  non  contumeliose  ad- 
nodum  nos  tractasse.      Heri  etiam  literas  ab  eo 
Melanth.  Oper.  Vol.  I. 


accepi*),  quas  videbis.  Afferuntur  ad  te  quoque 
ab  hoc  adolescente.  Ego  rnisere  cupio ,  ut  haec 
causa,  quae  certc  caput  est  religionis  christianae, 
diligenter  excutiatur,  atque  ob  eam  causam  paene 
gaudeo,  Erasmum  capessere  pugnam.  Diu  optavi, 
Luthero  prudentem  aliquem  de  hoc  negotio  anta- 
gonistam  contingere ,  qualis  si  Erasmus  non  vide- 
tur,  ego  valde  fallor.  Amsdorjius  hodie  abit 
hinc**);  migrant  et  Ioachimus  noster***)  et 
Michael,  egregium  par. 

Philippus. 


No.  289. 


30.  Septbr. 


Erasmo  Roterodamo. 


Edita  a  Pezelio  in  libr.  III.  epist.  Melanth.  p.  134.  (edit. 
Lond.  III.  ep.  65.) ,  et  in  Erasmi  epistolis  Hb.  IX.  ep.  2. 
pag.  815.  —  Est  responsum  ad  Erasmi  epistolam  d.  d. 
6.  Septbr. 

Erasmo  Roterodamo. 

jNon  iniuria  quereris  de  moribus  eorum  quiEvan- 
gelium  hoc  tempore  profitentur,  mi  Erasme. 
Nam  et  hi  qui  dignitatem  tuam  adlatrarunt,  obliti 
mihi  plane  et  humanitatis  et  religionis  videntur. 
Debebatur  enim  sic  merito  de  Republica  et  tali 
aetate  melior  gratia:  et  si  qui  in  Ecclesiis  sedi- 
tiosis  concionibus  multitudinem  concitant,  in  li- 
teras  saeviunt,  et  civilern  disciplinam  universam 
labefaciunt,  sibi  regnuui  parant,  non  Christum 
docent.  Dissimillimus  horum  Lutherus  est ,  nec 
raro  deplorat,  privatis  cupiditatibus  praetexi  re- 
ligionis  vocabulum,  ab  his  quoque,  qui  cumPha- 
risaico  Pontificis  regno  belium  gerere  videri  vo- 
lunt.  Quanquam  autem  his  malis  vehementer 
commoveatur,  tamen  cum  haec  scandala  excitari 
a  Diabolo  iudicet,  in  hoc,  ut  opprimatur  quo- 
quomodo  Evangelium,  negat  se  debere  nakiv- 
8qo[xe7v ,  aut  publicam  causam  deserere. 

Tu  vero  improborum  quorundam  vitiis  ita 
offendi  videris,  ut  causae  quoque  et  doctrinae  suc- 
censeas.     Fortasse  tibi  consilii  ratio  constat,  ve- 


*)  Epistolam  d.  6.  Septb.  b.  a.  scriptam. 

**)  Vocalus  a  magistratu  Magdeburgensi,  ul  il>i  Evangelium 
doceret  et  caeteris  concionatoribus  praeesset.  Vid.  uberior 
narratio  Seckendorfii  in  hist.  Luth.  I.  p.  246. 

***)  Camerarius  in  vita  Mel.  de  se  scrihit  p.  97:  „Witeber- 
gam  reversus  (a  Sturciade,  ad  quem  profectus  fuerat)  non 
diu  illic  mansi ,  revocatus  in  meam  patriam,  quo  profectus 
sum  circiter  Idus  Octobris." 

43 


675 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1524. 


676 


rum  ego  metuo,  necubi  hac  ratione  Evangelium 
periclitetur.  Neque  enim  negare  potes,  quin 
Evangelii  doctrinam  complectatur  Lutheri  causa. 
Nam  cum  in  summa  disputationes  Lutheri  omnes 
partim  ad  liberi  arbitrii  quaestionem  pertineant, 
partim  usum  ceremoniarum  contineant,  de  priori 
iam  olim  animadverti  te  dissidere.  At  de  poste- 
riore  magna  ex  parte  convenit,  quae  cum  tuo  iu- 
dicio  sit  aliqua  Evangelii  pars,  videndum  tibi 
certe,  ne  patiare  opprimi.  Quidam  ex  Philoso- 
phis  dicere  solebat,  dextra  se  tradere  Philoso- 
phiae  praecepfa,  verum  haec  sinistra  excipi  a 
discipulis.  Fit  hoc  multo  verius  in  Theologicis. 
Sed  est  iniquissimum,  doctrinae  imputare,  quid- 
Cjuid  peccant  auditores.  Quare  te  rogo,  mi 
Erasme,  primum  ne  credas,  Lutherum  cum  iis 
facere,  quorum  merito  reprehenduntur  mores, 
deinde  ne  doctrinae  propter  cuiusquam  stultitiam 
aut  temeritatem  iniquior  sis.  De  Luthcri  animo 
licet  coniecturam  facere  nullo  negotio.  Nam  ut 
Pontificis  causam  omittam,  certe  nunc  declarat, 
quantum  abhorreat  a  crudelitate  atque  ambitione, 
et  seditiosis  consiliis  omnibus,  cum  magno  capi- 
tis  famaeque  discrimine  se  novae  cuidam  factioni 
sanguinariorum  doctorum  opponit. 

Tu  Gatalogum  texis,  ubi  colligis  improbissi- 
mos  omnium  bipedurn,  quos  cum  Oecolampadio 
et  similibus  coniungas,  quaeso  quid  oportuit? 
Ego  integra  conscientia  dogmata  Lutheri  non 
possum  damnare,  facturus  id  etiam  fortiter,  si 
cogant  sacrae  literae.  Quod  sive  superstitionem, 
sive  stultitiam  alii  interpretentur,  mea  nihil  refert. 
Certe  nec  hominum  auctoritate,  nec  scandalis  ullis 
revocari  me  ab  hac  sententia  patiar. 

Quod  ad  diaTQL^rjV  de  lihero  arbitrio  attinet, 
aequissimis  animis  hic  accepta  est.  Tyrannis 
enim  fuerit  vetare  quenquam  in  Ecclesia  senten- 
tiam  de  religione  dicere.  Debet  id  esse  omnibus 
liberum,  modo  ne  privati  adfectus  admisceantur. 
Perplacuit  tua  moderatio,  tametsi  alicubi  nigrum 
salem  asperseris.  Verum  non  est  tam  irritabilis 
Lutherus,  ut  devorare  nihil  possit.  Proinde  pol- 
licetur  se  in  respondendo  pari  usurum  esse  mo- 
deratione.  Forsan  autem  multis  profuerit,  dili- 
genter  excuti  locum  de  libero  arbitrio,  quorum 
si  conscientiis  servitur,  quid  attinet  ad  publicam 
causam  privatos  affectus  adferre?  Iam  ubi  ira- 
cundia  animum  transversum  rapere  coeperit,  non 
video,  qui  tanto  negotio  satisfacere  possit.  Mihi 
Lutheri  erga  te  benevolentia  perspecta  est.      Ea 


spem  facit  simpliciter  responsurum  esse.  Vicis- 
sim  officii  est  tui,  mi  Erasme,  cavere  ne  qua 
maiore  invidia  haec  causa  per  te  gravetur,  cui  pri- 
mum  sacrae  literae  suifragantur  non  obscure :  dein- 
de  quam  ipse  nondum  damnaris,  ut  contra  con- 
scientiam  etiam  facturus  videare,  si  oppugnes  ve- 
hementius.  Postremo  scis  probandas  esse ,  non 
contemnendas  Prophetias. 

Apud  me  tuto  depones,  quicquid  ad  me  scri- 
pseris.  Malim  enim  emori,  quam  fidem  fallere. 
lam  et  hoc  volo  tibi  persuadeas,  leligiosissime  te 
a  nobis  coli  et  amari.  JSesenum  hic  amisimus, 
hominem  fidum  et  tui  valde  ainantem,  quo  casu 
vix  aliud  in  vita  mihi  acerbius  accidit.  Lutherus 
te  reverenter  salutat.  Nolui  esse  molestus  tibi 
longiore  epistola,  alioqui  plura  scripturus.  Vale 
felicissime,  pridie  Galendar.  Octob.  Anno  1524. 
Utinam  iinpetrari  abs  te  possit,  ut  vertas  Aesehinis 
et  Demosthenis  avTindkovs  loyovg. 


No.  290. 


ineunte  Octbr. 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  aulographo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  73. 

D.  Georgio  Spalatino,  suo  palrono. 

(Spalatinus  adscripsit  ann.  M.  D.XXIIII.) 

S.  Pomeranum  dimisit  Senatus ,  id  quod  ex 
ipsius  literis  fortasse  accipies,  me  vehementer  dis- 
suadente.  Quid  enim  talern  virum  ecclesiae  no- 
strae  eripi  patimur?  Videtur  autem  aflectu  quo-  I 
rundam  hominum,  non  valde  amantium  reipubl., 
res  ita  gesta  esse.  Nunc  superest,  ut  vos  consu- 
latis  vestrae  non  urbi  tantum  sed  et  regioni. 
Mngna  pericula  a  dogmatistis  illis  Carolostadia- 
nis  et  similibus  impendent,  quibus,  cedo,  quos 
tandem  opposituri  sumus,  his  ducibus  amissis? 
Sed  nolo  hac  de  re  plura.  Ego  enim  non  nolt- 
Ttvo/Liai  aliud ,  nisi  odisse  improbos  cives.  De 
Mersburgensi  negotio  sic  sentio,  tametsi  nos  quid 
attinebat  consuli.  Primum  serio  debet  hoc  prae- 
stare  princeps,  ne  qua  vis  fiat  nec  Graecis  nec 
ludaeis.  Itaque  cum  postulat  defendi  se,  satis  est 
polliceri  ius  publicum.  Deinde,  cum  quaerit,  an 
sit  publicandum,  iubere  princeps  ne  quidem  potest 
per  pietalem,  ut  publicet  Bullas  illas,  hoc  no- 
minc  impias,    quod  de  abusu  sacramenti  praeci- 


677 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1524. 


678 


piunt  *).  Quod  si  hanc  quaestionem  dissimulare 
voluerit  princeps,  et  honeste  et  pie  et  ex  officio 
poterit  polliceri,  non  permissurum  se ,  ut  vis  ali- 
qua  fiat.  De  praelectionibus  antea  saepe.  Ego 
in  lanta  turba  theologicorum  praelectorum,  cum 
valetudo  praesertim  non  suppeteret  pluribus  prae- 
lectionibus,  sumpsi  mihi  provinciam  tuendarum 
et  excitandarum  literarum  humanitatis.  Feci  hoc 
publica  causa,  cum  et  mihi  fortasse  facilius  esset, 
si  carnaliter  expendas  rem,  theologica  a  pulpitis 
dictare,  quam  revocare  languescentem  iuventu- 
tem  ad  necessarias  has  literas.  Qua  in  re  si  quid 
pecco ,  cedam  vestrae  sententiae.  Obsecro ,  non 
sunt  contenti  auditores  quotidie  quatuor  aut  plu- 
ribus  theologicis  praelectionibus?  Eripuerant 
horam  mihi  Gallus  antea,  postea  hi,  qui  in  tem- 
plis  docent;  et  cogebat  res,  ut  illis  cederem.  Ego 
quod  feci,  iudicio  feci,  deinde  etiam  valetudinis 
causa,  quod  probare  vobis  cupio.  Hac  hebdo- 
raade  institui  ad  Regulum  Hessum  **)  de  tota 
Luiheri  causa  scribere,  quod  ubi  absolvero,  ad  te 
mittam.  Ibidem  et  Anselmo  a  Tettaw  satisfiet. 
Vale. 

Philippus. 


No.  291. 


(post  d.  15.  Octb.) 


H.  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  57.  —     Nunc  ex  autographo  in  Cod.  Mo- 
nac.  I.  p.  31. 


*)  Eadem  res  esse  videtur  de  qua  Lutherus  scribit  Spalatino 
d.  13.  Septb.  1524:  „  Debulla  vulganda,  quid  opus  est  con- 
sulere?  permitlatur  ut  publicet  ubi  velit :  nec  enim  bulla 
boc  exigit,  ut  defendatur  a  Principibus.  Si  volunt  videri 
cum  suis  bullis,  quis  est  qui  eos  probibet?  imo  coopere- 
mus  potius." 

**)  i.  e.  ad  Philippum,  Landgravium  Hassiae,  cui  scripsit 
epitomen  renovatae  doctrinae  ecclesiasticae  (vid.  in  fine  h. 
anni) ,  non  ad  Eobanum  Hessurn ,  quanquam  et  hic  regulus 
cognominabatur.  Hoc  enim  nomen  serius  Hesso  datum  est 
a  Reuchlino  in  epistola  (nondum  edita)  d.  d.  VII.  Cal.  Nov. 
1524  ad  Eob.  Hessum  haec  scribente:  „Ephesiis  Hessen 
„idem  quod  Rex  latinis  dicitur  Callimacho  poeta  Cyrenaeo 
„teste,  qui  lovem  non  sorte  lectum  esse  regem  deoruin  asse- 
„rit,  sed  operibus  manuum,  in  hymno  ad  Iovem  hoc  utens 
„carmine  [v.66.]  :  ov  ae  #£wj/  iaarjva  nakoi  Ssaav,  loya  8e 
„%sio(dV)    ubi   Hessena    summum   regem    designat.      Inter 

,,  enim  aelatis  tuae  Christianos  poetas  ipse  rex  es"  etc.  

Descripsimus  baec  ex  autographo  Reuchlini.  Hessus,  hac 
re  valde  delectatus,  mittebat  Reuchlini  epistolam  amicis  suis. 
De  nomine  iaarjves  v.  Interpr.  Pausan.  VIII.  c.  13.  n.  1. 


D.  Hieronymo  Bomgartnero 

£>.  Gertissima  spes  erat,  Ioachimum  *)  comi- 
tari  proficiscentem -J-hinc"  in  Francos.  luvabat 
enim  et  hoc  officii  amico  praestare,  et  urbem  ve- 
stram,  et  si  qua  sunt  -f-eius"  vetera  monumenta 
visere;  sed  domi  detinuit  metus  repente  incnssus, 
nescio  quorum  sermonibus  Tfj  GvQvyio  rr\  tfifj  3  ne 
in  longinquo  itinere  videlicet  interciperet.  Ridi- 
culum;  sed  hic  est  eius  generis  captus.  Ego  cessi 
imbecillitati  eius ,  quid  enim  facerem?  Servimns; 
haec  communis  ordinis  nostri  sors  est;  tu,  si 
mente  libera  es  praeditus,  cave  capistrum  hoc  ad- 
mittas.  Sed  extra  iocum ;  proximae  literae  tuae 
valde  me  delectarunt,  Optoque  ut  succedant,  quae 
instituis,  ex  animi  sententia.  Nam  et  literarum 
puto  dignitati  accedere,  si  quid  tibi  accesserit. 
Laudoque  hac  parte  Rempublicam  Noribergensem, 
et  quod  honorem  virtuti  habet,  et  quod  ad  se  cpi- 
XoGoyovs  invitat.  Beatas  civitates  Plato  iudica- 
vit,  ubi  tui  similes  regnarent.  Ego  hoc  rectius 
puto  dictum,  benedictione  iustorum  civitates  flo- 
rere,  scioque  quantum  in  te  non  modo  literarum, 
sed  et  pietatis  studium  sit.  Perge  itaque  feliciter, 
quae  coepisti. 

Quod  Hutteni  libellum  misisti,  gratum  est. 
Nam  tametsi  improbam  criminationem ,  et  plus 
quam  hostilem,  paene  ov xo(pavxiy.i]v  dixerim,  pro- 
bare  non  possum ,  tamen  referebat  vidisse  nostra. 
Vides  autem,  quanam  et  nos  invidia  oneremur. 
cdXa.  ravra  Qeov  ly  yovvaGi  y.sirai.  Vale  feli- 
citer. 

Philippus. 


No.  292.  Sl.Octbr. 

H.  Baumgartnero. 

Epist.  lib.  VI.  p.  52.  —     Nunc  ex  autograpbo  in  Cod.  Mo- 
nac.  I.  p.  26. 

D.    Hieronymo    Bomgartnero,    Patricio 
Noriberg.,    amico  suo, 

S.  Tametsi  ea,  quae  mihi  privatim  a  civibus 
tuis  deferuntur,  pergrata  sunt,  tamen  aliquanto 
maiorem   voluptatem  capio    ex  novo  illorum   in 


*)  Contulerat  se  Camerarius  Annabergam  ad  Georg.  Sturcia- 
dem,  Vitebergam  reversus,  revocalus  in  patriam  abit  cirei- 
ter  ldus  Oclobris  anno  152*. 

43  * 


679 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1524. 


680 


provehendis  literis  studio.  Nam  quae  mihi  hene- 
volentia  magis,  quam  raeo  aliquo  merito  tri- 
buunt '),  nisi  sim  impudentissimus,  non  queam 
agnoscere.  Quod  vero  ad  invehendas  in  patriam 
excitandasque  literas  animum  adiiciunt,  videntur 
non  modo  de  suis  civibus,  sed  de  universa  Ger- 
mania  pulcherrime  mereri  cupere.  Felices  enim 
Respublicae,  si  literae  rursus  in  civitates  et  ho- 
minum  consilia  coetusque  revocantur.  Atque 
hae  in  tanto  Principum  ac  Regum  veterno  viden- 
tur  plane  casurae,  nisi  urbium  ope  apud  nos  ab 
interitu  vindicentur;  quo  magis  adnitendum  est 
tibi  ac  bonis  omnibus ,  qni  in  urbibus  imperatis, 
ut  optimas  disciplinas  tueamini  ac  velut  exulantes 
domum  reducatis.  Ouorl  vero  ea  in  re  meam 
operam  requiris,  breviter  tibi,  mi  Hieronyme, 
ov$ev  axxiOafXEVog  respondebo:  nihil  mihi  per- 
inde  in  votis  esse ,  atque  publica  studia  ubicunque 
gentium  aliqua  ex  parte  iuvare.  Nec  postquam 
rei  magnitudinem  intelligere  coepi,  destiti  illis 
pro  virili  patrocinari ,  neque  vobis  in  re  tam  prae- 
clara  defuturus  sim,  modo  ut  queam.  Non  me 
uxor,  non  amici,  non  quaestus  moratur,  quo 
minus  ad  vos  mox  advolem:  alia  sunt,  quae  me 
hic  partim  alligant,  partim  etiam  a  tam  splendida 
provincia  absterrent.  Primum  enim,  dum  mea 
opera  uti  volet  Princeps  Fridericus ,  non  possum 
hinc  honeste  discedere.  Nam  cum  is  de  me  li- 
beralissime  meritus  sit ,  praestandum  est  vicissim 
mihi,  ne  quid  in  ingratum  putent  collocatum  esse. 
Itaque  mihi  curae  est,  persolvere,  non  modo 
quantum  debeo,  sed  etiam  quantum  ille  sibi  de 
me  pollicetur.  Malim  equidem  fame  mori,  quam 
ab  officio  discedere,  praesertim  cum  meo  peccato 
literas  ipsas  non  mediocri  invidia  gravarem ,  tote 
3e  jitoi  %avoi  EVQEla  %&cbv ,  cum  parum  reveritus 
videbor  dignitatem  literarum.  Extrudi  me  facile 
patiar,  at  2)  missionem  flagitare  non  videtur  satis 
civile;  et  tamen  video  diu  me  hic  haerere  non 
posse.  Schola  collabitur  subinde  migrantibus 
optimis  quibusque  Professoribus.  Ego  hoc  per- 
petuo  biennio  sedulo  egi,  ut  constitueretur ;  res 
ita  extrahitur,  ut  spem  omnem  constituendae  eius 
abiecerim.  Decrevi  autem  quantocunque  meo 
periculo  perdurare,  y.al  TavTa  vavayia  tioXiteve- 
cf&ai,    ne  usquam  in  me  vel  fidem  vel  gratitudi- 


1)  Lib.  VI.  mendose:  tribuuntur. 

2)  Lib.  VI.  mendose :  sed. 


nem  desiderare  queant.      Habes  id  quod  videtur 
esse  hac  in  re  caput. 

Deinde   ut  maxime   meus  essem,    tamen   et 
tibi,  mi  Hieronyme,  videndum  esset,  ut  pulcher- 
rimo   operi  idoneum  architectum  conduceres,   et 
mihi,   ne  conditionem  susciperem,   cui  vires  no- 
strae  non  respondeant.    Porro  cum  existimem  non 
trivialem   aliquem   praelectorem  a  vobis  requiri, 
sed  declamatorem ,  qui  in  urbem  secum  non  me- 
diocrem  tantum  earum  artium,  quae  vulgo  docen- 
tur,  supellectilem ,  sed  eam  etiam  dicendi  facul- 
tatem  adferat ,  quae  adolescentium  orationem  fin- 
gat,    improbe  facerem,    si  me  vobis  obtruderem. 
Nam  ut  de  eruditione,    de  ingenio   nihil  dicam, 
quae  sint  sane  mediocria,  si  ita  vultis,  certe  ge- 
nus  orationis  est  non  admodum  scholis  utile,  quae 
exuberantem  copiam  et  floridum  quoddam  dicendi 
genus  postulanf.     Nostra  vero  oratio  exilis  et  ie- 
iuna  est,  nihil  avdi]Qbv,  omnia  angusta,   et  sine 
succo.      Misit  me  puerum  in  Saxoniam  Capnioy 
non  intelligens  onus,  nihilo  magis  adpositum  ad 
rem  tantam,  quam  ad  lyram  asinos  aiunt.     De- 
fuerant  enim  puero  praeceptores ,    eramque  in  ea 
versatus  schola,  ubi  capitale  erat  attingere  melio-' 
res  Uteras.      In  Saxonia  magna  varietas  studiorum 
meorum  fuit,  et  quantulacunque  est  facultas,  quaro 
assecuti  sumus,  ea  sine  duce  avTodidazru)  conti- 
git.  Nunc  cupiam  hanc  personam  errore  susceptani 
deponere,    si   liceat;      et  tamen   dum   non    licet, 
operam    do,     ut    virium    imbecillitatem    quoquo 
modo   sarciam,    et  vitiis  meis   medear,    qui,    si 
conditionem  ambiam  splendidiorem,  velle  videar 
y.aTa  TiaQqijiuav  dlg  E^auaQTElv,  quod  aut  stulti 
aut  improbi    etiam  hominis   esse   iudicant.      Est 
enim  omnino   feliciore  vobis  artifice  opus,  quam 
nos  sumus.      Facio  quod  venditori  leges  praeci- 
piunt,    at  ego  boni  viri  officium  esse  sentio,   ut 
mancipii  vitia  in  auctione  dicat.      Exposui  enim 
quid  in  me  ipse  desiderem,   reliquum  est,    ut  tu 
videas,   quomodo  satisfacturus  sis  tuis  civibus  et 
patriae ,  si  te  proxeneta  talem  Rhetorculum  iuven- 
tuti  conduxerint ,  quam  scis  esse  seminarium  rei- 
publicae.     Itaque  non  modo  servitus  me  hic  de- 
tinet,    sed   conscientia   etiam  imbecillitatis  meae 
absterret,  quo  minus  operam  meam  venditem  vo- 
bis.     Volo  autem  te  araplissimis  verbis  meo  no- 
mine  Senatui  gratias  agere ,  tam  honorifice  de  me 
sentienti.     Sunt  inter  Professores  literarum  pleri- 
que  alii ,  e  quibus  optimos  quosque  optarim  a  vo- 
tis  seligi ,  nihil  attinet  nominare,  cum  noris.   Scis 


681 


EPISTOLARUM    LIB.  III.    1524. 


682 


gualem  ille  praeceptorem  eligere  doceat,  qui  effi- 
:iat  %al  {.ivd-cov  yrjTrjgag  %al  7TQa%rfJQag  EQywv. 
Axdua-  profecto  et  plena  negotii  res  est.  Sed 
luncius  interpellat.  Ego  quod  ad  me  attinet  pro 
lostra  amicitia  hoc  negotium  tuo  iudicio  tuaeque 
idei  commendo.      Vale.      (Pridie)  Gal.  Novem- 


aris 


* 


)• 


Philippus. 


No.  293. 


81.  Octb. 


H.  Baumgartnero. 


Epist.  Hb.  IV.   pap.  47.  —     Nunc  ex   autograpbo!  in  Cod. 
Monac.  I.  ep.  7. 

Hleronymo  JBomgartnero. 

>.  Praeter  opinionem  accidit,  ut  manserit  nun- 
ius  hodie;  quare  constitui  rursus  ad  te  scribere. 
ta  me  Christus  amet,  Hieronyme,  opto,  ut  con- 
ingat  vobis  Professor  praeditus  locupletiore  ali- 
[uanto  facundia ,  quam  est  nostra.  Deinde  ut 
riaxime  cupiam  vobis  obsequi,  tamen  honeste  non 
ssum  facere,  ut  a  Principe  Friderico  discedam. 
ec  vos  sane  civiliter  missionem  mihi  ab  illo  fla- 
tare  poteritis.  Ego  vero  ne  id  faciatis,  valde 
rtor;  malo  quidvis  pati,  quarn  videri  fidem  illi 
atam  fefellisse,  aut  non  satis  large  praestitisse, 
idquid  ille  sibi  de  me  pollicetur.  Est  huma- 
um  habere  beneficiorum  rationem,  quae  ille  in 
e  contulit.  Quid  si  Eobanum  ?  magna  vis  in- 
enii,  magna  facultas  est,  et  mores  essent  futuri 
ales,  quales  eorum  sunt,  quibuscum  habiturus 
st  consuetudinem.  Quid  si  alios?  nihil  enim  at- 
inet  nominare:  sed  commendo  tibi  omnia.  Vale 
terum.     Pridie  Cal.  Novemb.  **). 

Philippus. 


NJo.  294. 

loach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.   p.  8. 


31.0ctb. 


*)  Alia  manus  adscripsit:  'anno  1525.  Sed  est  scripta  anno 
1524,  et  quidem,  ut  ex  ep.  seq.  intelligitur,  pridie  Calend. 
Nov. ,  sed  tradita  nuncio  d.  1.  Nov.,  quo  die  fortasse  Mel. 
diem  in  fme  adscripsit. 

**)  Alia  manus  adscripsit :  anno  1524. 


1 oachimo  Camerario  JBambergensi,  S.D. 

Defatigatus  sum  hodie  antelucanis  operis,  dum 
aliquot  epistolas  absolvo.  Sed  videor  mihi  re- 
creari,  et  respirare,  ubi  ad  te  scribere  coepi,  vel- 
lem  liceret  longissime.  Sed  tabellarius  properat. 
Invitat  me  Hieronymus  Noribergam  honorifica 
conditione.  Ego  absterreor  imbecillitatis  meae 
conscientia,  praeterea  hic  haereo,  ceu  vinculis 
vulcaniis  impeditus.  Et  plane  lupum  auribus, 
quod  aiunt.  Et  quidem  /ua  zr)v  (filooocpiav, 
opto  urbi  illi  commodiorem  professorem  et  lo- 
cupletiore  facundia  contingere.  Ego  meo  me  pede 
metior.  Scripsi  multis  verbis  in  hanc  sententiam 
Hieronymo.  Sed  tu,  mi  Ioachime,  quid  consilii 
das?  Res  redibit  mihi  non  ut  illi  tandem  ad  ra- 
stros ,  sed  ad  merces  meas ,  de  quibus  saepe  ioca- 
bar.  Hic  desiderium  tui  magnum  omnibus  reli- 
quisti,  sed  mihi  diuturnum,  crucior  enim  non 
vulgariter,  quod  a  te  distraxit  me  utriusque  for- 
tuna.  Non  modo  in  domestico  illo  usu  nostro,  et 
deambulationibus,  sed  in  omnibus  studiis  te  re- 
quiro.  Sed  perferam  haec,  modo  fortunet  Deus 
inceptum  tuum.  Rogo  autem,  mi  Ioachime,  quod 
est  aequum  vel  alieno  praestari,  ut  redames  nos 
vere  et  ex  animo  tui  amantes.  Postularem  illud 
meritis  dari,  si  qua  mea  in  te  extarent,  sed  non 
sinit  fortuna  mea ,  declarare  et  testificari  amorem 
erga  te  meum.  Lutherus  mittit  specilla,  quorum 
tu  eras  oblitus,  et  salutat  te  reverenter.  Erasmo 
nondum  coepit  respondere,  tam  varie,  ut  scis, 
occupatus.  JMichaelem  saluta,  et  scribite  per 
occasionem.      Vale  feliciss.  Prid.  Cal.  Novembris. 

Philippus. 


No.  295. 


81.  Octb. 


Ioach,  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  11. 

Ioachimo  Camerario  suoy  S.  D. 

Praeter  opinionem  accidit,  ut  distulerit  abitum 
in  crastinum  noster  tabellarius,  quare  a  prandio 
rursus  scripsi,  tametsi  nihil  haberem  novi.  Li- 
buit  tamen  confabulari  tecum,  tanquam  cum  prae- 
sente.  Slechtae  caussa  misi  nuncium  in  Bohemos, 
huic  literas  dedimus  ad  Hassensteynium  tiiqVAqi- 
Oxeidov  Xoyuiv.     Is  intra  paucos  dies  redibit,  bona 


683 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1524. 


684 


spes  est  allaturum  quae  volumus.  Quod  si  Ari- 
stidae  copia  nobis  facta  fuerit,  mittemus  tibi  certe 
dstvfia  xi  operis.  Politianus  valde  laudat  ora- 
tiones  y.axa  cpiloGocpwv.  Ego  quomodo  hoc  ar- 
gumentum  tractarit  homo  copiosus,  mirifice  cupio 
co°-noscere.  Lutherus  dies  aliquot  non  satis  belle 
valuit.  Credo  angi  etiam  publicis  illis  Gxavda- 
Xoig  *).  Interea  a  Sigemundo  ex  Francofordia 
litteras  accepi,  in  quibus  te  quoque  multis  verbis 
salutat.  Scripsit  autem  paene  bdoinoQiy.ov.  Ex 
Francofordia  cum  Carino  domum  profectus  est. 
Ego  hic  vivo  non  aliter  atque  in  solitudine.  So- 
dalitia  nlrjv  xwv  ayooaiwv  fere  nulla,  quibus  ego 
nullo  modo  delector.  Itaque  domi  velut  claudus 
sutor  desideo,  quod  in  tali  valetudine  mihi  per- 
molestum  est.       Vale    felicissime.       Saluta   tuos. 

Xoiorbg  servet  vos. 

Philippus. 


No.  296. 


1.  Nov. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  9. 

Ioachimo  Quaestorio,  S.  D. 

Feres,  mi  Ioachime,  nostras  ineptias.     Heri  ad  te 

binas,    hodie  addo  tertias,    videorque  mihi  tan- 

quam  coram  nugari  tecum,  qua  in  re  si  quid  pecco 

aut   abuti   videor    tuo    otio,    veniam   da   quaeso 

amori  meo.     Heri  cum  forte  in  Giceronis  locum 

incidissem  neol  y.vQOV  naideiag,  venit  in  mentem, 

quod  recepisti  te  curaturum  nobis,  si  quo  modo 

posses ,  exempla  Xenophontis.     Libuit  eius  rei  te 

commonefacere.     Nam  mihi  iam  literae ,    ac  muti 

congerrones    quaerendi    sunt,     postquam    vestra 

consuetudine  frui  non  licet,    quae  certe  saepe  pro 

bibliothecis  etiam  mihi  fuit,  y.al  avxl  G%olu>v.  lo- 

nas  heri  pollicebatur  se  scripturum ,  sed  nosti  ho- 

minis  pQadvxr)xa.    Habeo  quaedam,  quae  non  est 

tutum  committere  literis,   quo  magis  desidero  te, 

magisque  crucior.     Verum  ego  hunc  dolorem  for- 

titer  feram ,   modo  tibi  bene  sit ,    quod  faxit  %qi- 

a%6g.     Exspecto  abs  te  literas  de  statu  rerum  tua- 

rum ,  quas  tametsi  ego  iuvare  non  possim ,  tamen 

cupio  cognoscere.      Aliis  alia   sunt   vitia.      Ego 


*)  a  Carolostadio  ortis.    C.  W. 


mire  afficior  amicorum  rebus  cum  secundis  tum 
adversis.  Nam  mihi  crede  miserabile  fatum  Ne- 
seni  ita  me  nonnunquam  commovet,  ut  perhor- 
rescam  toto  corpore.  Mitto  epistolam  ad  Baum- 
gartnerum  de  nostro  negotio.  Nam  in  tuum  si- 
num  ista  mihi  omnia  sunt  effundenda.  Michae- 
lem  saluta.     XQiGxbg  custodiat  vos^ 

Philippus. 


No.  297. 


(ineuiite  Nov.) 


Ilier.  Baumgartnero. 


Epist.  Lib.  VI.  p.  60.  —     Nunc  ex  autographo  in  Cod.  Mo- 
nac   I.  p.  33. 

D.  Hieronymo  Bomgartnero  suo. 

S.  Quisquis  illic  tuarum  rerum  status  est,  opto, 
ut  quae  moliris,  et  auspicato  agas,  et  fortunent 
superi.  Neque  enim  dubito ,  postquam  huc  ani- 
mum  adiecisti,  ut  vitam  recte  instituas,  insidiari 
tuis  consiliis  Mundi  principem.  Nobiscum  non 
bellissime  agitur,  qui  tantum  iucundissimorum 
sodalium  amittimus.  Verum  ego  fortunam  meam 
boni  consulo,  semperque  ita  iudicavi,  neque  pru- 
dentius,  neque  gravius  quidquam  a  nobis  prae- 
stari  posse,  quam  quod  illi  dixere  xb  naQov  ev  xi- 
&eG&ai,  quanquam  hanc  solitudinem  literae  ve- 
strae  minus  tristem  facient ').  Quare  te  rogo, 
saepe  huc  scribas, 

Ecquid  Pircamerus  ?  satisfactumne  est?  Gu- 
pio  equidem.  Verum  si  fieri  non  potest,  quod 
volumus,  magna  nobis  haec  solatia  sunt,  nec 
pendere  nos  ab  hominibus  ullis,  nec  frangi,  si 
praeter  meritum  succenseant  alii.  Tametsi  in  eius 
prudentia  magna  mihi  spes  est.  Neque  enim  con- 
venit,  ut  fraudi  nobis  aliena  peccata  sint.  Vale. 
Apellum  et  Fischerum  nostro  nomine  reverenter 
saluta. 

Philippus. 


No.  298.  25.  Nor. 

Ioach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.   p.  10. 


1)  Spanh.  faciant ,  sed  aulogr.  facient. 


685 


EPISTOLARUM    HB.  III.     1523. 


686 


1  oachimo  Camerario,   S.  D. 

Cum  ego  negotiis  multiplicibus  distrahar,  neque 
tamen  occasionem  ullam  praetermittam  mittendi 
literas  ad  te,  debebas  tii  esse  magis  sedulus  in 
scribendo.  Quamvis  enim  molestia  et  difficulta- 
tes  tibi  multae  offerantur,  certe  non  tam  tristia 
neque  Toroce/co^  zal  av?]vvra  negotia  obiiciuntur 
atque  mihi.  Quaeso  igitur  te,  saepe  et  multum 
mihi  scribito.  Potuisti  praesens  perspicere,  et 
omnino  perspexisse  te  confido  affectionem  amoris 
mei  erga  te.  Gredo  divinitus  nos  coniungi,  et 
nostram  coniunctionem  profuturam  rebus  com- 
munibus  spero.  Etsi  quae  ego  a  prima  aetate 
studia  colui,  quibusque  tu  iam  incipis  eminere,  ea 
non  magni  fieri  a  plerisque  video  et  indignor.  Et 
metuo  ne  hoc  tantum  bonum  ingrato  saeculo  no- 
stro  ostensum  Deus  mox  rursum  sit  erepturus. 
Multa  mihi  veniunt  in  mentem  hoc  loco,  quae 
possent  recte  dici,  scribi  non  placet,  quo  magis 
colloquia  nostra  desidero,  et  doleo  discessione  tua 
abrupta  esse.  Quae  tamen  tanti  non  facio,  ut 
malim  his  fruendo  serviri  meae  cupiditati,  quam 
tuis  rationibus  consuli.    Vale.     Calharinae. 

Philippus. 


No.  299. 


S.D 


ec. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  12. 

I a«  chirno  Ca mer ar io  Bambergensi 
amico  stimmo,  S.  D. 

iliX  literis  luis  de  itinere,  deque  reditu  tuo  in 
patriam,  quae  volebam,  cognovi.  Fuerunt  itaque 
jmirabiliter  iucundae.  Primumque  illis  acceptis, 
respirare  videbar  a  molestia,  quam  ex  tuo  dis- 
cessu  conceperam,  quae  fuit  sane  gravior  aliquan- 
to,  quam  ut  libeat  de  ea  scribere.  Sed  vincam 
imbecillitatem  meam,  modo  tuo  bono  verteris  so- 
lum.  Et  nihil  hic  erat,  quod  retinere  te  posset. 
Hic  hederae  sine  honore  iacent,  ut  ait  ille.  Gra- 
tulor  tibi  reditum,  optoque  ut  fortunet  Ghristus 
tua  consilia.  De  Epicedio  *) ,  quod  scribis ,  mi 
Ioachime,  fialt  ovrcog,  ut  nulla  sit  caussa,  cur 
edatur,  alia,  certe  casus  ille  meretur  defleri.  Non 
tarn  amici  memoria  ac  desiderium  cruciat,  quam 
illud  ipsum  horrendum  genus  mortis.  De  ge- 
nere    versuum    deque    ipso    opere    nihil    attinet 


►)  Neseni  C.  W. 


scribere.  Nam  de  ingenio  tuo,  deque  facul- 
tate  illa  tua,  vel  in  soluta  oratione,  vel  in  fa- 
ciendo  versu,  quid  sentiam,  malo  ex  aliis  te  au- 
dire,  quam  ipse  perscribere.  Et  tamen  ayorfcsv- 
rcog  xal  axolaxsvrcog ,  aut  tu  mihi  videre  ruinam 
litteramm  sustinere  posse ,  aut  praeterea  inter  no- 
stros  homines  id  nemo  poterit.  Quam  ob  rem  te 
adhortor,  utquodfacis,  pergas  sedulo  facere ,  et 
illa  tua  studia  urgere.  Nos  hic  incredibili  labore 
provinciam  nostram  tuemur.  Nam  laborem  etiam 
tuus  abitus  auxit;  scis  enim  quantam  vim  haheat 
ovv  %8  dv *  tQ%o/usvco.  Aristiden  accepi.  Plato- 
nem  sibi  delegit  exagitandum.  Tractat  enim  dis- 
putationem,  quae  est  in  Gorgia  illius.  Sed  ubi 
erit  tantum  otii,  curabo  tibi  duy^a^  unde  gu- 
stum  operis  facias.  Hodie  accepi,  deexilio,  no- 
vumlibellum,  videtur  bene  latine  loqui,  verum 
inspexi  tantum ,  misissem ,  ni  convenisset  ut  ego 
prius  legerem ,  quippe  qui  vere  nunc  exulem ,  et 
a  patria  et  a  vobis  distractus.  Christus  servet  te. 
Pridie  Barbarae  *). 

Philippus. 


No.  300. 


3.  Decb. 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  48.  —     Nunc  ex  autograpbo  in  Cod.  Mon. 
I.  ep.8. 

D.  Hieronymo  Bomgartnero,    amico  suo 

summo. 

S.  Nihil  minus  volui,  quam  auctor  esse  extra- 
hendi  negotii  de  schola.  Quare  te  rogo,  mi  Hie- 
ronyme,  ne  me  exspectetis,  quin  deligite  vobis  in- 
terea  ex  Professoribus  unum  aliquem ,  quem  pu- 
tetis  parem  esse  magnitudini  rei.  Nihil  ambitiose 
scribo,  in  re  tanta  non  convenit  axxiaao&ai.  Et 
ego  omnia  malim,  quam  ullo  modo  morari  publi- 
cum  commodum  urbis  vestrae.  Ego,  dum  mea 
opera  hic  sunt  usuri,  nullo  modo  avelli  possum, 
nec  ulla  res  est  tanta,  non  valetudo,  non  inopia, 
quae  me  hinc  extrudat,  priusquam  id  honeste  vi- 
deam  posse  fieri.  Habes  xscpalaiov  ■  za  lotna  dt 
&80V  iv  yovvaOL  xetrai. 

Georgius  ambit  stipendium  a  Senatu,  ea  in 
re  accipio  adiuvari  eum  ab  Osiandro  posse,  quae- 
so  itaque  commendes  eius  causam  illi,    ut  apud 


*)  i.  e.  d.  3.  Dcbr. 


687 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1523. 


688 


JSucelium  TtQO&vqGri  %ov  reojQyiov.  Scis  quanti 
hunc  adolescentem  faciam  propter  insignes  ingenil 
dotes:  et  hactenus  non  modo  spei  nostrae  respon- 
dit,  sed  superavit  etiam:  quare  te  rogo  pugnes 
hac  in  re,  ut  huius  studia  provehantur,  omnibus 
viribus,  et  ut  illi  dicunt,  ndorj  /urjxavfi.  Vale. 
Pridie  Barbarae  *). 

Obsecro,  si  quam  de  me  spem  concepisti, 
futurum,  ut  ad  vos  protrahar,  abiicias  eam.  Nolo 
enim  mea  dissimulatione  morari  vestrum  commo- 
dum.  Dii  melius,  quam  ut  eo  dementiae  et  im- 
probitatis  prolabar. 


No.  301. 


7.  Decb. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  13. 

Ioachimo  Camerario  Bambergensi,  S.  D. 

tScripsi  nuper  ad  te  adeo  **) ,  verum  quia  decrevi 
neminem  hinc  ad  te  dimittere  sine  nostris  literis, 
dedi  huic  etiam  epistolam.  Simon  ex  Heidel- 
berga  scribit  se  in  Quintiliano  recognoscendo  diu 
iam  esse,  rem  extrahi  medici  culpa.  Et  tamen 
liberaliter  pollicetur,  proximis  nondinis  sperare 
se  missurum  esse  recognitionem.  Ex  Francofor- 
dia  scribit  Micyllus ,  conditionem  se  GjpQVew, 
Atque  haec  multis  ad  Iustinianum ,  quod  vix  cre- 
das,  quam  me  delectet,  vel  ipsius,  vel  littera- 
rum  caussa ,  quas  ille  videtur  excitaturus  esse.  Id 
vides  opus  esse  non  mediocribus  ingeniis  adversus 
vulgi  y.al  tojv  GTadiaiojv  /naviav,  ad  tuendam 
rem  literariam.  Mihi  gratias  agunt  Francofor- 
diani ,  quod  talem  miserim  doctorem.  Mitto  ir)v 
MixvlXov.  Sed  aliae  eius  literae  sunt  clarius 
scriptae.  De  choris  scribit.  Ego  praeter  ea  quae 
sunt  apud  Pollucem ,  nihil  habeo.  Et  haud  scio 
an  plura  extent.  In  Sophoclem  G%6ha  habemus, 
ibi  videro.  Hodie  in  mensa  cum  forte  interroga- 
rem  filiam  ***),  ubi  loachimus  acMichael  ****) 
essent ,  illa  subiecit ,  reversurum  celeriter  utrum- 
que,  quae  cum  perbellule  ebalbutivisset,  ego  co- 
gitare  sic  coepi,    aut  omina  nihil  sunt,    aut   hi 


*)  Alia  manus  adscripsit:  an.  1525.  sed  scripta  est  anno  1524. 
**)  Excidisse  hic  aliquid  facile  quisque  videt,  foitasse  tery  nam 

ternas  scripserat  d.  31.  Oct.  et  1.  Dec.     . 
***)  Annam. 
****)  Mich.  Rotingus. 


brevi  redibunt,  quod  utinam  vestro  commodo  fiat* 
Sed  extra  iocum,  ego  serio  decrevi,  ubi  primum 
sinet  hiems,  te  visere,  nam  omnino  hae  occupa- 
tiones  meae  talibus  feriis  interrumpendae  sunt. 
Tu  scis  illud:  Otia  cofpus  alunt,  animus  quoque 
pascitur  illis.  Ego  quasdam  nugas  scribere  insti- 
tui,  quarum  argumentum  spero  tibi  placiturum. 
Oratio  etiam  placeret,  si  tua  mihi  deivoTrjs  esset, 
aut  Michaelis  ay.yifieia.  Aristides  sic  satis  placet, 
videtur  voluisse  atticus  esse,  nosti  id  genus,  im- 
bellicitati  hoc  nomen  praeteximus.  Vale.  Mi- 
chaelem  saluta  y.al  GvfMpilooocpovvTa  Seylerum. 
Iterum  vale,  Postridie  conceptionis. 

tpLXinnos. 


No.  302. 


10.  Decb. 


Erasmus  ad  Melanthonem. 

Ex   Epistolar.  D.  Erasmi  Roterod.   librl  XXI.    (Lond.  1642. 
Fol.) ,  lib.  XIX.  ep.  3.  p.  817. 

Erasmus  Roterodamus  Philippo 
M elanchthoni  S.  D. 

■Si  hic  adesses,  mi  Philippe,  ac  praesens  spectares 
fabulam,  tum  magis  dicas,  me  non  sine  causa  queri 
de  moribus  quorundam,  qui  tumultuantur  Evan- 
gelii  titulo.  Nam  quod  in  me  sic  promeritum, 
dictis,  libellis  ac  picturis  debacchantur,  aequis- 
simo  ferrem  animo ,  si  quod  meae  famae  detrabi- 
tur,  accederet  Evangelico  profectui:  nunc  horum 
temeritas  officit  optimis  studiis  et  perdit  causam 
Evangelii.  Nec  dubito,  quin  huiusrnodi  porten- 
tis  indignetur  Lutherus.  Ceterum  hi  Lutheri 
auctoritatem  fortiter  negligunt,  quoties  videtur 
commodum.  Et  fit,  nescio  quomodo,  in  utra- 
que  parte;  nemo  gravius  laesit  causam  Pontificis, 
quam  qui  fortissime  digladiabantur  pro  Pontifice. 
Nulli  nictgis  offecerunt  Luthero,  quam  qui  vehe- • 
menter  videri  volunt  Lutherani.  Scio  quantus  i 
sit  artifex  Ghristus,  qui  novit  humanos  tumultus ! 
in  suum  suorumque  bonum  vertere.  Eoque  lu- 
bens  abstinuissem  ab  hac  tragoedia,  si  licuisset. 
Equidem  ut  tumultus  auctor  esse  nolo,  ita,  quan- 
tum  invitabit  proficiendi  spes ,  non  defuturus  sum 
Evangelico  negotio.  Quid  Luthero  suus  dictet 
spiritus,  ipse  viderit. 

Te  non  sum  vehementer  adhortatus  ad  palin- 
odiam ,    vel  ob  id  quod  scirem  me  hoc  operae  Iu- 


589 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1524. 


690 


jurum.     Non  sum  iudex  alienae  conscientiae,  nec 

dominus  alienae  fidei.     Certe  optabam  tuum  in- 

»enium,    ut  est  natum  bonis  literis,    ita  iisdem 

perpetuo  fuisse  dicatum.     Non  defuissent  actores 

isti  tragoediae,   quae  quo  casura  sit  incertum  est. 

A.bsit ,   ut  Evangelicae  doctrinae  succenseam ,   sed 

in  doctrina  Lutheri  multa  me  offendunt:    illud  in- 

primis  quod  quicquid  suscepit  defendendum ,   ibi 

impendio  vchemens  est,    nec  unquam  facit  finem, 

ionec  perferatur  ad  hyperbolen.     Eam ,   admoni- 

tus  adeo,   non  mitigat,    ut  omnia  reddat  vmyfio- 

W/.ujxeQa.     Nam  arrogantiam  fortassis  aliquis  in- 

.erpretabitur    bonae    conscientiae    fiduciam,     et 

imarulentiam  nostris  meritis  imputabit:    ac  plane 

ae  dicam  dolo,  sic  undique  corrupti  mores  Chri- 

itianorum  flagitabant  immitem  aliquem  castigato- 

irem.     At  ego  libertatem  ita  malebam  temperatam, 

it  Pontifices  etiam  ac  monarchas  ad  huius  negotii 

:onsortium  pelliceremus.     Hic  semper  fuit  scopus 

neus,    nec  alio  specto  nunc  quoque;    Lutherus 

rao  spectet  nescio.     Admonui  per  literas  Hedio- 

tem,    sermone  Oecolampadium   et  Pellicanum, 

dque  non  semel,   ut  ex  communi  consilio  doctri- 

Irae    suae   rationem   redderent   Card.    Campegio, 

]uo  profecto  nullus  legatus  optari  poterat  aequior 

iut  humanior.     Surdis  cecini  fabulam.     Nec  Cle- 

nentem  quidem  opinor  tam  aversum  ab  Evangelii 

iincerit  ite  restituenda  reperturi  sumus,   quam  ex- 

stimant  quidam.      Nihil  horum   istis   persuaderi 

>otuit     Tantum  hoc  agunt,    ut  res  quoquo  pacto 

ierpat,  et  egregium  Evangelii  profectum  interpre- 

antur,    si  pauci  monachi  sint  exonerati  cuculla, 

nter  quos  utinam  non  sint  multi,  quibus  expedis- 

;et  intra  cancellos  detineri,    si  sacerdotibus  ali- 

raot  prospectum  sit  de  uxore,  si  e  duobus  templis 

;xactae  sint  imagines.     Ego  sic  cupiebam  restitui 

;acerdotum  religionem ,   ut  nihil  decederet  aucto- 

'itati:    sic  consuli  bonis  ingeniis,   quae  monacho- 

mm  ceremoniis  insepeliuntur,    ut  non  aperiretur 

enestivj  malis  ad  licentius  peccandum:    denique 

piae  longo  iam  usu  inveteraverant ,  sic  paulatirn 

:orrigi,  ut  non  omnia  tumultu  miscerentur,  utque 

ibertas  Evangelica  possit   esse  omnium  gentium 

:ommunis.      Lutherus   tantum  colligit   e  rebus, 

raae  mala  sunt,   et  ita  pugnat  tollcre  quod  offen- 

lit,  ut  non  satis  caveat  aliud  malum  gravius.     Ut- 

:unque  Deus  aliquis  vertat  statum  mundi,  nun- 

raam  defutura  sunt,    de  quibus  queraris.      Haec 

nitigari  possunt,  tolli  penitus  non  possunt.   Quan- 

umvis  omnium  influit  in  mare ,    quantumvis  deci- 

Melanth.  Oper.   Vor.  T. 


dit  aquae  pluviae ,  semper  tamen  ad  nativum  sa- 
porem  redit;  ut  ne  dicam  interim  nonnunquam 
remedia  ipsis  morbis  esse  alrociora.  Quid  hoc 
dissidio  pestilentius  ?  Quot  locis  quam  atroces 
tumultus  exorti  sunt  ?  et  exspectamus  his  atrocio- 
res.  An  tanti  videtur  habere  templum  absque 
imaginibus,  aut  aliquid  immutasse  de  ritibus  mis- 
sae?  Iam  ut  largiamur  esse  vera,  quae  docet 
Lutherus ,  ut  sunt  ubique  mali  plurimi ,  quibus 
ad  omne  facinus  hihil  deest  praeter  occasionem, 
quid  inutilius  ad  christianam  pietatem,  quam  haec 
audire  vulgus  indoctum,  haec  instillari  auribus 
adolescentum,  Pontificem  esse  Antichristum,  Epi- 
scopos  et  sacerdotes  esse  larvas,  constitutiones 
hominum  esse  haereticas,  confessionem  esse  pesti- 
fcram,  opera,  merita  ,  conatus  esse  voces  haere- 
ticas ,  nullum  esse  liberum  arbitrium ,  sed  omnia 
necessitate  geri ,  nihil  referre  qualia  sint  hominis 
opera?  Haec  a  nonnullis  nuda  circumferuntur, 
et  ab  improbis  in  pessimam  partem  rapiuntur. 
Hic,  scio,  negabis  imputanda  Luthero,  quae 
quorundam  stultitia  committuntur,  quos  tu  me- 
rilo  portenta  vocas,  et  bipedum  nequissimos.  Ve- 
rum  haec  portenta  fovent,  quos  Lutherus  ut 
Evangelicae  doctrinae  proceres  amplectitur.  Ge- 
nuit  olim  Evangelium  novum  hominum  genus 
mundo.  Nunc  quales  gignat  hocEvangelium  non 
libet  referre.  Fieri  potest ,  ut  istic  sint  aliusmodi, 
certe,  quos  hic  novi,  tales  fere  sunt ,  ut  malim 
cum  Papistis  habere  commercium :  quam  cum  il- 
lis,  si  quis  contractus  mihi  pangendus  esset.  Po- 
stremo,  quos  olim  novi  optimos,  quosque  dixis- 
sem  virtuti  natos,  video  factos  deteriores.  Qua- 
lis  qualis  rerum  status  est,  periculosissima  res 
est  movere  camarinam  huius  mundi.  Plato,  quum 
rempublicam  philosophicam  somniaret,  vidit, 
multitudinem  absque  mendaciis  non  posse  guber- 
nari.  Absit  a  Christianis  mendacium,  attamen 
non  expedit  omnem  veritatem  quovis  modo  pro- 
dere  vulgo.  Utinam  Lutherus  tam  posset  Ponti- 
fices  ac  Principes  ad  Evangelicae  pietatis  studium 
convertere,  quam  fortiter  in  illorum  vitia  debac- 
chatur.  Quo  animo  sit  in  me,  non  ita  valde  la- 
boro :  praesertim  in  hoc  negotio ,  in  quo  non  est 
fas  multum  valere  affectus  privatos.  Multa  de 
me  scripsit  amicis  suis,  non  satis  referentia  ani- 
mum  in  me,  quem  tu  praedicas.  Quae  omnia  me 
ne  tantillum  quidem  commoverunt,  quemadmo- 
dum  nec  tuum  de  me  iudiciura  effecit,  ut  minus 
amarem  ingenium  tuum.  Quamvis  atroces  etiam 
44 


691 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1524. 


692 


contumelias  laturus  sum,    modo  floreat  Evange- 
lium  Christi. 

Carolstadius  hic  fuit,  sed  clam:  edidit  sex 
Hbellos  Germanice  scriptos,  in  quibus  docet  in 
Eucharistia  nihil  esse  praeter  signum  corporis  et 
sanguinis  dominici.  Ea  res  graves  tumultus  ex- 
citavit  Bernae.  Hic  duo  typographi,  qui  excu- 
derunt,  pridie  conceptae  Virginis  coniecti  sunt 
in  carcerem.  Suspicor  enim  hunc  unum  esse  eo- 
rum ,  quos  tu  vocas  Doctores  sanguinarios. 

De  Sylvio  multos  hic  mecum  fefellit  suspi- 
cio.  Alberus  ille  censor  Erasmi  istic  agit  ludi  li- 
terarii  magistrum ,  in  oppido  Smach  opinor.  Oe- 
colampadium  non  annumero  portentis  illis  nec 
huic  similes,  etiamsi  permulta  sunt,  quae  merito 
de  his  queri  possim.  Hactenus  de  nemine  magni- 
ficentius  vel  sensi  vel  praedicavi,  quam  de  Oe- 
colampadio:  tamen  et  hic  professus  amicum  can- 
didissimum,  non  solum  dictis  aliquot  in  collo- 
quiis  et  concionibus  me  perstrinxit:  verum  etiam 
in  libellis  suis  aliquoties  attingit  oblique,  idque 
«»deo  praeter  causam.  Ais  istic  diarQifirjv  meam 
aequissimis  animis  exceptam:  at  non  itidem  ex- 
cepta  est  ab  Oecolampadio,  qui  respondere  coe- 
pit,  priusquam  esset  edita.  OfFensus  erat  mea  exo- 
mologesi ,  quasi  in  hac  notariam  ipsius  confessio- 
nem ,  quum  illam  nunquam  legerim.  Certe  quum 
illa  scriberem  ne  somniabam  quidem  de  Oecolam- 
padio.  Possem  hic  alia  multa  commemorare,  sed 
eiusmodi  facile  contemno.  Et  in  amiciliis  ad 
multa  connivendum,  quanquam  in  his,  qui  pro- 
fitentur  Evangelicam  sinceritatem  oportebat  haec 
etiam  abesse. 

Video  te  sollicitum ,  ut  mihi  moderate  re- 
spondeat  Lutherus:  Imo  patere  illum  suo  re- 
spondere  more.  Quod  ego  moderate  rem  gessi, 
neque  praeter  morem  meum  neque  sine  certo 
consilio  feci.  Ilje  si  hic  multum  sui  dissimilis 
fuerit,  clamabunt  sycophantae  colludere  nos,  rem 
inter  nos  ex  cornposito  geri.  Proinde  malo  illum 
servire  causae,  quam  mihi.  Si  quid  in  diatriba 
nigri  salis  aspersum  est^  quemadmodum  tibi  vi- 
detur,  ad  Phallicos  et  huic  similes  pertinet,  id 
quod  etiam  testor  alicubi.  Alioqui  erant  in  as- 
sertione  Lutheri  quaedam,  quae  non  immerito 
magnis  conviciis  poteram  exagitare,  sed  malui 
causam  agere  susceptam.  In  aliis  argnmentis 
nonnihil  dedimus  humanis  affectibus,  in  hoc  ne- 
gotio  nulla  contumelia  me  depellet  a  recto. 


Videris  autem  sollicitus,  ne,  si  pergam,  haec 
causa  maiore  gravata  invidia  simul  cum  Evan« 
gelio  periclitetur.  Atqui  Lutherus  in  literis  suis 
existimat,  omnino  nihil  esse  momenti,  sive  ad- 
sim  sive  adverser.  Illud  polliceor ,  me  nunquam 
scientem  arma  sumturum  adversus  Evangelicam 
veritatem.  Et  ideo  veritus  sum  hactenus  etiam 
illa  l.ibefactare ,  quae  displicebant  in  LutherOj 
ne  simul  ruerent  et  alia  probata.  Quin  illud  per 
omnem  occasionem  molior,  ut  ex  hoc  amaro  vio- 
lentoque  pharmaco,  quod  Luiherus  mundo  por- 
rexit,  nascatur  aliquid  bonae  sanitatis  in  moribus 
Ecclesiae.  Fortasse  nostri  mores  meruerunt  tam 
inclementem  medicum,  qui  sectionibus  et  usturis 
curaret  morbum. 

Hic  seditiosi  quidam  vociferantur  in  meam 
inconstantiam,  quum  nullus  omnium  possit  vel 
unum  proferre  locum ,  in  quo  mihi  non  constem. 
Si  piaculum  existimant  alicubi  dissentire  a  Lu- 
therOy  qui  nescio  an  sibi  ubique  constet,  cur  sibi 
permittunt,  ubicunquecommodumfuerit,  aLutheri 
dogmatibus  dissentire?  Non  hic  in  medium  ad- 
feram  colloquiorum  et  compotationum  fabulas; 
nonne  Oecolampadius  apud  Sichinum  edidit  li- 
bellum,  in  quo  scribit  ncn  esse  periculum,  si 
quis  Missam  appellet  sacrificium?  Id  sic  execra- 
tur  Lutherus ,  ut  malit  decies  mori.  Quo  tumultu 
Zwinglius  exegit  divorum  imagines?  Adversu$ 
hos,  ut  audio  ,  libellum  etiam  acrem  scripsit  Lu- 
therus.  Argentorati,  nec  ibi  iantum ,  publice  do- 
cuerunt,  nec  ullas  disciplinas  nec  linguas  esse  di- 
scendas,  praeter  unam  Hebraicam.  Adversus  hos 
acerrime  scripsit  Lutherus.  Quid  hic  commemo- 
rem  de  Carlostadio,  quum  sordidi  quidam  nobis 
respondeant:  JSos  non  servimus  Luthero,  sed 
Evangelio?  Scripsit  istud  quidem ,  sed  scripsit 
humano  spiritu,  scripsit  in  gratiam  Melanthonis. 

In  horum  nonnullis,  mi  Philippe,  video 
tam  impotentes  spiritus ,  ut  si  res  illis  successerit, 
verear  ne  Lutherus  etiam  ipse  desideraturus  sk 
Episcoporum  et  Pontificum  tyrannidem.  Quis 
enim  coerceat  istos,  qui  nec  Pontificibus  auscul- 
tant,  nec  Principibus,  nec  magistratibus,  nec  ipsi 
demque  Luthero?  Unum  Evangelium  occinunt, 
sed  cuius  ipsi  volunt  esse  interpretes.  Fortasse  et 
hoc  tolerabile,  si,  quemadmodum  a  Veteribus  dis- 
sentiunt,  ita  inter  se  consentirent.  De  tui  animi 
sinceritate  nihil  addubito,  quin  sedulo  facias  quod 
facis.  De  Lutheri  animo  multa  sunt,  quae  sua- 
dent,   utdubitem;    et  si  non  ausim  omnino  meo 


693 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1524. 


694 


iudicio  fidere,  videor  tamen  mihi  ex  scriptis  ani- 

mum  hominis  non  minus  deprehendere,  quam  ex 

convictu.     Est  ardens  ac  vehemens  ingenium  Lu- 

theri,  agnoscas  ubique  Pelidae  stomachum  cedere 

nescii.     Neque  tu  nescis,  quantus  sit  artifex  ho- 

stis  humani  generis.      Accedit  huc  tantus  negotii 

successus,  tantusfavor,  tantus  applausus  theatri, 

quantus  vel  modestissimum  ingenium  possit  cor- 

rumpere.    Iam  rnihi  vide,  doctissimeMelanchthon, 

ei  navi,  quae  se  tali  tempestati  commisit,  quam 

validis  ancoris,  quanta  saburra,  quam  fido  clavo 

»it  opus,  ne  depellatur  a  recto  cursu.     Hic  oculis 

perspicimus,  quos  spiritus  tollant  quidam,  si  vel 

'pauxillum  successerit.     Si  constet  ratio  conscien- 

itiae,  nihil  est  quod  mihi  metuam,  quamlibet,  ut 

iisti  iactant,  pusillanimis.     Senectutem  ac  valetu- 

jJinem     nec   Caesar     nec    Pontifex    mihi    potest 

iidimere,  Est  unde  alam  hoc  corpusculum.   Digni- 

:ates  et  opes  nihilo   magis  ambio ,    quam    equus 

ilumbis  graves  sarcinas.     Gloriae  iam  olim  sum 

>atur ,  si  quid  omnino  est  gloria.     Nec  defuerunt 

oericula ,    quae  vel  S^qaGvOnXay/ov  possent  ter- 

*ere.    Et  haec  omnia  qui  contemnit,  dicitur  meti- 

:ulosus.     Tu  non  avelleris  a  sententia  tua,  quam 

mbibisti:  et  ego  contra  animi  sententiam  ea  pro- 

itebor,  quae  mihi  praeter  infamiam  certitissimum 

idferant  exitium?     Nihil  mihi  facilius  quam  hanc 

►ritam  contemnere,  quae  perpusilla  superest,  ea- 

]ue  tot  morbis  obnoxia,    ut  mors  posset  esse  in 

fotis ,  si  possim  hanc  conscientiam  probare  Chri- 

►to.     Nec  alio  spectavit  mea  vel  contatio  vel  mo- 

leratio,  quam  ut  utrique  parti  prodessem.     Odi 

;editionem ,  et  a  saevitia  semper  et  constanter  de- 

lortatus    sum    principes.       Si    salvis    hominibus 

jueam  iugulare  vitia,  vxp 3  iariag  a^d^evog. 

*  De  fide  tua  nihil  addubito ,  tametsi  iam  toties 
leceptus  ab  his,  quibus  vel  decem  vitas  eram  cre- 
liturus.  Sed  quicquid  scribitur,  vel  yqafJLfiaxo- 
poQwv  perfidia,  vel  alio  quopiam  casu  profertur: 
i  colloqui  licuisset,  plura  effudissem  in  sinum 
uum.  Illud  unice  cupio,  ut  apud  vos  religiose 
\t  colatur  et  ametur  Evangelium ;  de  me  non  ad- 
nodum  laborabo. 

Neseni  mortem  acerbissime  tuli.  Erat  ami- 
:us  candidus  et  constans,  etiamsi  mihi  minirne 
elix.  Praedicatur  apud  omnes  Germanorum  fides, 
iuo  nomine  Britanni  non  perinde  bene  audiunt: 
it  hoc  fuit  fatorum  meorum,  ut  apud  Britannos 
nihi  contigerint  amici  multo  sincerissimi ,    apud 


Germanos  longe  dissimiles  aliquot:   nec  enim  ex 
paucis  aestimo  universos. 

De  orationibus  Demosthenis  et  Aeschinis  la- 
tine  vertendis  demiror  te  mecum  agere,  quum 
nemo  vivat,  opinor,  hodie,  qui  hoc  magis  prae- 
stare  possit  quam  tu.  Mihi  nunc  alia  sunt  in  ma- 
nibus,  et  haec  provincia  tuam  aetatem  magis  de- 
cet.  Bene  vale.  Basileae  quarto  Idus  Decembr. 
Anno  MDXXIV.  Vereor,  ut  legas  has  extempo- 
rarias  notulas. 


No.  303. 


(med.  Decb.) 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  71. 

Dom.  Georgio  Spalatin  o,  amico  suo. 

(Spalatinus  adscripsit  annum  M.D.XXIIII.) 

S.  Vix  potest  integra  conscientia  communicari 
consiliis  istorum  et  ordinationibus  *),  nam 
omnia  eo  pertinent,  ut  res  necessaria  et  nondina- 
tio  illa  prophana  sacrorum  mysteriorum  conserve- 
tur.  Ergo  nihil  satius  est ,  quam  abesse  ab  illo- 
rum  consiliis.  Fumus,  inquit  ille,  proximus  est 
igni;  et  Salomon  negat,  tuto  ferri  ignem  in  sinu. 

Ca rolostadii  libellum  vidi,  non  legi;  lectu- 
rus ,  ubi  recepero.  Sed  quidquid  est  operis,  nol- 
lem  excudi.  Iam  latius  serpsit,  quam  vellem,  et 
in  hac  urbe  sunt,  qui  eius  dogmati  faveant,  ho- 
mines  cupidi  novarum  rerum.  Nosti  vulgus.  Et 
hoc  dogma  arridet  sensui  communi.  Sed  hoc 
modo  gradatim  universam  scripturam  ad  rationem 
accommodabunt  contra  voluntatem  Dei.  De  prae- 
lectionibus  statue  tandem.  Quintilianus  non 
praelegitur.  Sunt  hic  Caspar  Cruciger,  Fran- 
ciscus  Vinariensis ,  ex  quibus  alterutrum  delige. 
Accipio  et  Feldkirchum  redire,  haud  dubie  po- 
stulaturum  idem.  Ego  te  quaeso,  ut  pro  tuo  iu- 
dicio  deligas,  quem  maxime  putes  utilem  scholae. 
Nolui  pro  nostra  amicitia  dissimulare,  quae  hic 
ex  Noriberga  scribuntur.  Quaeso  autem  bona 
fide  remiltas  mihi  literas.  Ego  ita  respondi,  ut 
intelligere  queant  officii  mei  me  et  fidei  habere  ra- 
tionem.     Sed  leges  ipse.     Video  Illustriss.  Prin- 


*)  Videlur  de  eodom  negotioMerseburgensi  sermo  esse ,  quod 
in  epist.  ad  Spalat.  in  Oclobr.  b.  a.  atligerat. 

44  * 


695 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1524. 


696 


cipem  esse  occupatiorem,  quam  ut  vacet  consti- 
tuere  scholam.  Nos  magno  negotio  aegre  in  hac 
caritate  annonae  rem  publicam  sustinemus.  Prae- 
mia  virtutis  et  studiorum  omnia  sunt  penes  cau- 
pones  missarum.     Vale. 

Philippus. 


No.  304. 


20.  Decb. 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  ep.  75. 

JD.  Georgio  Spalatino,  suo  patrono. 

(Spalalinus  adscnpsit  ann.  M.D.XXUII.) 

S.  De  Quintiliano  fiet,  ut  spero,  quemadmo- 
dum  iussisti.  Chaspar  *)  est  aliquanto  verecun- 
dior,  quam  haec  scena  sinit;  verum  perpellemus, 
ut  spero ,  ad  praelectionem  suscipiendam.  Fran- 
ciscum  Vinariensem  ego  meo  sumptu  domi  alo, 
dum  conditionem  aliquam  invenerit.  Nam  pater 
est  aridus  senex.  Ex  pumice  aquam  citius  expri- 
mas,  quam  ab  illo  argentnm  extorqueas.  Iuvenis 
est  ad  omnia  summa  natus,  et  cuius  studia 
omnibus  modis  foveri  oportuit,  si  hoc  seculo 
virtutis  et  eruditionis  ulla  ratio  haberetur.  Misi 
ex  Platone  de  specu  partem  descriptionis ,  sed 
unde  summa  rei  colligi  et  cognosci  potest. 
Longissimus  sermo  est  Socratis  in  septimo  de 
Piepubl.  Adieci  Politianicam  interpretatio- 
nem,  quae  perelegans  est.  Est  autem  in  illius 
Lamia.  Ille  me  vertendi  labore  levavit.  Sed 
heus  tu,  homo  theologus  philosophari  coepisti? 
Nescis  hoc  tempore,  quantum  cum  philosophia 
theologis  bellum  sit?  Ego  summo  labore  curaque 
illam  tueor ,  non  aliter  atque  aras  nostras  ac  focos 
solemus.  Nam,  ut  non  mentiar,  valde  me  illae 
veterum  literae  delectant,  et  saepe  deploro  seculi 
stultitiam,  quom  tot  praeclara  monumenta  atque 
opera  doctissimorum  hominum  video  incuria  quo- 
rundam  obliterari.  Saepe  inspiciens  meos  libel- 
los,  qui  certe  mihi  non  minus  cari  sunt,  quam 
liberi,  ingemisco  et  cogito:  inde  etiam  scombros 
facient  fortasse  propolae.  Principum  munus  erat 
excolere  et  excitare  talium  literarum  studia,  sed 
illi  pergunt  esse  Midae.     Misi  etiam  Itali  cuius- 


*)  Caspar  Cruciger. 


dam  commentarium  mol  vo/buOfiazwv.  Sed  ego 
compendiariam  eorum  habeo  aliam,  quam  si  vo- 
les  aut  non  habes,  mittam  me  hercle  lubentissime. 
Mov  %r\v  (pilooocptav  gratificari  tibi  lnbentis- 
sime  cupio.  Vale.  Pridie  Th's  Thomae ,  Cos. 
Apello  *). 

Philippus. 


No.  305. 


25.  Decb. 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  VI.    p.  69  sq.   —     Nunc  ex   autographo  in  Cod, 
Monac.  I.  p.  43. 

D.    Hieronymo    Bomga  rtneroy    patricio 

Noribergensi, 

S.  Basilius  Myropola  Wittenbergensis  accepit 
Magenbuchium  **)*Norimberga  discedere,  et  eius 
conditionem  vacuam  fore :  porro  hic  suo  sacco  vi- 
vit,  in  magna  inopia  Si  posset  surrogari  Ma- 
genbuchio ,  valde  sibi  consultum  putaret,  et  ad 
medendum  sic  videtur  idoneus,  ut  recte  praeferri 
etiam  JMagenbuchio  possit.  Quare  te  rogo,  ut 
adnitaris,  quoquo  modo  huius  inopiam  sublevare. 
Christus  de  sese  bene  mereri  iudicat,  qui  pau- 
peres  adiuvant;  illi  putato  te  officium  praestitisse, 
si  quid  Basilio  praestiteris.  Vale,  in  die  Natalis 
Domini. 

Philippus. 


No.  306. 


(exeimte  anuo.) 


Ge.  Spalatino. 

f  Ex  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  79*. 

JDom.  Georgio  Spalatino  Patrono  suo, 

(Spalatinus  adscripsit  ann.  M.D.XXV.      Puto  epistolam  diebus 

25 — 31.  Decbr.    1524   scriptam  essef   ergo,    ut  tum  annus  in- 

choabatur,   anno  1525.) 

S.  Quae  de  sermonibus  quibusdam,  qui  a  nescio 
quibus  de  mea  inopia  feruntur,  ad  me  acerbius 
scripsisti;    nihil  ad  me,   mi  Spalatine,  pertine- 


*)  Descripsi  baec  accurate  ut  leguntur  in  Aulograpbo.  Puto 
Th's  delere  voluisse,  sed  oblitum  esse  Melanthonem,  et  ut 
clarius  scriberet  addidisse  Thomae. 

**)  Vid.  epist.  ad  Rychart.  d.  5.  lan.  1524. 


597 


EPISTOXARUM     LIB.    III.     1524. 


698 


jant  *).  Nam  ego  candidiss.  Principis  liberali- 
atem  praedicare  soleo.  Et,  cum  statum  tempo- 
:um  preciumque  et  conditionem  miserrimam  infe- 
!  icissimarum  literarum  nostrarum  considero,  saepe 
netuo,  ne  qua  me  hoc  stipendii  invidia  oneret, 
nim  aliquanto  amplius  mihi,  quam  caeteris  pro- 
essoribus  multis  constitutum  sit  **).  Iurare  pos- 
lim  vere,  molestam  mihi  fuisse  accessionem  pecu- 
iiae,  quae  ad  mercedem  meam  facta  est,  et  tamen 
nterea  dedi  operam,  ut  diligentia ,  fide  ac  labore 
>ensarem  vestram  liberalitatem.  Quare  te  quaeso, 
le  iniquius  hac  in  re  de  meo  animo  candoreve 
uspicias.  Domesticam  amo  scholam,  publicae 
lostrae  rei  causam  habeo;  nam  turpe  esset,  ne- 
ninem  hic  praeceptorera  exsistere,  ad  quem  pueri 
uto  mitti  possent  peregre.  Nemo  vero  praeter 
ne  et  Longicampianum  ex  illa  turba  docentium 
lomi  ludum  habet,  aut  si  quis  habet,  me  autore 
labet.  Bona  pars  magistrorum  absterretur  oneris 
nagnitudine;  alios  pudet  sordidi  muneris  docen- 
lorum  puerorum.  Scholae  publicae  quotusquis- 
[ue  rationem  habet;  denique  tanta  est  in  lectorum 
urba  superbia ,  tanta  inertia,  ut  me  saepe  pigeat 
'ivere.  Neque  vero  ex  privatis  praelectionibus 
iut  laboribus  in  hoc  annonae  caritate  multum 
'ediit,  et  sumptus  aegre  tolero,  dum  vito  sordes, 
[uae  a  mea  natura  atque  ingenio  sunt  alienissi- 
nae.  Diligentiam  tamen  domi  summam  praesto, 
it  aes  alienum  caveam,  totaque  res  familiaris 
nea  industria  magis  quam  reditus  magnitudine 
ustentatur.  Miseros  nos,  qui  literas  non  solum 
'aletudinis,  sed  etiam  rei  familiaris  iactura  tuemur. 
Tortasse  aureus  esse  possem ,  si  theologica  vellem 
n  quaestum  habere;  sed  ego  id  nullo  modo  fa- 
iam.  Potes  autem  de  mea  diligentia  in  curanda 
e  familiari  inde  coniecturam  facere,  quod  nulla 
lova  vestis  uxori,  quamdiu  habui,  empta  est. 
nterea,  quantum  effusum  putes  in  alios,  qui  nos, 
it  in  hac  urbe  splendidos,  quotidie  compilant? 
^upiebam  aliquid  patrimonii  meis  liberis  relin- 
[uere,  si  honeste  parari  possit.     Nunc  video,  in 


*)  Aegre  tulerat  Spalatinus  baud  dubie  ea,  quae  Melanlbon 
supra  in  fine  epistolae,  quae  incipil:  vix  polest  tntegra 
conscientia  etc.  scripserat.  —  Videntur  eo  tempore  stipen- 
dia  doctorum  in  academia  soluta  non  esse,  qua  de  re  etiam 
Lutberus  queritur  in  ep.  ad  Spalalinum,  exeunte  anno  1524 
scripta.     Vid.  de  Welt.  epp.  Lutb.  II.  p.  58i. 

**)  Melantbonis  stipcndium  postea  ad  200  flor.  auctum  csse^ 
illum  vero  noluisse  tantum  stipendium  babere,  intelligitur 
ex  epislola  Lutb.  d.  9.  Febr.  1526  ad  Principem  Electorem. 


tanta  temporum  iniquitate  nihil  illis  praeter  mi- 
seram  et  inanem  famam  nominis  mei,  et  quantu- 
laecunque  eruditionis  relinqui.  Sed  frustra  dia- 
TEivojLtcu  miserrimis  temporibus  de  mea  fortuna, 
dum  publica  potius  mala  deplorare  oporteat.  Cae- 
tera  in  aliena  charta.     Vale. 

(Subscriplio  periil.) 


No.  307. 


(eod.  anno.) 


Philippo  Eberbachio. 


E  codice  Bavari  Vol.  II.  p.  84l.  primum  in  Scblegelii  \>ita 
Langeri  p.  208,  nunc  denuo  edita. 

Philippo  Eb erb achio, 

k  aerunt  milii  literae  tuae  sine  pergratae  proplcr 
memoriam  consuctudinis  nostrae  pristinae  et 
amorem  erg.i  tc  meum.  Nam  obscurum  non  est, 
quanti  te  fecerim,  seddivulsit  te  a  nobis  necessitas 
non  tam  tibi,  quam  mihi  molesta,  quae  eriperet 
amicum  J)  non  iniucundum.  Verum  tu ,  mi  Phi- 
lippe,  ita  senties,  carissimum  te  mihi  futurum 
esse,  si  tuae  famae  rebusque  tuis  rectissime  pro- 
spexeris,  et  optimos  mores  optimasque  literas  co- 
lueris.  Vides,  quod  sit  seculum ,  et  plurimi  in 
te  modestiam  aliquando  desiderarunt.  Visus  es 
in  Flaminum  ordinem  vulgi  studio  et  ambitiun- 
cula  quadam,  praeterea  in  alios  bonos  viros  for- 
titer  debacchari.  Id  scis,  quam  sit  alienum  ab 
officio  boni  viri  et  christi.iiii  Rcctoris  !).  Aie- 
bant,  te  etiam  edidisse  adversus  Desider.  Erasmi 
Roterodam.  cuiusdam  nugatoris  Alberi  **)  scri- 
ptum,  quod  non  credis  quantum  me  commoverit. 
Nos  tui  plane  sumus,  si  a  factiosis  et  seditiosis 
hominibus,  denique  ab  improbis  omnibus  quam 
longissime  abfneris.     Vale. 


1)  Cod.  animurn ,  quod  mendum  babeo. 

*)  Eberbachius  tum  Scholae  in  Valle  Ioar.himica  prdeerat. 
Nescio  an  haec  reprehensio  referenda  sit  ad  querelas,  quas 
Nicolaus  Hermannus  ad  Lutherum  detulerat.  Vid  ep.  Lu- 
theri  ad  Hermann.  ap.  de  Wett.  II.  p.  561. 

**)  „Fortasse:  Erasmi  Albeii  ludicium  de  spongia  Erasmi, 
8  s.  1  1523.  ilemque  1524.  V.  Panzcri  An.  typ.  IX,  133. 
Nr.  243.  et  ibid.  136.  Nr.  276.  editum.  cf.  Adelungi  Sup- 
plem.  ad  Ioecheri  Lex.  Erudit."     [Danz.] 


699 

No.  308. 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1524. 


700 


(eod.  anno.) 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist.  Hb.  VI.  p.  69.  —  Nunc  ex  aulogr.  in  Cod.  Monac. 
I.  p.  42.,  ex  cuius  scriptura  intelligitur ,  hanc  epist.  vel 
hoc  vel  proximoBnno  scriptam  esse.  In  inscriptione  nulla 
leguntur  nisi  baec  verba: 

D.  Ilieronymo  Bomgartnero. 

S.  Mi  Hieronyme,  quid  petat  hic  bonus  vir ,  ex 
literis  Doctoris  Martini  intelliges,  quae  sunt  ad 
Osiandrum  et  Hectorem  scriptae.  Ego  tametsi 
non  magna  in  spe  sirn ,  posse  consuli  hac  ratione 
homini,  tamen  te  per  caritatem  obtestor,  si  quid 
omnino  usquam  potes,  calamitatis  te  huius  mi- 
serescat.     Yale. 

Philippus. 


No.  309. 


eod.  anno. 


Ludovic.  Carino. 


Epistola  nuncupatoria  in:  Demostbenis  Olynthiaca  prima  in 
latinam  linguam  versa  a  Pbil.  Mel.  Hagenoae  per  loh.  Se- 
cerium,  anno  1524.  8.  (Vid.  Strobelii  Neue  Beytrage,  II. 
p.  228.)  —  Editio  altera:  Demosthenis  Olynthiacae  III. 
et  Philippica  una  per  Pbil.  Mel.  et  loacb.  Cameiaiium  la- 
tinitate  donalae  (sine  texlu  graeco)  —  partim  nunc  pri- 
nmm,  partim  quam  antea  et  emendatiores  et  scholiis  in- 
structiores  in  lucem  editae.  Basil  (s.  ann.)  8.  —  Kx  hac 
posteriore  tditione  descripia  a  Lunzio  ex  bibl.  Senatus 
Lips. 

Philippus      M elanchthon      Ludovico 
Carino     suo   S. 

Non  expiabile  flagitium  designasse  videri  possim, 
mi  Carine,  quod  primam  Demosthenis  Olynthia- 
cain  sumsi  vertendain  in  Latinam  linguam.  Nam 
ut  nemini  plebeio  pictori  Alexandrum  imitari  li- 
cuit:  ita  summum  artificem  Demosthenes  require- 
bat.  Quis  exprimat  et  effingat  tum  vim ,  tum  ve- 
nustatem  optimae  orationis,  nisi  quem  Demosthe- 
nem  alterum  finxerit  natura?  Nos  belle  nobis- 
cum  agiputamus,  cum  hoc  contigit,  ut  admirari 
hoc  genus  opera  possimus.  Porro  cum  alioqui  in 
scholis  enarrarem  hanc  Orationem ,  pro  mea  con- 
suetudine  verti,  ut  sententiam  meis  verbis,  quan- 
quam  procul,  auditoribus  ostenderem.  Neque 
facile  dixerim,  quantum  ipse  mihi  displiceam, 
quoties  ad  Graecam  confero.  Qnare  cum  viderem 
futurum,  ut  ederent  Chalcographi ,  curavimus 
adiici  tum  forte  et  a  Ioachimo  versam ,  quae  ali- 


qua  ex  parte  sarciret  ea,  quae  in  nobis  desidera- 
buntur.  Mittimus  autem  ad  te,  ut  habeas  et 
utriusque  jnvrj/LioOvvov ,  et  amoris  nostri  erga  te 
pignus.     Vale. 


No.  310. 


eod.  anno. 


Lectori. 


Praefatio  in  librum:  M.  T.  Ciceronis  Topica.  Cum  Com- 
mentariis  Boe.  (Boetii).  Wittenibergae  1521.  4.  —  Ex 
hac  edilione,  quae  habetur  in  biblioth.  Senat.  Lips. ,  quam- 
que  SJrobelius  non  cognovit,  praefationem  Lunzius  de- 
scripsit.  —  Serior  editio  buius  libri  est:  Topica  Cicero- 
nis  a  Pbil.  Mel.  atque  Boetio  enarrata.  Hagen.  1533.  8. 

Philippus  Mel.  Lectori  S. 

Cum  ad  parandarn  sermonis  copiam  unice  con* 
ducat,  formulas  tenere  et  locos,  unde  tanquam 
ex  penu  orationem  depromas,  e  re  literaria  vide- 
batur  futurum ,  si  Ciceronis  Tomxa  passim  spar- 
gerentur,  quo  libello  non  alius  certius  indicat 
argumentorum  omnis  generis  fontes.  Edidimus 
itaque,  ut  secum  circumferrent  studiosi  tanquarri 
monitorem,  qui  subiiciat  ac  proponat  animis,  quo- 
ties  res  poscit,  dicendi  materiem.  Verum  cum 
aliquot  in  hoc  Ciceronis  opere  loci  obscuriores 
sint,  quam  ut  a  mediocriter  doctis,  sine  inter^ 
prete  intelligi  posse  arbitrarer,  additus  est  Boetii 
Commentarius ,  longior  ille  quidem,  sed  plane 
necessarius.  Usus  est  enim  hic  Cicero  figuri* 
quibusdam  lurisconsultorum ,  quas  nullae  praeter 
hunc  auctorem  literae  explicant.  Quare  mancus 
mihi  Cicero,  sine  his  scholiis,  prodire  videbatur. 
Vetat  Hesiodus  relinquere  domum,  quam  aedifi- 
caris,  aveni^sOtov'  quanto  minus  committendum 
fuit,  ut  optimus  libellus  in  manus  hominum  pa- 
rum  absolutus  exiret.  Sunt  et  in  Romana  histo- 
ria,  in  veterum  scriptorum  monumentis,  in  Ro- 
manis  legibus  pleraque,  quibus,  nisi  hic  Commen- 
tarius  lucem  adferret,  ne  numeri  quidem  Plato- 
nici  obscuriores  essent.  Et-cum  tam  liberaliter  de 
nobis  mereatur  Boetius ,  ingrati  simus,  nisi  vi- 
cissim  eum  exosculemur  et  colamus.  Nemo  igno- 
rat ,  quam  religiose  cineres  atque  ossa  divoruin 
custodiantur:  eam  curam  bonis  auctoribus  con- 
servandis  debebaraus.  Quare  te  adhortor ,  ut  hoc, 
quidquid  est  operis,  cupide  legas:  mihi  crede, 
ad  acuendum  iudicium  mirifice  conducit.  Sed  o 
ferreos  animos !  qui  toties  gravissimis  bonorum 
virorum  vocibus  ad  harum  literarum  stadium  in- 


01 


EPISTOLARUM    LIB.    IIL     1524. 


702 


itati  usque  adeo  stapent,  ut  humanitatem  omnem 
xuisse  videri  possint.  Non  dignitas  literarum 
ccendit,  non  amplissimi  fructus  commovent,  ut 
esipiscant.  Utinam  vero  publicis  legibus  hae  pe- 
tes  hominum  aliquo  in  Anticyras  deportentur,  ne 
ontagione  morbus  latius  serpat.  Verum  si  quis 
st,  cui  meliores  disciplinae  cordi  sunt,  quique 
ominem  se  esse  adhuc  meminit,  ei  optarim  hunc 
aceronis  libellum  esse  quam  commendatissimum. 
i^Vittembergae. 


STo.  311. 


eod.  anno. 


Lectori. 


Praefatio  praemissa  libro  :  2)tc  Dter  (StJCtngcttfrcn  tterctntgt  unb 
alfo  $ufammcngc$oa.en ,  att  tcbetcn  fte  au$  ctncm  Sttunb  .  — 
tntt  ctncr  SSorwbe  ff).  SO?c(ancf)tb.  1530.  Infine:  1524.  8. 
Eandem  praefationem  dedit  Hiederer  in  den  Nachrichten 
zur  Kirchengesch.  etc.   P.  III.  p.  458  sqq. 

}$ilip:pu$    2tfetand)tf)on   bem  £efer  ©nab  unb 
fjrieb  »on  ©ott. 

Js  ijt  Dor  2fucjen,  ba$,  mie  (Satomo  fprid)t,  33ud)er 
ji  madjen  letn  (Snb  ift ,  unb  roie  bic  9flun#  je  drcjer  unb 
;rincjer  roirb ,  alfo  werben  fur  unb  fur  je  drcjer  93ud)er 
!jfd)rieben,  fonbertid)  »on  ben  oerborcjen  unb  f)etmlid)en 
5ad)en  beS  ©taubenS,  baoon  fo  mir  9ttenfd)en  reben, 
lecjen  roir  unfern  (Sauerteicj  unb  irricjeS  £)unfen  cje* 
eintcjtid)  barunter  $u  mifdjen. 

£)arum  ijt  ba§  ftdjerfte,  Sftenfdjen  93ud)er  »om 
•tauben  fafyren  laffett ,  unb  bet  ber  spropfjeten  unb  2Cpo* 
el  <Sd)rift  attein  bteiben ,  unb  barauS  ba$  ©ewiffen  re^ 
ercn  unb  tetyren.  (E$  ifi  aber  nid)t  unntt|lid),  be§ 
oangelit  ^iftorten  orbenttid)  $u  roiffen. 

£)arum  tyaben  etticfye  eine  Srbnuncj  cjemad)t, 
fconoteffaron  genannt,  ba§  tft,  au§  »ier  Sfjeiten 
a  ©anjeS  jufammengetragen,  baffetbicje  jetgct  an  bie 
'rbnuncj  ber  cjanjen  #ijtoria  be§  Seben§  unb  ber  $>res 
cjet  (5f)ri  jtt.  £5arinnen  fiefjt  man  aud) ,  wte  bte  Gh>an= 
•lijlen  jufammenjtimmen,  obfd)on  fte  nid)t  gteid)e2Bort 
Imeg  braudjen.  <So  man  fte  aber  cjecjeneinanber  fjdtt, 
:  einer  beS  anbern  £)otmetfd)  unb  2Cu£fecjer ,  unb  roer= 
n  atfo  in  fotdjem  Sufammcntracjen  oiet  <Sprud)  erftdrt, 
trum  td)  biep  Stfonoteffaron  ad)te  nufctid)  $u  tefen. 
'Ott  gebe  ®nab,  baf  ttrir  fein  2Bort  red)t  unb  feltglid) 
raen  unb  braucfyen.    tfmen. 


No.  312. 


eod.  anuo. 


Lectori. 


Praefatio  in:  Fragmentum  commentariorum  Q.  Asconii 
Pediani  in  orationes  aliquot  M.  Tullii  Ciceronis.  —  Nemo 
miretur,  nenio  ferat  ini(|ue,  hac  nos  forma  Asconii  com- 
mentarios  edidisse.  Nain  animus  nohis  est ,  volente  Chri» 
sto,  Ciceronis  orationes  aliquo»  a  Phil.  Melanchlhone  ca« 
stigalas  illustratasque  scholiis  consimili  magnitudine  post 
menses  non  multos  publicare.  Ex  foelicissima  Hagenoia 
per  loh.  Secerium  fol.  (Editus  est  antea  Asconius  Pari- 
siis  1520.)  —  Descfipsit  Lunzius.  —  Ex  ep.  ad  Baum- 
gartnerum,  supra  in.  Marlio  dala,  intelligitur,  Io.  Camc- 
rarium  hunc  librum  edidisse. 

Philippus    M tlanchthon    Lectori 
Salutem. 

yide,   quanta  slt  vetustatis   non   una    in  re  vis. 
Nam  cum  monumenta  omnia  opere  aut  manu  facta 
conficit  et  consumit,    tum  literaria  etiam,    quae 
vel  sola  merentur  immortalitatem ,  labefacit.    Est- 
que  haec  iniuria  gravior,    quod  aliorum  operum 
interitus  rebus  humanis  non  magnopere  incommo- 
dat:  literarum  casus  omnium  pulcherrimarum  re- 
rum  ruinam  secum  trahit.       Neque  enim  obscu- 
rum  est,    ornamenta   omnia   rerum  publicarum, 
adeoque  religionem  ipsam  literis  contineri.     Pro- 
inde  par  est,    ut  ab  interitu,   quoad  fieri  potest, 
bonos  libros  vindicemus,    summaque  cura  tuea- 
mur,    quae  erudiendae  posteritatis  causa  retule- 
runt   in  literas  prudentissimi  homines,    maiores 
nostri.     Nae  nos  non  simpliciter  ingrati  simus,  si, 
quae  summo  labore  illi  posteris,  non  aliter  atque 
rem   familiarem  boni  patres  familias,    pararunt, 
interire  sinamus.       Porro   quia  pleraqne   scripta 
vetustas  corrupit  ac  mutilavit,   praestandum   est, 
ne  quod  reliquum  fortuna  fecit,  videatur  nostra 
inertia  periisse.     Id  adeo  Asconium  recognocenti 
in  consilio  fuit,  cuius  tametsi  vix  pauculae  adno- 
tationes  restent,    eaeque  mancae,   tamen   aliquot 
praeclnri  loci  merentur,   cur  tineis  hoc  fragmen- 
tum  ac  blattis  eripiatur.    Mire  nimirum  dictum  est 
Tuiv  y.aXwv  xctl  bnvjqav  xaXrjv  slvai.     Supersunt 
enim  ex  gravissimis  Asconii  Commentariis  scholia 
aliquot,    sine  quibus  plerosque  Ciceronis  locos, 
multa  in  veterum  historiis  ac  legibus,   ne  Delius 
quidem  natator  adsequi  queat.       Quare  studinm 
operamque  nostramboniconsulantLectores,  quan- 
do  in  magnis  voluisse  etiam  praeclarum  est,    et 
nos  hoc  sedulo  egimus,  ut  nitidius  transscribere- 
tur  optimus  anctor.     Plus  praestari  in  tanta  ve- 
terum  codicum  inopia  non  licuit.     Interea  Studio- 


703 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1524. 


704 


sos  adhortor,  ut  sicubi  integri  Codicis  copia  con- 
figerit,  opem  ferre  Asconio  pergant.  Neque  enim 
vulgariter  de  re  literaria  meritus  fuerit,  quisquis 
nobis  Asconium  restituerit. 


No.  313. 


eod.  amio. 


Philippo  Landgravio  Hassiae. 

Philippus,  Hassiae  Landgravius,  in  itinere  obviam  factus 
Melanlhoni  ex  Palatinatu  redeunti  Wilebergam,  petiit 
ab  eo,  ut  sibi  aliquid  de  discrimine  novae  doctrinae  Lu- 
theri  et  Pontificiorum  scriberet  Quod  postea  Mel.  fecit 
domum  reversus,et  edidit:  „ Epitomen  renovatae  eccle- 
siasticae  doclrinae  adlllustriss. Principem  Hessorum"  (s.  1. 
et  a.).  8.  —  Bis  praelerea  eodem  anno  recusa ,  yid. 
Strobelii  Nfiue  Beytraee  P.  IV.  Sect.  2._  pag.  88  sq.  — 
Iterum ,  Argentorati  1521.  8.  Legilur  etiam  in  opp.Me- 
lanth.liasileens.  T.IIL  p.S43. ,  et  Yiteberg.  T.  11.  p.  1.  — 
E.odem  anno  1524  duplex  prodiit  versio  germanica,  altera: 

(5tnr:ur$er23egriff  ber  crneuten  crjrtftlicfjcn  Secr  an  bcn£)urcf)(. 
^iirjten,  Sangcjraffcn  ju  £effen.  Philipp.  Melanchthon. 
M.D.XXIIII.  4.  (s.  I)  —  altera:  <S»ne  ©umma  cf)riftlic&et 
2cer,  bie  ©ott  pefsuno  roibberumo  bcr  roelt  geben  hat,  an 
bcn  Canbtgrascn  tton  ^effcn,  Philip.  Melanchthon.  gBits 
temocrcj  (t>.  Stfcfcl  ©cf)»rtcn|)  1524.  4._  Utraque  versio 
(quae  habetur  in  bibl.  Gothana)  ex  Iatino  facta  est,  ut 
quisque  videt.  qui  eam  cum  latino  contulerit.  Contuli 
edit.  prjmam  lalinam  et  textum  in  opp.  Basil.  et  Viteb. 

Epitome    renovatae    ecclesiasticae    doctrinae 
Philippus  Melanthon. 

De  religione  seu  evangelio  semper  varie  iudica- 
tum  est,  ut  testatur  Paulus,  cum  queritur  Iudaeis 
esse  scandalo,  Graecis  videri  stultitiam.  Deinde 
in  his,  qui  religionem  amplecti  videntur,  sunt 
qui  ventris  commodis  ducuntur.  Nam  bona  pars 
Episcoporum  ac  Principum  patrocinatur  Ponti- 
fici,  privati  commodi  causa,  multos  ex  plebe  vi- 
demus  Luthero  favere  tanquam  libertatis  autori, 
pertaesos  morum  veterum.  Professores  quosdam 
ambitio  aut  spes  quaestus  invitat  ad  docendum 
novae  doctrinae  genus,  quo  se  ad  vulgus  vendi- 
tent,  paucos  incitat  ad  doctrinam  operum  tuen- 
dam  hypocrisis.  Longe  paucissimi  metu  divini 
iudicii,  tum  cognoscere  religionis  dogmata,  tum 
sequi  student  in  instituenda  vita. 

Porro,  cum  nullo  peccato  perinde  offendatur 
Ghristus,  atque  Evangelii  contumelia,  cavendum 
est  ne  quid  in  negocio  Lutherano  (ut  vocant)  sta- 
tuatis,  quod  officiat  Evangelii  gloriae.  Notum 
est,  quid  interminetur  Christus  blasphemis,  cum 
inquit:  Qui  ceciderit  super  lapidem  hunc,  con- 
iringetur,  super  quem  vero  ceciderit  is,  contere- 


tur.  Debet  autem  in  talibus  negociis  scriptura  con- 
suli,  quemadmodum  praeceptum  estEsaiaequarto: 
Ad  legem  et  ad  testimonium.  Fere  depravatos 
mores  maiorum  male  intellecta  patrum  scripta, 
et  fallax  rationis  iudicium  ad  hanc  controversiam 
iudicandam  afferunt.  Paulus  vero  ad  scripturam 
nos  revocat,  cum  ait  scripturam  divinitus  esse  in- 
spiratam,  ut  doceat,  arguat  et  erudiat  nos  iis  de 
rebus,  quae  ad  pietatem  pertinent.  Et  Petrus 
iubet  sequi  scripturam  tanquam  praelucentera  no- 
bis  in  his  tenebris. 

Duo  sunt  loci  de  quibus  hoc  tempore  potissi- 
mum  disceptatur.  Prior  est  qua  in  re  sit  Chri- 
stiana  iustitia,  posterior,  quid  sit  de  humanis  tra- 
ditionibus  sentiendum.  Sunt  autem  permulti 
qui  iudicant,  non  de  re,  sed  de  verbis  controver- 
siam  esse ,  et  praeter  nccessitatem  seri  contentio- 
nes  a  stultis  aut  etiam  ambitiosis  hominibus, 
Verum  exposita  causa,  apparebit  fuisse  magnas  eti 
graves  causas,  et  necessarias  renovandae  Eccle- 
siasticae  doctrinae.  Dicam  itaque  de  priore  loco, 
qua  in  re  Christianam  iustitiam  seu  veram  pieta- 
tem  esse  sentiam. 

In  fine  Evangelii  Lucae  praecipit  Christus 
praedicari  omnibus  gentibus  poenitentiam  et  re- 
missionem  peccatorum.  Unde  colligi  potest,  quid 
Evangelium  sit,  quaeve  sit  ea  iustitia,  quae 
Christi  et  Apostolorum  ministerio  orbi  innotuit. 
Est  itaque  Evangelium  praedicatio  poenitentiae  et 
remissionis  peccatorum.  Iustitia  vere  Christiana 
est,  cum  confusa  conscientia  per  fidem  in  Chri-i 
stum  erigitur,  et  sentit  se  accipere  remissionem! 
peccatorum  propter  Christum.  Id  non  fil  simula-j 
tione  poenitentiae  aut  fiduciae,  imo  cum  Evan- 
gelium  veritatem  doeeat,  hypocrisin  et  simulatio-j 
nem  tum  in  poenitentia,  tum  in  fiducia  damnat 
Sed  Spiritus  sanctus  in  humanis  cordibus  retegit 
peccatum,  et  perterret  ac  confundit  conscientias. 
et  incilat  ad  confidendum  Christi  promissis,  quij 
et  satisfecit  pro  nostris  peccatis,  et  pollicetur  gra- 
tis  remissionem  pecatorum. 

Nec  metus  ille  divini  iudicii,  nec  fiducia,  qu< 
erigitur  et  serenatur  conscientia,  sumitur,  nisi  Spi- 
ritus  sanclus  corda  moveat.  Quemadmodum  te- 
statur  Christus  Ioannis  sexto :  Nemo  venit  ad  me 
nisi  quem  Pater  traxerit.  Et  Esaias:  Non  ascen- 
dit  in  cor  hominis  etc.  Et  Paulus :  Homo  natu- 
ralis  non  percipit  ea,quae  sunt  spiritusDei.  Quan 
quam  enim  audias  divinas  comminationes  au 
promissiones,  tamen  pectus  non  assentitur,  ut  u 


705 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1524. 


706 


■ . 


.imules,  si  non  accesserit  Spiritus  sanctus.  In 
:ebus  secundis  somniamus  leniorem  esse  Deum, 
juam  qui  graviter  nobis  irasci  possit.  In  rebus 
idversis  crudeliorem  esse  iudicamus,  quam  qui 
ios  respiciat,  quantumvis  implorantes  a  se  auxi- 
ium.  Denique  ne  unquam  quidem  serio  ac  vere 
entimus  nos  Deo  curae  esse,  ut  illi  dicunt  Ezech. 
eptimo:  Non  videt  Dominus  nos,  deseruit  Do- 
ninus  terram.  Proinde  Spiritns  sanctus  ostenso 
>eccato  et  iudicio  Dei  incutit  terrorem  conscien- 
,  iis  per  praedicationem  poenitentiae.  Et  sublevat 
ursurn  per  Evangelium,  id  est,  per  annunciatio- 
lem  remissionis  peccatorum. 

Porro  ubi  vim  tum  irae  Dei,  tum  misericor- 
liae  cor  agnoverit,  ibi  demnm  veram  de  Deo  opi- 
uonem  concipit,  qua  secreditei,  sperat,  reiicit 
e  in  eum  in  rebus  adversis,  metuit  eum.  Deni- 
[iie  agnoscit  vere  eum  et  respicere  nos  et  iudicare 
t  servare.  In  hunc  modum  Spiritus  sanctus 
•arit  in  cordibus  fidem,  timorem  Dei,  deiectio- 
lem  nostri,  castitatem,  modestiam  et  similes  fru- 
tus,  qui  recensentur  ad  Galatas  V.  Fitque  id 
uod  praedictum  est  in  Hiereraia,  ut  inscribatur 
ex  non  tabulis  saxeis ,  sed  cordi  digito  Dei.  Est 
laec  summatim  iustitia  Evangelica  seu  Christiana, 
onfusa  conscientia,  sublevari  nos  per  fidem  in 
]hristum,  per  quem  agnoscimus  vim  misericor- 
iae  Dei.  Sic  definivit  vitam  aeternam  Christus 
oannis  XVII. :  Haec  est  vita  aeterna,  iit  cogno- 
cant  te  solum  Deum,  et  quem  misisti  Iesum 
ihristum. 

Porro  vita  aeterna  est  illa  ipsa  iustitia,  quam 

raedicat  Evangelium,  quam  ponit  Christus  sim- 

liciter  in  cogriitione  patris  et  sui.      Neque  vero 

i  est  nosse  Deurn,    quod  hypocrisis  et  humana 

atio  simulat,  cum  nominat  Deum.     Neque  item 

i  est  nosse  Deum,    ut  vulgo  docent,    praecepta 

ius  nosse,  aut  utcunque  simulare.     Norant  enim 

udaei  nomen  Dei,    norant   legem,    imitabantur 

t  simiae.      Et  tamen  Christus   negat  eos   nosse 

)eum ,    cum    inquit  Ioannis    octavo :    Est   pater 

leus,  qui  me  glorificat,  quem  vos  dicitis,  quod 

)eus  noster  est,    nec  novistis   eum.       Qui  vere 

orunt,  cum  reformidant  vere  iudicium  eius,  tum 

riguntur   in   rebus   adversis,    ut    ab   ipso    opem 

ecuri  exspectent.   Parit  enim  fides  tranquillitatem 

n  corde  ct  securitatem,  quam  certe  liberi  arbitrii 

ires  nullo  modo  praestare  possunt.      Et  tamen 

lic  verissimus  Dei  cultus  est,  iuxta  Psalmum  qua- 

ragesimum  nonum:  Invoca  me  in  die  tribulatio- 

Melanth.  Opek.  Vol.  I. 


nis,  et  eripiam  te,  et  honorificabis  me.  Non 
vocat  cultum  Dei  missas  aut  alias  ceremoniolas, 
aut  opera.  Sed  invocare  Deum  in  rebus  adversis. 
At  in  rebus  adversis  ratio  sentit  plane  se  negligi, 
nec  respici  a  Deo.  Fides  autem  cor  incitat*  ut 
de  Deo  bene  sentiat,  ut  sentiat  se  Deo  curae 
esse. 

Adumbravi  utcunque  qua  in  re  sit  christiana 
seu  evangelica  iustitia.  Scio  autem  partim  haec 
obscura ,  partim  ridicula  videri.  Sed  quid  facias, 
Evangelium  scandalo  esse  Iudaeis,  et  videri  stul- 
t,itiam  gentibus,  multo  ante  praedixit  Paulus. 
Verum  hi  qui  haec  rident,  sciant  Christum  iudi- 
caturum  esse,  et  de  blasphemis  supplicium  sum- 
pturuin.  Et  cum  declaraverit  antea  in  eversis 
Hierosolymis  quantum  irascatur  blasphemis,  non 
connivebit  ad  nostram  impietatem. 

Vide  autem  quantum  sit  solatii  miseris  con- 
scientiis  in  hac  praedicatione,  cum  intelligunt 
ipsissimam  iustitiam  esse,  credere  quod  perChri- 
stum  remittantur  peccata ,  sine  nostra  satisfactio- 
ne ,  sine  nostris  meritis.  Novi ,  qui  ante  cogni- 
tionem  huius  doctrinae,  cum  satisfactionibus  ac 
commentitiis  operibus  non  posset  erigi  conscien- 
tia,  plane  spem  omnem  suae  salutis  abiecerant. 
Hi  postquam  Evangelium  illuxit  orbi  clarius  aii- 
quanto,  rursus  ingenti  animo  concepere  spem 
salutis.  Nec  spem  modo  concepere,  sed  vires 
etiam  seu  robur  adversus  peccata.  Tantum  re- 
tulerit  recte  cognoscere  Evangelium.  Offendun- 
tur  plerique,  cum  audiunt  fidei  tantum  tribui,  ma- 
luntque  opera  exigi.  At  nos  non  de  ea  fide  loqui- 
mur,  quam  simulat  ratio,  quae  publice  est 
omnium.  Sed  de  vera  cognitione  Dei,  quae  parit 
timorem  et  caeteros  bonos  fructus.  Praeterea  re- 
quiri  docemus  J)  poenitentiam,  quae  certe  a  rnalis 
operibus,  si  modo  non  simulatur,  revocat  nos. 
Hanc  iustitiam,  quam  descripsi,  requirit  Chri- 
stus,  ceremonias  et  similia  non  requirit,  cum  ait, 
Regnum  Dei  intra  vos  est.  Quare  nec  Moysi  ce- 
remonias  exigit,  et  liberum  nobis  fecit  uti  cere- 
monia  nostra,  videlicet  Eucharistia,  cum  vo- 
lumus. 

DE    IUSTITIA    HUMANA. 

Paulus  ait  non  omnium  esse  fidem.  Quare 
Christiana  iustitia  non  est  publice  omnium,   sed 


1)  requiri  docemus]  Me!.  opp.  legunt:  requirimus, 

45 


707 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1524. 


70« 


paucorum,  quos  Deus  velut  e  mundo  evocat. 
Quid  igitur  facias,  dices,  de  eis,  qui  non  habent 
iustitiam  christianam  ?  An  peccabunt  et  aude- 
bunt  omnia  impune,  donec  Deus  eos  immutet? 
Nequaquam,  Paulus  enim  doeet  legem  esse  in- 
iustis  positam. 

Est  itaque  praeter  christianam  iustitiam, 
iustitia  humana,  qua  coherceri  impii  debent. 
Hanc  ego  iustitiam  soleo  paedagogiam  vocare ,  se- 
cutus  Paulum,  qui  adGalatas  III.  ait,  legem  pae- 
dagogum  esse  in  Christum,  et  puerum  tantisper 
sub  lege  debere  tanquam  sub  tutoribus  esse ,  dum 
grandescat  in  Christo.  Haec  paedagogia  politica 
quaedam  iustitia  est,  quae  mores  format,  et  ritus 
et  humana  ac  civilia  officia  continet ,  pueros  as- 
suefacit  ad  cultum  Dei,  docendo,  exercendo,  sto- 
lidum  vulgus  a  vitiis  cohibet,  sicut  et  Salomon 
praecipit  Proverbiorum  XXVI. :  Flagellum  equo, 
chamus  ^hamus?^]  asino,  et  virga  in  dorso  stulti.  Et 
Proverbiorum  XXIII. :  Ne  subtrahas  a  puero  disci- 
plinam,  si  enim  percusseris  virga,  non  morietur. 
Huc  pertinet  etiam  ius  gladii,  qui,  ut  Paulus  ait, 
debet  esse  timori  malis ,  honori  bonis.  Haec  poli- 
tica  iustitia  prudenter  est  a  religione  seu  Evange- 
lica  iustitia  discernenda.  At  plerique  hodie  ita 
praedicant  evangelicam  2) ,  ut  nova  impietas 
nascatur.  Nam  impii  quidam  homines  simulant 
fidem,  et  de  Christi  nomine  gloriantur,  et  secu- 
ritatem  quandam  carnalem  concipiunt,  a  qua  in 
magna  vitia  praecipitantur ,  nec  coherceri  se  de- 
bere  arbitrantur.  Negligitur  et  puerorum  insti- 
tutio,  et  hoc  genus  alia,  cum  tamen  subiecerit 
Deus  huic  paedagogiae  omnes,  qui  vel  non  sunt 
in  Christo,  vel  imbecilles  sunt,  iuxta  illam  Panli 
sententiam  ad  Galatas  III.  et  IV.  In  lege  prae- 
ceptum  fuit,  ut  aedium  vestibulis  inscriberetur 
Decalogus,  item  vestium  fimbriis.  Talia  officia 
quid  aliud  quam  paedagogia  erant,  qua  coherce- 
rentur  et  frenarentur  3)  pueri,  et  reliqui  similes 
pueris?  Ad  hunc  modum  etiamnum  erudienda, 
regenda  et  cohercenda  erat  multitudo  legibus  et 
certis  officiis.  Et  opinor  olim  hoc  consilio  con- 
dita  esse  monasteria,  ubi  pueri  iuxta  hanc  paeda- 
gogiam  instituerentur.  Sed  talis  paedagogia  quan- 
quam  divinitus  praecepta  sit,  tamen  non  iustificat 
coram  Deo.  Sed,  utPaulusait,  sunt  egena  ele- 
menta  mundi,  hoc  est. ,  ordinationes,  quae  neces- 


2)  Ed.  ann.  L524  mendose:    Evangeliurn. 

3)  Ed.  ann    1524:  refrenarenlur. 


sitati  humanae  serviunt,  nec  merentur  gratiam 
aut  remissionem  peccatorum,  aut  ut  contingat 
Spiritus  sanctus.  Sic  enim  Paulus  dicit  ad  Ephe- 
sios  II.:  Gratis  salvati  estis  per  fidem  etc.  Imo 
ubi  accesserit  opinio ,  quod  ea  sit  iustitia  christia». 
na,  peccatur,  queinadmodum  in  monasteriis  pae- 
dagogiam  videmus  versam  esse  in  impium  et  com- 
mentitium  cultum  Dei. 

Hactenus  meam  sententiam  exposui.  Pieli- 
quum  est ,  ut  indicem ,  ubi  dissentiatur  ab  Aristo^ 
telicis  theologis;  faciam  autem  hoc  brevissime. 
Docent  mereri  nos  nostris  viribus  et  nostro  conatu 
gratiam,  peccata  remitti  propter  satisfactiones  no- 
stras,  quibus  dogmatibus  plane  obscuratur  satis- 
factio  Christi.  Quid  autem  conscientia  solatii  ant 
spei  habeat,  si  ex  nostris  meritis,  non  ex  gratia 
per  Christum,  pendet  salus?  Fere  item  nec  ra 
poenitentia,  nec  in  iustificatione  requirunt  Spiri* 
tum  sanctum,  sed  rationis  conatu  contenti  sunt. 
Qui  tamen  nihil  aliud  nisi  mera  hypocrisis  est, 
sicut  testaturPaulus,  cum  ait:  ascendit  in  cor  ha^ 
minis  etc.     Item  :  Omnes  vacui  sunt  gloria  Dei. 

Potest  hinc  cognosci,  in  verbis  tantum,  an 
re  controversia  sit.  Evangelium  propter  Christurt 
gratuita  remissione  peccatorum  erigit  conscientias, 
Aristotelici  doctrina  meritorum  adigunt  ad  desp^- 
rationem;  Evangelium  docetperSpiritum  sanctum 
purgari  corda  et  renovari,  ut  agnoscant  Deum, 
fidant  Deo,  et  timeant  Deum,  Aristotelici  ratib- 
nis  hypocrisi  haec  perfici  posse  putant.  Est  autem 
obscurum  discrimen,  propterea  quod  oculis  carnh 
cerni  non  potest. 


DE    POSTERIORI    LOCO. 


Quanquam  superior  locus  obscurior  sit  dispu- 
tatione  de  humanis  traditionibus,  tamen  nescio  qui 
fiat,  ut  haec  disputatio  maiores  motus  in  orbe  ex- 
citet.      Et  cum  Lutherus  magis  urgeat  illa,  quae  J 
supra  dixi  de  poenitentia ,  de  gratuita  remissione 
peccatorum,    de  fide  et  spe,    et  moneat  ibi  sum-    I 
mam  esse  religionis,  tamen  non  parum  multi  sunt,  j 
qui  existimant  nihil  docere  Lutherum  nisi  huma-    ] 
narum  traditionum   contemptum.       Atque  hi  Sd 
valde  pios  esse  putant,    ubi  in  sacerdotes  fortiter 
debacchati  sunt,  autcontra  morem  carnes  ederunt. 
Ego  meam  sententiam  breviter  recensebo. 

Dominus  apndEsaiam  inquit,  Frustra  se  coli 
mandatis  hominum ,  et  repetivit  hanc  sententiam 
Christus  apud  Matthaeum.  Quare  impietas  est, 
traditionem  ullam  humanam  instituere,   aut  ser- 


ji 


709 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1524. 


710 


vare  pro  cultu  Dei ,  seu  ut  ea  observatione  iusti- 
ficeris.  Satis  clara  est  Ghristi  sententia,  frustra 
;  coli  mandatis  hominum. 

Sunt  autem  quaedam  traditiones,  quae  citra 
peccatum  servari  possunt ,  ut  quae  de  vestitu  vel 
cibis   aut  similibus  nugis  constitutae  sunt.      De 
his  satis  est  iuxta  Evangelium  sentire,  qiiod  non 
Uistificent  servatae,  neque  obsint  neglectae,  iuxta 
Pauli  sententiam:  Ne  decretis  vexemini.    Ettamen 
'[>acis  studio  retulerit  servari  civiliter,  iuxta  regu- 
lam:   Si  quis  adegerit  te  ad  mille  passus,  eas  una 
iuo  millia.     Item:  Qui  in  circumcisione  vocatus 
ast,   non  accersat  praeputium,   qui  in  praeputio, 
mon  accersat  circumcisionem.     Sunt  aliae  quae  ci- 
tra  peccatum  servari  ne  possunt  quidem.     Guius- 
nodi  est  impurus  ille  caelibatus,  qui  crudeliter  et 
impie  exigitur  a  Papa.     At  Christus  negat  omni- 
bus  esse  datum.     Et  Paulus  scxipsit,  melius  esse 
aubere  quam  uri.     Proinde  nihil  morentur  hanc 
jaditionem  hi,  quorum  vires  non  suppetunt  caeli- 
^atui.     Neque  enim  ulla  traditio  humana  contra 
rerbum  Dei  constituere  potest.     Non  est  omnibus 
latum.     Nec  vota  valent  his  in  rebus,  quae  sine 
>eccato  praestari  non  possunt.     Quid  enim  si  vo- 
f  reris  caedem  te  facturum  esse.     At  in  eorum  vo- 
Jis,  qui  caelibatum  praestare  non  possunt,   quive 
•>er  observationem  illam  monasticen  se  iustificari 
udicant,  peccatum  est.     Quare  rescindenda  sunt, 
jraesertim  cum  Paulus  aperte  dicat,  Spiritus  men- 
laces  esse,  qui  prohibent  matrimonium.  At  horum 
•jpirituum   principes,    qui  tuentur  Papae    legem, 
ictores  et  satellites  sunt.     Et  quemadmodum  ait 
Michas:   Princeps  postulat,    et  iudex  obsequitur. 
3  miserandam  conspiralionem.     O  infelix  foedus, 
:um  videant  principes  Papam  cum  Deo  palam  hel- 
um  gerere,  cum  in  propatulo  sit  simpliciter  reli- 
jionem  ab  illo  contemni,    non  commoventur  ta- 
nen,  ut  suae  saluti  potius  consulant  quam  serviant 
llius  furori.       Saxea  pectora  nimirum  illis  sunt, 
jui  Dei  voluntatem  usque  adeo  nihil  morantur. 

Superest  res  missaria,  de  qua  hic  non  attinet 
iisputare,  cum  negociationem  in  missis  et  eorum 
nores,  qui  rem  missariam  prophanant,  ne  papi- 
Jtae  quidem  ipsi  probare  possint.  Et  tamen  neque 
:ianc  corrigi  patiuntur. 

Habes  quid  sentiam  de  renovata  Ecclesiastica 
ioctrina.  Neque  sum  veritus  ne  graviter  ferres 
tiaec  ad  te  scribi,  cum  de  religione  deceat  cuiusvis 
iudicium  cognoscere ,  et  tu  iusseras  ut  ad  te  per- 
icriberem,  peccaretne,  qui  Eucharistia  non  utere- 


tur.   Non  potuit  autem  de  ceremoniarum  usu  com- 
mode  dici,  deque  libertate  illa  quae  nobis  ius  fa- 
cit  utendi  ceremoniis  aut  non  utendi ,   nisi  totam 
causam  complecterer,  iam  et  officii  mei  esse  pu- 
tavi,  monere  quae  et  tuae  salutis  referre  videban- 
tur  et   publicae  trariquillitatis.       Horatius  iubet 
aspicere,    etiam   si    coecus    iter   monstrare   velit. 
Quare  de   quoque  rogo,    ne   sit   molestum  haec 
cognoscere  qualiacunque,    quae   certe  pio  studio 
ad  te  perscripsi.     Vides  quam  periculosa  dissen- 
sione  conflictetur  orbis  terrarum.    Et  certatur  fere 
de  ceremoniis  tantum  et  de  traditionibus  hnma- 
nis.    Ubi  si  paulummodo  sana  consilia  admitterent 
principes,  sarciri  pax  posset.     Multitudo  nonnun- 
quam  utrinque  irritatur,  a  seditiosis  concionato- 
ribus.      Nam  et  qui  Papae  patrocinantur  impiis 
concionibus  et  libellis,  tantum  exacerbant  animos 
hominum.      Et  quidam  pseudolutherani  propha- 
nis  et  seditiosis  clamoribus  dum  gratificantur  mul- 
titudini  alioqui  cupidae  novarum  rerum,  passim 
seditiones  excitant.     Neque  enim  fieri  potest  un- 
quam,  quin  privatis  cupiditatibus  nomen  Evange- 
lii  praetexatur.     Vidi  qui  decimas,  qui  alia  nega- 
bant  praestari  debere  magistratibus    aut  his  qui- 
bus  magistratus  adsignavere.     Tales  interea  utrin- 
que  concionatores  nascuntur,  dum  cessant  Prin- 
cipes  honestis  consiliis  opem  adferre  reipublicae. 
Nam  qui  simpliciter  opprimereEvangelium  conan- 
tur,  nihil  promovebunt.     Si  est  Evangelium,  non 
potest  humana  vi  opprimi.    Piursus  hi  qui  nimium 
multitudini,     vel    metu    vel   stultitia    permittunt, 
non  provehunt  Evangelium,    sed  alunt  furorem 
multitudinis    in    publicam    perniciem.       Et    cum 
abutitur  multitudo  verbo  Dei,    plus  laedit  Evan- 
gelii   gloriam    quam   qui    adversantur.       Proinde 
Principes  oportuit  et  facere  copiam  docendi  Evan- 
gelii  (quod  cum  recte  traditur,  pacem  et  tranquil- 
litatem  docet,  non  excitat  seditiones)  et  cohercere 
furorem  multitudinis,  quae  impio  praelextu  Evan- 
gelii  tumultuatur,    ac  in  aliorum  fortunas  impe- 
tum  se  minatur  facturam.     Nam  in  hoc  gerunt  ar- 
ma  Principes,    ut  sint  timori  malo  operi.      Utar 
enim  Pauli  verbis.  Dei  donum  pax  est,  et  eximium 
quidem,  nec  poterit  conservari,  si  in  opprimendo 
Evangelio  principes  Deum  a  se  alienarint.    Sacrae 
historiae  regem  Iosaphat  praedicant,  quod  consti- 
tuerit  Levitas,    qui  religionem  docerent.     Huius 
cxemplo  debebant  principes  curare  moderatos  et 
bonos  viros,  qui  sacra  docerent.     Nec  pueri  ne- 

gligendi  erant,    quod  ea  aetas  rerum  puhlicarum 

45  * 


711 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1524. 


712 


veluti  semiuarium  sit.  Erantque  artes  illae  omnes 
eonservandae  summa  cura,  quas  vel  religio  vel 
puerilis  institutio  requirit.  Desiderabant  haec 
Jongiorem  orationem,  sed  ego  brevior  fui,  cum 
arbitrarer  te  *)  commonendum  tantum  esse.  com- 
mendo  itaque  religionis  causam  conscientiae  tnae, 
cuius  si  rationem  habucris,  mavoles  Iosaphat  imi- 
tari   quam  Pharaonem.      Opto  autem  ut  Cbristus 


4}  Versio  ^erm.:  JSw.  Fiiisf/.  Gnadrri 


spiritum  tibi  suppeditet,  et  voluntatem  optime 
consulendi  et  tuae  et  publicae  saluti,  rie.vel  Evan- 
gelii  cursum  moreris,.  neve  saevias  in  eosv  quos 
necessitas  et  conscicntia  cogit  alieubi  a  pontificiis 
legibus  discedere. 

. ; 

(ftfjlius  in  Chronologia  scriptorum  Melanlhonis  coinine- 
morat  arl  artn.  1524  praefationem  Mel.  in  Threnoi  lere- 
miae,  quam  videre  nobis  non  contigit.) 


. 


1525. 


• 


No.  314. 


i.  I 


an. 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist.  Hb.  VI.  p.  49.   —     Nunc  ex  autographo  in  Cod.  Mo- 
nac.  I.  ep.  6. 

I).  Hieronymo  Baumgartnero  amico 

summo. 

3.  Neque  mihi  libet  in  valetudine  tam  tenui  lon- 
jam  epistolam  scribere,  neque  tibi,  opinor,  va- 
:at  occupato  in  adornando  Hymenaeo  prolixas  li- 
eras  legere.  Cum  Eobano  ex  sententia  senatus 
/estri  egi,  sic,  ut  dicerem,  deferri  stipendium 
juinquaginta  et  centum  aureum  nurnum  ') ,  aut 
lon  multo  minus;  quid  postulet  in  literis  videtis. 
ttaque  quanquam  non  dubito,  quin  iudicetis,  iam 
jsse  conductum,  et 2)  de  mercede  nihil  mutetis, 
amen  cupio  ei  responderi,  ut  confirmetur;  sunt 
mim  qui  dissuadent  profectionero.  Tu  vero ,  mi 
3ieronyme,  quantum  potes,  incumbe,  ut  in- 
:epta  Schola  exaedificetur.  Magnum,  raihi  crede, 
id  rempublicam  inde  commodum  rediturum  est. 
Sfulla  est  enim  praeterea  urbs  adhuc 3)  in  Germa- 
lia,  nullus  Princeps,  qui  ceperit  consilium  con- 
iervandi  literas.  Vel  cum  aliquo  incommodo  ve- 
itro,  tamen  posteritatis  iuvandae  causa  res  tam 
>raeclara  tamque  utilis  toti  generi  hominum  ur- 
jenda  videtur.  Ufinam  scias,  quae  sint 4)  in  au- 
is,  in  urbibus  aliis  eorum  iudicia  de  literis,  qui 
iid  gubernacula  scdent,  tum  magis  incepto,  quan- 
|uam  valde  delecteris,  delectari  te  posse  putem. 

Sigismundo s)  scripsi,  non  omnino  negli- 
jenter,  ut  vides,  mitto  enim  tibi  exemplum:  vel- 
em  et  te  illi  et  Ioachimum  scribere.  Qnod  ad 
ne  attinet,  ego  vobis  honesta  petentibus  non  de- 
uturus  sum,  modo  faveat  incepto  negotio  Ghri- 
»tus ,  qui  certe  piis  consiliis.  favet.  Et  ego  sic  iu- 
lico  honestissirno  studio  et  sanctissimo  vestros 
?atres  cepisse  consilium  de  Schola. 


1)  Camer.  edidit:  nummorum ,  sed  aufogr.  habet  nttmurn. 

2)  Cam.  ut. 

5)  adhuc  practermisit  Carner. 

4)  Liber  impr.  sunt  mendose. 

5)  Gelenio  addidit  Hb.  impr. 


Mitto  item  meam  sententiam  de  Ecclesiasti- 
cis  reditibus,  quam  tu  ita  demum  exhibebis,  si 
tibi  probabitur.  Nam  de  parte  superiori  quae- 
stionis  ^tjTcng  pronuncio ,  eaque  de  re  omni  Iure 
consultos  consului.  Scis  meam  de  non  mutandis 
ritibus  sacris  sententiam ,  postquam  ea  sunt  anti- 
quata,  quae  poterant  conscientias  laedere.  Reli- 
qui  mores  qui  supersunt  y.ay.a  uOiv  sv  XMfieva. 
Scis  autem  esse  in  proverbio  religiose  profecto 
dictum  to  y.ay.bv  £V  xdfisvov  fir)  xivrjrsov.  Vale. 

Ioachimo  per  occasionem  exempla  epistola- 
rum  tum  Eobani,  tum  mearum  ad  Sigismundum. 
mitti  cupio.  loachimo  hunc  Sophoclis  codicem 
mittas,  una  cum  literis,  quas  illi  inscripsi  ). 
Nuptias  ct  totum  illum  vitae  cursum  fortunet  tibt 
Christus 7).  Vale.  Cal.  Ianuarii 8).  Caspar  Bor- 
nerus  nondum  mihi  respondit. 

Philippus. 


No.  314*. 

Senatui  Norinbergensi, 

Editum  a  Slrobelio  in  Miscell.  II.  p.  164. 

„Melanchthons  Bedenken  von  den 
Stiftungen,  wie  es  damit  gehal- 
ten  vverden  soll."  (Senatui  Norinbergensi 
factum.  Vid.  epist.  antecedentein  ad  Baumgartne- 
runi  scriptain.) 

Quaestio: 

£)b  tnan  fdjutbia.  fen,  ben  (Srben  fotgen  $u  taffen  foU 
tf)e  «Rent  unb  ©uttt  [©elber],  bie  ju  ben  (5eremo= 
nien  gejiiftet  fe»n,  bie  je&o  gednbert  werben,  bieroetl 
ttrfadjen ,  barum  fold>  ©emofonen  geben  ftnb ,  roea. 
getfjan  unb  gednbert  wurbt. 

SCntroort. 

$(nfdnattd)  ju  reben  oon  atten  ©tiftungen,   roo  ber 
©ttftet  tobt  ift,  iji  in  biefer  ©ad;en  baS  attergemiffejte, 


6)  Verha  Scis  mcam  de  non  elc.  McJanthon  postea  adscripsit. 

7)  Camer.  edidit:  iterurn  vale. 

6)  annus  1525  alia  manu  adscriptus  est. 


715 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1525. 


716 


bafj  bte  @rben  unterrid)tet  werben,  bafj  fte  fola)e  (Suter 
nia)t  mit  gutem  ©enriffen  forbern  mogen,  benn  ber 
(gtifter  t>at  fte  ttriffentlid)  batjin  georbnet  unb  ben  (Srben 
nia)t  fotgen  laffen ,  barum  nun  bie  (Srben  f eine  ®erea)= 
tiajeit  mer;r  baju  ijaben.  Unb  bieweil  ber  ©tifter  fold)e 
©utere  I)at  &u  ©ottSbienft  cjeorbnet,  ttriffen  je  bie  (Srben 
nid)t,  ob  be§  ©tifterS  SBitten  cjenug  gefd?ef>c  r  fo  bie 
©utere  ber  «ftircfyen  entroenbct  mttrben,  bieroeit  bie  £ird)e 
bie  root)t  cjebraud)t ,  ttrieroof)!  anberS  benn  oorrjin ,  unb 
bieroeit  ber  (£rbe  ein  ©eroiffen  [ein  SBiffen]  t)at  x>o\\  be§ 
@tifter§  SSitten ,  mogen  fte  nicfjt  mit  cjutem  ©eroiffen 
fotd)e  ©utere  forbern.  SGBoran  nun  ba§  ©enriffen  einen 
Smeifel  foat,  l;anbelt  e§  baruber  etroaS,  fo  gefa)icr;t  (e§) 
genriftid;  roiber  ®ott.  £)enn  $>autuS  f»rid)t  9tom.  14: 
roa§  nidjt  au§  ®Iaubett  gefd)ier;t  fe»  ©unb, 
ba$  ifr ,  rooran  beS  SO^enfdjen  $er$  einen  Sroeifet  fyat, 
obS  red;t  ober  unred;t  tinte,  unb  baruber  fortfdfyrt, 
funbigt  eS.  5Jcun  f  onnen  ja  bte  (grben  nid)t  nriffen ,  ob 
ftc  beS  ©tifterS  SSiflen  tt;un,  fo  fte  ber  $ird)en  bie  ©u* 
tere  ent^ietjen.  £enn  bieroeit  fotd)e  ©utere  ju  ©otteSs 
biettft  geftiftet  ftnb ,  ift  ja  §u  »ermutf)en,  ba$  ber  <Stif= 
ter  rootlt  fotd)e  ©utere  oiel  met;r  baf)in  geroenbet  fjaben, 
fo  er  beffern  ©ebraucf)  geroip  f)dtt.  ©tej?  betxa6)t  ein 
jeber  in  fotd)em  gatt ,  fo  roirb  er  eigenttid)  einen  Sweifet 
bei  ftd)  ftnben ,  ba§  er  ttriber  ben  SSMUen  beS  ©tifter§ 
fotd)  ©ut  mod)t  ju  ftd)  reipen,  bieroeit  cr  nid)t  eigenttid) 
nriffen  mag,  ob  ber  ©tifter  fotd)  ©ut  f)at  rootlen  auf 
bie  (£rben  roenben,  roo  itjm  nid)t  bie  (Seremonien  bafur 
getjatten  rourben*).  Scaub  ift  oor  ber  SSBett,  wijfents 
lict>  frembe  ©utere  $u  ftd;  ju  reifkn,  e§  ift  aber  aud) 
9caub,  fota)e  ©utere  §u  fta)  ^u  reipen,  baran  id)  gweifle, 
ob  fte  mir  cjebutjrcn  obcr  nid)t,  fonbertid)  bteweit  fotd) 
©ut  §u  @rr)attung  ber  3frmen  ancjeroenbet  murbe,  bie 
%ott  rdd)en**)  ttritf,  tt>o  it)nen  bie  (Elemoft)nen  atfo  au§ 
bem  ^jatfe  geriffen  rourben.  ^)enn  atfo  f»ria)t  ©atomon 
Sprooerb.  22:  95eraube  ben^Crmen  nia)t,  benn 
©ott  mirb  ii)re  <Saa)e  ria)ten,  unb  bie,  fo 
©emalt  an  it)nen  uben,  oerberben.  ^)a§  fe» 
gerebt  nid)t  oom  9(id)ter ,  fonbern  »on  bcn  @rbcn  ober 
Mdcjern,  oa$  ftc  bennod)***)  betracfyten,  in  t»a§  ^atjr 
fte  fret)cn ,  n>o  fte  in  fotd)em  3n>eifel ,  tt>ie  ancjejeigt  ift, 
bie  ©utere  forbern. 

SBie  aber  roo  bie  @rben  ir)re§  ©en>if= 
fen§  nidjt  ad)ten,  unb  forDern  fotd)e 
©utere? 


*)  i.  e.  tvenn  tfjm  nicf)t  ftatt  bcffcn  Morcjcfcljfafjcn  roovbcn  rocirc 

Scrcmonicn  $u  ftiftcn. 
**)  text.  rechnen,  errore  scribendi. 
***)  Strob.  dannocht. 


tfntroort: 

©a§  ^oangelium  lctpt  tn  83eft(juncj  n>etttid)er  ©u^ 
tere  bteiben,  unb  beftdticjt  gemeine  2anbrea)te  5  ttrie  ^au^ 
ttt§  f»rid)t  9com.  13:  ma§  georbnet  ift,  ba§  ijt 
oon  ©ott  cjeorbnet,  ba§  ift:  bap  melttidje  £)bricj* 
feit  unb  wa6  fte  orbnet,  ju  9teci>t  f»rid)t,  (Sefe|  mad)t, 
ba^  fe»  oon  ©ott  cjeorbnet,  unb  fott  fotdjeS  mit  Unter= 
tt)dnigfcit  unb  %uxfyt  cjet)a(ten  merben  al§  cjotttidje  £)rbs 
nuncj.  9lun  if!  cjetneiner  2anbeSgebraud),  bap  Legata 
per  Conditionem  nid)t  cjednbert  noerben  menn  fotd)e 
conditio  fdtlt,  fofcrn  bap  bie  Legata  in  sinnlem  con- 
ditionem  cjeroenbet  werben,  baoon  bic  9ced)tt>erfldnbi* 
cjen  meiter  miffen  #u  reben.  Et  faciunt  hnc  L.  Le- 
gat.a  ff.  de  administr.  re.  ad  ci.  pre.  et  L.  Legatum 
ff.  de  usu  fru.  leg.,  et  L.  permu.  ff.  de  publicis 
operibus.  2Cud)  tft  fotd)e§  um  ^riebenS  nritten  »om 
nott)en,  bafy  bie  @rben  bie  ©uter  nid)t  anfattenj  unb 
fo  Praescriptio  oon  ^rieben^  roecjen  fonft  ab»robirt 
mirb,  tt>ie  otetmetjr  fotl  fte  t)ier  cjetten.  £5enn  n>ie 
murbe  fta)  ein  9ceipen  unb  fidrmen  ert)eben,  mo  ieber 
^ur jt  ober  ^err  ba$  mieber  mottt  r)aben ,  tt>a§  feine  1UI 
tern  ben  @tiften ,  ben  Stoflern  etc  geben  r)aben. 

^)ap  aber  ^rieb  bkibe,  fotten  bie  Possessiones 
un»erru<ft  bteiben,  unb  fott  eine  Sbrigfeit  nid)t  cjefrat* 
ten  einem  jeben,  ^u  fta)  ^u  reipen  unb  gemeiner  $lofy 
unb  Su^  ent3ier)cn ,  wa$  itjm  cjefdUt.  Senn  ttrie  wotlt 
aud)  ein  cjemcin  Scecjtment  beflet)en  unb  ertjatten  merben, 
roenn  nid)t  bie  ©uter,  bar^u  cjecjeben,  babei  bleiben 
fottten. 

Sm  atten  Seftament  t)at  ©ott  bexrt  $>rieftertr)utn 
Decimns  georbnet,  })at  aud)  fottft  auf§  S5otf  einen  3in§ 
cjefdjtacjen  §um  Sabernacfet.  SSitt  man  nun  ben  $tr* 
d)en  ent^ietjen,  n>a§  fte  je|o  tjaben ,  fo  fotcjt,  bap  man 
bacjecjen  muf  SKofeS  ober  anbere  SDrbnuncj  annet)men, 
benn  e§  mup  bod)  ber  ^irdjett  '^ofl  oon  bem  SSolf  cje* 
tragen  merben.  ^)arum  ifi§  oiel  meger1),  man  lap 
bteiben  bei  cjecjenrodrtiger  Srbnuncj ,  benn  fte  macj  ot)ne 
Sdrmen  nia)t  cjednbert  roerben.  ©0  ift  aud)  im  ©prid): 
mort:  /20/«  mala  optima. 

£>ief?  fe»  cjerebt  »on  atten  ©tiftuncjen,  too  ber 
©tifter  tobt  ifl,  unb  foldje  ©utere  in  einer  £)bricjfeit 
S^erroattuncj  fe»n. 

2Bo  aber  ber  ©tifter  Iebt,  unb  roitl  nid;t  mitlicjen, 
baf  man  cjecjebcne  ©uter  anber^  gebraudje ,  bmn  ba^u 
er  fte  cjefriftet  t;at,  roeip  id)  nicr)t  baoon  ju  bi§»utiren. 
9)cid)  bebunft  aber,   ttrie  man  niemanb  jmingen  fann 


1)  rocgcr?  —     Sensus:  besser. 


717 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1525. 


718 


>ber  fott,  bem$)apft  ober  anbern  §u  gtauben,  fo  fofl 
nan  aucf)  fte  mit  ben  ©utern  laffen  fc^ajfen ,  roa§  ityr 
^emiffen  feibet.  9£and)em  gefdltt  nicf)t  bie  #enberung 
>et  GSeremonien ;  mandjem'  gefdltt  be§  3)apfl6  $aufmann= 
a)aft  mit  ben  S0?cffen.  2Bie  man  nun  fotdje  nid)t  £nMn= 
jen  famt,  anberS  $u  gtauben,  fap  man  tfjnen  bie  ©u= 
ere,  bietoeil  fte  oorgeben,  fte  befdjweren  u;r  ©ewiffen, 
oo  fte  e£  ^u  ienberung  ber  (Seremonien  geben.  (Stlidje 
rren  auS  SBfobigf eit ,  bie  ftd)  drgern  an  ?(enberung  ber 
Seremonien ,  berer  bann  ©ott  gebotfjen  f)at  ^u  oerfd)0= 
len.  @ttid)e  aber  oerbammen  2Cenberung  ber  (Seremo- 
tien  mit  9ftutf)toitten.  ©egen  benfelben  ift  baS  (Eoan- 
[etium  aud)  fo  ftofj,  bap  e§  fein  (Steemofmte  oon  tt)nen 
oitt  annefjmen.  £)enn  e§  f»rid)t  «Salomon  §)roo.  13 : 
er  ©ottlofen  £)»fer  fe»  ein  ®reuel.  2tud) 
ottt  §)autu£  md)t  ©leemofpnen  nefmten ,  roo  manS  nid)t 
oittig  gibt,  2  Cor.  8.  £)emt  er  foridjt  alfo:  td)  ge= 
•  ie 1 1> e  eud)  nid)t,  fonbern  baS  begefjr  id) 
;u6  ©org  fur  anbere,  unb  bap  id)  prufe, 
>b  eure  fiiebe  ungefdtfd)t  unb  f)er$lid)  f e t> 5 
18  tootft  er  fpredjen:  er  forbere  (Steemofmten  atS  2Cn- 
eigung  roaf;rf)aftiger  unb  f)er$tid)er  Siebe.  SBer  nun 
oldje  ZkU  nid)t  fjat,  unb  nid)t  uben  toitl,  bem  gcbeut 
a)  nid;t. 

Unb  ob  man  fd)on  nac^  ber  (Sd)dtfe  fofdjen  nicf;t 
cfyufbig  rodre,  bennod)  ratl;  id)  nid;t,  bap  man  mtt 
:;nen  fjabere,  bietoeit  e§  je  (§tccmofi;nen  fcpn,  btcoa 
reinnltig  fepn  folten. 

SBo  aud)  ein  «Stiftung  nid)t  in  ber  Dbrigfeit  ^janb 
odre,  fonbern  in  ber  @rben  SBerroaltung ,  f;att  ia)  aua), 
<ap  nid)t  gut  rodrc,  of;ne  bcr  (Men  roiffen  baffclbe  ein^ 
unefjmen  [ein^u^ietjcn],  bierocil  fotd)S  Unfriebcn  brtn= 
(en  mod)t. 

Sic  pronunciat  Pbilippus  Melancbtbon ,  ces- 
surus  etiam  rectius  sentientium  iudiciis. 


Nto.  315. 


1.  Iau. 


Senatui  Norinbergensi. 


Edilum  ex  Msto  a  Strobelio  in  Miscellan.  P.  II.  p.  169. 

Norinbergensibus  scriptum,    anno,    ut  pulat  Strobelius, 
1525.     Vid.  epist.  ad  liaumgartn.  d.  1.  lan.  b.  a. 

Bedenken  iiber  die  Ceremonien. 

Dtcweit  in  ben  £ird)engebrdud)en  ba^jcnige  ift  abge= 
ban,  bac^  man  ot)ne  ©unbe  nid)t  t;at  mogen  gcbultcn, 


ftnb  nod)  etlidje  Seremomen  in  btefer  «Stabt  *)  oortjan* 
ben,  ba$  man  in  ben  $trd)en  tatcinifd)  ftngt,  unb  9Ke^ 
c^emanb  ober  anbere  fonbertid)e  ^leibung  gebraud)t,  befc 
gteidjen  bie  £)rbnung  beS  ©efangS  in  ber  $ird)en.  25on 
biefem  atten  tft  biep  meine  S^einung. 

(Erfttid)  roaf  bi^tjer  ift  abgeftettt  morben ,  bap  man 
baffelbe  nid)t  roieberum  aufridjte,  unb  t)inmieberum, 
ma§  nod)  unabgettjan,  baf  man  baffetbc  bleiben  tap. 
2)enn  ^)autu§  fprid)t:  bifi  bu  in  ber  §8efd)nets 
bung  beruft,  fo  jeud)  fein  §Borl;aut  etc, 
bamit  er  meint ,  c§  fc»  nu| ,  bamit  man  ftd)  bcr  Srb* 
nungen  t)atte ,  bie  icnjciten  [$u  jener  3eit]  im  ©cbraud) 
fepn ,  bcnn  burd)  2tcnberung  bcr  (Seremonien  merbcn  bie 
©d)mad)en  gcdrgert  unb  oerurfadjt ,  ftd)  ber  ^trdjen  ju 
entdupern,  baburd)  benn  fotgt,  ba$  fte  aud)  ba$  @oan= 
getion  unb  SSort  ©otteS  nid)t  tjoren.  (S§  t)aben  aud) 
bie  2Cooftel  unb  anbere,  fo  auS  ben  Subcn  ju  t>em  d)rift= 
tid)en  ©tauben  ftnb  bef et)rt  morben ,  bie  jubifd;en  duper= 
ltdt;en  ®cbrdud)e  getjattcn,  gteid)  at6  menn  id)  tn  ^ranf; 
reid)  mdrc,  mottt  id)  mtd)  aud)  auf  fran^oftfd)  fteiben, 
nid)t  bap  id)§  ©emiffen^  t)atber  ttjun  muptc,  fonbern 
bap  id)  mid)  anbern  Scuten  beffclben  £anbe6  gemdp  t)ictt. 

©§  mitt  aud)  ber  t?eitige  ^autu§  t)aben,  bap  fetne 
Unorbnung  in  ber  ^irc^cn  fen,  bie  ftd)  gemcinttd)  ^u? 
trdgt,  fo  bk  ivird)engebrdud)e  gednbcrt  toerben.  2)enn 
at^  [fo]  oft  ettoaS  murbe  oerneut,  murbe  "oa$  SSotf  be= 
toegt  ct)e  benn  e§  in  bie  ©cmot)nt)eit  fommt.  £)a  tau= 
fcn  ctlid;e  ju  attein  barum,  bap  e§  neu  ift  j  ettidje  mer* 
bcn  irre  unb  fd)eu  baoor ,  fo  fte  fet;en ,  bap  e§  oon  ets 
tia)en  unbebad)t  mirb  angenommen,  unb  oon  anbern 
gteid)  fo  unbebadjt  unb  ot)ne  SSevflanb  oerroorfen.  Qav-- 
au$  fotgcn  bann  Svoittvafyt,  2tergernip  unb  ©otte§= 
tdfterung,  unb  merben  ettidjc  ocrurfad)t,  attc  burgcr^ 
tidje  £)rbnung ,  @efc|e  unb  gute  @itten  befto  geringer 
$u  ad)ten. 

©ieroeil  nun  bie  (Seremonien  attein  barum  ftnb  er= 
funben,  bap  ba$  gemeine  unoerftanben  [unoerftdnbige] 
SSotf  geroot)ne  in  bie  ^irdjen  ^u  get)en  unb  ba§  ©oan* 
getion  unb  roa§  ^u  ber  ©eligf cit  getjort ,  ju  t;6ren  unb 
ju  ^)erjen  ju  faffen,  benn  ba$  ©cfc^  tft  cin  3ud)tmei^ 

*)  De  initiis  eniendationis  sacror.  Norinbergens.  vid.  Stro- 
belii  Miscell.  III.  p.  47.  Gcorgius  Besler  s.  Pessler,  prae- 
positus  ad  aed.  St.  Sebaldi ,  Hector  Poerner ,  praepositus  ad 
aed.  St.  JLaurentii,  el  JVolfgangus  Volprecht^  Prior  Augu» 
stinianorum  anno  1524.  Missis  valediserunt ,  et  calicem 
in  coena  sacra  laicis  dare,  sirnulque  cantionibus  et  lectio- 
jiihu»  gormanicis  uti  coeperunt,  et  invocaiionem  Sanclorum 
aliosque  rilus,  quos  Evangelio  minus  convenire  putabant, 
omiserunt.  Senatus,  timens  (^.aesarein  ,  voluit ,  ut  pars  ce- 
remoniarum  certe  restitueretur,  cui  vero  praepositi  obedien- 
tiam  praeslare  noluerunt.  Hinc  factum  est  ut  aut  Senalus, 
aut,  quod  verisimilius  est,  praeposili  iudicium  Melantho- 
nis  quaererenl  bac  in  re. 


719 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1525. 


720 


fter,  roie  $>autu£  fagt:  fo  fotlen  nrir  be§  gemeinen  SSolf  S 
<Sd)road)f)eit  nacfygeben,  unb  fotd)e  (Seremonien  gebut= 
ten ,  bicroeil  ii>rer  ba$  SSotf  bermafen  geroofmt  ift. 

£)ie  fo  fein  Catein  oerftefjen  l)aben  bennoct)  Uebung 
genug,  ob  man  gleid)  lateinifd)  ftngt;  benn  fte  mogen 
bie  beutfcfje  $)rebigt  unb  fiection  f)6ren.  Unb  ob  man 
gteicf)  aflerbing  teutfcf)  fdnge,  rourben  fte  bocf)  nid)t  alle 
mit  ftngen,  ober  ba$  ©efang  oerftefjen.  (S§  ift  ba§ 
lateinifd)  ©efang  gut  fur  bie  Jtnaben,  fo  ju  ber  2er= 
nung  gejogen  roerben.  Sd)  roitt  aucf)  fjicmit  bie  funft= 
lidjen  ober  ftgurirten  ©efang  nid)t  oerroorfen  fjaben. 

^)ierum  [barum]  bebduct)t  mid)  gut,  bap  man  in 
ben  @eremonien  nid)t§  met)r  dnbert;  roaS  abgetfjan 
rodre,  baf  man  baS  alfo  liep  bteibcn ,  roa§  nod)  fiunbe, 
t>a$  man  ba&  aud)  tiep  fiefjen.  £)enn  fo  bu  in  ber  25e= 
fdjneibung  bift  beruft,  fo  jeitd)  feine  a$orr>aut,  fagt 
3)autu§,  roie  obcn  gemelbt,  unb  roolfte  ®ott,  bafi  biep 
uberatl  in  ber  d)rifttid)en  ^irdjen  rouvbe  gef;alten.  Se£t 
aber  bieroeil  ein  jeber  eine  befonbere  SSeife  oornimmt, 
unb  eincm  jeben  fein  ©efang  am  beften  gefdtft ,  erfjeben 
ftcf)  3rotetrad)t ,  unb  roirb  bie  Siebe  oerle^t.  2)a§  ge= 
f)6rt  aber  ben  9prebigern  ^u,  bap  einer  bcm  anbem  nad)= 
gebe,  unb  if)tn  auSSiebe  roeid),  fofern  eS  nicf)t  roiber 
ben  ©lauben  ijt. 

Sd)  rootlt  aud)  faft  gern,  fofem  e§  otjne  grofe 
merfticf)  2£ergernif3  unb  Scrruttung  mod)te  gefd)ef)en, 
baf;  bie  oietfdltigen  SKeffen  rourben  abgeftetft.  £)enn 
$Pautu§  fagt,  tm  ben  £eib  (5f)rifti  ttnrourbiglid)  em= 
pfatje ,  ber  empfabe  if)tn  fetbft  ein  Urtt)eit.  ^)ierum  fot= 
lcn  roir  oerfntten,  ba$  biep  f)od)rDurbig  ©acrament 
burd)  fo  oiele  Stteffen  nid)t  oeracfjtct,  gefd)n?dcf)t  ober 
mipbraudjt  roerbe. 

Unb  bebunft  mtd),  gar  nid)t  notf)  ferm,  bafj  man 
atlc  Sag  5100  SKeffen  t;ab,  fonberlid)  in  ben  .ftloftern, 
ta  benn  mancfjer  roiber  feinenSSiUen  unb  ungefcfyicft  jum 
(gacramcnt  genotf)igt  roivb. 

2tber  anftatt  bcr  Stteffen  moctjte  man  bicfetbe  3eit 
Horas  ober  $>falmen  ftngcn ,  barin  ftd)  t>k  ba  ftngen 
unb  aud)  bie  ^ovten  ubtcn.  ; 

Unb  fo  me()v  Pfavvcn  muvbcn  aufgevidjt  rodre  gut, 
oap  man  e<>  atfo  l)icltc,  ba$  niemanb,  fonberiicl)  au5 
ben  jungen  ^euten,  rouvbe  gum  Sacvamcnt  ^ugelaffcn, 
er  rodve  benn  buvd)  bie  ^iener  ber  ^ird)cn  ocrl;6rt,  roic 
er  gefd)icft  mdrc. 

^cr;  t)ab  aucl)  in  biefev  meinev  (Sdjvift  oiet  untcv= 
laffcn,  baZ  id)  fuv  unnott)ig  geact)tet  fyabe ,  bap  man 
baoon  oiel  fdjrciben  obev  biSputiven  fotlte.  2So  aber 
meine  ^erren  etroaS  roeiter  oon  mir  beget)ren,  bin  id) 
rctUig  ju  feber  3eit  mein  ©utbebunfcn  an^u^eigen. 

Philippus  Melanchthon. 


No.  316. 


1.  Ian. 


Sigism.  Gelenio. 


Eplstolae  ad  Camerar.  p,  57. 

S igismundo  Gelenio  viro  eruditissimo, 

S.  D.  Senatus  Noribergensis  civibus  suis  scho- 
lam  constituere  parat.  Eam  ad  rem  me  quoque 
adhibiieruut,  uti  de  meo  consilio  professores  con- 
ducerent.  Ego ,  quia  tibi  plurimum  tribuo ,  in- 
ter  caeteros  te  quoque  iudicabam  accersendum  esse, 
quo  in  perpolienda  urbis  suae  iuventute  uteren-. 
tur.  Proinde  mihi  negocium  dedit  Senatus  ut  tibi 
per  littcras  exponerem,  et  quid  ipsi  abs  te  petant, 
et  alia  de  quibus  facile  statuere  posses,  quae  sit 
scholac  forma  futura.  Ego  varsoor  TiooTtQov, 
quod  aiunt,  quod  genus  scholarum  in  urbem  in- 
vehere  cupiant,  primum  perscribam.  Praeter 
puerilern  ludum,  ubi  primae  literae  traduntur, 
et  infantia  ad  grammaticas  praeceptiones  informa- 
tur,  adulescentibus,  quorum  firmior  est  aetas, 
quique  grammaticen  perdidicerunt,  veteri  more 
Rhetorica,  easque  literas  atque  artes  omnes, 
quae  ad  humanitatem  teneros  animos  instituunt, 
tradi  volunt.  Estque  conductus  Eobanus ,  quo 
ex  nostris  hominibus  nemo  adhuc  felicior  poeta 
fuit,  qui  cum  poetas  enarret,  tum  ad  carinen  scri- 
bendum  adulescentiam  assucfaciat.  Perpulimus 
et  Ioachimum  nostrnm,  ut  operam  istis  addice- 
ret.  Erunt  et  qui  inathemata  tradant.  In  hac 
schola  iudicavimus  magnum  momentum  studiis 
iuventutis  excitandis  te  posse  aflerre.  Itaque  te 
rogat  Senatus  Noribergensis,  ut  rei  literariae 
provehendae  caussa  in  ludum  liberalem  ad  se  per- 
trahi  patiaris.  Mercedem  annuam  centum  aureos 
decreverunt.  Sub  pascha  cupiunt  illo  professores 
convenire.  Et  placuit,  ut  Ioachimus  et  tu,  in- 
ter  vos  ipsi  compararecis,  uter  Graece  doceat,  uter 
latinas  hislorias  enarret.  Nam  eius  rei  arbitrium 
vobis  permittitur.  Habes  consilii  nostri  snmmam 
et  voluntatem  senatns.  Ego  hac  in  re  quid  ex  usu 
tibi  sit  facere,  non  sthtiio.  A'eru'm  hoc  confirmare 
possum,  te  non  alibi  de  literis  uberius  mereri 
posse,  quam  in  ea  urbe,  quam  non  dubium  est 
longe  principem  esse  aliaruin  in  Germania  civita- 
tum.  Et  cum  urbis  disciplina  et  tranquillitas  ho- 
minem  studiosum  trahere  possit,  tum  fore  spero, 
ut  sodalicium  literatorum  te  ad  suscipiendam  hanc 
conditionem  invitet,  qnorum  tibi  mores  ac  studia 
valde  probari  compertum  hal)eo.     Quare  sine,   ut 


m 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1525. 


722 


ms  te  res  literaria  impetret,  ut  cum  coniunctis- 
simis  hominibus  suscipias  provinciam  literarum 
zonservandarum ,  quae ,  quo  sint  in  periculo  vi- 
des,  et  iam  a  te  tuique  similibus  opem  implorant, 
defendique  iure  quodam  postulant.  Et  cum  hi, 
crui  rerum  potiuntur,  summa  voluntate  cupiant 
hoc  virtutis  et  vitae  recte  degendae  instrumentum 
in  urbes  accersere,  eaque  in  re  vestram  operam 
requirant,  illiberale  est,  vos  optime  sentientium 
hominum  studiis  deesse.  Quicquid  statueris,  Hie- 
ronymo  Saumgartnero  Noribergam  significato. 
Nam  si  placuerit  conditio,  cupiunt  te  sub  pascha 
Noribergam  concedere.  Vale  felicissime.  Nos 
tui  sumus.  Vitenbergae  in  Saxonia,  Cal.  Ia- 
nuarn  *). 

Philippus  Melanchthon. 


No.  317.  (med.  Ian.) 

(Friderico  Abbati?) 

Ex  Manlii  farrag.  p.  SIO. 

Amico  cuidam**). 

Intellexi  te  uxorem  duxisse:  quod  si  ita  est,  pre- 
cor  ut  consilium  tuum  Christus  fortunet:  quando- 
quidem  ipsius  auctoritatem  in  eo  vitae  genere  ingre- 
diendo  maximo  cum  periculo  sequi  videris.  Ne- 
que  vero  duxi,  te  adversus  iniqua  hominum  iu- 
dicia  mea  ratione  confirmatum  esse.  Non  enim 
dubito,  quin  et  prospexeris  antea,  quae  dimicatio- 
nes,  quae  tempestates  subeundae  essent  in  hac 
causa:  nisi  contra  omnes  casus  atque  impetus  non 
solum  ratione,  sed  etiam  pietate  muneris  prospe- 
xeris.  Quod  cum  ita  sit,  nolui  de  hac  re  scribere 
longius.  Tantum  illud  duxi  admonendum  esse, 
quod  ad  consolationem,  meo  quidem  iudicio,  non 
est  inutile.  Tuum  exemplum  ad  alios  bonos  viros 
in  causa  optima  confirmandos  plurimos  yalebit. 
Atque  inter  caeteras  causas  quae  te  bene  sperare 
iubent,  hanc  quoque  cogites:  quod  aliqua  ex  parte 
ad  publicum  Ecclesiae  exemplum  pertinet.  Quare 
et  gratius  Deo  iudicandum  est,  et  divinitus  singu- 
lari  clementia  defendetur.     Bene  vale. 


No.318, 


22.  I 


an. 


loach.  Camerario. 


*)  Non  anno  1526.  scripta  est,  ut  putavit  Camerar.  anno  1525, 

ut  ex    literis   Biumgartnero  scriptis   d.   1.  lan     1525    inlelli- 

gitur. 
**)  Est  fortasse  Fridericus  Abbas  Norinb.  ad  aed.  S.  Aegidii. 

Vid.  Lutheri   ep.  II.   d.   17.  lan.  1525.      Putavi  igitur  banc 

epist.  hic  inserendam  esse. 

Melanth.  OrER.   Vot..  I. 


Epistolae  ad  Camerar.   p.  6. 

Suo  Ioachimo  Camerario  Bambergae, 

S.  D. 

(jrratulor  tibi  reditum  in  patriam,  suaviss.  Ioachi- 
me.  Angebar  enim  nonnihil,  undique  obsessis 
viis,  praesertim  tempore  mercatus  Lipsici.  Do- 
mestica  mala  non  dubito  quin  correcturus  sitChri- 
stus,  qui  certo  nos  respicit.  Tuas  literas  longio- 
res  neol  xov  a .  fi.  xal  xwv  loin&v  accepi  nudius 
quartus.  Hodie  Hcssi  tetrastichon ,  cui  utinam 
t%r\yr\GLV  adscripsisses,  nam  ego,  ut  scis,  Philippus 
sum,  non  OWijiovg.  De  negotio  w^aQidriag  *) 
non  aliud  adbuc  susceptum  video ,  nisi  ut  hac  oc- 
casione  in  intricatas  ,  obscuras  et  profanas 
quaestiones  ac  rixas  coniecti  animi,  a  conspectu 
doctrinae  necessariae,  tanquam  turbine  quodam 
auferantur.  Ego  rem  committo  Cbristo ,  ut  glo- 
riae  suae  pro  sua  sapientia  consulat.  Et  spero 
adhuc  constanter  eum  anov.alvyptiv  ijjluv  xal  mol 
rovrovl  rov  noay^iarog  ttjv  alrjireiav.  Novi  ni- 
hil  habeo.  Ballerhodus  illrjvi^si  Onovdaiuog. 
Placet  mihi  indoles  liberalis  in  adolescente.  Nu- 
per  tv  rj\  j.iaywv  ex  more  regem  domi  nostrae 
pueris  creavimus.  Forte  advenerat  et  JBallerho- 
dus ,  et  lata  lex  est,  ut,  quoties  habentur  comitia, 
suum  quisque  scriptum  adferat.  Victori  nooedQia 
decernitur  in  convivio.  Ibi  Sallerhodus  eleganti 
carmine  ngoedolav  meruit:  nec  puduit  eum  nor 
biscum  ac  cum  pueris  collusitare.  Quod  ego  dor 
cumentum  %al  dely/na  liberalis  ingenii  interpre- 
tor.  Puerilia  scribo,  sed  quae  ego  magis  pia  duco, 
quam  omnes  istorum  ipevdoxreolSycQV  disputatio- 
nes  xel  zvfieiag.  Ego  mihi  ita  conscius  sum,  non 
aliam  ob  caussam  unquam  red^eoXoynxevai ,  nisi 
ut  vitam  emendarem.  Isti  viderint  quid  spectent, 
&av/Liag**)  noster  miris  quibusdam  aenigmatis 
me  his  diebus  paene  excarnificavit.  Erasmi  lite- 
ras  ad  me  acerbissime  scriptas  tibi  ac  IVJichaeli  et 
illius  hospiti  legendas  mitto  ***).  At  scrips^t 
acerbiores  ad  Urbacchum.  Nam  is  ante  biduum 
hic  fuit,     Caetera  brevi  coram,      Nam  si  animo 


*)  Lulberus  adversus  Caroloslad.  C.  W. 

**)  Carolostadius  C.  W. 

***)  Data  est  epist.  Erasmi  d.  4.  Id.  Decembr.  1524  legiturC|ue 
in  epist.  Erasmi  lib.  XIX.  ep.  3. 

46 


723 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1525. 


satisfacere  cupiam ,  non  queam  desinere ,  cum  ad 
te  scribo.  Vale,  co  dXrjd-wg  dimidium  nostri,  xal 
adeXqpe  ov%  wg  ol  yjevdod-eoXoyoi  y.aXovOiv ,  dXXa. 
yvrjoiojg.  Dat.  rfj  zvQiaxjj,  /Lierd  rr)v  ZEefiaaria- 
vov  *).  Scripsi  hodie  aliquot  epistolarum  volu- 
mina.  Nuper  Micyllum  salutavi  tuo  nomine. 
Gave  negligas  ullam  scribendi  occasionem.  Meum 
prologum  elg  evvov%ov  mitto  tibi,  ne  dovfxftoXojg 
tuo  carmine  fruamur. 

Philippus. 


No.  319. 


20.  Febr. 


Paulo  Lembergo. 


Ex  Autographo  Mel.  in  biblioth.  Guelpherb.  [D.]  (Epistola 
scripta  est  manu  Melantbonis ,  sed  non  ab  eodem  sub- 
scripta.  Edidit  eam  ex  eodem  autogr.  in  epistolis  Lutberi 
de  Wetlius  II.  p.  627.) 

Reverendo  Patri,  D.  Paulo  Lembergo, 
Abbati  in  Sagan. 

S.  Reverende  Pater.  Significamus  vobis  et  ec- 
clesiae  vestrae,  Martinus  Lutherus ,  Iodocus  Io- 
nas,  Iohannes  JBugenhagius  Pomeranus ,  Bene- 
dictus  Paulus,  Philippus  Melanchthon,  quod 
causam  mulieris  Hedwigis  et  Erasmi  Hertzogs 
audierimus,  et  acta  publica  relegerimus.  Proinde 
ita  pronunciamus  de  conscientiae  potestate:  Si 
mulier  bona  conscientia  confirmat,  virum  fuisse 
impotentem,  seu  conatum  reddere  debitum  non 
potuisse,  ille  maritus  non  fuit  et  haec  libera  est. 
Neque  vero  mulieris  infirmitati  ac  conscientiae  ob- 
esse  hoc  debet,  quod  Erasmus  Hertzog  negat  se 
impotentem  esse,  dum  diversum  non  probet  aut 
probaverit.  Et  quia  mulier  Hedwig  diu  iam  co- 
habitat  cum  Magistro  Baldasar  Iugelio,  isque 
eam  pro  uxore  se  habuisse  adfirmat ,  aequum  est, 
ut  retineat  eam.  Nam  cum  profugientem  ab  im- 
potente  viro  duxerit,  plane  is  conscientiam  suam 
obligavit.  Vos  recte  facietis,  si  legitimis  ritibus 
matrimonium  adprobaveritis.  De  hac  nostra  sen- 
tentia  sigillis  etiam  nostris  testificamur.  Valete. 
Dat.  Wittembergae  XX.  Febr.  anno  MDXXV. 

Martinus  Luther. 

I.  Ionas. 

Iohannes  Bugenhagius  Pomeranus. 

Benedictus  Paulus. 


*)  i.  e.  d.  22.  Ianuarii,    non   vero  ad  annum  1524,    ut  editori 
visum  est ,  sed  ad  annum  1525.  pertinet. 


No.  320. 


724 

24.  Febr. 


Godqfr.  Hittorpio. 


1)  Io.  Caesarius  edidit  Plinium  Coloniae  1524  in  fol.,  et  glo- 
riaius  est,  se  fere  IV  milliajmendorum  expurgasse.  Postea 
anno  1534  edidit  etiam  Scbolia  in  PJinium,  et  diem  obiit 
X  annis  ante  Melanthonem  senex  nonagenarius. 


Epistola  praemissa  libro :  Egesippi  historiographi  —  de  re- 
bus  a  Iudaeorum  principibus  in  obsidione  fortiter  gestis 
deque  excidio  Hierosolymorum  —  libri  quinque,  divo 
Ambrosio  Mediolanensi  episcopo  interprete.  Coloniaa 
M.  D.XXV.  fol.  (In  fine  leguntur:  excusum  Coloniae 
per  Eucharium  Cervicornum ,  impensa  et  aere  M.  Godo- 
fridi  llittorpii ,  mense  Martio.)  Fugit  haec  epistola  Stro- 
belium  aliosque,  qui  Hteras  Mel.  collegerunt. 

Philippus  Meianchthon  Godofrido 
Hittorpio  S. 

Praeclare  mihi  de  rebus  mortalium  mereri  videre, 
mi  Hittorpi,  cum  optimos  subinde  auctores,  et  vel 
ad  religionem,    vel  ad  alias  vitae  partes  utilissi- 
mos  repurgas  atque  recudis.     Nam  cum  his,    qui 
in  urbibus  olim  aut  tabulam  aliquam  aut  moeniura 
partem  refecerant,    coronas  aliaque  praemia   de- 
creverit  antiquitas ,  quid  tibi  debetur ,  qui  summa 
fide  diligentiaque  multos  iam  scriptores,    e  tene- 
bris  erutos,    deterso  situ  ac  squalore,    in  lucem 
reduxisti?    cum  nulla  monumenta  perinde  vitam 
ornent,    nulla  moenia,    nulla  propugnacula  res- 
publicas  fidelius  communiant,  quam  literae.    Mihi 
profecto  hoc  seculum  ,    si  aut  pulcherrimi  laborii 
quem  in  veteribus  auctoribus  restituendis  nonnulli 
collocant,   utilitatem  non  intelligit,   aut  liberalis- 
sime  merentibus  nullam    habet  gratiam ,     magis 
barbarum  videtur,    quam  fuere  ulli  unquam  Scy- 
thae.      Ego  sane  ingens  me  beneficium  accepisse 
confiteor,    cum  Plinius  tuus  huc  allatus  est,   do- 
ctissimi  viri  Iohannis  Caesarii ')    industria  plu- 
rimis  in  locis  emendatus  atque  illustratus.     Nam 
cum  Plinius  velut  in  compendium  contraxerit  uni- 
versam  naturae  scientiam ,    ille   mihi  unus  liber 
semper  visus  est  instar  locupletis  bibliothecae.  esse. 
Dii  servent  Ca esarium ,    qui  pulcherrimo  quidem 
operi,    verum   undique   et  temporum    iniuria  et 
chalcographorum  inscitia  depravato,    mederi  co- 
natus  est:  in  magnis  rebus  vel  voluisse  praeclarum 
ducunt,   etiam  si  parum  successerit.      Hic  autem 
ut  non  omnia  sanarit  Plinii  vitia,  interdum  etiam, 
ut  Ovidius  inquit,    docta  plus  valet  arte  malum. 
At  plurima  vulnera  adeo  feliciter  curavit,    ut  nec 
cicatrix  extet.     Paulo  ante  a  Pliniana  lectione  abs- 
terrebantur  honestarum  artiumstndiosi,  et  quem- 


r25 


EPISTOLARUM     LIB.  III.     1525. 


726 


idmodura  viam  dumis  ac  vepribus  obsitam  qui 
ter  faciunt  vitant,  ita  auctorem  lacerum ,  mendo- 
um,  mutilatum  nemo  attingebat,  videbaturque 
uturum,  ut  neglectus  aliquando  prorsus  periret, 
ut  a  blattis  arrosus,  aut  etiam  a  canponum  ge- 
lere  in  scombros  versus  2).  Nunc  ille  tanquam 
livino  aliquo  pbarmaco,  senio  exuto,  repubescit, 
t  bona  spes  est,  cum  salebrae  illae,  quae  lectores 
ntea  morabantur,  complanatae  sint,  habiturum 
ieinceps  Plinium  et  cultores  et  lectores  frequen- 
iores,  Id  vero  ad  universam  rem  literariam 
onservandam  tuendamque  plurimum  momentum 
ttulerit.  Quam  multis  enim  auctoribus,  non  la- 
inis  tantum,  sed  graecis  etiam  vita  reddita  est 
^linio  restituto?  Nam,  ut  alios  omittam,  nec 
Lristotelis  historia  animantium,  nec  Theophrasti 
criptum  de  plantis  a  nobis  intelligi  sine  Plinio 
otest.  Multos  hic  in  illis  locos  interpretatur ,  ut 
iraeci  dicunt,  TictQCtcpQCtOTiztvg  ;  multos  eo  verbo- 
um  genere  exprimit,  et  cum  verbum  ex  verbo 
ertit,  quod  graecae  lectioni  magnam  lucem  ad- 
srt.  Proinde  cum  et  tuo  sumtu  et  Caesarii  la- 
ore  Plinium  habeamus  propemodum  sartum, 
ectum,  multum  utrique  nostri  seculi  homines, 
niltum  posteritas  debebit ,  quod  vobis  auctoribus 
lassicus  scriptor  literariae  suppellectili  accessit. 
)emosthenem  accepimus,  cum  Athenis  publica 
ibliotheca  incendio  consumta  esset,  ibique  Thu- 
ydidis  historiae  forte  conditae  una  periissent,  me- 
loriter  reposuisse  integrum  illius  scriptum.  Non 
linorem  profecto  Plinii  servati  laudem  Caesarius 
d  posteros  auferet,  quam  et  propter  renovatum 
rhucydidem  Demosthenes.  Olim  regum  erat  mu- 
ius,  illustres  auctores  ab  interitu  vindicare,  et 
|»ibliothecas  instruere.  Nunc  in  tanto  regum  ve- 
erno  privati  quidam  hornines,    cupidi  reipublicae 


2)  i.  e.  zum  Einwicheln  der  Haringe  verwendet.  Bepetita  est 
haec  locutio  e  poetis,  atque  de  ea  Fr.  Iacobsy  philplogus 
sunimus,  vir  praestantissimus,  quem  consulueram,  baec 
•cripsit:  nMartial  sagt  (1V?  87.)  bei  der  Sendung  eines  Bu- 
cbes  seiner  Epigrammen: 

Si  te  pectore,  si  tenebit  ore, 

Nec  rhonchos  metues  malignorum, 

Nec  scombris  tunicas  dabis  molestas. 
Von   einem  scblecbten  Oicbter,    der  seine  Gaste   init  Vor- 
lesen  plagte  ,  II,  50. 

Quod  si  non  scombris  scelerata  poemata  dones, 

Coenabis  solus  iam  Ligurine  domi. 
Dieser  Scherz  war  aber  schon  seit  Catulls  Zeiten  im  Gange, 
der  Carm.  95.  den  Annalen  des  Volusius,    die   er  an  einer 
andern  Stelle  chartas  cacatas  nennt,  propbezeihet: 

Volusi  annales  —  Laxas  scombris  saepe  dabunt  tunicas. 
Und  Persius  I.  41.  os  populi  meruisse  —  et  linquere  nec 
scombros  metuentia  carmma  nec  thus." 


iuvandae,  hanc  provinciam  sibi  sumunt  defenden- 
dae  et  amplificandae  rei  literariae:  quibus  hoc  plus 
gratiae  debetur,  quod  magno  cum  periculo  fortu- 
narum  suarum  et  magna  cum  invidia  depugnan- 
dum  illis  est  cum  quodam  hominum  genere,  quod, 
impio  praetextu  religionis,  summa  vi  literas  op- 
primere  contendit.  Porro  inter  humana  omnia 
nullum  erat  honestius  ornamentum  religionis 
quam  literae,  Optarim  autem  et  eos  auctores  pu- 
blicari,  qui  veterem  historiam  rerum  inter  chri- 
stianos  gestarum  continent.  Quod  si  fieret,  de 
plerisque,  quae  hoc  tempore  in  dubium  vocantur, 
iudicari  statuique  commodius  posset.  Proinde 
quod  Egesippum  excudis  veterem  scriptorem ,  et 
non  impurum ,  vehementer  probo.  Nam  et  exem- 
plum  deletae  iudaicae  nationis  dignum  est ,  quod 
semper  ob  oculos  nostros  versetur,  unde  magni- 
tudinem  ac  vim  irae  divinae  adversus  impios  ae- 
stumemus,  et  quae  de  christianae  religionis  incu- 
nabulis  ac  propugnatione  scribit ,  non  erat  com- 
mittendum,  ut  interciderent.  Nam  qui  nullam 
antiquitatis  notitiam  habent,  hi  mihi  nihilo  cer- 
tius  vel  de  religione  vel  de  rebus  aliis  honestis 
iudicare  posse  videntur,  quam  illi,  quos  finxit 
Plato  in  specu  rerum  simulacra  tantum  procul  vi- 
dere ,  non  intueri  prope  res  ipsas.  Vale.  Vuit- 
tenbergae  V.  Calend.  Martii. 


No.  321. 


6.  Mart. 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  15. 

Ioachlmo  Camerario  JBambergensi,   S.  D. 

]Non  dubito  quin  adventus  nostri  exspectatione  fa- 
ctum  sit,  cnr  aliquamdiu  nihil  scripseris,  alioqui 
silentium  tam  diuturnum  impatientissime  ferrem. 
Porro  ego  cum  impense  cupio  exspatiari,  teque  ac 
JMicfiaelem  complecti,  tum  occasionem  primo 
quoque  tempore  excurrendi  capto.  Sed  hacte- 
nus  me  res  domesticae  detinent.  Nam  ante  fe- 
rias  saturnalium  vulgi,  is  dies  nuptiarum  Cami- 
ciani  fuit,    Die  Hilarii  filiolus  *)  mihi  natus  est, 


*)  Filius  Philippus.  Dies  Hilarii  est  d.  13.  lanuar.  At  Lutbe- 
rus  (de  Wette  II.  p.  628)  in  epistola  „feria  post  sexagesi- 
mam"  scripta,  dicil:  „ Pbilippo  beri  dedit  Deus  Pbilippu- 
linn;"  quae  quomodo  concilianda  sint,  non  video.  Stro- 
belius  et  Foerstemannus  nihil  babent  de  hac  contradictione. 
Pro  Hil.irii  Iegendum  est  Eucbarii.  Vid.  quae  diximus  in 
Chronic.     Vitae  Mel. 

46  * 


727 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1525. 


728 


non  sine  periculo.     Nam  mater  triduo  ante ,   dum 

in  culina  versatur  incautius ,  collapsa  uterum  gra- 

viter  adflixerat  solo ,   id  in  caussa  fuit ,  cur  imma- 

turum  adhuc  foetum  ediderit.       Et  praeterquam 

quod  uxoris  valetudo,  et  sobolis  infirmitas  domi 

nos  alligabant,    ipsi  etiam  ita  affecti  eramus,   ut 

sine  summa  solicitudine  procul  domo  abesse  non 

possemus.     Ego  autem  tecum  vacuo  ac  libero  ani- 

mo  esse  cupio,  ut  vobis  frui  possim.     Proinde  ex- 

trahitur  paulisper  adhuc  consilium  de  profectione. 

Postridie  calend.  Mart.  a  Carolostadio  sunt 

allatae   literae,     quibus  postulat  si  queat  publica 

fide,     colloqui    cum   Luthero    de    suo    negotio. 

Erant  literae  sic  satis  humanae,  sed  nonnihil  ta- 

men  habebant  aculeorum.     Postulabat  tabellarius 

eo  statim  die  dimitti.      Respondit  itaque  Luthe- 

rus,    se  ad  te  missurum  literas  principum,    aut 

per  te  responsurum  quid  impetrarit.     Nihil  prae- 

terea.     Ego  nihil  minus  pulo  futurum,   quam  ut 

ulla  quieta  ac  moderata  consilia  admittantur.     Vi- 

det  illud  Alphabetum  adplaudere  multitudinem, 

cuius  favorem  et  gratiam  iam  olim  mihi  visum  est 

pluris,    quam  divina   humanaque  omnia   facere. 

Aut  naXivysvsaia  quadam   immutatum  est,    aut 

incredibili  ambitione  fisd^vsi.     Libenter  enim  utor 

Demosthenico  verbo.     Ego,    quantum  possum  in 

histurbis,   consolor  me  precibus.     Domestica  in- 

commoda,   prae  publicis,   ita  me  ames  Ioachime, 

vix  sentio.       Mea   valetudo    sensim    fit    deterior, 

uxor  convalescit,    et  infans  bonam  spem  nobis  fa- 

cit,    fore   ut  vivat.       Scitus    et    elegans   videtur. 

Spero  brevi  conventuros  nos.    Vale  feliciss.     Mi- 

chaelem  et  hospitem  illius  humanissimum  virum 

saluta.    Postridie  tr)g  y.VQiaxrjg  tcjv  /li.  anno  XXV. 

Mitto    non   iniucundum  hominis   Itali   de    exilio 

scriptum. 

Philippus. 


No.  322. 


6.  Mart. 


Hier.  Baumgartnero. 


Ejiist.  lib.  VI.  p.  61.   —     Nunc  ex  autograpbo  in  Cod.  Mo- 
nac.  I.  p-  35. 

D.  Hieronymo  JBomgartnero. 

S.  De  Eobano  non  dubium  est,  quin  meas  lite- 
ras  acceperis.  Itaque  tuas  et  ad  me  et  ad  illum 
exspecto.  Caspar  respondit,  sed  petit  sibi  proro- 
gari  tempus  commigrandi  ad  vos ,    quod  sine  ma- 


gno  alieno  aere  Lipsia  avelli  subito  non  possiu 
Ea  in  re  facietis ,  quod  videbitur.  Nam  ego  su» 
spicor  extrahi  ab  illo  rem ,  ut  ante  videat  ludi  au- 
spicia,  et  quomodo  res  sit  successura  aliis,  quam 
ipse  veterem  conditionem  abdicet.  Spero  te  iam 
domi  habere  uxorem,  quod  ut  sit  faustum  et  fe- 
lix  faciat  Christus !  Deus ,  inquiunt  sacrae  lite- 
rae,  coniunxit;  quareprecor,  ut  fortunet  et  pul- 
cherrimam  societatem  et  coniunctionem.  Vale 
feliciter.     Postridie  Dominicae  Invocavit. 

Philippus. 


No.  323. 


9.  Mart. 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  aulograpbo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.   epist.  78. 

Domino  Georgio  Spalatino,    suo  patrono, 

(Spalatinus  adscripsit  ann.  1.5. 2,5.) 

S.  Gratissimum  nobis  munus  fuit,  quod  hic  ab 
Illustriss.  Principe  ad  regiam  coenam  missum  est. 
Accipies  versiculos,  quibus  cum  Illustriss.  Prin- 
cipis  liberalitas  praedicatur,  tum  tibi  gratiae  agun- 
tur.  Ecce  autem  unius  in  hoc  coetu,  carmen, 
inabsolutum  quidem,  sed  ne  putares  vana  me 
polliceri,  velim  tibi  specimen  mittere  granditudi- 
nis  nostrae.  Iohannem  Pomeranum  spero  tibi 
respondisse  *)  de  locis ,  qui  faciant  libertatem  du- 
cendae  alterius  uxoris,  si  propter  adulterium  prior 
amissa  fuerit;  res  tota  posita  est  in  sententia  Chri- 
sti  liberantis  virum.  At  liber  ille  non  est,  si 
vetes  aliam  ducere.  Eodem  illud  pertinet,  qui 
discedit,  discedat  etc.  in  Corinthiis. 

Hermannus  Dulichius  summa  fide  docet  hrc 
annos  iam  aliquot**),  ita,  ut,  si  eo  careamus, 
mihi  crede,  futurum  sit,  ut  valde  frigeant  latinae 
literae.  Scis  autem  deserto  sacerdotio  iam  plus 
semestri  nihil  accepisse  mercedis  loco.  A  rediti- 
bus  sacerdotii,  si  omnia  diligentissime  computes, 
diu  iam  nihil  redit.  Ego  vero,  quanquam  vi- 
deam,  quam  sit  invidiosum,  attingere  haec  nego- 
tia,   tamen  volui  ea  de  re  apud  te  queri,    rogare 


*)  Lutherus  d.  11.  Mart.  1525.  ad  Spalatinum:  „De  casu  con- 
iugii  respondebit  Pomeranusj  ut  petiisti." 

**)  Ex  Acad.  Lips.  anno  1519  aufugerat  seque  contulerat  Vi- 
lebergam,  ubi  cum  laude  docuit,  Magister  liberalium  ar- 
tium  ct  professor  factus;  caruit  ve.ro,  ut  ex  hac  epistola  ap- 
paret,  stipendio.  Hoc  ipso  vel  prozimo  anno  Luneburgum 
vocalus  est  gubernator  scbolae. 


729 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1525. 


730 


que  ut  adiuvares  hominem  tum  probum,  tum  eru- 
ditum  apud  Illustriss.  Principem,  ut  rursus  con- 
stitueretur  ei  merces.  Deserturis  sacerdotia  scis 
quam  benigne  promittebatur,  nunc  Xvxog  e%ave 
iuxta  proverbium.  Quaeso  te,  mi  Spalatine,  vel 
scholae  te  miserescat.  Ecqua  inhumanitas  est, 
lectores  ita  tractare?  Et  tamen,  si  vultis  conser- 
vatam  scholam ,  vestris  beneficiis  et  lectores  reti- 
nendisunt,  et  iuventus  excitanda.  Magnae  sunt 
gravesque  occupationes  Illustriss.  Principis,  at, 
mihi  crede,  haec  quoque  nostra  respubl.  pars  esse 
debebat  curarum  illius  et  occupationum.  An  tu 
rerum  publ.  nihil  putas  interesse  scholas  ac  lite- 
ras?  Haec  tecum  expende,  et  communem  cau- 
$am  scholae  pro  tua  fide  adiuva.  Ego  simpliciter, 
,ut  est  mea  natura,  scripsi.  Vale.  Die  Iovis  post 
Invocav. 

Philippus. 


No.  324. 


23.  Mart. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  16  sq. 

I oachimo  C amerario  S.  D. 

Pergrata  mihi  tua  in  scribendo  sedulitas  est.     Ac- 

cepi  enim  binas  abs  te  brevi  temporis  intervallo. 

Posteriores  attulit  pumilio  ille,    qui  quanquam  sit 

vappa,    tamen  hic  non  fefellit  te.     Praesertim  au- 

tem  hoc  tempore  plurimum  voluptatis  attulere  li- 

terae  tuae ,    quod  ancipiti  valetudine  aliquarndiu 

conflicter.     Dies  iam  multos  a  praelectionibus  pu- 

<  blicis  ferior ,    coactus  illa  mea  implacabili  prope- 

imodum  insomnia.     Hanc  auget  etiam  anirni  moe- 

ror,    quem  partim  publica  mala  faciunt,    partim 

domesticae  curae.      Quanquam    enim  solatio    sit 

parva  filiola,   recens  natus  infans,.  uxor:    tainen 

cum  meam  valetudinem   respicio,    et  praemetior 

periculum  illorum ,    si :    sed  nolo  dvgqpTjjneiv  ipse 

mihi,    certe  ipavxaoia  y.al  nooXrtyti  /ueXXovtcov 

crucior.      Interea  nemo  sodaliurn   aut    amicorum 

est,    in  cuius  sermonibus  magnopere  acquiescere 

possim.     Lutherus  est  ille  quidern  nostri  amans, 

sed  is,   quod  potes  credere  mihi  tute,    zaxona&el 

et  angitur  varie,    ut  eius  quoque  vicem,    cum  fa- 

miliarius  colloquimur,  dolendam  mihi  putem ,  re- 

liqui  aut  non  vacare   mihi  possunt    aut  vulgus 

sunt.     Ubi   auram  hanc  non  admodum  vernam 


ferre  poterimus,  iter  ad  te  suscipere  decrevimus. 
Spero  nos  secundum  ferias  palmarum  iter  ingres- 
suros  esse.  Erigunt  me  nonnunquam  sacra,  ad 
quae  video  in  his  malis  tanquam  ad  ancoram  vere 
sacram  confugiendum  esse.  mol  rov  d  fl  subinde 
gravius  suspicari  cogor,  malo  consilio  motam  esse 
hanc  tragoediam.  Pueros  meos  cogito  Lipsiam 
ad  Loltherum  aliquantisper  mittere,  nam  aer  no- 
ster  nescio  quid  minatur.  Haec  per  Aurogalli 
puerum  scribo,  profecturum  ad  Dacicum  regem. 
Per  Christianum  %ovoox6ov  respondebo  neol  &so- 
Xoyizdjv.  Vale.  X.  Cal.  April,  Michaelem  saluta 
et  illius  liospitem. 

Philippus. 


No.  325. 


24.  Mart. 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  aulographo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  80. 

D.  Georgio  Spalatino,  patrono  suo. 

(Spalatinus  adscripsit  ann.  M.D.XXV.) 

S.  Nostri  canonici  diem  Glacio  *)  dixere  propter 
nescio  quas  nugas.  Ea  in  re  primum  Illustriss. 
Principi  molestum  negotium  fit ,  deinde  parochiae 
in  hoc  motu  consujitur.  Pecuniam  postulant; 
verum  neque  rustici  hoc  tempore  pensiones  nume- 
rant,  et  Carolostadius  non  sui  tantum  anni  fru- 
ctus  praecerpsit.  Est  enim,  ut  scis,  quanquam 
sit  theologus,  tamen  pecuniae  minime  contemptor. 
Quaeso  autem  te,  ut  quoquo  modo  efficias,  ne 
mutetur  Orlamundae  parochus.  Glacius  cupit 
deserere  turbulentam  ecclesiam ,  et  tamen  adduci 
potest,  utmaneat,  si  nihil  exegerint  nostri  cano- 
nici  praeterquarn  res  fert.  Ego  optarim  a  slultis- 
simis  capularibus,  capitularibus  nostris  dicere 
volui,  non  esse  motam  rem  apud  Illustriss.  Prin- 
cipem;  sed  tu  pro  tua  prudentia  sanabis  haec 
mala.  Est  enim  consulendum  publicae  ditionis 
paci.  Non  patrocinor  Glacio ,  ut  qui  nec  postu- 
let,  sed  Orlamundensis  ecclesiae  tranquillitati 
vellem  consultum,  praesertim  recrudescente  peste 
Carolosiadiana  apud  JMolhusenscs  in  Thuringis. 
Ignosce  rnihi,  mi  Spalatine ,  si  quid  tibi  negotii 
facio.      Non  potest  in  his  turbis  esse  vobis  in  aula 

*)  Christ.  Glatius,  pastor  Orlamundensis,  Carlstadii  adver- 
sarius.  I)e  Glatio  vid.  ep.  Lulheri  ad  Spalat.  d.  10.  Mart. 
(aP.  de  Wett.  II.  p.  634.) 


731 


EPISTOLARUM    LIB.   III.    1525. 


732 


quidquam  otii.  Illustriss.  Principis  literis  araan- 
tissimis  ego  propediem  respondebo.  Tibi  quo- 
que  pro  sollicitudine  tua  de  mea  vita  gratias  ago. 
Est  incerta  plane  valetudo ;  sed  ea  res  Deo  curae 
esto.   Vale.    Pridie  Annunciationis  Christianae. 

Philippus. 


No.  326. 


(10.  April) 


Ge.  Spalatino. 


f  Es  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist."82. 
Habetur  pars  huius  epistolae  in  Cod.  Goth.  26.  p.  250. 
ex  quo  baud  dubie  Aurifaber  in  opp.  Lutheri  Isleb.  T.  II. 
p.  185.  illud  fragmentum  germanice  edidit,  quod  etiam 
repetierunt  editores  Opp.  Lutber.  Altenb.  Lips.  et  Halens. 

(Grtorgio  Spalatino.      Inscripto  deest,    sed  ad- 
scripsit  Spalatiu.  ann.  1525.)  ') 

S.  Placet  consilium  tuum  de  petenda  paraenesi 
ad  collegas  tuos  Aldenburgenses.  Nec  sim  defu- 
turus  operi,  sicubi  ea  in  re  gratificari  tibi  pos- 
sim  *). 

Quaestionem  dedit  Io.  Pomeranus  de  gladio 
gentium,  liceatne  ius  ex  gentium  legibus  dicere? 
Excussit  hunc  locum  copiose  Lutherus  in  ser- 
mone:  von  dem  weltlichen  Schtvert,  et  contra 
Carolostadium  primo  2)  libro.  Bona  pars  homi- 
num,  pontificiis  legibus  abolitis,  quaerit  novas 
ceremonias  et  novos  ritus ,  ac  rursus  se  circumci- 
dit.  Proinde  sic  apud  te 3)  statues  pro  certo : 
quisquis  exigit  mosaicas  leges  tanquam  necessarias, 
is  impie  errat.  Huc  facit  Actor.  XV,  non  esse 
gentibus  novum  onus  irnponendum.  Et  tota  Ga- 
latarum  epistola:  si  circumcidemini,  a  gratia 
excidistis. 

Praeterea  licere  uti  gladio,  id  est,  iurisdi- 
ctione  gentium,  probat  locus  Lucae  3.  ubi  Iohan- 
nes  romanis  militibus  dicit:  contenti  estote  sti- 
pendiis  vestris,  neminem  concutite  aut  calumnia- 
mini.  Hic  stipendia  et  officium  gentile  probat. 
Item  Paulus  Rom.  13.  ministrum  Dei  magistra- 
tum,  et  Dei  ordinationem  vocat,  et  *)  si  est  la- 
trocinium  tantum s)  nec  ministerium  Dei  est  nec 
ordinatio  Dei.     Item  iubet  orari  pro  magistratibus 

*)  In  Cod.  Gotb.  sic:  Georgio  Spalatino ,  1525. 

1)  Hoc  exordium  abest  a  cod.  Golh. 

2)  proprio, 

S)  Pro  apud  te,  cod.  Goth.  recte. 

4)  cod.  G.  quod  pro  et. 

5)  c.  G.  tunc. 


gentilibus ;  at  pro  latrocinio  non  est  orandum  ut 
duret6).  Item  gesserunt  magistratus  gentilesCen- 
turio  in  historia  evangelica,  item  Cornelius  in 
historia  Actorum  et  alii ;  Ioseph  apud  Aegyptios, 
Naaman  Syrus  apud  suos 7) ,  Daniel  in  Babylone. 
Ergo  persuasissimum  habeas  tibi,  impie  sentire, 
qui  exigunt ,  ut  ex  lege  Mosi  res  iudicentur.  Haec 
quaestio  non  nuper  a  nobis  hic  agitari  coepta  est, 
sed  ante  quadriennium  acerrime  inter  nos  contu- 
limus8).  Cum  Carolostadio  etiam  aliquoties  hac 
de  re  collocuti 9)  sumus.  Vale ,0).  Negotium 
HermanniTulichii  tibi  commendo.  ExBamberga 
scribitur  mihi,  Carolostadium  miras  turbas  ex- 
citasse  Rottenburgi  in  Francis  *).  Id  documen- 
tum  est  spiritus  illius  generis.     Iterum  vale. 

(Caret  epistola  subscriptione.) 


No.  327. 


(10.  April.) 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Melanth.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  81. 
Pars  buius  epistolae  legitur  in  cod.  Goth.  26.  p.  251,  ea- 
demque  pars  germanice  edita  est  ab  Aurifabro  in  Opp. 
Lutheri  Islebiens.  T.  I.  p.  185.  et  postea  in  Opp.  Luth. 
Altenb.  Lips.  et  Halens, ,  ubi  inscriptione  ad  Spalatinunt 
caret.  —  Eadem  de  re,  videl.  de  lege  Mos. ,  scripseral 
Lutherus  ad  Spalat.  d.  14.  Mart.  1524  et  d.  21.  Maii  1524. 

JD.  Georgio  Spalatino,   amico  summo.  suo. 

(Spalatinus  adscripsit  annum  M.  D.  XXV.) 

S.  Obsignaveram  iam  alteram  epistolam,  cum 
venit  in  mentem  literarum,  quae  mihi  ex  urbe 
JBononia  et  Italia  missae  sunt.  Scribitur  mihi 
humanitatis  studia  non  segniter  frigere  in  Italia, 
caeterum  quaestuosas  artes  coli,  celebrari;  et  ta- 
men  in  literarum  professoribus  esse  quosdam  bene 
institutos  ac  sanos  homines,  qui  consulant  rei  lite- 
rariae,  quique  artes  illas  ornatas  velint.  Ob  eam 
causam  Venetiis  magnum  numerum  scriptorum 
Galeni  cudi  graece ;  Romae  ex  Hippocrate  versos 
in  officina  esse  multos  libellos,  qui  hactenus  deli- 
tuere.      Misi  indicem,    si  qua  voluptas  est  haee 


6)  cod.  G.  ut  decet. 

7)  c.  G.  Sjros. 

8)  c.  G.  contendimus. 

9)  c.  G.  colluctati. 

10)  Reliqua  non  habet  cod.  G. 

*)  Vid.  Epist.  Luth.  ad  Spalat.  d.  10.  Apr.  1525;  „CarIstadius 
Rotenburgae  ad  Tauberam  furias  suas  exercet. "  Vergl. 
Kapps  Nachlese  nutzl.  Ref.  Urk.  IV.  p,  561.  et  Reinbards 
Beitrag  z.  Hist.  des  Frankenlandes.  T.  1.  p.  157  *qq. 


735 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1525. 


734 


:ognoscere,  ut  videas  librorum  capita.  Subieci 
lic  rursus  yvtofxas  quasdam  (jie&odeiy.ws  de  gladio 
»eu  iurisdictione  gentili '). 

1.  Evangelium  est  iustitiae  spiritus,  seu  vitae 
aeternae  praedicatio,  Ioh.  17.  et  Hlerem.  31. 

2.  Nec  aliud  exigit  Evangelium ,  nisi  ea,  quae 
spiritus  sanctus  adfert  secum ,  ut  caritatem  et 
castitatem  etc. 

3.  Aliarum  rerum  libertas  est ,  ut  vestium ,  ci- 
borum ,  dispensationis  rerum  urbanarum 
aut  domesticarum ,  quae  omnia  vocat  Paulus 
Coloss.  2.  Gxoi%ua  zoOjliov 2) ,  et  Petrus  hu- 
manam  creaturam,  i.  e.  ordinationem,  quae 
sit  facta  ab  hominibus,  magistratum  vocat. 

4.  Et  sicut  liberum  est,  suilla  carne  vesci  aut 
non  vesci ,  ita  liberum  est ,  ex  Mosi  legibus 
iudicare  aut  non  iudicare. 

5.  Imo,  quisquis  alligat  conscientiam  a)  ad  Mosi 
legem,   peccat  contra  evangelicam  libertatem. 

6.  Rationi  humanae  commisit  Christus  ordina- 
tiones  politicas;  dicit  enim  Paulus  ad  Phi- 
lipp.  3,  nostrum  nollxev/iLa*)  est  coeleste, 
q.  d.  futurum  est ,  ut  humanam  nolirdav  s) 
ex  Evangelio  faciant.  Sic  nunc  Molhusae 
vides  fieri,  et  Carolostadius  docet.  At  isti 
non  vident,  quid  sit  Evangelium.  Item 
Christus  noluit  iudicare  inter  fratres  illos 
[Luc.  12.]. 

7.  Dicis:  at  ex  verbo  Dei  satius  erat  iudicare 
quam  ex  gentilibus  legibus,  verbum  Dei  cer- 
tificat 6)  conscientiam  etc.  Respondeo :  verbo 
Dei  non  cogimur 7)  ad  observationem  mosai- 
carum  legum;  ergo  peccant,  qui  hic  con- 
scientiam  obligant.  Item :  verbo  Dei  adpro- 
batur  gladium  gentium  Rom.  13.  et  Timoth.2. 
et  Luc.  3.  et  Act.  XV.  et  1  Petr.  2. 

8.  Imo  est  gladio  ad  pacem  utendum  iuxta  Pau- 
lum;  ergo  debemus  uti  praesentihus  legibus; 
non  novitas  est  turbulenta. 


1)  Haec  omnia  praetermissa  sunl  in  cod.  Goth.  qui  incipit: 
Evangelium  est  iust.  etc.  Hic  etiam  incipit  textus  germaui- 
cus  Aurifabri. 

2)  cod.  G.  non  babet  verba  graeca,   sed :   elemenla. 
i)  c.  G.  conscientias. 

V)  c.   G.  addit:    i.   e.  nostra  conversatio.      Aurifaber   vertit: 

Unfrc  33iirgerfc!jaf  f. 
>)  c.  G.  traditionem. 
j)  c.  G.  rectificat. 
r)  c.  G.  coguntur. 


9.  Si  quis  exigit  unam  partem  legis  mosaicae, 
is  omnes  exigit.  At  cogita,  quid  sequatur, 
si  Iubileum ,  si  alias  bonorum  et  facultatum 
commutationes  recipias. 

10.  Act.  XV.  vocant  apostoli,  tentare  Deum 
exigere  mosaicas  leges. 

(Yidentiu'  quidem  quaedam  periisse,  quum  hic  charta  in  au- 
tographo  finita  sit,  et  epistola  fine  careat.  At  etiam  in 
cod.  Goth.  nibil  praeterea  legitur,  neque  Aurifaber 
praeterea  aliquid  habel.) 


No.  328. 


12.  April. 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  18. 

1  oachimo  Camerario  Bambergensi,  S.  D. 

IJe  filiolo  nato  per  Vuolfgangum  Spengleri  nai- 
daywyov  scripseram  ad  te,    cum  hac  iter  faceret 
Syndicus  ille  Noricus.     Postea  alia  per  Aurogalli 
puerum,    quas  epistolas  *)  si  accepisti,    testatam 
opinor  tibi  esse  meam  in  scribendo  diligentiam. 
Nam  tu  amanter  facis ,   quod  nullam  praetermittis 
occasionem  scribendi.      Pridie  huius  diei  accepi- 
mus  literas  allatas  huc  a  quodam  sacerdote ,    ho- 
mine,  ul  quidem  videtur,    non  immodesto.      In 
illis  mones  neo\  aVTidtaTQiftrjS-     Est  res  mihi  cu- 
rae,   et  rw  d-eoloytv  ostendi  literas  tuas,   ut  vide- 
ret  a  bonis  viris  flagitari  hac  in  re  sententiam  et 
iudicium  suum.     Intelligo  autem  opus  institutum 
esse ,  quare  spero  brevi  absolutum  iri.     Est  enim 
apud   istum   inprimis  ctQXJi  rj/iuov  navTog.      Tu 
videre  mirifice  tecum  luctari ,  et  cum  animo  tuo 
de  religione  conflictari.      Hunc  ego  aycvva  sane 
tirocinium  esse  pietatis  interpretor,    et  significa- 
tionem  timoris  Dei.    Sed  hic  tibi  praestandum  est, 
dum  disputas,    sintne  illi  motus  animi,    ipv%ixol 
?j  &eonvevOTOi,   dum  ev&ovOiaOfibv  certiorem  re- 
quiris,   ut  firmo  animo  sis,   et  qui  se  divinae  vo- 
luntati  permittat,    etiamsi  non    statim,    quae  tu 
velles,    et  ut  velles,    Deus  dederit.       Opinor  et 
nunc  multos,   et  olim  nascentis  Ecclesiae  tempo- 
ribus  innumerales  a  religione  descivisse,   propter- 
ea  quod  noii  statim  contigerit  uberiorem  gustum 
facere  coelestium  illarum  rerum,    quas  promittit 
religio.      Certe  JToQcpvQtos   in    hanc    sententiam 
multa  disputavit.     Tantum  hoc  habe ,   certas  con- 


*)  Prior  illa  periit. 


755 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1525. 


736 


solationes  xal  &eonvevorovs  haud  fere  sentiri,  nisi 
in  magnis  calamitatibus  et  seriis  animi  angustiis. 
Narn  per  crucem  se  Christus  nobis  ostendit.  Ego- 
que  ita  sentio ,  nisi  in  malis ,  abusnros  nos  esse 
donis  illis.  Ideoque  satius  esse  humili  et  deiecta 
mente  exspectare  beneficia  Dei,  quam  praeire  illi 
ac  praescribere,  quomodo  et  quid  debeat  dare. 
Quid  quod  illa  saepe  carnali  adfectu  petuntur. 
Nostra  quaerimus,  non  ut  illi  placeamus,  sed  ut 
nos  lauti  simus.  Idque  late  patet.  Ergo  de  Dei 
consiliis  de  te  noli  disputare,  et  utere  bonis  quae 
concedit,  grato  ac  pio  animo,  ac  perge  facere, 
quod  debes.  Caetera  sine  ut  curet  ipse,  quemad- 
modum  ad  fratrem  Ioab  inquit,  2  Reg.  X.  Quid 
enim  fit  istis  disputationibus,  nisi  ut  exulceretur 
animus  adversus  iudicium  Dei?  quo  peccato  non 
aliud  in  mundo  maius  est.  Idque  est,  quod  di- 
cunt,  legem  iram  operari.  Propterea  cum  saepe 
alias,  tum  ad  Ro.  XII.  Paulus  praecipit,  ut  spe 
gaudeamus ,  ut  in  tribulatione  patientiam  praeste- 
mus,  ut  assiduo  oremus.  An  tu  Ioachime  nega- 
bis  te  patri  esse  curae?  Nondum,  dices,  sentit  il- 
lius  benignitatem  animus.  Immo  vero  iam  ob- 
ruitur  illa  lux  animi  molestia ,  ac  disputationibus 
istis,  quae  tamen  erumpet  atque  emicabit  iuxta 
consilium  Dei.  De  hac  re  deque  aliis  tuis  quae- 
ttionibus  coram  brevi,  ut  spero.  Ego  dum  his 
diehus  otium  valeludo  ac  ferias  fecit,  in  medico- 
rum  libris  legendis  bonam  temporis  partem  con- 
sumsi.  Inveni  et  veterum  neql  ylvxeias  qi^rjs  sen- 
tentias,  ea  est,  quam  vocant  nostri  corrupto  graeco 
nomine  Lyciriziam,  dulcem  radicem  vertit  Pli- 
nius.     Sed  hoc  a  Dioscoride. 

Haec  scripseram ,  cum  venit  Stiberus ,  et 
vestras  literas  xal  rov  d  fi  reddit.  Has  ego  prius 
perlegi ,  quam  pergerem.  Porro  visum  est  absol- 
vere  hanc  epistolam.  Iussi  autem  ut  mox  et  Sti- 
berus  scriberet.  Erat  enim  mane  abiturus  nun- 
cius.  Hoc  inquam  dissentit  a  Dioscoride  Plinius, 
quod  echinata  folia  ylvxv qi%av  dicit  habere ,  Dio- 
scorides  eoixora  oyivm  id  est  lentisco.  Et  lentis- 
cus  sane  cuiusmodi  sit,  non  est  ignotum.  Tu 
quid  sentias  scribe,  atque  etiam  an  eiusmodi  folia 
sint  radiculae  vestratis.  Libuit  adscribere,  quae 
de  ea  legeram  naqa  Oeocpqdorcp  in  lib.  9.  neql 
cpvrcov,  ut  vestratem  radicem  rectius  nosceres. 
ylvxeia  cJe  xal  r)  oxvd-ixr)  y.al  evioi  ye  xalovaiv 
avrr)v  ev&v  ylvxeiav  qiQav.  yiverai  oe  neql  rrjv 
Maiwnv.  %Qr\ai{i7\  de  nqoq  re  ra  ao&fiara  y.al 
ngbg  firi%a  $r}odv ,   y.al  olovs  rovs  Tiegl  rbv  &d>- 


qay.a  novovs.  exi  de  nqbs  ra  ikxrj  iv  /ittXm.  dv- 
varai  de  y.ai  rr)v  diipav  naveiv ,  eav  ris  ev  rtp 
oro/iiari  eyj\.  810  ravrv,  re  y.ai  innaxij  diayeiv 
qpaal  rovs  ^y.vS-as  fj/Lieqas  xat>  evdey.a  y.ai  dwdey.a, 
Haec  Tlieophrastus.  Stomaticam  dixit  Plinius 
glycyrizam  esse.  stomachicam  putavit  Hermolaus 
legi  debere.  Sed  hinc  apparet  quid  voluerit  Pli- 
nius. 

'0  di$aay.alos*)  ad  te  scribit  neql  Ocov  na- 
&aiv,  sed  breviter.  Tota  res  ev  rf\  avridiarqifiji 
copiose  tractabitur,  ut  spero,  neqlrova'  fl.  Se~ 
natus  principis  decreverat  ut  daretur  commeatus, 
aqyiQV  **)  ipse  recusat.  Scis  eius  naturam.  Nunc  j 
omnino  puto  profecturum  illud  alphabetum  Mol- 
husiam,  unde  non  literas  modo  alias,  sed  omnes 
cives  etiam  eiiciunt,  qui  0vf.if,iaivea9-ai  nolunt. 
Regnum  ibi  gerit  Thomas.  Ego  pro  certo  acci- 
pio,  nuncium  missum  esse  ad  accersendum  rbv  \ 
d  (¥ .  Tabellarius  rov  d  fl.  quantum  ego  accipio, 
praeter  meritum  tam  tragice  queslus  est  de  nostra 
urbe.  Sed  committamus  haec  Deo ,  nos  nostrae 
conscientiae  atque  vitae  conditionem  videamus. 

De  profectionis  consilio  tractabo  cum  Stibero. 
Michaeli  salutem  dices  nostro  nomine.  Et  mihi 
medici  interdixerunt  usum  librorum.  At  ego  bo- 
nam  Dioscoridis  partem  interea  percurri.  Et  erv- 
(.lokoyiav  latinam  pueris  absolvi.  Haec  ego  non 
scribo  ambitiose,  verum,  ut  infelicitatem  meam 
consideres,  cui  nec  in  tam  mala  valetudine  otium 
est,  Vale  felicissime,  mi  Ioachime.  Saluta  ami- 
cos.  Domi  nostrae  in  crepusculo.  Die  Martis 
/Liercc  rr)v  nqb  rcvv  ftaiwv. 

Philippus. 


No.  329. 


(hoc  temp.] 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  70 
Monac.  I.  p.  42. 


Nunc  ex  autograpbo  Mel.  in  Cod. 


D.  Hieronymo  Bomgartnero,  Noriber- 
gensi  patricio,  summo  amico. 

S.  Tametsi  nihil  haberem,  quod  magnopere 
perscribi  ad  vos  referret,  tamen  parum  humanum 
putavi  dimittere  sine  meis  literis  ad  te  notissimum 
hominem,    Christophorum  nostrum,    praesertim 


*)  Lutherus  C.  W. 
**)  Elector. 


757 


EPISTOLARUM    LIB.   III     1525. 


le  te  mereri.     Gratissimam  rem  facis,  quod  toties 

mmanissimis  literis   tuis    nos   salutas ,     idque  ut 

v  ^ergas  facere ,    te  etiam  atque  etiam  oro  ').     Nam 

nihi  quidem  ad  confirmandam  nostram  amicitiam 

lonnihil  momenti  habere  id  videtur,  quae  tametsi 

lanctissimis  auspiciis,    videlicet    studiorum   con- 

unctione,  contracta,  radices  altius  egerit,    quam 

U  convelli  teinere  possit:    tamen,    nescio  qui  fit, 

jt  dulcescat  magis  amicitia  veluti  condita  officiosis 

ipistolis.     Ego  quantum  sinunt  vel  occupationes 

re\  vires,  non  cessabo.     Hoc  tempore  in  manibus 

labeo  [isXsTrjr,    qua  de  legibus  dicam  ex  publico 

nstituto.     Nam  legem  tulimus,   ut  singulis  men- 

dbus  declainetur.     Ad  eam  curam  accessit  adversa 

jaletudo;    insomnia  enim  diii  iam  paene  perpetua 

vaboro.      Heri  novus  casus  adflixit  filiam,    acer- 

coior  quam  ut  scribere  possim,    et  tamen   videor 

Ixiihi  nonnihil  acquiescere,  cum  ad  te  scribo.     Tu 

Imm  ingenio,    otio,    eruditione  abundes,   meque 

ideo,    quid  eniin  dissimulem,    multis  praecurras 

foassibus,    faxis,    ne  desideremus  officium   tuum. 

juisquis  istic  rerum  tuarum  status  est,   memine- 

:is  nos  Deo  curae  esse.     Cedo  quid  voluit,   quid 

ixigebat  Christus,  cum  vetaret  esse  sollicitos.    Ex 

luius  te  oraculo  compara ;  lievela  Domino  viam 

uam,  et  ipsefacietj  qui  nisi  advigilaret,  et  tan- 

'  juam  excubias  pro  nobis  ageret,  proh  quoties  la- 

aeremur?     Tam  multa  nos  fallunt  in  rebus  hu- 

nanis,  ut  paene  videantur  recte  seusisse  ol  zb  Ini- 

^uv  doxi/udoavTsg. 

Puer  noster  Erasmus  *)  honam  adhuc  mihi 
>pem  facit,  dignum  fore  nobis  et  maioribus  suis. 
Versiculos  ad  Patrem  miltit,  primitias  suorum 
Ipoematum.  loachimus  noster  declamabit  in  em- 
poria.  Caetera  coram  Christophorus.  Saluta 
imicos.     Vale  y.al  ovaio  w  cpilTarr]  zecpalrj. 

Philippus. 


No.  330.  (16.  April.) 

Io.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  21. 

loachimo  Camerario  sub  8.  D. 

Facio  profecto,  mi  Ioachime,  quod  scribis,  meque 
inhismalis,    quantum  possum ,    munio  sustento- 

1)  Spanh.  mendose:  rogo. 
*)  Ebnerus. 
MtLANTH.  OPEK.    Vot.  I. 


738 


que  praesidio  sacrarum  literarum.      Neque  enim 

aliud  satis  firmum  adversus  tantam  vim  tantosque 

impetus  vallum,    praeter  illas,   invenio.     Sed  va- 

letudinis  incommoda  nunc  auget  Suevicus  ille  per- 

niciosissimus  motus.     Bis  enim  ita  quassavit  ani- 

mum  meum,    ut  paene  exanimarit.     Hoc  agitabat 

diu  iamSatan,  ut  religionem,  ut  civilem  discipli- 

nam ,    ut   res  bonas  omnes  civili  bello  everteret. 

Idque  fit  praelextu  religionis.      Christus  homici- 

dam  ab  initio  fuisse  Satanam  dixit,   nec  est  quod 

putemus  nunc  aliud  agere ,    quam  ut  faces  iniiciat, 

et  incendium  excitet  quoquomodo.      Huc  specta- 

bant  portenta,    quae  nata  sunt  tam  multa  proximo 

anno,    vitulomonachus   certe  depravationem  Lu- 

theranae  doctrinae  in  carnales  et  perniciosas  opi- 

niones  significabat.       Arcus  noctu  a  me  visus  in 

nubibus  in  Loseri  domo  significabat  haud  dubie 

popularem  motum.    Nam  simillimus  mihi  visus  erat 

ante  popularem  motum  Vuirtenbergicae  ditionis. 

Haec  cum  expendo,    cum  colligo  vitia  aoxovTtvv, 

quae  sunt  innumera,    cum  furorem  multitudinis, 

cum  exempla  historiarum,  divinique  iudicii  signi- 

ficationem  considero,  nullam  habeo  spem  fore,  ut 

stent  diutius  Piespub.     Et  cum  angor  valetudinis 

caussa,    tum  haec  accedit  perturbatio,    cui  nullo 

modo  par  sum  ferendae.     Et  liberi  mei  hic  etiam 

obversantur  oculis  meis  animoque,   qui  certe,  si 

qua  Respub.  esset   futura    aut   civilis  disciplina, 

haberent  receptum  aliqnem  et  lares  aliquos,   tam- 

etsi  haec  res  non  admodum  me  exerceat.      Vides 

itaque,  mi  Ioachime,  cur  meum  consilium  de  pro- 

fectione  non  maturem ,  neque  enim  mutavi.     Sed 

tam  tristi  tempore  non  fuit  ulla  peregrinatio  sus- 

cipienda  eo,  ubi  Trj  y.aivf]  didayj]  omnia  imputan- 

tur.     Et  erat  eundum  cum  tanta  frequentia  comi- 

tum ,  qui  nostram  profectionem  celebriorem  etiam 

reddituri    erant.      Possem  excusare  valetudinem, 

sed  quia  vulgare  hoc  est,  parum  fortasse  fidei  hahet, 

tametsi  facile  mihi  credas,  cl  Sebaldus  docebit,  his 

proximis  diebus  acriter  me  vexatum  esse  insomnia, 

et  medici  abstinere  iubent  a  sole  etvino,  si  quis 

laboret  y.OQvQi].      Neque   tamen    congredi   tecum 

despero.     Ipse  cum  uno  aliquo  comite  clam  ad  te 

hinc  evolabo.     Erat  hoc  etiam  cur  modo  non  ad- 

modum  liceret   ire.      Omnibus  modis  Sebaldus 

erat  me  perlracturus  ad  se,    nosti  hominis  vehe- 

menliam  y.al  vvvl ,    y.aTa  to  Osoxqitov ,   ovyj,  yi~ 

y.ivoiQ.     Eius  res  ego  non  admodum  adiuvarc  ibi 

possum.      Et  tamen,    si  quid  possum,    literis  fe- 

cero.     His  ego  rationibus  adductus  hoc  tempore, 

47 


739 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1525. 


740 


his  comitibus  optimis  certe  et  sanctissimis  iuveni- 
bus  et  studiosis  mei,  sed  propter  speciem  celebri- 
tatis  nimis  multis,  et  bac  valetudine,  profectio- 
nem  nolui  maturare.  Sed  exspectabis  nos  tameu. 
Ego  nibil  antiquius  et  nibil  maius  in  terris  duco, 
quam  ut  tibi,  sicubi  res  poscat,  gratum  faciam. 
Et  boc  officium  est  ex  illo  ordine  notaqne  vulgari, 
cuiusmodi  exigere  religiose  non  solemus.  y.al 
%avxa  jLitv  cJ?)  xavxa. 

Lutherus  articulos  rusticorum  scripto  pu- 
blico  improbabit,  et  tamen  principes  ad  aequita- 
tem  bortabilur.  Me  nunc  extrabit  Lutherus  ex 
oppido  ad  suos  certe  invitum  *).  Ac  sic  propera- 
bat,  ut  in  ipso  die  paschatos  excurreret.  Evocatur 
propter  nescio  quae  negotia  Ecclesiae  iliic  consti- 
tuendae.  Vale  xal  evtv/u.  Michaelem  et 
hospitem  illius  tuosque  amicos  omnes  saluta  no- 
stro  nomine.  Pro  publico  statu  non  desisto  orare, 
idque  ut  vos  faciatis,  tuque  Michaelciwe ,  vebe- 
menter  rogo  nec  volo  te  dubitare  aut  diffidere, 
quin  tuae  preces  exaudiantur.  Exercet  deus  fidem 
nostram  vel  dissimulando  vel  differendo.  Lu- 
iherus  te  salutat. 

Pbilippus. 


No.  331. 


(Bitterfeklae ,    d.   17.  Apr.) 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Canierar.  p.  24. 

loachimo  Camer ar io  suo  summo  S.  D. 

Sehaldus  nos  extra  oppidum  secutus  est  hodie  ad 
Bitterfeldium  usque.  Ibi  cum  forte  ad  amicum 
quendam  Noribergae  scribi  postularet,  adieci  has 
ad  te  literas,  propterea  quod  haec  venerant  in 
mentem  in  itinere  cogitanti  de  motu  Suevico. 
Quaeso,  ut  diligenter  explores  an  ad  hanc  factio- 
nem  latronum  se  nostrum  Alphabetum  contulerit, 
quem  alii  iam  suspicantur  fulminare,  y.al  naoav 
Ttqfiaviav  y.vy.av ,  nonquidem,  ut  Pericles,  sed 
ut  Spartacus  aliquis  aut  Bargulus.  Cupio  etiam 
scire,  an  inter  rusticos  sit  Ciconia  vsojToocprjrwv 
antesignanus.  Is  pollicetur  sibi  imperium  orbis 
terrarum,  et  ferunt  intra  quadriennium  futurum, 


*)  Lutherus  (vid.  de  Wette  epp.  II.  p.  646.)  scribit  d.  16.  Apr. 
Spalatino:  „  Ego  hac  hora  vado  Islehiam  cum  Philippo  et 
M.  Eisleben,  illuc  vocati  ab  Alberlo  Gomile  pro  instituenda 


schola  christiana.* 


ut  rerum  potiatur,  et  instauret  sacra,  et  Piespubh> 
cas  tradat  sanctis  viris  tenendas.  Sic  praedicant, 
apparuisse  aliquando  angelum,  qui  dixerit  ei> 
fulurum  ut  Gabrielis  solium  occuparet,  quibus 
verbis  regnum  promissum  putant.  Haec  dubita- 
bam,  an  ex  me  antea  audisses,  propterca  ut  sci- 
res,  perscripsi  ad  te,  quicum  ego  omnes  cogita- 
tiones  animi  mei  uno  communicare,  apud  quem 
deponere  omnes  curas  soleo.  Vale  y.al  evrv/H. 
Datae  Bitterfeldii. 

Philippus. 


No.  332. 


15.  Maii.. 


Mich.  Ilummelbergio. 


•}•  Ex    Codice  Hummelherg.  Monacensi  fot.  155  h^  descripta 
a  Clariss.  Muffat. 

Philippus    JMelanchthon     31 ichaeli.. 
Humelber gio    suo    S. 

Ixedeunt  Uliani  ■*)  Perusque  noster,  quod  fau- 
stum  felixque  sit,  in  patriam,  commoti  discri- 
mine  suorum,  cum  Germania  undique  iam  civili 
tumultu  atque  incendio  ardeat.  Ego  te  per  hos 
salutare  tantum  volui,  rogareque,  ut,  quod  facis, 
pergas  nos  constanter  amare.  Nam  ego  quidem 
tuae  virtuti  probitatique  non  vulgariter  faveo. 
Video  enim  in  tanta  varietate  opinionum  de  reli- 
gione  te  ea  sequi,  amplecti  ac  diligere,  quae  pri- 
mum  certissima  sunt,  deinde  alunt  pietatem;  cum 
bona  pars  literatorum  aut  contemnant  religionem, 
aut  otiosis  disputationibus  profanent. 

Nos  hic  in  magno  periculo  sumus.  Nam 
Muncerani  ovjiifia/voi  tov  KaooXozadiov  in  Thu- 
ringis  crudelissime  latrocinium  exercent.  Dei  ta- 
lem  a  nobis  avertite  pestem.  Atque  ille  ex  Sue^ 
vico  tumultu  tam  factus  est  ferox.  Sed  oremuf 
Christum  ,  ut  servet  nos. 

Adolescentes  hos  tibi  commendo,  ut  auctori- 
tate  tua  prudentiaque  tuearis.  Vale  feliciter.  Idi- 
bus  Maiis  M.D.XXV. 

Saluta  quaeso  meis  verbis  D.  Matthiam  TJlia 
num  reverenter.  Nolebam  his  rniseris  temporibm 
illi  meis  lileris  obstrepere. 


*)  Uliani  fralres? 


'41 

So.  833. 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1525. 

15.Maii.    I  No.  334. 


742 
1  8.  Maii. 


Ioach.   Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  24  sq. 
I 

loachimo  Camerario,    nmico  summo 
Bambergensi,     S.  D. 

\ias  literas  hodie,  paulo  ante  quam  flagitaret  ad 
e  nostras  Paetus ,  acceperam.  Tntelligo  in  quo 
erseris  discrimjne.  Nemo  enim  bonus  vir,  dum 
Ltraque  pars  iniquum  postulat,  videtnr  aut  pro- 
aoturus  aliquid  in  proponendis  remediis  horum 
nalorum ,  aut  satisfacturus  alterutri  parti.  Proxi- 
num  est  ergo ,  ut  quos  huc  in  extremo  suo  peri- 
ulo  vocat  patria,  ii  morem  gerant,  si  non  pa- 
riae,  certe  voluntati  dei:  qui  hanc  operam 
iprtasse  fortunabit  in  constituendo  statu  civita- 
jim.  Ego,  cum  omnium  terrarum  pacem  a  Ghri- 
topeto,  tum  tuam  etiam  salutem,  tuaque  consi- 
la  illi  coinmendo.  Barnbergensis  ille  civis  pridie 
bierat,  quam  ego  literas  ad  eum  abs  te  scriptas 

ilccepissem.  Videris  angi,  mol  y.i]Qvyfiarujv 
IwdsQtag.    ■  Quid   ita?       Legem    inquis    nolim 

ijerri.  An  tu  legcm  ferre  putas  eum,  qui  per- 
niserit  doceri  Evangelium?  quum  pater  praece- 
>erit,  hunc  audite,  et  Christus  male  precetur  re- 

,  usantibus  audire.  Hoc  magis  est  videndum,  ut 
doneum  habeat  oly.ov6f.tov  ftvonjQiov  fcov.  Scis 
utem  quam  illi  rari  sint,  cuiusmodi  pestes  sint 
erum  publicarum  quidam,  cum  avrl  nolirtvfta- 
og  inovQaviov  tradunt  nohrtxa,  de  reditibus, 
leque  innumeris  aliis,  quae  ad  civilem  admini- 
trationem  pertinent,  ad  Christum  nihil.  Nos 
lic  in  summo  discrimine  vcrsamur.  Nam  nostro- 
um  quidem  principum  dtoty.ijOig  sic  satis  est  quie- 
a.  Et  tamen,  si  successerit  res  JMoncero,  nisi 
^hristus  nos  servarit,  actuin  fuerit  de  nobis. 
Moncerus  plusquam  Scythicam  crudelitatem  prae 
e  fert,  et  dici  non  potest,  quam  dira  rninetur 
>mnibus,  qui  seditionem  improbant.  Saluta 
iVIichaelem  et  hospitem.  Age  vero  exsuscita  te,  te 
n  his  malis  disce  Deo  fidere.  Hic  ludus,  haec 
chola  est  Christianarum  rerum.  Vale.  Idibus 
Slaiis. 


Phil 


ippus. 


Palatinus  Elector  ad  Melanthonem. 

Ex  apogr.  in  Cotl.  Goth.  26.  p.  196.  denuo  descripta.  E* 
eoJein  eandein  edidit  Cyprian.  (Niitzliche  Urkunden  zur 
Reforrnationsgesch.  p.  345.)  el  ex  Cypriano  Walchius  in 
epp.  Lulh.   T.  XVI.   p.  30. 

£)em  (Srfamen,  oejlen,  lieben,  getreuen  P/iilippo 
Melanchthon,  i£t  $u  Wittenbergk. 

Q3on©otte§@naben,  £ub  roig,  9>fai^graff  bet #cr;etn, 
(£r£butcr;f3e§  unb  (Sl)urfurjt  k.  Unfern  ®ruj3  juoor. 
(Srfamer,  lieber,  getreuer,  roir  groetfetn  nid)t,  bu  r;a* 
bejt  oernommen  unb  gut  SBtffen,  roelcfyer  Sttafen  bie 
SDffeubarung  unb  (Smporung  beS  gemetnen  3ftannee>  ge= 
gen  atle  £Dberfeit  ftd)  aud)  oornel;m(icr;  um  unb  tn  un= 
ferm  $ttrjtent(;um  merf(id)  (;dufen,  unb  befd)roerlid)en  (?) 
in  einen  ©djein  £u  ,!panbr;abung  be§  (SoangeltonS ,  aber 
barneben  otel  Ungefd;icc(id)en  mit  SRaub,  Scaum(?)  '), 
SSranb,  £obtfd)(ag  unb  anbere  und)rijt(tcr;e  ^anblung 
gegen  un§,  ben  unfern,  geijllidjen  unb  roe(t(id)en ,  (3va- 
oen,  cjperren,  S^ittern  unb  ^ned)ten,  ba^u  «fttrdjen 
unb  Staufcn  tn  aller  mutr;roiiiicjenUnger;orfam!eit,  uber 
ba$  rotr  un§  erbotfjen,  roo  fteSdjt2)  un^iemlicbe  S3e^ 
fcr/roerlidjfeit  batten ,  barinnen  Mberung  gu  tr;un  ftd) 
beflcipen  unb  uben. 

2Bieroo(;l  roir  nun  etticfyer  9ftafien  fuge 3)  unb  gute 
Urfad;en  gcl;abt,  gegcn  benfe(ben  ungcl;orfamen,  auf^ 
rttfyrigen,  ungeftumen  SSerfammtungen  aud)  $u  I;anbe(n: 
fo  baben  roir  a(3  ber  &mbeSfttrft  e\n  23ebauerung  getra= 
gcn,  unfer  eigen  SSolf  unb  d;rijtlici)  93lut  ju  burcr)- 
ed)tern 4)  unb  ocrgiepen ,  unb  barum  ju  uerr;uten ,  mei= 
ter^  (5ojte>  oerergen  (?)  '.)  unb  oerberben  Sanb  unb  Ceut, 
un6  ben  2Beg  ber  ©utigfeit  oorgenommen ,  Stgner  ^)er= 
fone  3U  ^roeien  oerfammettcn  ^)aufen  geritten  unb  unters 
jtanben,  in  ber  ©ute  mit  tl;nen  ^u  f;anbe(n,  a(§  aud) 
befd)e(;en ,  unb  (jaben  fo  otel  mtt  ifjnen  getr;eibingt  6), 
ba$  roir  un§  ber  XII  7ixt\M  roegen ,  bte  fte  an  un§  U- 


1)  Fortasse    pro:    Nehmen.       Cyprianus  edidit  liiubnaum, 
sed  scriptum  est :   raub,  naum. 

2)  Icht  s.  ichts,  i.  e.  etiva  etliche. 

5)  fuge ,   i.  e.  gegriindete.      Cyprian.  edidit  Fug ,   sed  scri- 

ptum  est :  fuge. 
4)    durchechlern  edidi  cum  Cypriano,   non  satis  certus,    an 

vere  sic  iu  autographo  scriplum  fuerit,  nam  in  apograpbo 

litterae    ech    emendatae    sunt.      Caeterum    durchechtern} 

i.  q.  durch  Aechtung  verderben. 
5)Sic  utique  scriptum  est  in  apographo.  Cyprianus  Iegit  losls, 

male  pro  Costs,  i.  e.  Unkostcn.    Quid  sit  verergen  nescio. 

6)  i.  e.  verabrcdet. 

47  * 


743 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1525. 


744 


cjefyrt,  wie  bu  fjieneben  oemehmen  mirfr,  ferner  ju 
bifputiren,  ermeffen  unb  hanbem,  ba&  bartn  biUichen 
ju  tjalten  fep  ober  nid)t,  eineS  SanbtagS,  ber  tn  ber 
n&d)ften  SBodjen  nach  ^Pfmcjften  gehalten  toerben  foU, 
oereinigt,  bercjeftalt,  toaS  mir  unS  berfelben  mit  u)nen 
oerajeidjen  m6d)ten,  baS  hat  feineSBecje;  mep  roir  un§ 
aber  nid)t  oertracjen  lonnten,  ba&  foUt  ftehen  gu  $ur= 
furften ,  ^fofkn  unb  ©tdnben  be§  !Reid)§ ,  roaS  fte  ge= 
metnlid)en  7)  tn  bem  fur  gut  anfefyen ,  befcpepen ,  be= 
roiUicjen  unb  tfyun  rourben,  ba$  roir  un§  aud)  ba$  cje= 
f dUig  fepn  fajfcn ,  unb  bem  fotcjen  rooUen. 

SDierceil  nun  nid;t  aUein  unS ,  fonbern  aUer  £>ber= 
fett  unb  (Shrbarfeit  ju  (Erhaltuncj  ^riebenS  unb  9ted;= 
ten§  mer!lid)§  unb  oiel  baran  cjelegen ,  aud)  §8erf)utuncj 
ferner  SJcadjtheil  unb  ©d;aben ,  baju  3erftreuuncj  £anb 
2eut  unb  d)rifttid;S  23lut  oergiepen,  roefdjeS  juoor£om= 
men  toir  je  f)6d)free>  ^leip  begierig ,  aud)  uttgern  %ti)t$ 8), 
ba$  mir  nid)t  mit  ©ott  ©runb,  S»9,  9^ed)t  unb  ©e= 
red)ticjfeit  f)aben,  oornehmen  rooUten,  unb  bann  bu, 
at§  ein  geborner  unb  erjocjener  ber  $Pfat|$,  oor  anbern 
in  ber  fjeil.  ©d;rtft  erfufjren  unb  cjeubt,  beruhmt,  unb 
ot)n  3tt)etfct  bem  grieben  unb  ©erecbtigjctt  cjeneigt,  $u= 
bem  in  fofdjen  2Crti!etn  atS  ein  <Scf)ieb$mann  benennt 
bift:  fo  tft  ttnfer  cjndbicjS  23itten  unb  23egef;ten,  bu 
tooUeft  bicf)  ber  <Sad)en  ju  cjut  belaben,  unb  auf  ndd)ft 
funfttcj  $)ftngften  eigner  $)erfon  bei  un§  f)ie  §u  »§et;bel= 
bercj  erfd)einen,  ober,  too  ee>  je  mdjt  feon  fonnte,  unS 
bod)  §um  mentcjften  beinen  £Ratf)  unb  ©utbebunfrn  au£ 
gottlid)er,  red)ter,  toaf;rer,  eoancjetifdjer  <Sd)rift ,  mit 
tfn^eicjung  ber  (Enb  unb  £)rt,  ba  es>  gefd)rieben  ftet)t, 
waS  toir  ati  ein  toettticf)  £>berfeit  berfetben  XII  2£rtifel 
ju  fjalten ,  tfjun  unb  taffen ,  bergteidjen  bie  Untertt)ane 
un&  in  bemfetben  hertoieber  ^u  teiften  fcr;utbicj  fet;n,  ei= 
genttidjen  unb  unterfd)iebtid)en  in  obgemetbter  3eit  un§ 
fd)rifttid)e  ju  fd)icfen.  Sn  bem  tt)uft  bu  ein  cjut  SBerf, 
aud)  un§  angenet^men  cjut  ©efaUen,  mit  ©naben  $u  er= 
fennen.  Datum  ^ettbelberg  55onner6tag§  nacr;  Can- 
tate,  annoMDXXV. 

No.  335.  19.  Maii. 

Ioach.  Camerario. 

Epist.  ad  Cainerar.   p.  26. 

loachimo  C amerar io,  Bambergensi  amico 
summo,  S.  D. 

Plus  raensem  iam  passim  erronum  more  vagor. 
Ex    Islcbia    cum    domura    redissem,     mox    cum 


7)  i.  e.  gemcinscfwftlich, 

8)  i.  e.  eitvas. 


Caspare  Crucigero  Magdepurgam ;  inde  Tor- 
gam,  heri  domum  ventum  est,  ubi  accepimus  ex 
amici  cuiusdam  non  levis  literis,  ad  Francit- 
sium  in  Thuringis  legionem  Monetarii  fusam  ac 
victam  esse,  magnum  numerum  rusticorum  esse 
iugulatum.  Ipse  vivus  captus  est,  cura  tamen 
sub  primam  coitionem  aufugisset,  et  se  in  quodara 
monasterio  monialium  abdidisset.  Miserum  ho- 
minem,  in  illis  ipsis  latibulis  captus  est,  in  quae 
maxime  saeviit.  Et  donatus  Comiti  Ernesto  a 
Mansfeld,  quem  appellabat  ipse  Ridiculum  sua 
lingua.  Ego  etsi  graviter  afficior  caede  miserae 
turbae,  quanquam  cogantur  principes  latrociniura 
opprimere,  tamen,  si  est  ut  spero ,  gaudeo  captum 
esse  ducem  seditionis.  Non  tam ,  quod  spes  est 
fore  res  tranquilliores ,  quam  .quod  extat  non  leve 
documentum  spiritus  quem  iactabant.  BoneDeus, 
quale  regnum,  quam  suaviter  sibi  somniarunt? 
quibus  vaticiniis  ementitis  perpulit  ad  induenda 
arma  stultam  multitudinem?  Quoties  pollicitus, 
se  in  prima  acie  futurum,  coelestibus  oraculis  ius- 
sum,  ut  publicuni  civitalum  statum  mutaret. 
Haec  fefellerunt  omnia.  Itaque  quantam  maxi- 
mam  potest  animus  gratiam  capere,  habeo  Christo, 
precorque,  ut  caetera  etiam  fortunet,  et  vitia  Ec- 
clesiae  raitius  emendet. 

Nunc  evocamur  *)  Erfordiam ,  nudius  quar- 
tus  huc  allatae  sunt  literae  scnatus,  ad  consti- 
tuendum  urbis  statum.  Tu,  mi  loachime,  erige 
animum  fiducia  in  Christum ,  et  adiuva  RerapubL 
precibus  tuis.  Video  animum  tuum  vehementer 
angi  non  modo  publicis  malis,  sed  conscientiae 
morbis.  Maior  opinione  est  Christi  bonitas,  mi 
loachime,  nec  tu  adspernare  vocantem  ad  se 
omnes  qui  sunt  onerati.  Vale,  JMichaelem  saluta, 
et  hospitem  eius.  De  vestris  rebus  nihil  iam  certi 
habemus.     Die  Veneris  post  Cantate. 

Philippus. 


No.  336. 


(hoc  fere  temp.)| 


,  Casp.  Crucigero. 

t  E  Cod.  Mehn.  III.  p.  99. 

D.    Casparo    Crucigero,     Rhetori 

Mageburgen. 

Cum  te,  mi  Caspar,  familiarissime  sum  usus  ex 

eo  omni  tempore,  quo  primum  hic  tecum  in  no- 

*)  Melanthon  et  Lutheru*,      Vid.  ep.  Lutheri  ad  Spalalinuti 
d.  15.  Maii  h.  a. 


745 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1525. 


746 


titiam  veni  *),  non  possum  non  absenti  quoque 
tibi  meam  voluntatem  officiaque  declarare.  Nam 
praeterquam  quod  hic  tantus  mihi  tecum  usus 
Fuit,  quantus  cum  homine  amicissmio  esse  debet, 
etiam  proxime  cum  Magdeburgi  fui  **) ,  ea  hu- 
manitate,  benevolentia  iiberalitateque  me  es  com- 
plexus,  ut  salvo  officio  neutiquam  intcrmittere 
Cpieam,  quin  et  magnas  tibi  gratias  agam ,  et 
meum  animum  amoremqne  vicissim  tibi  testatum 
Taciam.  Etenim  nihil  utique  prius  habui,  quam 
|Qi  ego  primum  literatis  hominibus  probarer,  dein- 
de  iisdem  etiam,  quoad  fieri  possit,  me  in  amici- 
tiam  darem,  quam  sic  colendam  semper  censui, 
ut  nihil  esse  acerbius  putem,  quam  hac  in  re  ne- 
gligentius  versari.  Itaque  te  quoque  eo  nomine 
inprimis  suspexi,  et  tibi  placere  summopere  stu- 
dui.  Quod  posteaquam  videar  mihi  esse  non  nunc 
primum  assoquutum,  vix  credas  quantam  volupta- 
tem  inde  percipiam.  Neque  vero  est  quicquam  quod 
magis  optem ,  quam  si  nostra  ita  ferret  ratio,  li- 
ceret  nobis  una  vitam  exigere,  ubi  communibus 
studiis,  sermone,  deambulationibus,  ludis  invi- 
cem  frueremur,  qua  re  profecto  nihil  iucundius, 
nihil  gratius,  nihil  denique  optabilius  mihi  posset 
accidere.  Idque  etiam  tibi  non  ingratum  futu- 
jrum  arbitror.  Verum  cum  perincommodum  ac- 
ciderit,  ut  tu  a  nobis  seiunctus  £esses]],  faciain 
illud  quod  est  proxirnum ,  ut  intelligas,  me  non 
prorsus  esse  tuo  amore  indignum ,  tibique  et  pro 
tua  in  me  voluntate  et  multis  officiis  memoriam 
benevolentiamque  quam  quanta  postulat  necessi- 
tudo  praestabo.  Eaque  mihi  causa  fuit,  cur  te 
imeis  literis  appellarem,  utsentires,  me  omnia  ea 
i  officia,  quae  quis  ab  amico  necessarioque  exspecta- 
ire  debeat,  in  te  mea  summa  constare.  Id  quod 
:  ego  vicissim  de  te  mihi  persuasum  habeo.  Precor 
autem,  ut  et  tu  aliquando  nobis  de  tua  voluntate 
literis  significes,  de  qua  etsi  nihil  dubito ,  tamcn 
gratum  erit  eiusdem  perpetuum  aliquod  testimo- 
nium  monimentumque  habere.  Sic  enim  futurum 
spero ,  u t  non  tantum  conservetur  nostra  necessi- 
tudo,  sed  subinde  etiam  augeatur.     Est  enim  fir- 


*)  Propter  luem  Cruciger  ex  academia  Lips.  discessit  et  Vite- 
bergam  ad  studia  ulterius  prosequenda  se  contulit ,  unde 
anno  1524  vocatus  est  Magdeburgum  ad  scbolam  ibi  instau- 
randam  regendainque.  Postea  anno  1527  Vitebergam  reyo- 
catus  est. 

**)  De  hoc  itinere  vid.  Mel.  epist.  ad  Camerar.  d.  19.  Maii. 
Videtur  igiturMelanthon  banc  epistolain  statim  post  reditum 
suum  scripsisse. 


missimum  vinculum  ad  copulandas  voluntates 
societas  studioruin,  quam  cum  esse  inter  nos 
certo  sciam,  reliquum  erit,  ut  ea  quoque  quan- 
tum  fieri  poterit,  fruamur.  3AlXa  navxa  jjlIv 
xavxa.  Ego,  mi  Caspar,  cupio  a  te  amari,  id- 
que  vicissim  dabo  operam,  ut  me  amicum  bene- 
volumque  experiaris.     Vale. 


No.  337. 


(inemrte  Iuu.) 


Io.  Agricolae. 


f  Ex  apograpbis  in  Cod.  Bav.  Vol.  II.  p.  382.  et  iterum 
p.  507.;  item  in  Cod.  Mehn.  III.  p.  32.  et  Cod.  Basil. 
39.  p.  35.  —  Agricola  ex  voluntate  Lutberi  d.  30.  Maii 
1525  (cf.  ep.  Lutb.  d.  30.  Maii  ad  Senatum  Francof.)  pro- 
fectiis  est  Francofordiam ,  ut  ibi  fere  mensem  commo- 
raretur,  res  ecclesiasticas  perturbatas  composilurus.  Vid. 
Seckendorf.  in  bist.  Lulh.  I.  p.  243.  —  Farniliam  suam 
Agricola  Vitebergae  reliquerat.  Epistola  scripta  videtur 
mox  post  abiluin  Agricolae,  dum  adhuc  erat  in  itinere 
Francofordiam ;  ineunte  igitur  mense  lunio. 

Iohanni  Agricolae. 

Domi  tuae  *)  heri  fui,  mi  lohannes,  ut  liberos 
tuos  et  uxorem  viserem.  Salva  adhuc  erant  omnia. 
PrecorChristnm,  ut  et  tu  incolumis  redeas  ad  nos 
aliquando,  et  familiam  invenias  incolumem,  Ante 
triduum  hic  de  motu  Francofordiano  certiores 
facti  sumus  ex  literis  IohannisClam  '),  intellexi- 
musque,  auctorem  Zenonem  2)  illum  doctorcu- 
lum  urbe  eiectum  esse.  Ego  spero  fore,  ut  ur- 
bem  propterea  pacatiorem  invenias.  Ille  blas- 
phemus  spiritus  mire  iiam  revelatur  3).  Ex  Loe- 
ser,  nam  is  nobiscum  in  tuis  aedibus*)  fuit,  in- 
tellexi,  comitem  Albertum.  missurum  nobis  con- 
fessionem  Muntzeri,  in  qua  dicit  multa  exstare 
mol  tov  d.  fi.  y.  **).     O  mirum  iudicium  Dei ! 


*)  videl.  Witebergae.  _ 
**)  i.  e.  de  Carolostadio. 

1)  Cod.  Bav.  p.  382.  habet  Dam;  cod.  Mehn.  Clani. 

2)  Zenonem]    Sic  cod.  Bav.  p.  382.,    cod.  Bas.    Senonem. 

Sed  cod.  Bav.  p.  507.  et  cod.  Mehn.  Simonem.  —  Puto 
Zcnonem  legendum  et  intelligendum  esse  Michaelem 
Grossium  ad  D.  Petri  pastorem,  „ea  vehementia  de  haeresi 
(adversus  Io.  Bernhardi,  qui  sacra  emendare  studebat) 
declamanlem,  ut  Dom.  Beminiscere  (12.  Martii)  ingens 
tumultus  in  templo  illo  oriretur,  et  cives  tributim  con- 
gregati  a  Senatu  postea  postularent,  ut  Michael  iste  ob 
seditiosas  conciones  urbe  eiiceretur.  "  Vid.  SeckendorC 
I.  pag.  243.  Qua  de  causa  autem  Mel.  illum  Grossium 
Zcnonem  doctorculum"  appellaverit,    nescimus. 

3)  mire  iam  revelatur]  Cod.  Bav.  p.  507  :   mire  eam  con- 
iurbaverat. 

4)  in  tuis  aedibusl  Cod.  Bav.  p.  382.:  Iiis  diebus. 


747 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1525. 


748 


Profecto  exemplum  propositum  est,  quo  timor 
Dei  incuteretur  nobis,  et  admoneremur  nomine 
Dei  religiose  uti.     Christus  te  custodiat.     Vale. 


No.  338. 


7.  Iun. 


loach.   Camerario. 


Epist.  ad  Gamerar.  p.  27. 

Ioachimo   suo  S.  JD. 

Cum  venisset  huc  D.  Stiberus,  exposuissetque 
quanto  in  periculo  versarere,  censebat,  ex  re  fore 
tua,  si  qua  noocpdoei  domo  evocareris.  Ego 
tametsi  non  video,  quomodo  a  patre  discedere 
possis,  tamen  mitto  literas  et  scholae  et  senato- 
rum  principis  amanter  scriptas,  quae,  quanquam 
sint  ad  noocpaGiv  ex  consilio  Stiberi  comparatae 
xai  lGyr\ua%iGiievai ,  tamen  quaeso  ita  persuadeas 
tibi,  serio  nos  esse  tui  cupidissimos.  Verum  de 
totonegotio,  pro  tua  prudentia  statues.  Si  con- 
sultum  videbitur,  domo  secedere  aliquantisper, 
latere  nusquam  potes  commodius,  meo  quidem 
iudicio,  quamhic.  Et  inter  nos  scio  non  tantum 
hospitalem  necessitudinem  contractam  esse,  sed 
optimis  et  sanctissimis  auspiciis  iunctam  amici- 
tiam,  ut  nemo  possit  esse  iucundior  hospes, 
quam  tu. 

De  Francicis  rebus  nuper  ex  Molhusanis 
castris  quaedam  allata  sunt,  quae  si  vera  sunt, 
bonam  spem  faciunt,  fore,  ut  ibi  latrocinium  op- 
primatur.  Thuringorum  tumultus  oppressus  est. 
De  Moncero  sumpturn  supplicium  in  castris,  qui 
in  corona,  cum  precaretur  sibi  ignosci,  flens  dixit, 
faterise,  quod  maiora  iusto  suscepisset.  Et  sese 
aliquoties  multitudinem  arma  induentem  voluisse 
ab  incepto  revocare,  quod  cum  non  posset  ob- 
tinere,  invitum  se  perrexisse,  et  vulgi  voluntati 
obsecutum  esse.  Haec  videnturne  tibi  nvevjiia- 
xv/.a\  Mihi  quidem  misera  conscientia  et  despe- 
ratio  videtur.  Exspectamus  confessionem  eius,  de 
qua  quanquam  multa  audivi,  lamen  nihil  scri- 
bam,  donec  acceperimus. 

Zi]Iomt]Q  ille  neXaoy 'CQoiV  est  Francofordia 
pulsus  plane  divino  quodam  casu  *).  Nisi  enim 
Deus  servatam  voluisseturbem,  ille  cum  suo  quo- 


*^  Vid.  Lutberi  epist.  ad  Agricol.  mense  Iud.  b.  a. 


dam  satellitio  locupletiores  omnes  trucidasset. 
Bellene  videtur  haec  factio  sese  aperire,  et  osten- 
dere  orbi,  cuiusmodi  spiritu  afflata  sit. 

Ego  a  principe  Palatino  vocatus  fui  in  pa- 
triam,  ut  ibi  de  rusticorum  articulis  pronuntia- 
rem.  Sed  detulerat  conditionem,  ut  scripto  re- 
sponderem ,  si  mihi  venire  integrum  non  esset. 
Itaque  misi  confutationem  articulorum  rusticano- 
rum,  et  consilium  adieci,  quod  fortunet  Christus. 
Circum  urbem  meam  Breltam  arsit  tota  vicinia 
hoc  civili  incendio.  Et  cupiebat  in  oppidum  ir- 
rumpere  propter  praedam.  Nam  ex  Francofofdia, 
quae  in  Sueviam  invehuntur,  ea  propter  motum 
Suevicum ,  relicta  sunt  omnia  in  nostro  oppido. 
Sed  manscrunt  in  fide  cives  mei.  Ego  te,  mi 
loachime-,  rogo,  ut  quanlum  potes  animum  a 
moerore  recipias,  et  patienter  feras  iudicium  Dei. 
Crede  mihi,  non  est  leve  peccatum  stomachari  et 
succensere  voluntati  Dei  in  adversis  rebus.  Scis 
quam  displiceant  illi  in  Exodo,  qui  claraitant: 
Estne  Deus  inter  nos?  Graviter  adversa  ferunt, 
negant  se  Deo  curae  esse.  Quin  potius  oremus, 
ut  accisis  rebus  Deus  opem  ferat.  Orate ,  inquit 
Paulus,  sine  ira,  id  est,  ferentes  adversa  aequx) 
animo.  Et  sine  haesitalione ,  hoc  est,  ne  dubi- 
tate,  quin  respiciat  haec  Deus.  Si  Israelitas, 
optimis  temporibus,  cum  prophetae  plurimi,  cum 
sanctissimi  reges,  imperarent,  graviter  afflixiti 
ut  impios  puniret,  duraret  pios,  et  metum  in- 
cuteret  his  qui  corrigi  poterant:  Cur  nos,  qui  de 
regno  caduco  nullam  habemus  similem  promissio- 
nem,  non  ferremus  aequo  animo  istam  rerum  m.u- 
tationem?  Et  nulla  fuit  civitas,  graeeas  ac  Ro- 
manain  meministi,  nullum  regnum,  ubi  non  saepe 
sint  nohrelai  commulatae.  David ,  cum  a  filio 
regno  eiiceretur,  tametsi  speraret  fore  ut  restitue- 
retur  a  Deo  ac  defenderetur,  tamen  id  Deo  sim- 
pliciter  permittit,  laturus,  ut  videtur,  placidtr 
animo ,  quidquid  in  eum  consuleret  Deus.  Si 
non  placeo,  inquit,  fiat  voluutas  Domini.  Haec 
inhismalis,  quae  certe  graviter  afficiunt  me,  ta- 
men  leniunt  saepe  dolorem,  et  levant  animum. 
Nec  alia  remedia  talium  morborum  aut  effica- 
ciora  ulla  video,  quibus  quanquam  non  dubito 
quin  ipse  utaris ,  tamen  ego  volui  pro  amore  erga 
te  meo,  sicut  illa,  Nepenthes  quoddam  miscet, 
ita  adhibere  ea  pharmaca  ad  consolandum  te,  quo- 
rum  vis  mihi  usu  cognita  et  spectata  est.  Vale 
felicissime.  Michaelem  saluta  et  tuos  omnes, 
Postridie    pentecostes.       Secerius    speraverat    se 


749 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1525. 


750 


iter  facturum  per  Franciam.  Sed  mutavit  con- 
silium,  atque  per  Francofordiam  cum  Islebio 
profectus  est. 

Philippus. 


No.  339. 


(eod.  temp.) 


Casp.  Churero. 


Praemissa  libro:  ..Quisquis  es  Gloriae  Germaniae  et  maio- 
rum  sludiosus,  hoc  utare  ceu  Magistro  Jibello.  Cum 
praef.  Melanchthonis  ad  Casp.  Churerum."  Tubingae 
Anno  M.D.XXV.  In  fine:  „Excusum  Tubingae  apud 
Hulderichum  Morhardum  mense  Augusto  M.D.XXV."  8 
—  Legitur  Melanthonis  epislola  post  praefationem  Chureri 
editoris,  sed  non  in  omnibus  edd.  posterioribus  recusa 
cst.  Auctor  libii  a  Churero  edili  illo  tempore  ignoraba- 
tur.  Postea  Schradinus  cognovit,  esse  Larnbertum 
Schafnaburgensern ,  et  librum  denuo  edidit:  „  Germano- 
rum  res  praeclare  gestae,  itemque  rerum  aliarum  fere 
memoratu  dignissimarum  perbrevis  —  annotatio  ab  ex- 
ordio  mundi  primum  nascentis  repetita,  Lamberlo 
Schafnaburgcnsi  auctore,  cuius  nomen  hactenus  deli- 
tuit."  (edid.  Ludovicus  Schradinus).  Tubingae  ex  aedibus 
Morhardi  anno  1533.    8. 

Philippus  Me.lanchthon  suo  Chaspari 
Chu  rrero,    bonas  literas  Tubingae  in  Suevis 

docenti. 

S.  Fecit  mearum  rerum  varia  iactatio,  mi 
Ckaspar,  cur  hactenus  ad  te  nihil  scripserim, 
:ametsi  semper  animo  tui  memoriam  circumfer- 
rem ,  et  tanquam  oculis  nostris  adsiduo  obversa- 
reris.  Neque  enim  fieri  potuit,  ut  studium  erga 
:e  meum  temere  benevolentiaque  languesceret, 
;juem  tantopere  dilexissem.  Quam  vellem,  offi- 
ais  amplioribus  voluntatem  animi  in  te  mei  de- 
:larare  potuissem.  Scis  enim ,  hunc  mihi  morem 
;sse,  ut  et  liberaliter  et  constanter  amem.  Tu 
ricissim,  si  non  sinis  nos  ex  animo  tuo  effluere, 
perquam  amanter  facis.  Nescio  enim,  qui  fiat, 
at  usque  adeo  veteribus  amicis  sordeam;  de  tua 
voluntate  nihil  dubito;  praesertim  si  in  iis  stu- 
(His  ac  literis  es,  quae  nos  ad  benevolentiam,  pie- 
tatem,  fidem  adhortantur.  Reliquis  libenter 
ignosco,  qui  in  eiusmodi  studiis  versantur,  ut 
mirum  sit,  non  omnino,  quemadmodum  ille  ait, 
vulturios  fieri.  Discedenti  hinc  Secerio  *)  man- 
daram,  ut  curaret  historiam,  cuius  est  in  Au- 
gustinensium     Monachorum     bibliotheca     exem- 


*)  Profectus  hic  esl  cum  Agricola  exeunte  mense  Maio. 


plum  *),  describi.  Nondum  enim  vidi  a  Ger- 
maniae  scriptoribus  eo  argumento  quidquam  dili- 
gentius  esse  compositum,  tamelsi  quaedam  ad- 
miscuerit  de  privatis  rebus,  indigna  posterorum 
memoria.  Eam  rem  totam  tuae  committo  fidei 
et  prudentiae;  si  iudicaris  dignara  esse  historiam 
editione,  quaeso  incumbas ,  ut  illius  prelis  emen- 
datissima  mandetur,  sin  aliter  videbitur,  facile  fa- 
ciam,  scriptum  non  elegantissimum  interire.  Vale, 
ex  Vuittemberga. 


No.  340.  (mense  lun.) 

JVenceslao  Linchio. 

Edila   in  Schellhornii  amoenit.  lit.    T.  IV.    p.  425.      Apogr. 
in  Cod.  Monac.  65.  p.  133  b. 

Wenceslao    Linckio 

S.  ')  Doctor  Martinus  duxit  uxorem  2),  quod 
faustum  felixque  sit.  Hospites  ad  convivium 
nuptiale  vocatur  auf  Zinstag  post  Johannis  Bapti- 
stae  3).  Nolebat  te  vocare,  ne  sumtus  sua  causa 
faceres.  Ego  vero  te  per  nostram  amicitiam  rogo, 
ut  venias.  Ut  praebeatur  Doctori  Hieronymo 
amplior  materia  disputandi.     Vale  4). 

Philippus. 


No.  341. 


26.  I 


un. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  31. 

Ioach  im o  C amerario  amico  summo,  S.  I). 

INon  potest  dici,  quam  atrocia,  quam  tragica  nun- 
cienlur  de  Francicis  rebus.  Et  cum  alia  multa 
me  sollicitum  habent,  tum  saepe  tui  venit  in 
mentem.  Haec  una  est  consolatio,  quod  promisit 
Deus  futurum,  ut  non  extendat  virgam  peccato- 
rum  super  sortem  iustorum.  Seditiosi ,  divino 
haud  dubie  consilio,  poenas  contempti  magistra- 


*)  Historiam  Lamberti  Schafnaburgensis. 

1)  Schellh. :   S.  D. 

2)  d.  11.  Iun. 

3)  d.  27.  lun.  —     Cod.  Monac.  habet:     vocanlur   ad   diem 
tf  Joh.  Bapt. 

4)  „fa/e"  desideratur  in  textu  Scbellh. 


751 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1525. 


752 


tus  dedere,  ct  eo  facto  satis  declaravit  deus,  quam 
sint  humana  sibi  curae.  Spero  itaque  et  illos  sal- 
vos  fore,  qui  ab  illa  impia  factione  alieni  fuerunt. 
Carolostadius  scripsit  huc  supplices  literas,  da- 
bitur  a  nobis  opera,  ut  amanter  adiuvetur.  Eius 
uxor  hodie  in  urbem  ad  nos  opinor  veniet,  nam 
heri  vocavimus,  summa  fide  diligentiaque  curabi- 
mus,  ne  qua  re  egeat.  Literas  tuas,  si  unquam 
alias,  nunc  ardentissime  cupio.  Vale,  Christus 
teque  patremque  et  familiam  tueatur.  V.  Gal.  Iul. 

Philippus. 


No.  342.  (fere  m.  Iun.) 

loach.   Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  32, 

I oachimo  suoy   S.  I). 

Semper  cogitavi  hoc  miserrimo  tempore  te  a  patre 

discedere    neque  debere   neque   posse.      De  illis 

autem    brevissimis     literis    tuis    facile    intellexi, 

quantis  curis  et  anxietatibus  conflictaretur  animus 

tuus.      Nam  qui  mortem   minimum  malum    esse 

statuit  cpofieovjxaxov  dndvxojv  xujv  cpofieoujv ,  se- 

cundum  veteres,    eum  necesse  est  mirabiliter  af- 

flictari.     Neque  non  venit  in  mentem  mihi,    quid 

te  maxime  perturbet.       Vides  enim  quid  praete- 

xatur  foedissimis  et  nefariis  ausis,   et  ne  infamia 

aliqua  redundet  in  eam  doctrinam,  cui  assensi  su- 

inus,  reformidas,  et,  quemadmodum  plane  signi- 

ficas ,   consideratio  irae  divinae  te  prosternit.    Sed 

contra  haec  proximis  literis  nostris  efficacissima  re- 

media  tibi  demonstravimus,    quibus  uti  et  hanc 

medicinam  accipere  studebis.      Crede  mihi  valde 

tibi  haec  sunt  profutura.     Hoc  etiam  cogita,    cum 

omnia  ita  confusa  et  intricata  sint,    nulla  ratione 

nulloque  consilio  humano  ut  explicari  possint,  re- 

linquendum  totum  negotium  Deo  et  quiescendum. 

Ipse  enim  conficiet.   Quapropter  a  curis  his,  quan- 

tum  poteris,   id  quod  et  ipse  intelligis,    inanibus 

abduces  animum  tuum.     Quae  egisti  et  Deo  pla- 

cent,  et  ab  hominibus  laudantur,  pietatis  nomine 

erga  patrem  et  non  etiam  nullius  in  patriam.  Quae 

tamen  ignoscere  tibi  potuit,   si  hoc  tempore  a  te 

relinqueretur ,  pater  deserendus  nullo  modo  fuit. 

Quare  quaecunque  sequentur,  ea  et  praesenti  ani- 

mo  excipies  et  fortiter  perferes,   et  munies  te  ad- 

versus   omnes  eventns  sacrarum  literarum  armis. 


Nam  alia  omnia  infirma  sunt,  a  quibus  sapientissi-! 
mos  viros  in  magnismalis  non  fuisse  adiutos  scimus. 
In  omnibus  adversis  habes  perfugium  certissimum 
et  tutissimum  portum  ,  misericordiam  Dei.  Erige 
te  igitur  xal  &dooei.  Id  enim  optimum.  Nam| 
iacentibus  6  didfiolog  vehementissime  insultat.1 
Adversus  quem  nos  tv  xw  Xoioxqt  audere  et  con-i 
fidenter  dv&ioxaod-ai  decet,  nequaquam  Xeino-\ 
xaxxovvxag ,  sed  tuentes  locum  nostrum  tanquam 
in  acie  bonos  milites.     Vale. 


No.  343. 


15.  Iul. 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  30. 

Ioachimo  Camerario^  amico  summo  suo, 

S.D. 

JNihil  habeo  quod  miserrimis  temporibus  scribam, 
mi  Ioachime,  nisi  me  optare,  ut  sis  salvus.  Valde 
angor,  quod  abs  te  tam  diu  nihil  mittitur  litera- 
rum.  Itaque  te  per  amicitiam  nostram  rogo,  ut 
de  tuis  rebus  diligenter  scribas,  et  ex  Coburga 
potes.  Hic  de  exercitu  confoedustorum  mira,  de- 
que  alienatione  urbium  a  principibus  ferebanturs 
Quibus  de  rebus  tuas  exspecto  literas,  quanquaro 
haec  sunt  tgco  rjjuajv,  id  nobg  fftiag,  quo  in  statD 
tuae  res  sint.  Multi  apud  vos  honesti  homines 
profugerunt,  quorum  exilio,  crede  mihi,  vehe 
menter  perturbor.  De  Da.  Slibero  video  te  soli 
citum  esse.  Is  est  apud  nos  domi  nostrae,  et 
quanquam  mihi  propter  singularem  modestiam 
placeat  iuvenis,  tamen  propter  tuam  commenda 
tionem  est  iucundissimus.  Michael  valde  desi- 
derat  literas  tuas.  In  nostris  regionibus  divinq 
beneficio  Alcedonia  sunt.  Mediocri  severitatc 
noster  princeps  usus  est  seditiosis  multandis,  ea 
res  incussit  vulgo  terrorem ,  ut  nihil  usquam  mo- 
veatur.  Et  plerisque  locis  sunt  arma  vulgo  erepta* 
Ditio  Electoris,  ut  vocant,  non  modo  quieta  el 
pacata  fuit  hactenus,  sed  ita  etiam  tranquilla,  ul 
nulla  motus  ullius  suspicio,  nullus  hic  metus  fue 
rit.  Et  in  aliis  fere  omnibus  urbibus  in  seditiosos 
est  anirnadversum.  Hic  nulla  carnificina,  nidlu 
supplicium  auditum.  In  dEvxeoovo[dUp  illa  co- 
haerebant  de  quibus  scripsisti,  sed  sunt  concisa. 
Et  nostri  indiligentiam  nosti  in  scribendo.  dvxi- 
diaxQiftr}  promittitur  adhuc.     Vale.   Idib.  Iulii. 

Philippus. 


53 


EPISTOLARUM     LIB.  III.    1525. 


754 


\"o.  344. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  33.  et  versio   latina  partis  graece  scriptae  p.  772. 
Consiliis  P.  I.  p,  37. 


24.  Iul. 


Latine  eam   Pezelius  qu-eque  dedit  in  Melantb. 


I oachimo  C amerar io   Bambergensi  amico  summo, 


'jv  nqdxxsiv.   bxi  /usv  s/usXXs  nqbg  v/uug  r)  (pr)/ur] 

i>x  duoia  nsql  xov  ya/uov  xov  Aovd~r)qov  dyysiXai, 

)o§s  /llol  nsql  xovxov  xr)v  xs  dXrj&siav ,   xal  wg 

voj^urjg  e^w,  601  smGxsXXsLV.  /ur/vbg  lovviov  i)/lls- 

a  ly  dnqoGdoxr)xwg  syrjtus  xr)v  Boqsiav  6  slov- 

r]qog,    /urjdsvl   xwv   (piXwv   xb  nqay/ua  nqoxov 

va&s/usvog ,    dXti  eGneqag  nqbg  dsinvov  xaXeoag 

6v  nw/usqavisa,  xal  Aovxav  xbv  ^wyqdtpov,  xal 

bv  vo/utxbv  'AnsXXov  /uovovg ,    snoiijos  xd  si&i- 

\  /nsva  nqoxsXsia.  Sav^LaGsis  d*av  xig  xvybv,  xov- 

cp  xcp  dvGxv%sZ  %qovcp,  xaXwv  xdya&wv  avcJqojv 

dvxoxs  xaXainwqov/usvwv ,    xovr.ov  ov%  olov  sl- 

ai  Gv/undoxtiv,  aXfi  elxdQeodaL  o%sdbv  xw  navxd- 

.aoiv  d/usXwg  e%ovxL  xwv  smnoXa^ovxcov  xaxwv^ 

wkaxxovf-isvrjg  ys  xr\g  do§i]g  avxov ,    oxs  /udXioxa 

liQsiav  s%si  r)  Tsqfuavia  cpqovi]/uax6g  xs  y.al  d§iw- 

'.axog  avxov.    sycb  yovv  xavxa  ovxco  ncog  ysvs- 

&ai  ol/uai.  0  /uev  dvr)q  eoxlv  ovda/Licogxcov /.uoav- 

Iqwnwv  ovd*  dvo/LuXr)xwv.    xb  cJs  xr)g  Gvvr)Sovg 

\aixr\g  ovx  dyvosTg.   s'§  wv  xd  Xoind  iv9v/usioSai 

's  xov  yqdyjao&ai  e/ue,  doxei  elvai  fieXxiov,  wgxs 

b  ysvvcuov  xdvdqbg  y.al  /usyaXoipv%ov  xaxa/ua- 

a.y&r]vai  nwg  ovdev  S-av/uaoxov ,    dXXwgxs  y.al 

ov  ysyevr]/uevov  ovdauwg  snoveidioxov  i)  ipexxov 

mdqxovxog.   el  ydq  xi  exeqov  SqvXXeixaL  dnqene- 

neqov ,   bxi  ipevdog  xovxo  xal  diafioXr)  Igxl,   cpa- 

'eqov.  r]yov/uai  de  ya/ueiv  avxbv  xal  vnb  xr)g  cpv- 

jeojg  dvayxaod-rjvai.    ovxog  de  fiiog  xanewbg  /uev, 

foiog  <T  eGxi,  xal  sixig  sxeqog,  xal  xi/uiog  6  yd- 

log  ev  xdig  dyiaig  xwv  yqacpwv  elvai  Xeyexai.   xo 

)e  dxaiqov  xal  anqofiovXevxov ,    wg   soixs,    xrjg 

xqdgswg,    ev  w  /udXioxa  xb   /us/uipi/uotqov  cfrjxa 

cai  cpikaixiov  xwv  1^0 qwv  evxqv(pr)osxai:   onwg 

ir)  xai  r)/uag  cJiaxaqdgi].  xovxcp  ydq  liowg  xal  xqv- 

piov  xal  &sioxsqov  xi  vnsoxi:    neql  ov  noXonqay- 

uovelv  oi)  J«t,    ovde  (pqovxXQtiv  r)/uag  xrjg  cpXva- 

ocag  xwv  sntrwSaCjjvxwv  xal  Xotdoqovvxwv  xlvwv, 

jvxs  evosfisLav  nqbg  xbv  S-sbv ,    ovxs  nqbg  xovg 

uvdqwnovg  dqsxr)v  doxovvxwv.  snsl  ds  avr.bv  xbv 

Aov&iqqov   iniXvnov  nwg   bvxa    bqw   xal  xaqa- 

%&evxa  dtd  xr)v  xov  fiiov  /LisxafioXijv,  ndor/  Gnovdfj 

y.ai  svvoia  sni%siqw  naqa/uv&sTo&ai.    ovds  xoX- 

pt(6r\v  dv  sywys  cog  nxaio/uaxog  xovxov  xaxaxpr/cpi- 

Melanth.  Oper.  Vol.  I. 


i^uod  non  esset  fama  de  Lutheri  nuptiis  similia 
nuntiatura,  visum  mihi  est  literis  et  veritatem 
et  meam  sententiam  tibi  demonstrare.  Mensis  Iu- 
nii  die  XIII.  inopinato  duxit  Lutherus  Boream, 
cum  nullo  amicorum  ea  re  prius  communicata, 
sed  vespere  ad  coenam  invitato  Pomerano  et  pi- 
ctore  Luca,  et  Iurisconsulto  Apello  solis,  peregit 
consueta  sponsalia.  Ac  possit  fortasse  aliquis  mi- 
rari  illum  hoc  infelici  tcmpore,  bonis  et  honestis 
viris  ubique  graviter  laborantibus,  non  modo  non 
affici  simul  dolore,  sed  videri  propemodum  nihil 
penitus  curare  ea  mala,  quae  ante  oculos  versan- 
tur:  cum  interea  etiam  existimatio  ipsius  demi- 
nuatur,  dum  maxime  opus  est  Germaniae  excel- 
sitate  animi  et  dignitate  ipsius.  Atque  ego  rem 
hanc  sic  gestam  esse  arbitror.  Est  vir  iste  nequa- 
quam  ex  iis,  qui  homines  oderunt  et  congressus 
fugiunt.  Cotidianae  autem  vitae  illius  usum  non 
ignoras.  Unde  cogitare  te  caetera,  quam  me  scri- 
bere,  melius,  ut  opinor,  fuerit.  Itaque  molli- 
tum  fuisse  quodammodo  generosum  et  magnum 
animum  ipsius,  non  est  mirandum.  Praesertim 
cum  factum  nequaquam  culpandum  aut  reprehen- 
dendum  sit.  Nam  si  quid  vulgo  fertur  aliud  in- 
decentius,  id  mendacium,  et  hanc  calumniam 
esse,  perspicuum  est:  ego  etiam  naturam  ipsum 
arbitror  coegisse,  ut  fieret  maritus.  Estque  vita 
ista  humilis  illa  quidem,  sed  sancta,  ac  si  qua 
alia.  Et  nuptiae  honoratae  in  sacris  scripturis 
perhibentur.  Quod  autem  in  re  intempestivum 
et  inconsultum  inest  (in  quo  maxime  delicias  ob- 
trectandi  et  accusandi  studium  adversariorum  fa- 
ciet)  videndum  ne  nos  conturbet.  Isto  enim  sub 
negotio  fortasse  aliquid  occuiti,  et  quiddam  divi- 
nius  subest,  de  quo  nos  curiose  quaerere  non  de- 
cet,  neque  curare  nugas  deridentium  et  convicia 
facientium  quorundam,  a  quibus  neque  pietas  ad 
Deum ,  neque  ad  homines  Yirtus  exercetur.  Quo- 
niam  vero  ipsum  LiUherurn  quodammodo  tristio- 
rem  esse  cerno ,  et  perturbatum  ob  vitae  mutatio- 
nem,  omni  studio  et  benevolentia  consolari  eum 
conor.  Neque  ausim  sane  ego  tanquam  erratum 
seu  lapsum  istud  factum  condemnare :  tametsi 
48 


755 


EPISTOLARUM     LIB.   III.     1525. 


756 


oao&ai)  xaxadeiiavxos  cir)  xov  &eov  rjfiTv  noXXd 
xcov  naXaicov  dyicov  nxaiofiaxa,  bxi  &eXeL  rjuas 
fiaoavvQovxag  xbv  avxov  Xoyov ,  ovx  d^icofia  av- 
&Qconov  ?j  nQoOconov  OVfifiovXov  noieTv ,  dlXd 
fibvov  xbv  Xbyov  avxov.  ndXiv  $e,  aos/SeOxaxog 
soxiv,  boxis  dia  to  dLcJaoxdXov  nTaTofia  xaxayi- 
vcboxei  xrjs  dida%r)s.  d.Xfi  eycb,  xad-dneQ  elnov, 
ovde  nenoa%&ai  vofxi'C,co  evxav&a  dvanoXbyrjTov 
xi,  rj  y.al  bXcos  eyxaXeTo&aL  d^iov.  exi  de  TexfxrjQta 
noXXd  xal  Gacpr)  e%w  xr)s  cpiXod-eov  evoefteias  av- 
xov,  cosxe  xois  enrjQedt,ovTas  xal  fiXaocprjfiovv- 
xas  xbv  Aov&tjqov,  ovdev  noieTv  dXXo ,  rjneQ  xchv 
OvxocpavTcov  xal  ftcofioXbxcov  eoyov,  dnavxaxo&ev 
d&QoiQbvTcov ,  dneQ  xrjv  xrjs  avaidovs  yXcoxxrjs 
y.ay.i]yoQiav  dvvaix  dv  ecpocJidoai.  eoxaL  cJe,  xaTa 
ye  Tr)v  efirjv  yvcbfirjv ,  ovff  dvcocpeXrjs  ttjs  oiovel 
Tanewcooecos  tivos  rj  ovvrvxia,  tov  vxpovod-ai  y.al 
enacQeod-ai  del  eniocpa.Xovs  ovtos,  ov  fibvov  toTs 
ev  leQoovvfj,  dXXd  y.al  ndoiv  dv&QConois.  xb  yciQ 
ev  nQaxxeiv,  dcpoQfir)  xov  xaxcos  cpQoveTv  yivexai, 
ov  fibvov ,  cls  b  qijtcoq  cprjol,  xoTs  avorjxois,  dXXd 
y.al  xoTs  OocpoTs  evioxe.  enl  ndoi  cJe\  dXXos  (3ios 
dXXrjv ,  xaxd  xrjv  naQOLfiiav ,  diaixav  xaxaoxrj- 
oei.  xavxa  nQos  Oe  efiay.QoXoyrjodfirjv ,  cogxe  ftr) 
vnb  xov  naQacJo^ov  ovfifidvxos  dyav  oe  xaQax- 
xeo&ai  xe  xal  dSvfirjOai.  olda  yaQ  otl  fieXei  ooi 
xr)s  xov  AovS-rjQov  evxleias,  xal  xov  dficofibv  xe 
xal  dveyxXrjxov  cJiaxeXeTv  bvxa  avxbv.  Vestro- 
rum  mihi  pergrata  consuetudo  est  in  his  turbis, 
quos  miror  discedere  istinc  vos  esse  passos.  Pa- 
trem  officiosissime  tractato,  et  puta  te  hanc  illi 
pro  paterno  amore  gratiam  debere,  xal  dvxine- 
XaQyeTv.  De  Francicis  rebus  abs  te  literas  exspe- 
cto.  Vale  feliciter.  Tabellarius,  qui  has  red- 
det,  recta  ad  nos  rediturus  est.  Iterum  vale,  die 
XXI  Mensis  Iulii  Anno  M.D.XXV. 

<PiXinnos. 


Deus  multa  veterum  sanctorum  nobis  errata  seu 
lapsus  exhibuerit,  quia  vult  nos  exquirentes  Ver- 
bum  ipsius,  non  adhibere  in  consilium  dignitatem 
personamve  hominis,  sed  verbum  ipsius  tantura. 
Rursum  vero  maxime  is  impius  est,  qui  propter 
doctoris  erratum  seu  lapsum  condemnat  ipsara) 
doctrinam.  Verum  ego  (quemadrnodum  dixi)j 
non  existimo  quicquam  hac  in  parte  commissumj 
agendo,  quod  defendi  nequeat ,  aut  omnino  accu- 
sari  debeat.  Praeterea  multa  habeo,  quae  argu-i 
mento  praeclare  sunt;  Dei  amante  esse  hunc  pie- 
tate  praeditum:  ut  contumeliosi ,  et  maledici  in 
Lutherum ,  nihil  aliud ,  quam  opus  efficiant  Sy- 
cophantarum  et  scurrarum ,  undique  coacervan- 
tium  ea ,  de  quibus  impudens  lingua  accusationis 
veluti  viatico  instrui  possit.  Erit  etiam,  meo  qui- 
dem  iudicio ,  ne  inutilis  quidem  casus  iste  ad  de-, 
missionem  quandam  pertinens,  cum  alte  sustolli 
et  efferri  semper  sit  periculosum,  non  solum  sa- 
cerdotio  fungentibus,  sed  cunctis  mortalibus.  Nam; 
actionum  felicitas  occasionem  dat  pravitatis  elati 
animi,  nonmodo,  quemadmodum  orator  inquit, 
dementibus,  sed  interdum  etiam  sapientibus.  Adj  ; 
omnia,  alia  vita  aliam  quoque  victus  cotidiani  ratio- 
nem  constituet,  secundum  proverbium.  Ista  ad  tej  : 
exposui  verbosius,  ne  eventus  inopinatus  nimis  te: 
perturbaret  et  tristitia  afficeret.  Scio  enim  tibiv 
boni  nominis  Lutheri  celebritatem  curae  esse,  et 
ille  ut  perpetuo  reprehensione  et  probro  careat. -^- 


No.  345.  (m.  Aug.) 

Io.  Brismanno. 

Ex  actis  Borussicis,  Vol.  I.  p.  810.  descripta  a  Danzio. 

Io.  Brismanno  (docenti  Evangel.  in  Borussia, 

Regiomonti). 

Salutem !     Martinus  Cellarius  Stargardianus  *) 
apud  nos  est,  inde  usque  a  vobis  profectus  in  hanc 


Is,   qui  puecos  in  literis  edocuerat  Vitebergae,    se  adiunxit 
ociunt    Fanaticis    Cygneensibus.      Cellarium    illo    tempore 


nostram  Saxoniam.  Rixatur  nobiscum  de  suo 
illo  regno,  deque  novis  Hierosolymis,  quas  sua- 
viter  ibi  somniat.  Verum  spero  homuncionem 
aliquando  rediturum  ad  sanitatem.  Nunc  quidem 
est  strenue  pertinax.  Negotium  mulierculae,  cu- 
ius  apud  vos  vir  discessit,  ex  vita  explorabit  dili- 
gentius  hic  Tabellarius.  Ea  in  re  quod  fecisti  an^ 
tea,  si  tua  opera  opus  erit,    quaeso  ut  hanc  adiu- 

Vitebergam  venisse ,  intetligilur  etiam  ex  epistola  Lutberi  aii 
Brismamium  d.  d.  16.  Aug.  1525.  Quare  puto  hanc  epist. 
fere  Aug.  scriptam  esse. 


57 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1525. 


758 


2S.     Vale.     Saluta  amicos  Speratum  et  Polian- 
rum. 

Phillppus. 


*o.  346. 


6.  Sptb. 


loanni  Electori. 


Epistola  ad  Ioannem  Electorem,  cui  Lutherus,  Pomeranus 
etMelanthon  subscripserunt,  edita  est  in  Lithii  (Srlauteruns 
gen  jur  SteformationSbijtorie ,  p.  109.  —  Mihi ,  quanquam 
inquirenti,  non  contigit  Lithii  librum  videre,  neque  in 
opp.  Lutheri  neque  apud  de  Wettium  in  epistolis  Lutheri 
legilur. 


<So.  347. 


(fere  mense  Sptb.) 


Io.  Agricolae. 


f  Ex  apogr.  Cod.  Goth.  19.  p.  I2b,  Cod.  Goth.  401.  p.  55. 
Cod.  Mehn.  I.  p.  60 b.  et  Cod.  Mehn.  III.  p.  38. 

\h.  Agricolae  Islebio,  professori  litera- 
rum  zu  Eisleben. 

S.  Accepi  tuas  literas,  quas  primum  per  auri- 
Ijam  misisti;  eas  quas  Poliander  attulit  nondum 
sridi.  Nam  cum  ille  domum  ad  me  nuntium  cum 
literis  misisset,  ego  iam  descenderam  in  caupo- 
tiam  ad  salutandum  illum  *).  Forti  animo  te  esse 
velim  mutato  vitae  genere,  ut  mihi  quidem  vide- 
tur,  in  melius.  Nam  et  in  patria  es,  quam  Ulys- 
ses  immortalitati  praetulit,  et  accersitus  ad  docen- 
dam  pueritiam*),  quo  in  loco  minus  aliquanto 
periculi  est,  quam  in  concionibus  popularibus, 
quibus  scis  quomodo  vulgus  abutatur.  Me  non 
aliud  deterret2),  quo  minus  publice  dsoloytp,  nisi 
ivulgi  furor  et  impietas.  Plus  est  proficere  in  pue- 
ris  docendis*).  Tantum  vide,  ut  firmo  animo  et 
ingenti  robore4)  adsuescas  oblivisci  Wittember- 
Igae,  unde  credo  tibi  molestum  fuisse  avelli  a  con- 
iunctissimis  hominibus  s).     Sed  es  abreptus  in  pa- 


1)  Accepi  tuas  etc.  non  legunlur  in  codd.  Gotb.,  ubi  epistola 
inciuit:  Forti  animo  etc. 

*)  Islebiam  abierat  anno  1525,  ut  ibi  non  solum  concionare- 
tur,  sed  etiam  scholam  regeret.  De  ea  re  Spalatin.  in  annal. 
habet :  „Eadetn  aestale  (1525)  comes  Adalbertus  Mansf.  Eis- 
lebii  ludum  cbristianum  excitavit,  accitis  in  hoc  Ioh.  Agri- 
eola  et  Herrn.  Tulichiu."  Vid.  etiam  epist.  Lutheri  ad  Spa- 
lat.  d.  16.  April  1525.  (apud  de  Wett.  II.  p.  646.) 

2)  Cod.  Mehn.  1.  detinet. 

8)  Plus  est  etc.  praetermissa  sunt  in  cod.  Mehn,  III. 

4)  robore  praetermissum  est  in  codd.  Goth.  et  Cod.  Mehn.  I. 

5)  Hic  fmitur  apographon  in  cod.  Mehn.  I. 


triam;  quod  ego  nomen  saepius  repeto ,  quia  sen- 
tio,  quam  miserrimum  sit,  praesertim  senescenti 
iam,  exilium  6).  Mea  grammatica  propemodum7) 
absolvetur,  ut  habeat  ludus  puerilis  prima  noo- 
yvfivaOfxara.  Editur  et  scriptum  xara  OidoECog 
meum ,  ut  auctum  *).  Id  spero  tibi  placiturum. 
Ioachimus  hic  est,  qui  nobis  periucundus  fuit 
his  diebus.  Francisco  nolebam  scriberc,  quia 
nonaudiebam,  apud  vos  eum  esse.  Ubi  venerit, 
saluta,  et  iube,  ut  saepe  huc  scribat.  Ego  brevi 
spero  futurum  apud  vos.     Vale. 


No.  348.  26.  Septb. 

Hier.  Baumgartnero. 

Epist.  lib.  VI.  p.  51.  —     Nunc  ex  autographo  Mel  in  Cod. 
Monac.  I.  p.  27. 

D.  Hieronymo  Bomgartnero,  Senatori 

JSoriberg. 

O.  Per  mihi  iucundum  fuit ,  quod  scripsisti,  ma- 
gna  quadam  alacritate  civium  tuorum  animos  in- 
cumbere  in  scholae  constitutionem.  Neque  enim 
illi  aut  ornamentum  urbi  honestius,  aut  firmius 
vallum  comparare  possunt,  quam  sit  ludus  pue- 
ritiae  recte  institutus.  Neque  vero  tu  parvam 
gratiam  mereris,  cum,  utexistimo,  tuis  homini- 
bus  ad  conservandas  et  excitandas  literas  calcar 
addis.  Ego  haud  gravatim  operam  in  hac  re  meam 
vobis  polliceor,  tametsi  vires  meas  non  ignoro, 
sentioque,  quam  non  aut  iudiciis  de  me  vestris 
aut  voluntati  respondeam.  Nam  nec  usus  rerum, 
nec  aetas,  nec  doctrina  est  tanta  mihi,  ut  meo 
consilio  magnopere  vobis  opus  esse  ducam;  sed, 
quia  accersor,  videar  valde  ineptus,  si  venire  re- 
cusem.  Quare  decrevi  cum  Ioachimo  ad  vos 
brevi  adeo  proficisci.  Nam  Ioachimus  in  Prusia 
abest,  rediturus  huc,  utspero,  circiter  Galendas 
Octobris  **) :  interea  commeatum  ab  Illustrissimo 
Principe  nostro  petam,  quem  in  re  tali  facile, 
opinor,  impetrabo.  Christus  et  vestrum  consi- 
lium  et  nostram  profectionem  fortunet.  Capitur 
et   nostrae   scholae  exaedificandae  consilium,    et 

6)  Hic  finiuntur  apograpba  Goth.  et  quae  cequuntur  non  nisi 
in  Cod.  Mehn.  111.  leguntur. 

7)  Cod.  mendose  promedurn. 

*)  Haud  dubie  intelligit  librum  „tt){ber  WKxtitd  bec  SSauets 
fcfjaft'%  qui  prodiit  primum  a  1525  et  postea  saepius. 

**)  Mense  Augusto  1525  cum  Iacobo  Fuxio  iter  fecerat  in 
Prussiam,  unde  rediit  ineunte  Octb. 

48  * 


759 


EPISTOLAKUM    LIB.  III.     1525. 


760 


principia  satis  bene  habent;  sed  est  eventus,  ut 
scis,  in  potestate  superum.  Vale  feliciter.  VI.  Cal. 
Octob.  *).  Seylero  hospiti  vestro  salutem  meis 
verbis  dicito. 

,  Philippus. 


No.  349. 


27.  SPt. 


Senatui  -Norinbergens. 


f  Ex  autographo  Philippi  quod  habelur  in  Bibliotheca  des 
Herrn  Prasidenten  uncJ  Celieirnen  Oberrevisionsraths 
v.  Meusebach  zu  Berlin.  "  Descripta  a  D.  Foerstemanno. 

£)em  (£'(;rbaren  unb  nmfen  Surgcrmctfrern 

unb  SRat()r;erren  bcr  ©tabt  Sfturnbera,, 

metnen  gunjtigen  ^errn. 

SHetne  roittigen  ©tenffe  juuor.  (§f;rbare  unb  roetfe 
£erren.  @.  (Sfjrb,  2Bei3f;eit  @a)rift  b>ab  td)  empfancjen, 
barin  (Ero.  (5.  25ei§f)eit  begefjrt,  mid)  $u  3furia)tttna, 
einer  (5a)u(e  gu  cjebraudjen.  2Bierool;l  ia)  aber  m\$, 
ba£  fotd>e  <3ad)e  a,e(ef;rter  unb  baZ  erfaf)rncr  £eute 
9fatf)§  bebarf,  benn  ta)  bin,  (benn  etne  redjte  <gd)\\k 
anrid)ten,  babura)  aute  @itten  unb  Sucjenb  gepflanjt 
roerben ,  ift  nia)t  etn  cjerincj  £)trtcj)  ;  boa)  bieroeU  mid) 
<£.  (£.  2S.  barum  forbert,  btn  id)  fd)ulbicj  tn  fo(a)er 
(Sad)e  (£.  @.  2B.  ju  bienen.  3)arum,  fo  roie  mein  ctn&= 
biajter  ,£)err,  ber  6(;urfur jt  gu  ©ad)fen ,  eine  3eit(ancj, 
al§  ta)  l)offe,  cjndbtgttd)  erlauben  rourbe,  voilX  ia)  in 
furjem  naa)  bem  fiei^tger  tfftattt,  auffenn  unb  f;inauS= 
retfen.  £)enn  roomit  ia)  (S.  (E.  9S.  bienen  m6d)te,  rodre 
ta)  ganj  roiUtg  unb  geftiffen  baffetbige  gu  tf;un.  Datum 
SBtttenberg  $ftttrood)§  naa)  9ttattf)ei  [27.  Septb.], 
anno  XXV. 

(5.  (*.  SB. 

roitfiger 
9>f)i(i>pu$  9tfefand)tf)on. 


No.  350. 


9.  Oct. 


Iudicium  de  Carlstadii  sententia  etc. 

f  Habetur  in  Actis  Tabul.  Vinar.  Reg.  LL.  no.  199.  auto- 
graphon  Mel.,  quae  est  prima  scriptura,  a  Mel.  niul- 
tis  locis  mutata ,  in  qua  quaedatn  de  Carolstadii  senten- 
tia  de  sacra  coena  (ni  fallor)  literis  mandavit.  Secken- 
dorfius,  qui  sibi  haec  ex  Aclis  Vinar.  in  Cod.  Goth.  451. 
pag.  18 b  transscribi  curavit,  apographo  suo  inscriptio- 
nem  dedit: 


(Iudicium  de  Carolostadii  sententia  de  S.  coena 

1525.  9.  Oct.) 

(5*3  belennen  atfe,  bap  GtyrifluS  tn  ben  9iftenfd)en,  fo 
t>a$  (Sacratrient  red)t  braudjen,  roirtt,  roie  er  fprtd)t: 
roir  mollen  ju  ifmi  lommen ,  unb  eine  SBofjnung.  bei  if)ttt 
mad)eri.  2Cud)  belennen  bie,  fo  fefjren,  bafj  ntd)t  (5f)ru 
fiu§  Mb  unb  23(ut  tm  9cad)tmat;l  fe»,  bafj  bennod)  Gfyru 
ftuS  roaf)rl;afttglid)  nad)  ber ')  ©ottf)eit  bei  benen  fen, 
fo  ba§  ©acrament  rea)t  braua)en. 

9lu  f;at£  je  leinen  ©runb  (5()riflum  aerrei^en,  alfo, 
ba$  er  nad)  ber  ©ottr)eit  bet  un6  fet),  naa)  ber  SRenfc^ 
t)eit  nid)t  bet  un§  fet),  fonberlia)  biemetl  er  gef^rodjen,! 
er  gebe  unS  £eib  unb  ^8(ut  bamit  un§  ^u  troften ,  ba^ 
roir  geroipiid)  bafur  ()a(ten  fotlten,  ba$  er  nid)t  aUein, 
mit  ©ebanlen  bet  un§  fenn  rooltt,  fonbern  mat)rr;af% 
lid)  unb  roefent(ia). 

@o  fprid)t  aud)  ^)au(u§,  e§  fen  ba§  9flad)tma^ 
eine  ©emeinfa)aft  be§  Setbeg  unb  «BluteS  Gfjrifti.  <2o| 
aber  (S(;riftu§  ntd;t  (eiblta)  ba ,  rodre  e§  nur  be§  (SeifteS 
@emeinfd;aft  unb  nid;t  be§  Seib§  ober  23(ut§. 

Unb  baZ  ad)t  ta)  jtt  etnem  einfdltigen  Unterrid)! 
genug  fenn,  benn  mir  foUen  ntd)t  oon  SBorten  roeidjen, 
fte  fepen  benn  miber  anbre  ©djrift.  9^u  finb  biefe  2Bort 
oom  ^ad^tma^  nia)t  mtber  anbre  <Sd)rtft ,  ob  fte  fa)on 
ber  SSernunft  fremb  ftnb. 


No.  351. 


(m.  Octb.) 


/o.  Agricolae. 

f  E  cod.  Mehn.  III.  p.  38. 

lohanni  Agricolae. 

Postquam  scripsit  huc  Franciscus,  se  rediturum 
esse,  et  tu  placere  tibi  significas  Syrum,  Syrus 
se  ad  migrandum  parat  *).  Eam  tibi  sententiam 
placere  opinor;  sin  autem  aliter  videtur  significa. 
Ego  me  ad  profectioncm  Noribergensem  paro. 
Noster  Ioachimus  rediit,  sed  claudo  equo  reve- 
ctus  ab  illa  extrema  orbis  Kyspania  (?).   1525. 


*;  Aliena  manus  adscripsit  ann.  1525. 


1)  nac^  bet]  apogr.  Seck.  mendose:  a  U  cb  btc. 
*)  Lutherus  in  epist.  ad  Agricolam,  d.  sabbalho  post  Lucae 
(21.  Oct.)  1525  scribitr  „Mittimus  igitur  S/rum  et  Davurn 
nostrum  loco  Tulichii,  gemellum  videlicet  pro  uno. 
Utrumque  nomen  ioci  causa  ex  Terentio  repetitum  videtur. 
Syrus  eliam  infra  in  epist.  serius  scripta  commemoratur. 
Censor  edit.  epist.  Luth-  a  de  Wettio  curatae  (in  Epheme- 
rid  liter.  Halens.,  no.  141.  ann.  1829.  p.  1128.)  scnbit: 
„Nach  Hbpfners  Schiift  iiber  das  Gymnasiuin  zu  Eisleben 
waren  Theobald  Merker  und  Laurenlius  Colditz  AgncolaV 
Collegen;  aufser  diesen  wird  noch  Leonh.  Stbckel  genannt. 
ISach  andern  war  der  erste  Rector  zu  Eisleben  Andr.  Ke- 
gel." 


61 


EWsTOLARfcM    LIB.   m.     1525. 


762 


sTo.  352.  '  Jpi» 


(m.  Oct.) 


Io.   Agvicolae. 

f  E  coJ.  Golb.  401.   p.  55 b,   et  cod.  Mebn.  III.  p.  37 b. 

Ioanni  Agricolae   Phil.  Mel. 

.  D.  Ex  tuis  literis  intellexi,  Syrum  tibi  pro- 
Mihi  quidem  semper  est  visus  ad  huius- 
i  scholas  idoneus  propter  incredibilem  dili- 
tiam  et  assiduitatem.  Itaque  iam  proficiscitur 
te,  quod  vobis  scholaeque  faustum  felixque  sit. 
am  ego  malim  in  hoc  genere  operarum  uti  Syro 
uam  Hermanno  *).  Quod  non  multi  sibi  im- 
erare  possunt,  ut  ad  pueriles  illas  operas  redeant; 
>rte  Hermannus  vix  videbatur  facturus.  At 
yrus  in  tua  potestate  erit.  Accedit  hoc,  quod 
raece  doctus  est,  et  carmen  scribit,  quod  quan- 
uam  potest  Hermannus,  tamen  sive  dcsidia  nun- 
luam  scribit,  sive  ')  ambitione  celat.  Est  autem. 
uod  Graeci  dicunt,  nulla  ulilitas  abditae  musi- 
Ips;  quae  scholae  ipsius  facultas  non  erat  profu- 
lra  2).  Haec  simpliciter.  De  tua  humanitate  et 
de  omnia  sibi  promittit  Syrus.  Nos  iam  Norin- 
ergam  imus,  ut  ex  Syro  intelliges.  Sed  prius 
d  Iulium  Pflugk. 


Id   est: 

Iuvenculis  nuptis 
Turpissimum   crimen 
Et  quod  celari  nequit 
Alienas  linguas, 
Maledici  autem  sunt  cives. 

Id  esi:  Populus  delectatur  fabellis,  quae 
aliorum  famam  laedunt. 

Affinem  sententiam  continet  inNemeis[Y\\\. 
v.  23.J  de  talibus  fabellis: 

"Oipou  Xoyoi  (fOoysQoTaiv, 
"Anrtxai  lo&lwv  atl, 
XaiQovsGGi  <T  ovx  tQi^et. 

Obsonium  sunt  fabellae  invidis, 
Attingunt  autem  bonos  semper, 
Cum  malis  autem  non  cerlaut. 

Vide  quam  sit  lepida  figura,  quod  dicit,  in- 
vidis  pro  cibo  ac  pro  obsonio  esse  tales  fabulas, 
quibus  detrahunt  de  aliorum  existimatione.  Mihi 
crede,  nihil  dulcius  est  Lyricis  illis  versiculis 
Pindari.  Et  quanquam  non  sum  in  scribendo 
carmine  felix,  tamen  si  mihi  plus  esset  otii,  in- 
terdum  Odas  aliquas  verterem,  vel  oblectando- 
rum  amicorum  causa.  Nequaquam  enim  putes 
esse  horridum,  ut  est  Horatius.  Sed  desino. 
Plinii  editionem  Basiliensem  *)  scito  longe  emen- 
datiorem  esse  Cohniensi.     Bene  vale. 


■*>.  353. 


(Octb.  ut  videtur.) 


Ge.  Spalatino. 


Select.  epist.  p.  432.     Epistol.  lib.  I.  p.  274.  (edit.  Londin. 
I.  ep.  93.) 

Georgio    Spalatino 

j>.  D.  Mulla  Dircaeum  levat  aura  Cygnum, 
iquit  Horatius  de  Pindari  carmine.  Habet  enim 
mplificationes  et  interspersas  sententias  iucundis- 
imas.  Dictum  de  quo  interrogas,  est  in  penulli- 
ia  Oda  in  Pythiis  [XI.  v.  25.],  ubi  de  Clytemne- 
trae  aduiterio  loquitur.     Versiculi  hi  sunt: 

T6  6k  viaig  aXo^oig 
"EySiaxov   afinlaxiov 
Kakvipcu  t'  afxrjyavov 
*AkXoTQiaiGi  ykcaaaaig. 
Kaxoloyoi  tf£  nolttai. 


No.  354. 


(eod.  temp.) 


Ge.  Spalatino. 


*)  Herm.  Tulicliio. 

1)  Verba:  quod  quanquom  etc.  in  cod.  Gotb.  ex  negligentia 
praetermissa  sunt. 

2)  Hic  desinit  cod.  Gotb. 


-J-  Ex  autogr.  Melanth,  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  70. 

D.   Georgio    Spa  latino   patrono  suo, 

S.  Non  veniebat  in  mentem  Carolostadii,  cum 
nudius  tertius  ad  te  scriberem.  Is  revocatus  pol- 
licetur ,  se  rediturum  et  ex  more  praelecturum  **). 
Quod  si  fecerit ,  tumultuandi  hic  ,  ut  spero,  nul- 
lus  erit  locus.  Et,  nisi  sancte  promisisset  se  re- 
diturum  esse,  perrexissemus  uti  sumino  adversus 
eum  iure.  Reliquum  est,  ut  optem  eum  prae- 
stare  promissum.     Non  defuturi  sumus  reipubli- 


*)  Prodiit  Plinius,  emendatus,  Basileae  apud  Io.  Frobenium 

mense   Martio  1525.  —     Iterum  apud  eundem  mense  Febr. 

1535. 
**)   Vid.  Seckendorf.  hist.  Luth.  lib.  II.  p.  28.  et  epistola  Ln- 

theri  ad  Principem  Electorem  de  Carbtadtio  d.  d.  12.  Septh. 

1525.  (apud  de  Wett.  III.  p.  28.) 


765 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1525. 


764 


cae ,  si  fefellerit  ipse.  Heri  Longicampius  prae- 
legere  coepit.  Ego  volui,  ut  mathematum  ele- 
menta  traderet,  verum  adduci  non  potuit,  maluit- 
que  Plinii  secundum  librum  enarrare,  ubi  obiter 
rudimenta  promisit  se  traditurum  esse.  Utinam 
esset  paulo  tractabilior.  Hic  furti  rei  sunt,  ut 
opinor,  muliercula  quaedam  et  vir  quispiam,  pro 
quibus  intercessere  urbis  buius  mulieres. 

Quaestor  reiecit  rem  ad  Illustriss.  Prineipem ; 
eae  nunc  rogant,  ut  misereaturlllustr.Princeps  ho- 
rum  calamitosorum.  Voluerunt  autem  et  meis  li- 
teris  commendari  tibi  causam.  Sic  putant  isti, 
propter  familiaritatem  nostram  nonnullum  pon- 
dus  apud  te  meas  literas  habere.  Verum  ego  non 
sum  tam  impudens,  ut  ad  publica  et  civilia  ne- 
gotia  privata  amicitia  abutar.  Pvecte  ille  /u>EXQl 
(3w/lio)v  iubet  amicos  esse ;  et  cogunt  tamen  impu- 
dentem  esse  improbae  multorum  preces.  Quare 
te  rogo,  causam  adiuves,  praesertim  cum  alioqui 
sit  crudele  propter  furtum  anima  privari.     Vale. 

Philippus. 


INo.  355. 


(exeunte  anno.) 


ludicium  de  iure  reformandi. 

\  Ex  autographo  Mel.  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  E.  Fol.  37. 
No.  2.  Fol.  100—110.  transscriptum  in  Cod  Goth.  452. 
p.  322.  in  usum  Seckendorfii,  qui  argumentum  scripti 
dedit  in  hist.  Luther.  II.  p.  43.  —  Clariss.  Foersteman- 
nus  autographon  nobis  contulit.  —  Proposiiae  sunt  Me- 
lanthoni  hae  quaestiones  a  Principe  Electore,  ut  suam 
sententiam  diceret.  Occasionem  dederant  comitia  Spireri- 
sia ,  quae  mense  Maio  1526  habenda  erant.  —  Spalati- 
num  a  Luthero  petiisse  sententiam  suam  de  iure  princi- 
pum  in  rebus  ad  religionem  spectantibus  inteiligitur  ex 
epistola  Lutheri  ad  Spalatinum  d.  d.  12.  Nov.  1525. 
(de  VVett.  III.  p.  50.) 

(Sententia  MeL  de  duplici  quaestione.) 

£)ie  erfie  ^racje: 

£>b  rotr  red)t  getfyan,  bap  rotr  biefe  unfer  2af)r  ge= 
prebiget  unb  angenommen  Ijabcn,  unb  ok  59iip= 
brduci)  faUen  laffen,  ef)e  bie  S3ifd>6fe  unb  $)rdlaten 
foldje  £af)r  gugefaffen  unb  befidtiget,  unb  ob  mir  ber= 
fyatben  biUig  al§  Schismatici  raogen  gefdjolten  n>er= 
im'i 

tfntmort. 

3ftad)bem  ber  ®egentf)eit  unfer  2af)r  an  il;r  fetb  nidjt 
ftrafen  fann,  oermetnet  er  fte  bod)  rait  biefem  <Sd)ein 


nicber$ubrucfen,  ndmficf),  bafj  nicf)t  gebityrt  fjabe  et= 
rcaS  ^u  lefjren,  anjunefwten  ober  ju  anbern  ot)ne  ber 
23ifd>6fe  Sutfjun. 

Unb  erfUici)  au§  biefer  Urfacf):  biemeil  bie 
25ifd)6fe  in  orbentlidjem  JKegiment  ft£en,  fott  niemanb 
in  ber  ^irdjen  etwaZ  orbnen  ober  anrid)ten ,'  benn  aUein 
fte,  al$  benen  foldiS  aUein  befot)ten. 

3um  anbem,  fo  f)abe  bk  itird)  biefe  je|ige 
Drbnungen,  alS  bie  Stteffen,  Vota  etc,  fo  lang  ge* 
Ijatten;  nu  fonne  bie  ^irc^)  nid)t  irren,  barura  foUt  man 
ifyre  93rdud)  nid)t  anfed)ten. 

3um  britten,  fo  fott  man  Schismata  tterf)iU 
teri  t?on  rocgen  beS  Ungef)orfam$;  benn  e3  jtet)et  ge* 
fd)rieben:  melior  est  obedientia  quam  victima; 
unb  ob  fdjon  in  ber  $ird)en  ettict)  Sttif  brdud)  geroefen, 
foUt  man  ood)  biefelbigen  gebutbet  fjaben ,  bamit  man 
nid)t  Ungefjorfam  anrid)tet. 

3ura  Bierten,  bergtetdjen  foUt  raan  ura  2ieb 
mitten  bie  fd)toad)en  Gtyriflen  getragen  fjaben ,  mie  $Pau« 
lu§  lefjret,  fonberfid)  biemeil  ba$  f)of)ifi  ©ebotf)  ijt  oon 
ber  fiieb. 

3ura  f  unften,  biemeil  fotdje  ©pattung  nid)t  ofjn 
itrieg  unb  grofie  t^raporungen  abgefjen ,  foUt  raan  bet 
^ird)en  ©ebredjen  gebutbet  fjaben  ju  SSer^lutung  grof ef 
2fergernuf ,  tk  burd)  ^rieg  unb  Sraporungen  f ommen 
modjt. 

2Tu§  biefen  Urfad)en  vermeinet  ber  ©egenttjeit  ^u 
er^atten,  bap  mir  biUig  schismatici  foUen  gefd)otten| 
merben,  al§  bie  mir  miber  ber  £ird)en  ?)rdtaten  get)ans! 
belt,  ben  ©etjorfara  jerriffen  unb  miber  bie  £ieb  gett)an| 
t)aben  2c;  unb  biefer  (Scr^ein  raoge  bei  oieten  ein  fef)rj 
grop  2(nfet)en  t)aben. 

2Cber  bagegen  ift  ira  ©runb  unb  tn  ber  2Bat)rt)ett 
alfo  ju  antmorten,  n?ie  mir  aud)  miffen,  ba$  mir  oorj 
©ott  entfctmtbigt  ftnb ,  \a  t)aben  rauffen  biefe  £at)r  an--\ 
net)raen  2C. 

©rfilid)  bie  ^rebiger  betangenb,  rau|3  raan  bt\ 
fennen,    ba$  ein  igtid>er  5)rebiger  fc^utbig  ift,   t>a8:, 
^>auptfiucf  d)rifttid)er  2at)r  ^u  prebigen,  »ora  ©tauben 
an  (St)riftum,  unb  baffetbig  nid)t  bergen  au5  einiger  Ur^ 
fad).    2)rum  fpridjt  ISfjriflu» :  mer  mtd)  befennelK 
»or  ber  SBelt,    ben  raiU  id)  aud)  befenner 
t>or  <$ott'y   roer  mid)   «erldugnet,   ben  miDn 
id)  aud)  »ertdugnen  2c.    Unb  fo  tet)ret  bie  <Sd)rifJ 
an  aUen  Srten,  bap  ber  I?of)eft  ©otte^bienft  fet),  rea)i 
prebigenj  credidi  propler  auod  locutus  sum,  unt| 
f)eipt  fotd)e§  sacrificiurn  laudis. 

©aruber  mup  man  auc^  befennen,  unb  tft  an 
Sag ,  baf  raan  »or  biefer  3eit  nidit  red)t  getef)rt  ^a 


! 


765 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1525. 


766 


uaS  un$  @t)rifiuS  erroorben,  unb  baf?  wir  geroip(id) 
)urd)  ©lauben  an  (5f)rifium  SSergcbung  ber  ©unb  t)a* 
?en  5  (onber  tnan  fyat  aud)  un§  oon  @f)rifio  auf  unfer  2Berf 
jeroiefen.  Unb  uber  ba&  tjaben  Sftond)  unb  ^fajfen  eU 
.  jene,  neue,  falfdje  (SottSbienfi  mit  ifyren  £>rben ,  Sttef- 
en  unb  ,£>ei(genbienfi  nbitytt,  baburd)  nid)t  aUein  ftd) 
etb,  fonber  aud)  anbere,  fur  roeldje  fo(d)e  SBerf  ges 
jalten,  felig  ju  madjen. 

2)iefe  un$d()(id)e  SJftfjbrdud)  unb  und)riftlid)e, 
?eibnifd)e  £af)r  ftnb  bie  ^rebiger  aud)  fdjulbig  geroefen 
|u  firafen.  £)enn  alfo  fpridjt  ©ott  Ezechielis  tertio : 
:oenn  td)  bem  ©ottlofen  bram  *),  er  mttffe 
jierben,  unb  bu  tf)m  fotd)§  nid)t  serfuns 
Otgeft,  bafi  er  ftd)  bcf el>rc;  fo  er  alfo  ftirbt, 
injttl  td)  fetn  23(ut  t)on  beiner  £anb  fob  = 
)ern.  £)rum  ftnb  bk  ^rebiger  burd)  ©otteS  S3efef)l 
:jebrungen,  atte  btefe  Srrttjum  unb  Sttipbrdud)  ju 
ftrafen. 

Unb  roaS  bebarf  biefeS  tanger  Difputatio  '<  SMefe 
Bad)  betrifft  baS  anbere  ©ebott)  ©otte§ ,  bafs  man  ©ot* 
teS  Sftamen  nidjt  mipbraud).  £)a  roirb  furnemtid)  un= 
cedjte  2af)r  oerbotfjen.  SJcun  gebufjrt  if)nen ,  ben  %)re= 
Digern,  nid)t  roiber  biefeS  ©ebotr)  ju  tfnw,  fonber 
joUen  unb  muffen  aUen  5Jcif3braud)  gotttidjeS  9camenS 
firafen.  <5o  ift  offenttid) ,  bafi  @I)rijiu6  9lamt  in  aUen 
folgenben  (Stucfen,  bie  ^uoor  geprebiget  unb  getrieben, 
geldfiert  rotvb ;  ndmlid)  1)  unfer  eigne  2Berf  madjen 
unS  fromm  oor  ®ott;  2)  unfer  SBerf  mogen  genug 
tf)un  fur  bie  (Sunb  unb  ©unb  roegnefjmen;  3)  bie  9Kep 
mad)t  atle  biejenige  fromm  oor  ©ott ,  fur  meldje  fte  ge- 
f)a(ten  voivb,  ob  fte  fdjon  fein  guten  ©ebanfen  bar^u 
tfnm;  4)  @lofier(eben  ift  ber  Sauf  gleid),  nimmt  atte 
<3unb  roeg,  ijt  d)rifi(id)e  SSottf omment)eit ,  ift  uber  ben 
6t)ef!anb,  9tegentenftanb  :c;  5)  man  foll  bie  ^peitigen 
anrufen;  6)  ber  ^eiligen  SSerbienfl  oerfotntet  unb  U- 
jat)(et  ®ott  nid)t  altein  fur  fte ,  fonbern  aud)  fur  un§, 
i»ie  (StnuftuS  S^erbienfi.  Sa6  ftnb  6ffentlid)e  blasphe- 
miae.  iJcun  f  ann  man  nid)t  tdugnen ,  bie  ^apifien  ()a= 
ben  atfo  gete^rt. 

Ueber  biefe  ftnb  nod)  duperlid)  grobe  SJttfbrdud), 
betreffenb  ba§9Jegiment  unbSeben  ber©eifttid)en,  g)aj)fi 
unb  S5ifd)6fe,  ad)ten  ir)ce§  2£mte§  nid)t,  mac^en  fid>  ^u 
$6nig  uber  ade  meltlid)e  ^onig  unb  ^aifer,  braud)en 
ber  ^ird)en  ©uter  ju  iijrer  Sprannei.  Unb  fotd)6  ge= 
fd)id)t  a(te§  unter  bem  j)ei(igen  9camen  Gtjrifti.  ©o(d) 
SSefen  approbiren  ifi  \a  a(le§  roiber  baS  anbere  ©e; 
bot^. 


*)  i.  e.  btOU«. 


2tuS  btefem  allen  iji  f(ar  bemiefen ,  ba$  unfer  ^>re= 
biger  t>or  ©ott  ftnb  fdjulbig  getoefen,  bie  SJ^i^brdud) 
ju  ftrafen.  Sap  aber  ber  ©egentbeU,  wie  broben  er* 
jd()tet,  ber  Bifd)6fe  ©ewatt  unb  2tuctoritdt  anseud)t: 
man  fotlt  nid)t§  furgenommen  (jaben  ot)n  i()r  Suttjun, 
man  fottt  ge()arrt  ()aben  bi$  fo(d)e  £a()r  ordinaria 
autoritate  rodre  juge(affen ;  barauf  ifi  a(fo  §u  ants 
morten : 

$3at)r  ifi,  baf  ben  S5ifd)6fen  befo()Ien,  bii  Jtirdjen 
ju  tet)ren  unb  regieren.  2Senn  ()aben  fte  aber  je  i(>re§ 
2Cmt§  gemartet?  £)agegen  muffen  fte  befennen,  oa$ 
bie  $)rebiger  aud)  ordmariam  vocationem  tjaben,  unb 
n>ie  ben  ^Bifd)6fen  a(fo  aud)  ben  5)rebtgern  befotjlen,  bte 
^irdjen  ju  tet)ren.  ©o  tjaben  unfere  ^rebiger  erfi(id) 
^)apfi  ttnb  S3ifd)6fe  treutid)  unb  untertt)dnig(id)  oer* 
matjnet,  mie  itjre  @d)riften  bemeifen,  ba$  ^)apfi  unb 
S3ifd)6fe  rooUten  ein  ©infe^en  ^aben  tn  ber  ^irdjen  9Kip= 
brdud)j  aber  ^apft  unb  93ifdr>6fe  t)aben  fold)§  nid)t 
aUein  r»erad)tt,  fonber  aud)  bie  Satjr  angefangen  §u 
oerfolgen  mit  unert)6rter  Snrannei. 

S)iemeit  nun  bie  $>rebiger  im  ^)rebigtamt  gemefen, 
ftnb  fte  fd)u(big  gemefen,  bie  9Bar)rr)ett  ^u  oert()eibigen, 
unb  i)at  fie  ©otte§  ©ebotr)  gebrungen ,  i()r  2t'mt  ^u  t()un, 
^)apfi  unb  23ifd)6fe  mad)ten  maS  fte  moUten.  ®otte§ 
^ebott)  teibet  nid)t,  ba$  man  «erjietje  bi§  bie  2Belt 
befidttge  ober  ^ulaffe ;  ja  ber  Seufel  unb  bie  2Be(t  rnufs 
fen  oerfotgen.  ©oUt  6I)rifiue>  unb  bie  2Cpofiet  geljarret 
t)aben,  bi$  ba$  2Cnna§  unb  (Saip()aS  ba$  @oange= 
tium  jugelaffen  ^dtten,  n?urben  fie  langfam  geprebiget 
()aben.  2tber  6()rifiu§  fprtd)t:  er  fe»  fommen, 
baf  er  feine§  SSatere  SSilten  auSridjte. 
2tlfo  mttffen  bie  ^rebiger  aUe  t^un,  mie  aud)  bie  2(pofteI 
tr)dtcn  Actuum  5. ;  ba  iljnen  ba§  ^)rebigtamt  oerbot()en 
marb ,  fprad)en ,  fte  mvtpten  <3ott  metjr  ge()orfam  fepn, 
benn  ben  9Jlenfd)en. 

2fuf  ba$  2Cnbcr,  ba$  fte  fpredjen,  fie  fepen 
bte  ^ird),  unb  bie  «^ird)  fonne  ntd)t  trren; 
mer  »on  i()nen  abfatte,  ber  fatte  »on  ber 
^trd)en:  barauf  ifi  leid)t(id)  gu  antmorten,  ba$  mir 
nid)t  julaffen,  bap  $)apfi  unb  93ifd)6fe,  SDcond)  unb 
$>faffen  bie  ^ird)  fepen ,  roiemo()l  unter  i()nen  unb  bei 
i()nen  Seut  ftnb,  bie  juritirc^en  geljoren,  roc(d)e  ntd)t 
in  i()ren  Srrtlwm  roilltgen ,  fonbern  ein  redjten  ©lau* 
ben  ()aben.  2)enn  SpauhtS  Ier)ret  un§  Ephes.  5. ,  bafj 
^irc^  fep  aUein  biejenige,  fo  ©otteg  2Bort  ()aben  unb 
bamit  gereinigt  merben.  ©arum  aUentt)atben ,  mo 
®otte§  5Bort  red)t  getrieben  unb  oerfianben  mirb,  ba 
ifi  bie  £ird)  unb  funfi  ninbert. 

@o  \)at  un§  aud)  ber  I)ei(tg  ©eifi  gemarnet,  baf 
roir  miffen  foUen,  ba$  ^)ap|t  unb  23ifd)6fe  ntct)t  bie 


767 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1525. 


768 


^ird)  fenen;  benn  e§  fietjet  gefcfyvieben,  bap  bev  TCntu 
d)rtft  gur  te|ten  3eit  etn  grop  gewattig  Scegiment  in  ber 
■ftird)  f)aben  roerbe,  roie  $)aulu§  fprid)t,  bev  2£nti= 
djvift  roevbe  ft&en  unb  t)evvfd)en  im  Sempel  ©otteS ,  ba$ 
ift  in  bev  £ivd)en.  £)arum  ob  fd)on  bev  ©egentf)eil  ben 
Sftamen  bev  $ird)en  fyaben  roitt,  fo  ftnb  fte  bod)  nid)t  bie 
&ird)  ,  unb  \)at  bod)  bic  $trd)  untev  ii;nen  fo  oiei  f)un= 
bcvt  Sat)v  muffen  btciben  unb  evbattcn  roevben.  '-tftfo 
ob  wir  fd)on  bee>  2(niid)vift§  Swttjum  ftvafen ,  fmb  roiv 
bavum  bocf)  nid)t  oon  bev  ^ivd)en  gefatlen;  benn  mir 
fyatten  eben  baffetbfge,  roetd)e§  bic  rcd)ten  (5t)riften,  fo 
untev  feinev  Snvannei  getebet,  gefyalten  t)aben,  ob  fte 
rooI)l  in  ettictjen  ©tucfen  fo  fiaren  S3euic^>t  nid)t  gefyabt 
fyabenj  benn  ba3  mup  man  aufy  julafffn.,  bap  red)te 
(Sfyviiten  SO^auget  unb  ©corcd)en  I;aben  fonnen,  unb  be= 
ten  muffen:  -&7  dimilte  nobis  delicta  nostra. 

@o  roeip  man,  bap  ^um  oftetn  Wtat  £eut  geroe; 
fen,  bie  bc§  ^papftS  3rrti)um  angcfod)ten,  n>eld;e  bocf) 
aud)  untev  it)m  geroefen ,  unb  ift  atfo  bie  $tid)  btieben, 
roieroot)!  ^apft  unb  23ifd)6fe,  $cond)  unb  ^)faffen  bev 
mefjrev  SI)eiI  in  6ffenttid)en  Svvttjumen  unb  ©unben  ge= 
legen.  Unb  ob  n>iv  fd)on  in  duperticf)en  £)ingen,  al6 
gleifd)  effen  unb  bevcjleidjen,  anbere  SBeife  t)aben,  benn 
etiidje  red)te  @f)riften  ^uoov  gef;abt,  ftnb  roir  bamit  nid)t 
t>on  ifynen  gefatten.  £)enn  folcf)  duperlicf)  £)ing  ift  nicf)t 
nott)ig  ju  (Sinigfeit  bev  $irct)en>  |a,  rcenn  man§  nott)ig 
mad)en  roitl,  fo  mup  man  bagegen  mit  2Bort  unb  SBet? 
fcn  fed)ten. 

iuf§  £)ritt,  oom  Ungctjorfam;  baju  §a- 
ben  unfve  $)vebiger  nicfjt  Uvfad)  gegcben,  fonbevn  $)apft 
unb  25ifd)6fe  I)aben  bie  unfevn  oerbannet  unb  oerfotget, 
unb  feitt  ©efyorfam  oon  il)nen  i)aben  roolten,  fte  oev= 
laugneten  bann  ©otte§  SSovt.  Unb  bev  (Bpnxd):  me- 
lior  est  obedientia  quam  t  ictima  fott  nid)t  bai)in 
gebcutet  wevben,  ©ottes  ©ei)ovfam  auf^uijeben,  fon= 
bcvn  fagt  baoon,  ba%  man  ©otte§  ©cboti)  i)6i)ev  ad)ten 
folibenn  ^fev,  fo  miv  oi)ne@otte§  ©eboti)  au§  eicjnev 
gQai)t  fuvgenommen  ijaben.  S)enn  biefe  SSovte  fteijen 
auc^  bei  bemfetbicjen  @pvud) :  ®ott  moiic  fyaben,  bap 
man  feinev  (Stimmc  cjef)ovd)e,  unb  frage  nid)t  nacj) 
SDpfev;  fagt  liav,  fetnev  ©timme. 

iuf  baZ  SSicvt,  ba$  man  um  Sieb  mitten  bie 
SRipbvduci)  fotlt  gebulbet  Ijaben,  unb  oet  <Sd)maci)en 
ucvfdjonet,  ift  ju  antroovten ,  bap^)autu§  oon  ©d)tt)a= 
ci)  e  n  vebet }  abcv  bev  ^apiften  Svvti)um  ftnb  md)t  fot= 
d)e  ©cbvccr;en,  bic  bei  bem  ®iauben  ftei)en  mogen,  fon= 
%  bevn  wevfen  (Sijviftum  gan^  meg.  3ubem  fo  wili  ?)au= 
lu& ,  bap  man  bennod)  bie  @ci)U?acr;en  fur  unb  fur  tei)s 
ren  foti.  Instruite  eos,  fprid)t  cv.  Stem  §?apft  unb 
55ifd)6fc  i)aben  ftd)  ju  SBibevfad)evn  gemad)t,  bie  2ai)r 


nic!)t  teiben  n?oiien,  ba§  ijeipen  nid)t  ©djmadje^  fon^ 
bern  Snrannen  unb  ©ottStdfterer ,  gegen  benen  man 
nid)t  fd)meigen  fotl  ober  fann. 

2CufS  2c|t,  ^rieg  unb  2fergernup  belangenb, 
ift5  leiber  atfo ,  bap  bert)aibcn  ©otte^  SBort  t>on  ?(nfang 
ber  2BeIt  oeri)affet,  barum  ba$  man  fagt,  c§  bringc  Un^ 
frieb  y  benn  e§  ftraft  atiejeit  unred)te  2ai)r  unb  ba&  gott= 
tofe  3Btfen  in  ber  SBett,  unb  dnbevt  alte  S3vaud).  2)a§ 
fonnen  n?eife  2eut  nid;t  teiben.  2(bev  6i)viftu6  i)at  m$ 
getvojt,  bap  wiv  un§  nid)t  fotlen  abfd)rerfen  taffen  oon 
feinem  S3efel)l,  ob  n?ir  fd)on  (Emporung,  ^rieg  unb 
anbcr  2(ergernitp  fet)en.  2)enn  er  fprid>t :  non  vmi 
mittere  pacem  sed gladium,  ici)  bin  ni  d)t  !om* 
men,  $ueben  ju  fenben,  .  fonbcv  ba§ 
@d)n?cvt.  ©evgleictjen  I)aben  miv  Exempla.  WtoU 
fe§  mujHe  fovt  unb  feinen  S3efei)t  au6vici)ten,  tr-ierool)! 
ev  fal)e,  bap  baZ  allevfdjonftc  Oceid)  auf  ^rbcn  *)  brob 
ju  ^Boben  gct)en  mupte.  9^un  ift  ber  93efei)I ,  ba&  ^oan* 
gelium  gu  pvebigen ,  oiel  i)6i)cv  unb  gropev  bcnn  ®?oifeS 
S3efel)ij  benn  ev  betvifft  bie  (Eijve  ^i)vtfti,  bavan©ott  oiel 
getegen  ift,  betvifft  ba§  cmigc2eben,  betvifft  bie  ganje 
SBclt,  nid)t  atlein  ein  §Bolf ,  n?ie  COloifeS  ^efet)!. 

@o  n?iffen  roiv  in  bev  SBai)vi)eit,  bap  aHcv  (Stveit 
ob  biefem  einigen  2(ttifel  ift,  ba^  voiv  Iei)ren,  bap  roir 
burd)  ©tauben  an  6i)viftum,  nid)t  burci)  unfere  eigne 
SBerfe  unb  SSerbienft  SSergebung  ber  ©unben  crlangen, 
unb  ba$  man  ftc^  geroipiicr;  bep  tvoflcn  fotl  unb  bavauf 
oevlaffen,  bap  n?iv  um  (5t)vtfti  mitlen  nid)t  buvd)  unfer 
SSevbienfi  ©nab  evlangen.  ©cnn  6()viftu§  ift  atiein  ge* 
fe^t  al§  bcv  S5evf6l)nev,  bep  ©eved)tigfeit  un^  gefd)enft 
roirb  burd)  ben  ©tauben.  £)iefe  2ai)r  roitl  ba§  ©egen* 
ti)eit  nid)t  leiben.  ^ienjeil  nun  ber  ^)anbet  fo  roid)tic> 
unb  bie  (£*i)re  6i)vifti  betanget,  unb  oiel  gvopev  ift  benn 
50foife§^ad),  muffen  roiv^  aud)  ©ott  befei)Ien,  e6  fonts 
men  2{evgevnup ,  -Strieg  ober  anberS,  (5l>rifiuS  unb  bie 
<{poftel  I)aben  attd)  gefe()en  mit  gvopem<Sd)mev§en,  bap 
bev  Suben  Sfeicf/  gu  33oben  gcl)en  rourbe  oon  roegen  ber 
SSevfofgung  bc&  (Soangelii ,  t)aben  bennod)  muffen  fovt= 
fai)ven  unb  i()v  2Cmt  au§vid)ten. 

£)iep  aile§  tft  bevmapen  gegvunbet,  bap  roir  ma)t 
^roeifeln ,  ba§  mir  oor  ©ott  atfo  5U  leijven  fdjulbig  ge= 
roefen,  e3  gei)e  »ic  ©ott  n?itl.  Unb  mogen  bie  unfevn 
biilig  nid)t  Schismatici  gefdjoltcn  rocvben,  bieroeit  fte 
buvci)  ©otte§  ©eboti)  gebvungcn  ftnb,  bie  ?J)Zipbvdud)  j 
juftvafen,  unb  nid)t  fdjutbig  geroefen,  auf  ^apft  unb 


*)    Alia     manus     ad     marainem     scripsit :      „bflS    ^ontgrciff) 
6•i)t)ptcn.,'    [F.] 


m 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1525. 


770 


8ifd)6fe  $u  roarten,  fonber(id)  bten>eU  $}ar>ft  unb  S8i* 

djofe  foldje  2at)r  ocrbammt  unb  r-erfolgt  t)aben. 

S)ergteid)cn  auS  oben  ange$eigten  Urfad)en  ift  baS 

8olf  aud)  fd)utbig  geroefen,  biefefiafjr  an$L':.<t)men,  bie 
ulten  Srrttjum  unb  Sftifftrdud)  falten  ju  la,f>n,    atS 

tdmtid)  bie  unredjten  unb  drgertia)en  SKeffen,  ftlfd)en 
.tnb  gotttofen  23al)n  oom  £lof!etleben,   et;eto6  Seben 

?tc  2)enn  biefer  33efef)l  ®ottc§  »on  @t)rifto :  Hunc 
Uudite,  betrifft  ntd)t  atlein  bte  $>rebiger,  fonbern  aua) 
fcte  3ut)6rer  unb  bie  gan^e  SBelt.  ©arum  ift  jebermann 
.'dntlbig,  bem  (Soangetio  3U  fotgen  unb  nid>t  ju  tjarren 
lotang,  biS  spapft  unb  23ifa)6fe  gutaffen  ober  beftdti= 
:)en.     (£§>  ftct)et  nia)t:  Papam  audite,  Episcopum 

tudite;  (S<>  ftetjet  tton  (§t)riflo :  Hunc  audiiej  item: 

u  quis  aliud  Evangelium  praedicaverit,  analhi- 
\ma  sit. 

£)te  anber  $rag: 

£>b  aua)  bie  ^urjren  rea)t  getfjan,  baf3  fte  nid>t  aflein 
fur  u)re  $)erfon  bie  2af;r  angcnommcn,  fonbern  f)a= 
ben  aud)  geftattet,  bie  SKipbrdua)  ju  dnbern ;  Item 
fjaben  in  £(6frern  unb  ©tiften  bie  alten  9ftipbrdud) 
nia)t  butben  rootten. 

2£ntmort. 

2(u£  x>or  angejeigten  Urfadjen  ifr  Itar,  bafj  bie 
gurften  rea)t  getfjan  f)aben,  bafj  fte  biefe£af)r  fur  u)re 
§>erfon  angenommen.  £)arau£  fotget  nun,  bap  fie 
red)t  getf)an  fjaben ,  bafj  fte  jugetaffen ,  ba$  bie  ®eift= 
lidjen  felbft  it>re  SKipbrdud)  tjaben  fatten  taffen.  £>enn 
n>ie  t)dtte  ben  gurften  gebufjrct,  biefe  £af;r  ju  »erfot= 
gen,  bie  ^rebiger  gu  oerjagen  unb  ermorben,  fo  fte 
bod)  bie  2af)r  fur  recf)t  gefyatten? 

Sa,  menn  fd)on  bie  prfren  biefe  2af)r  nid)t  f)dt- 
tcn  bitligen  rootten,  fonbern  rodren  tn  3roeifet  geftanben, 
ob  fte  rea)t  ober  nid)t  5  I>dtten  fte  bennod)  red)t  gcttjan, 
baf*  fie  in  fotd)em  3roeifel  fein  Snrannet  fjdtten  rootten 
,t>ornet)mcn  n)ibcr  bic  armen  ^riefter.  SStef  roeniger 
tyatte  if)nen  gebm)rt,  roiber  tt)r  cigene  ©cmiffen  bie  er= 
fannte  23af)vt)eit  ju  serbammen  unb  $u  r>erfotgen.  Unb 
roteroot)t  ^aifcr  unb  anbcre  ^oteftaten  gebott;cn,  biefe 
U\)t  $u  terfotgen,  nid)t  ju  dnbcrnj  ftnb  fte  bod)  nid)t 
fdjutbig  geroefen,  fola)en  (Sbicten  ju  folgen,  roie  aud) 
Sonatt)an  feincm  25ater  unb  &6ntg  nid)t  get;orfam  roar, 
t>a  er  ttwt  gebott),  ben  £)aoib  um^ubringen,  fonbern  magt 
fein  eigenfieib  unb  Zeben,  ben^)a\)ib  ju  retten  unb  ntd)t 
ju  oerfotgcn,  unb  Abdias  ert)iett  tjunbert  ?)ro|)t)cten 
roiber  feincS  ^6nig§  Ahab  SJcrbott). 

£)ieroeil  nun  bic  Su^fien  fd)utbig  gemcfen,  biefe 
Catjr  be6  @oangetit  unb  3tbtbuung  ber  9)?ipbrdud)  nid)t 

filELANTH.  Oi'EK.     V(IL.  I. 


^u  oerfotgen,  fann  man  fte  bifltg  nid)t  Schismaticos 
fdjetten,  biemeit  fte  bod)  t)icrin  anbers  nid)t  gctt)an, 
bannba^u  fte  au$  ©otte6  ©ebott)  gebrungen  ftnb,  unb 
t)aben  fcin  frcoeltd)  ober  mutr;roiUige  (Sonberung  furgc- 
nommcn. 


No.  356. 


eod.  amio. 


Lectori. 


Praefalio  iu  poema:  „Atl  IUustrissimumPrincipem  loannem 
Fri(Jericum?  Ducem  Saxoniae,  Provincialem  Coniitem 
lliuiingiae,  et  Misniae  Marchionem  Antilutheromastix 
authore  Euricio  Corclo ,  Medico."  In  fine:  ViltemLergae 
per  Ioseph.  Clugum.  1525.   8. 

PHILIPPUS    MELANCHTH. 
LECTORl  S. 

Cium  in  haec  tempora  mira  de  religione  dissensio 
variaeque   mutationes   rerum  publicarum  incide- 
rint,   dignissimae  mihi    res   visae   sunt,    quarum 
memoria  exlendatur    et    prorogetur    ad    posteros. 
Est    enim    perutile   tenere,    quae  dogmata  antea 
venerint  in  controversiam,  quid  de  religione  opti- 
mi  viri  cuiusque  aetntis  iudicarint,    quae  caussae 
commoverint  et  quassarint  respublicas.      Nam  ut 
meiius  navem  gubernat  is,  qui  novit,  qui  portus 
tutissimos  receptus  praebeant,  qui  scopuli  vitandi 
sint,  ita  qui  monitus  superiorum  exemplis  didi- 
cerit,  quod  doctrinae  genus  optimum  sit  et  san- 
ctiss. ,    quodque  pariat  tranquillitatern  rebus  pu- 
blicis,  is  profecto  non  contemnendum  instrumen- 
tum    ad    vitam  tum  privatam,     tum   communem 
agendam  adferet.     Verum  accidit  non  semel  supe- 
rioribus  seculis,    ut  cum  quaedam  utiliter  essent 
emendata  in  ecclesiastica  doctrina ,    quia  defuere 
scriptores,  qui  famam  earum  reruin  conservarent, 
repullularint  veteres  errores.      Id    nonnunquam 
vereor,    ne  hoc   tempore   etiam  accidat.      Video 
enim    senescere    famam    quorundam    dogmatum, 
quae   oportuit  esse   iamiliarissime  nota  omnibus. 
Video  totam  caussam  renovatae  doctrinae  incuria 
hominum  exolescerc,       Quare  mihi  bene  mereri 
de  posteritate  videtur,  quisquis  memoriam  rnaxi- 
marum  rerum  proferre  conatur.     Utinam  in  saxa 
optima  fide  insculperetur,    pingeretut*  in  parieti- 
bus  templorum  et  in  porticibus  tantarum  rerum 
historia,  ut  exstaret  ob  oculos  et  pueris,  et  mu- 
lierculis ,  et  nnlli  non  genei  i  mortalium.    Nullum 
est   autem   genus  monumentorum  nequc  durabi- 
49 


771 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1525. 


772 


lius  neqne  gratius,  quam  carmen.  Proinde 
magnam  gratiam  debemus  Cordo,  qui  inter  pri- 
mos  ausus  est  mandare  literis  et  describere  bonam 
partem  huius  controversiae ,  quae  de  religione 
fuit  Luihero  non  modo  cum  factione  pontificia, 
sed  et  cum  fanaticis  quibusdam  doctoribus,  qui 
iactitabant,  sibi  clara  voce  dei  arma  esse  data  ad 
civilem  statum  rerum  evertendum.  Habebunt 
posteri  hoc  carmen,  tanquam  tabulam  in  illustri 
positam  loco ,  quam  intuentes  commonefiant ,  et 
quod  sit  optimum  doctrinae  Christianae  genus, 
quive  purissime  docuerint ,  et  quam  non  sit  tutum 
credere  his,  qui  se  nova  oracula  de  coelo,  nova 
phasmata,  contra  auctoritatem  receptae  scripturae 
adferre  praedicant.  Quanquam  enim  poema  sit 
et,  ut  vocat  Thucydides  aycjviOf^a,  tamen  non 
tam  ad  voluptatem  aurium  comparatum  est,  quam 
ad  fidem  historiae  scriptum,  et  honestis  figuris 
illusiratum,  non  modo  ut  lectorem  invitet  ora- 
tionis  illecebris,  sed  etiam  ut  dignitate  ac  gravi- 
tate  vetustatem  ferre  possit,  duretque  paratum  in 
omnium  temporum  usus,  et  velut  xrijua  sg  ati, 
ut  appellat  historiam  idem  Thucydides,  adser- 
vetur. 


No.  357. 


eoc 


anno. 


Lectori. 


Praefatio  in  libellum :  „  Ad  invictissimum  Imperatorem  Ca- 
rolum  Quintum  ,  Caesarem  Augustum,  aliosque  Germa- 
niae  proceres ,  ut  veram  tandem  religionem  agnoscant, 
exhortatio,  cum  praefixa  ad  Philippum  Hassiae  Principem 
praefatione.  Per  Euricium  Cordum."  In  fine  :  Vittem- 
Lergae  per  loseph.  Clugum.    1525.    4  pl.    8. 

Philippus  JM  elanchihon  Leciori  S. 

Accepimus,  Protogenem  piclorem  postquam  Rho- 
dum  obsidione  cinxisset  rex  Demetrius,  cum  in 
suburbano  officina  ad  id  tempus  fuisset,  non  abs- 
territum  esse,  quo  minus  eodem  in  loco  prope 
in  ipsis  hostium  castris  ex  more  pingeret,  et  in- 
choata  opera  absolveret.  Quod„  resciscens  rex  ac- 
cersi  interrogarique  Protogenem  iubet,  qua  fidu- 
cia  extra  muros  ageret.  Tum  ille,  scire  se  regi 
cum  Rhodiis,  non  cum  artibus  bellum  esse.  De- 
lectatus  rex  liberalissimo  responso  pictoris,  non 
raodo  nihil  fecit  hostile,  sed  disposuit  etiam  in 
officinae  tutelam  stationes,  et  per  otium  ad  artifi- 
cem  postea  saepe  venit  praeclara  illius  opera  spe- 
ctatum.      Haec  ego  cum  reputo,    genex*osi  animi 


specimen  edidisse  Demetrius  videtur,  cum  arti 
tantum  honorem  habuit,  ut  servaritRhodiae  gen- 
tis,  quam  non  iniuria  infensissime  oderat,  arti- 
ficem.  Erat  autem  optandum,  ut  nostri  princi- 
pes  non  dico  picturae ,  non  aliis  levioribus  arti- 
bus,  posteaquam  nuper  ad  arma  conclamatum  est, 
sed  religioni  parem  honorem  haberent  servarent- 
que  eas  literas,  quibus  et  religio  et  honestae  disci- 
plinae  omnes  continentur.  Neque  enim  aut  con- 
sistere  respublica,  si  harum  rerum  studia  exstincta 
fuerint,  poterunt,  aut  dignitatem  principum  su- 
peri  defendent,  si  religionem ,  si  alias  artes  cum 
religione  tanquam ,  ut  Graeci  dicunt ,  sv  TiQog&^- 
xrjg  [laoei  coniunctas  collabi  et  occidere  sinent. 
Et  cum  in  Germania  nuper  atrocissimum  motum 
excitarint  indocti  quidam  vano  praetextu  religio- 
nis,  oportebat  vel  hoc  monitos  exemplo  impen- 
sius  curare,  ut  in  civitatibus  sererenturrectaedere- 
ligione  opiniones,  aliaeque  artes  traderentur,  quae 
pacem  alerent  et  conservarent.  Haec  cum  monet 
Cordus ,  et  velut  classico  ad  sincerae  religionis 
studium  invitat  principes,  facit  profecto  rem  prae- 
claram  et  dignam  bonorum  virorum  favore.  Deus 
faxit,  ut  succedat  ex  animi  sententia  inceptum, 
intelligantque  principes  non  quemadmodum  est  in 
proverbio,  de  asini  umbra,  sed  de  maximis  rebus 
in  hoc  carmine  secum  agi.  Porro  studiosis  ho- 
nestarum  rerum  adulescentibus  poema  ipsum  in- 
primis  placere  debet,  quod  gravissima  caussa  ver- 
sibus  non  vulgaris  monetae  exposita  sit.  Witem- 
bergae. 


No.  358. 


eod.  aiino. 


Paedcigogis. 


Praefatio  Phil.  Mel.  praemissa  editioni  Comoediarum  TereD' 
tii.  Edita  in  lihro  :  P.  Terentii  comoediae  sex  —  editao 
a  Ioach.  Camerario.  Lips.  1546.  8.  Praeter  Camerari; 
etiam  Melanthonis  annotationes  annexae  sunt,  quibu.< 
praemissa  sunt  haec : 

Ph  ilippus   Me lanchthon    paedagogis 

S.  D. 

Cum  typographus  hic  Terenlii  Comoedias  recu- 
dere  pararet,  rogavit,  Ut  se  in  optimo  auctortj 
edendo  recognoscendoque  adiuvarem.  Ego  vero| 
tametsi  non  satis  instructus  essem  veteribus  exem-j 
plis,  quibus  in  tali  re  opus  erat,  tamen  homin :j 
amico  in  sanctissimo  negotio  nolui  deesse.  Narr 
mihi  quidem  praeclare  mereri  de  republica  viden- 
tur,    qui  hoc   genus  aucloribus   edendis  publici: 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1525. 


774 


tudlis    consulunt.      Praesertim  autem   hoc  teui- 

»ore,  cum  in  perniciem  literarum  paene  conspi- 

asse  chalcographi  videntur,    non  mediocris  gra- 

ia  debetur  iis,    qui  nonnullo  rei  familiaris  peri- 

ulo  in  veteribusauctoribus  transscribendis  sumtns 

aciunt.      Passim   enim  novis  et  insulsis   libellis, 

nagno  numero  quotidie  prodeuntibus,    luculenta 

'eterum   scripta   opprimuntur.       Porro  vix  ullus 

iber  est ,  quem  perinde  omnium  manibus  tegi  re- 

erat,    atque  has  comoedias.      Nam  praeterquam 

juod   honestissima  civiliurn   morum  exempla  hic 

jroponuntur,     ad   parandam   dicendi   facultatcm 

nirifice  conducunt.     Vincit  enim  proprietate  ser- 

nonis  facile  ornnes  Terentius,  quae  virtus  in  ora- 

ione  citra  controversiam  prima  est.      Dcinde  ea 

jin  exponendo  ac   enarrando  copia,    ea  dispositio 

irgumentorum,  ea  in  sententiis  ac  salibus  venu- 

>tas  est  prorsus,    ut  perfectius  ne   quidem   ipsas 

A.thenas,     quas   in    hoc   genere    regnasse   ferunt, 

iquicquam  facere  potuisse   crcdam.       Ouare  hunc 

Jauctorem  edentibus  non  invitam  operam  dedimus. 

Quid  praestiterimus,  indicabunt  exempia,  si  cum 

laliis  conferantur.      Facta  est  copia  nobis  Teren- 

tiani  codicis,    qui  videbatur  vetustior,   sed  erant 

iuxta  proverbium  av&oaxeg  6  3-rjOavyog.     Itaque 

nos  non  magnopere  adiuvit.       Utinam  autem  li- 

beat  iis,  quos  audio   diu  iam   moliri   emendatio- 

nem,  tandem  aliqunndo  nitidiorein  Terentium  in 

proscenium  producere.       Neque  enim  alio  bene- 

ficio  maiorem  gratiam  apud  studiosos  omnes  inire 

quidquam  possit.     Me  vero  non  poenitebit  huius 

operae,  si  qui  me  auctore  magis  amabunt  Teren- 

tium.      Chrysoslomum  ferunt  tantopere  delecta- 

tum  esse  Aristophanis  lectione,  ut  semper  in  ma- 

nibus  haberet,  dormiens  etiain  pro  pulvino  utere- 

tur.      Nec  dubium  est,  quin  alendae  locupletan- 

daeque  facundiae  causa  tam  sedulo  iegerit.    Quan- 

to  pluris  Terentius  fieri  meretur,    cuius  fabulae, 

cum   obscoenitate   vacant,    tum    sunt    aliquanto, 

quam  Aristophanicae,  nisi  valde  fallor,  ^tcooa- 

y.oreoai.       Proinde    paedagogos  omnes  adhortor, 

ut  hunc  auctorem   summa  fide  studiis  iuventutis 

commendent.       Nam  et  ad  iudicium  formandum 

de  communibus  moribus  mihi  quidem  plus  con- 

ferre,  quam  plerique  philosophorum  commentarii 

i  videtur.     Et  non  alius  auctor  loqui  elegantius  do- 

cebit,  aut  utiliore  genere  orationis  puerilem  lin- 

guam  imbuet.     Bealas  respublic;)S,  si  hoc  genere 

literarum  dedolata  iuventus  ad  maiores  res  geren- 

das  accesserit.       Nunc  cum  nulbte  literae,  nulla 


scieutia  neque  religionis  neque  virtutis  sit  in  his, 
qui  tenent  respublicas,  videmus  eorum  inscitia 
omnia  sacra  et  profana,  divina  atque  humana 
misceri. 


No.  359. 


eod.  anuo. 


Ioanni  Friderico. 


Epislola  nuncupaloria  in  librum:  Salomonis  Senlentiae, 
versae  ad  hebraicam  verilatem  a  Phil.  Melan.  Haganoae 
per  Iohannem  Sercerium.  In  fine:  Ann.  M.D.XXV.  8. 
(quam  nobis  contulit  clar.  Foersteinannus).  —  Iterum 
Norinberg  per  Io.  Petreium,  1525.  8.  —  Erphordiae, 
1599.    8.  V  ' 

Illusirissimo  Saxoniae,  Principi,  D.  Iohanni 
Friderico  etc.    Philip.  M elanchthon 

S.  D. 

Cum  viderem  in  tanta  Librariorum  licentia  futu- 
rum,  ut  scholia  nostra  in  sententias  Salomonis 
dictata,  publicarentur,  res  postulabat,  nt  erratis, 
quae  sunt  in  eo  cornrnentariolo  non  parum  multa, 
aliqua  ex  parte  mederer.  Neque  enim  fieri  potuit, 
quin  in  tam  obscuris  ac  brevibus  apophthegmatis 
multa  interpretem  fallerent,  praesertim  tiocjtottu- 
qov.  Et  recognoscere  commentarium  non  sine- 
bant  Librarii,  qui  prius  videbantur  edituri,  quam 
nobis  vel  relegere  vacasset.  Nihilo  felicius  et 
antea  editi  sunt  aliquot  commentarii  rnei,  primum 
anteaquam  maturnissent ,  deinde  mutili,  et  ple- 
risque  locis  opificum  incuria  adeo  depravati,  ut 
non  agnoscerem.  Atque  meo  sane  iudicio  inter 
huius  seculi  innumera  mala  non  postremum  habet 
locum  Typogrriphorum  improbitas  dicam  an  im- 
pudentia,  qui  cum  citra  delectum  cudant  edant- 
que  omnia,  unde  lucri  spes  est,  Deum  immorta- 
lem  quantum  incommodant  rebus  humanis. 

Nam  fere  pessimos  qitosque  libellos,  quia 
plurimos  habent  emptores,  orbi  obtrudunt,  qui- 
bustuim  labefiat  alicubi  religio,  opprimantur  ho- 
nestae  artes  atque  litcrae ,  saeviatur  in  bonos 
viros,  publica  tranquillitas  perturbetur,  quid 
fingi  potest  perniciosius?  Sed  valeant  illi,  ut 
merentur.  Equidem  putavi  fidei  meae  referre, 
ut  lecturis  Salomonem  accuratius  consulerem, 
posteaquam  id  utcunque  videor  illius  opusculi  ti- 
tulo  pollicitus.  Proinde  Salomonem  ipsum  de 
integro  ita  Latine  reddidimus,  ut  intelligi  possit 
id,  quod  in  veteri  interpretatione  desiderabatur 
49  * 


775 


EPISTOLARUM     LIB.   III.     1525. 


776 


Feci  autem  lioc  eo  libentius ,  quod  mereri  Hbellus 
videbatur,  ut  penitus  coguoscerent  ac  ediscerent 
pueri.  Nam  et  de  pietate  sanctissimas  opiniones 
teneris  pectoribus  instillaverit,  et  de  communibus 
moribus  mire  civiliter  praecipit.  lam  et  ipsum 
auctorem  circumferri  malui,  quam  meum  com- 
mentariolum.  Prnestat  enim  et  ad  conscientiam 
confirmandam,  el,  ad  formandum  iudicium,  cum 
Prophetis  ipsis  tanquam  domi  colloqui,  quam  ex 
commentariis  sapere,  qui  fere  prophetarum  sen- 
tentias  procul  ostendunt,  si  tamen  ostendunt.  Et 
ut  in  interprete  nihil  possis  reprehendere,  tamen 
et  hic  iuxta  Proverbium ,  dulcius  ex  ipso  fonte 
bibuntur  aquae.  Itaque  cum  pro  enarratione  no- 
stra  auctorem  exhibeo  ipsum,  naevos  %alyJa  %qv- 
Oeuov  commutatis,  integrum  enim  opus  Salomo- 
nis  pro  mutilo  commentario,  elaboratum  pro  ex- 
temporaneis  adnotationibus,  denique  prophetias 
pro  homunculi  sententiis  reponimus. 

Porro,  ut  obiter  hoc  eliam  moneam,  in  ver- 
tendo  hoc  servavimus,  ut  in  iis  locis,  qui  de  fide 
aut  timore  praecipiunt,  et  ad  muniendam  con- 
scientiam  pertinent,  non  modo  sententias  fideli- 
ter  repraesentaremus ,  sed  verba  etiam  fere  adnu- 
meraremus.  In  civilibus  sententiis,  sunt  enim 
non  parum  multae  Jiofonxal,  fuimus  liberiores, 
necubi  Lectorem  obscuritas  moraretur.  Quid 
enim  attinet  interpretari,  si  intelligi  nolis?  Nec 
moror  iudicia  eorum,  qui  Iudaicam  quandam  su- 
perstitionem  in  vertendo  requirunt,  qui  cum  li- 
beralibus  et  elegantioribus  disciplinis  non  sunt 
perpoliti ,  ne  quidem  possunt  de  ullo  genere  ora- 
tionis  recte  iudlcare.  Hoc  ergo ,  quidquid  est, 
operis,  IIluss.  Princeps,  tibi  dedicare  volui ,  et 
ut  studium  tibi  meum  probarem,  et  ut  adhortarer 
te  ad  pietatem  interprete  y.a\  nooihno  Salomone. 

Par  est  autem  hunc  regem  audire  de  officiis 
omnibus  vitae  praecipientem,  quem  constat  pri- 
mum  sapientia  praestitisse  regibus  omnibus, 
omninm  aetatum  ac  gentium,  deinde  nihil  do- 
cere,  nisi  Verbum  Dei.  Apud  Homerum  Aga- 
memnon  optat  sibi  decem  avacp^au^fiorag  Nesto- 
ris  similes  contingere,  nam  huius  prudentiam  in 
primis  suspiciebat.  Quanto  melius  autem  tecum 
agitur,  cui  Salomonis  consuetudine  frui  licet,  et 
cum  tali  symphradmone  de  rebus  omnibus,  pu- 
blicis  ac  privatis,  consultare  ac  commentari,  qui 
multis  modis  Homericum  senem  vincit.  Proinde 
si  feliciter  cupis  imperium  gerere ,  et  talcs  ad- 
mitte  vitae  magistros,  et  toto  pectore  religionem 


cole.      Sic  enim  divinitus  praeceptum  est,  ut  li- 
brum  legis  habeant  in  manibus  Principes ,  et  ex 
eo  se  comparent.     Falleris,  si  humana  industria 
aut  viribus   defendi   posse    imperii   possessionem 
ccnses.       Frustra  conaheris   omnia,    nisi  pietate 
Deum  devinxeris,    qui  consilia  tua  fortunet.      Id 
subinde  inculcat  in  his  sententiis  Salomo,  et  te- 
stantur  minime  obscuris  exemplis  Historiae.     Si- 
mul  autem  cum  religiorie  rem  literariam  tibi  com- 
mendo,   ut  honestarum  artium    ac   disciplinarum 
patrocinium  suscipias,  quae  hac  turbulenta  tem- 
pestate  naufragium  facturae  videntur,  nisi  a  bonis 
Principibus  summa  ope  defensae  fuerint.      Nihil 
autem  magis  regium  susceperis,  quam  hanc  pro4 
vinciam  propugnandarum   literarum,    quae   cum 
religioni  ornamento  sunt,  tum  publicarum  legum, 
et  civilis  disciplinae  et  humanitatis  scientiam  con- 
tinent.     Quod  vulnus  iterum  accipiet  religio,  ubi 
linguarum  studium  frigere  coeperit,  cum  intelligi 
divini  spiritus  voluntas-  nisi  ex  prophetico    ser- 
mone  non  possit,  et  de  sermone  haud  fere  iudi- 
care  queant  hi,    qui  nostris  literis  non  sunt  ex- 
culti.     Iam  civilem  disciplinam   necesse  est  con- 
velli,  nisi  iis  artibus,  quae  de  vitae  officiis  et  com- 
munibus  moribus  praecipiunt,  ad  virtutem  Iuven- 
tutis  animi  invitentur  ac  instituantur.     Nemo  res- 
publicas,  sive  religionem  spectes  sive  civiles  mo- 
res,  gravius  laeserit,  quam  qui  a  studio  liberaliurn 
artium   iuventutem  retrahit.       Est  enim  omnino 
vis  earum  opinione  vulgi  maior.     Quare  adversus 
prava  iudicia  imperitae  multitudinis,  adversus  im- 
portunitatem  indoctae  turbae,    adversus  vim  at- 
que  iniuriam,  a  vestro  ordine  opem  implorent,  ad 
vos  tanquam  in  portum  quendam  et  perfugium  se 
conferunt. 

Quid  fuerit  autem  crudelius,  quam  barbaro 
furori  vulgi  innocentes,  imo  optime  mercntes  de 
rebus  humanis  prodere  ,  ac  perpeti,  ut  oppriman- 
tur  ac  deleantur.  In  fabulis  est  Mydae,  Phry- 
gum  regi,  quod  de  Musica  non  satis  prudenter 
iudicasset,  ab  Apolline  asininas  aures  additas 
csse.  Quantum  autem ,  bone  Deus ,  in  illo  pro- 
cerum  vulgo  Mydarum  hodie  habemus,  qui  non 
modo  literas  nullas  norunt,  sed  contemnunt  etiam, 
et  nugas  esse  sentiunt,  quas  collusitantes  in  scho- 
lis  otiosi  homines  commenti  sint. 

O  perniciosum  errorem ,  nam  si  literas  rebus 
humanis  exemeris,  exulare  una  virtutes  omnes  ac 
pacis  artes  continget.  Quanto  de  sese  praedicant 
ipsae  Musae  apud  Hesiodum  rectius,    cum  affir- 


777 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1525. 


778 


mant,  se  de  gravissimis  rebus  agere,  et  vera  hona 

.mortalibus  ostendere,  sic  enim  aiunt  [^Theog.  28.], 

%8usi'  (T  svz'  i&flojjLtev  alrjS-ea  jlwO  rjoaoS  ai .  Itaque 

te  publica  utilitas  commoveat,  et  tuarum  gentium 

salus:,   quae  incolumis  esse  non  potest   exstinctis 

lliteris,  ut  eas  adversus  improhorum  temeritatem 

jfortiter  defendas.     Cum  enim  divino  beneficio  nu- 

iper   reflorescere  coeperint,   ne  agnoscere  quidem 

jDei  liberalitatem  videberis,    nisi  coeleste  munus 

Jreligiose  conservare  contendas.  Et  cum  hoc  conatu 

in  primis  delectatur  Ghristus,  tum  non  alio  ofiicio 

iuberius  de  tuis  gentibus  mereri  poteris.      Neque 

vero    usquam  felicius  collocari  heneficium  putes, 

Iquam  in  has;  cumulate  enim  bene  raerito  gratiam 

Ireddent.     Nam  cum  alumuae  sint  omnium  virtu- 

Itum,    cave  putes,    in  eas   ingratitudinem  cadere 

posse.       Quare  Salomonem  nostrum  ita  excipies, 

ut    sentias,    te    monitorem   et  doctorem  religio- 

nis  et  aliarum  virtutum  domum  admittere,  simul- 

que  committi  tibi  honestarum  artium  ac  literarum 

ipatrocinium.      Id  si  susceperis,  tum  demum  vere 

Principem  agas.      Quodsi  hoc  munusPrinceps  ab- 

dicarit,  caetera  nihilo  verius,  quam  scenicus  or- 

natus  regem  efficiunt.     Habes  autem  et  domestica 

exempla,   quae  te  ad  res  pulcherrimas  accendere 

ac  inflammare  possunt,  quae  imitari  ac  sequi  pars 

quaedam  pietatis  est,  et  tirocinium  tuum,  ac  im- 

iperii  rudimenta  spem  nobis  faciunt,  fore  te  hone- 

stis  studiis  praesidium ,  ac  reipub.  salutarem.  Vale 

feliciter. 


No.  360. 


(fortasse  eod.  anno.) 


M,  Velcurioni  (FeldkircJi). 

Edita  in  Manlii  farrag.  p.  361.  —  Contuli  apographa  in 
Cod.   MeLn.  III.    p.  80. ,   in   Cod.  Basil.  39.    p.  S0.    et  in 

-  Cod.  Ijavar.  T.  II.  p.  794.,  qui  eam  Marcello  insciipsit. 
—  De  lo.  Velcurionc  s.  Feldkircb,  discipulo  Melantho- 
nis,  vid.  infra  ep.  d.  d.  13.  Aug.  1527.  —  Videtur  scripla 
eo  tempore,  quo  Feldkircbius  iam  lectoris  partes  in  Aca- 
demia  agebat. 

M.  Velcurioni 

S.  D.  Doctor  Leonhardus  Mertz,  Syndicus 
Maideburgensis,  iam  aliquoties  hoc  scripsit  ad 
me,  rogans  ut  filio  praeceptorem  quaeram:  ac 
maxime  optat  sibi  contingere  aliquem,  qui  exer- 
ceat  puerum  in  his  nostris  ')  communibus  literis, 


et  assuefaciat  eum  ad  lectionem  elementorum  luris 
audiendam.  Ego  vero  neminem  video  ei  rei 
aptiorem ,  quam  te  fore.  Pater  vir  bonus  est,  et 
eritgratus:  quod  ego  certo  scio.  Sed  vereor,  ne 
pueri  ferocitas  absterreat  te.  Qui  tamen  videtur 
revocari  posse  ad  modcstiam,  postquam  sensit 2), 
quantum  pater  offensus  sit  nescio  quibus  rumori- 
bus  de  eo  dissipatis.  Amabo  te,  responde.  Ac 
velim  te  promittere,  non  respondere  tantum. 
Adest  nuntius,  qui  a  patre  venturus  est  ad  me,  a 
prandio.     Facsciam,  quid  decreveris.     -J-Vale•,, 


No.  361 


eod.  anno. 


Quaestio  de  Somniis. 


Editum  a  Pezelio  in  Consil.  P.  I.  p.  40.  aunc  accuratius  e 
codice  Goth.  402.  p.  301  b. 

Pezel.  inscripsit:  „  duae  quaestiones  de  somniis  propositae 
D.  JLuthero  a  Phil.  Melanthone ,"  quare  responsionem 
non  Melanlhoni  sed  Lutbero  tribuisse  videtur.  Sed  in 
Cod.  Goth.  inscrihitur  Phil.  Melanthonis  nomine. 

De    Somniis. 

Deus  prohibet  observare,  somnia  Levit.  15. 
Item  iussit  somniorum  interpretem  occidi. 
Ergo  quaeritur:  1)  quomodo  curanda? ' ') 
2)  Quare  loseph  et  Daniel  iuxla  manda- 
tum  Dei  ob  somniorum  interpretationem 
non  sunt  occisi? 

Ivespondeo:  Duplicia  esse  somnia  certo  scimus  2). 
Primum  est  naturale,  quod  non  tantum  hominibus, 
sed  etiam  plerisque  animantibus  convenit.  Sonmi- 
ant  enim  et  reliqua  animalia,  ut  bos,  equus  etc. 
Et  hoc  -f-naturale"  somnium  est  imperfectum,  nec 
hahet  verarn  ac  certam  alicuius  rei  demonstratio- 
nem;  sed  sunt  confusissimae  apparitiones,  quas 
etsi  coniecturare  possumus,  tamen  pro  veritate  as- 
severare  non  debemus ,  nec  talia  somnia  curanda. 
Licet  tamen  aliqua  opinari  ex  eis ,  -f-  Sed  omnia  in 
bonam  partem  capienda  sunt".  Quin  3)  si  qui 
somniis  decipiuntur,  et  credunt  vera  esse  quae 
somniant,  id  eis  plerumque,  permittendo  Deo, 
f  propter  incredulitatem  "  evenit,  quod  timebant. 
Somnia   igitur  naturalia   possunt  aliquo  modo  4) 


1)  „nostris"  abest  a  codd. 


2)  „&ensit"  codd.  pro  ^senlit",  quod  babet  Manl/i 

1)  Pezel.  quornodo  ergo  somnia  probari  possunl  f 

2)  Pezel.  novimus. 

3)  Pez.   Quoniom. 

4)  Cod.   aliquatenus. 


779 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1525. 


780 


curari,  si  non  addatur  opinio  eventus,  f  hoc  est, 
^si  non  sunt  tales  homines,  qui  quicquid  somnio- 
rum  credant  illis  evenire,  et  tum  incipiunt  pueri- 
liter  trepidare,  ubi  nullus  est  terror.  Haec  opi- 
nio  somniorum  detestanda  est."  Secundum  ge- 
nus  est  dUinum,  in  quo  8)  nulla  est  confusio; 
imo  in  tali  somnio  est  certissima  demonstratio, 
fhoc  est,  non  dubitat  homo,  quod  vidit  in 
somniis  divinitus  quomodo  fiat.  Tale  somnium, 
imo  revelatio  Dei  per  somnium  verissimum  est,  et 
habet  certam  demonstrationem"  consentientem 
verboDei,  qua  6)  revelatione  homo  dicere  potest, 
quid  futurum  sit,  f  et  quid  eveniat. "  Sed 
quoniam  Satan  7)  transformat  se  in  angelum  lucis, 
•f  ut  dixi"';  ideo  probandi  sunt  spiritus,  fquales 
sint. "  Angelus  enim  bonus  ex  iussu  Dei  revelat 
non  nisi  bona  8)  certo  et  vere  9) ,  ita ,  ut  dubitari 
non  possit.  Satan  sub  praetextu  boni  parat  do- 
lum  l0).  ltaque  immissiones  n)  per  angelos  ma- 
los  sunt  fictae,  divagantes  sine  certis  demonstra- 
tionibus,  quas  Christianus  refutare  dobet  "),  tan- 
tum  abest  li) ,  ut  eis  credat. 


5)  Cod.  divinitus  factum  ,  ubi. 

6)  Pezel.  certissirna  demonstratio,  revelatio  Dei  consentiens 

cum  verbo,  ex  qua. 

7)  Pez.  quia  diabolus. 

8)  Pez.  bona  ,  non  nisi  certo. 

9)  Pez.  vere ,  et. 

10)  Pez.  metum. 

11)  Pez.  Itaque  revelatione.s  factue  per  etc 

12)  Pez.   quae  Christiano  refulandae  sunt. 

13)  Cod.  absti. 


M)  Somniorum  interpretes,  -f-pariter"  arioli 
et  exqwisitores  somniorum  occidebantur  ex  man- 
dato  Dei,  quia  'hsomniatores  et  eorum  exquisitOt- 
res"  contento  Deo  '')  somnia  tantum  curabunt, 
item  ariolis  et  somniatorum  interpretibus  lb)  plus 
fidei  attribuebant  quam  ipsi  17)  Deo,  illos  cole- 
bant,  verebantur"  1S),  ad  eos  in  omni  angustia 
-j-et  necessitate  et  non  ad  Deum"  confugiebant. 
Quare  ob  eam  19)  impietalera  raaximam  praecepit 
Deus,  eos  occidere  20),  -j-ut  et  nunc  ea  lex  rata 
est."  Gaeterum  quod  loseph  et  Daniel  -j-  somnio- 
rum  interpretes  non  sunt  occisi,  isti"  non  per  in- 
cantationes  sorania  aperuerunt,  sed  certa  demon- 
stratione  et  divina  ordinatione.  Habuerunt  enira 
spiritum  revelantern  ea  21)  somnia  *). 


(Mjlius  iVi  Chronologia  scriptorum  Melanthonis  coninie- 
morat  ad  ann.  1525  praefalionem  in  Enchiridium  Elementorum 
puerilium,  quem  vero  videre  nobis  non  contigit.  Neque  de- 
fjniii  potest,  quenmam  librum  babuerit  Mylius  in  aninio.) 


14)  Praemittit  bic  Pez.  alteram  quaestionem :  quare  Ioseph 
et  Daniel  iuxla  mandatum  Dei  propter  somniorum  in- 
terpretationem  non  sunt  occisi? 

15)  Cod.  contempiu  Dei. 

16)  Pro  item  ariol.  et  s.  interpr.  Pezel.  babet :  et  illis. 

17)  ipsi  non  legitur  iu  Cod. 

18)  Pro  illos  coleb.  verebant  Pezel.  habet :  et  populus. 

19)  Pez.  Propter  illam. 

20)  Pez.  iussit  Deus  eos  e  medio  tolli. 

21)  Pez.  cis. 

*)  NotaPezelii:  ^De  diversis  somniorum  g«neril)us,  pbysi- 
cis,  praesagientibus,  diabolicis,  divinis,  vide  Comineata- 
riuni  Pbil.  Melanibonis  de  anima,  ubi  accuratius  quaeslio- 
nes  illae  traclantur.'' 


152  6. 


No.  362. 


2.  Ian. 


Vito  Warbeck. 


f  Ex  apogr.  cod.  Goth.  26.  p.  56. 

Magistro  Vito   TVa rbeck*)  amico  suo ! 

p.  Non  vereor,  optime  Vite,  ne  succenseas  mihi, 
itam  toties  tibi  negotium  facere  **).  Sed  vides,  non 
posse  me  vel  amicorum  vel  ministrorum  causas 
irepudiare.  Itaque  te  rogo,  ut  boni  consulas  meam 
Limportunitatem.  Dabitur  etiam  a  me  opera,  ne 
quam  causam  iniustam  aut  invidiosam  ad  te  de- 
feram.  Ipsi  ministri,  homines,  qui  has  literas 
itibi  reddent,  petunt  a  principe  supellectilem  do- 
haus  Franciscanae  in  hoc  oppido.  Nam  ipsi  fuere 
;:Franciscani.  Quaeso  te,  ut  vel  apud  Cancella- 
lcium  vel  alios  adiuves  eos.  Vicissim  enim,  si 
■juid  impones,  oneris  libenter  suscipiam,  refe- 
ramque  pro  virili  magnis  tuis  meritis  rationem. 
Vale.     Postridie  Cal.  Ianuarii  1526. 

Philippus  tuus. 


No.  363.  (hoc  temp.) 

Georgio  Sturtz. 

Epist.  lib.  VI.  p.  263.  —    Nunc  ex  autographo  Mel.  in  Cod. 
Monac  I.  p.  3l9. 

Optimo  viro,   D.  Georgio  Sturtz,    Medico. 

j.  Nihil  nobis  proficiscentibus  Noribergam  in 
itinere  iucundius  accidere  potuisset,  quam  si  tui 
:opia  nobis  esset  Erfordiae  data,  unde  tu  non  ita 
nulto  ante  in  illos  Ilercynios  montes  vestros  sub- 
^olaras.  Divertimus  tamen  ad  aedes  tuas,  sumus- 
jue  amanter  ab  Oeconomo  tuo  tractati.  Id  me 
lon  pigebit  inter  reliqua  tua  erga  me  merita  nu- 


*)    Canonico  Altenburgensi,    qui  familiarisMmus  erat  Spala- 
tino. 

**)  facere  mendum  esse  videtur  pro  /acienli. 


merare.  loachimum  domi  suae  |~Pabepergae^]  l) 
reliquimus  in  reditu:  quem  opinor  ad  te  iam  pri- 
dem  de  suis  rebus  omnia  perscripsisse.  Vide  au- 
tem  quam  sim  impudens,  cum  ita  de  me  sis  meri- 
tus  liberaliter,  ego  tamen  non  desino  flagitare 
subinde  beneficium.  Sed  in  humanitate  tua  spes 
mihi  est,  non  invitum  hac  in  re,  quam  nunc  peto, 
gratificaturum  te  mihi  esse.  Est  hic  homo  in  re 
Medica  probe,  ut  accipio,  exercitatus.  Is  cogitat 
se  recipere  in  vallem  Ioachimicam ,  ubi  victum 
quaerat  illo  suo  artificio,  meque  rogitat,  ut  se  tibi 
commendem,  quod  te  iudicat  suis  rebus  et  posse 
consulere  *),  et  facturum  facile  pro  tanta  humani- 
tate  tua,  ut  se  egentem  et  non  alienum  a  literis 
his  duris  temporibus  adiuves.  Proinde  te  rogo, 
ut  quod  sine  tuo  incommodo  fieri  queat,  nolis  ho- 
mini,  qui  quidem  mihi  praedicatur  ab  his  qui  no- 
runt,  deesse.  Vale,  mense  Ianuarii,  Anno 
M.D.XXVI. 

Philippus  Melanchthon. 


No.  364. 


(fortasse  hoc  teinp.) 


lacobo  Micyllo. 


Edita  in  Manlio  p.  229,  et  iterum  accuratius  repetila  ib. 
p.  353.  Contuli  apographa  in  Codd.  Gothanis  131.  p.  52 b, 
Cod.  19.  P.  16.  Cod.  401.  p.  95.  Cod.  Bav.  II.  p.  624. 
ltem  in  Cod.  Lips.  ep.  33.  Cod.  Monac  89.  no.  VI. 
p.  21.  et  in  Cod.  Guelph.  fol.  11.  10.  p.  169  b.  —  Habe- 
tur  etiam  apographon  in  Cod.  Vindobon.  53.  Vid.  Denis. 
p.  1963,  quo  vero  uti  non  licuit. 

Iacobo  Micyllo. 

S.  D.  Cum  polliceretur  Princeps ,  se  scholam 
confirmaturum  esse,  videbam ,  nobis  inprimis 
opus  esse  aliquo,  qui  non  infeliciter  carmen  con- 
deret1),  ut  ad  illius  irnitationein  se  compararent 2) 


1)  Pabepergae    non    habet    autographon,    sed  additum  est  a 

Spanh. 
*)  Fuerat  antea  Sturciad.  in  Valle  Ioachimica. 

1)  cod.  Guel.  cuderet. 

2)  compararentj  Manl.  comparent ;  cod.  131.  componerertt. 


783 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1526. 


784 


adolescentes  eloquentiae  candidati.  Nam  milii 
quidem  de  nullo  disciplinnrum  genere  recte  iudi- 
caturus  videtur,  qui  pocticen  non  attigit,  video- 
que  in  soluta  oratione  scribenda  mirifice3)  frigere 
illos,  qui  non  degustarunt  pocticen.  Porro  ge- 
nus  versuum  tuorum  unice  seroper  amavi.  Quare 
de  te  accersendo  diligenter  agebam,  cupiebamque 
ea  in  re  publicis  literarum  studiis  consulere,  qui- 
bus  in  hac  frequentia  nostrae  scholae  te  nonnihil 
opis  adferre  posse  arbitror.  Nam  scholae  tuae 
Francofordianae*)  suffecerit s)  aliquis  pleheius  le- 
ctor.  Vere  iurare  possum,  hoc  unum  mihi 6)  in 
consilio  esse,  cur  te  in  Saxoniam  redire  tantopere 
cupiam.  Videsautem,  miMicylle,  qno  in  dis- 
crimine  sint  nostrae  literae,  nisi  summa  ope  a  tui 
similibus  defendantur.  Quare  te  itcrum  per  quic- 
quid  possum,  perque  hunc  rei  literariae  statum 
rogo ,  ut,  si  honeste  queas,  commigres  ad  nos. 
Nam  quod  excusas ,  vereri  te,  ut  sit7)  ad  praele- 
gendum  satis  magna  extemporalis s)  facultas  9), 
verecunde  tu  quidem,  sed  nos  non  tam  praelectio- 
nis  causa  te  acce^sivilnusl,0),  quam  ut  tua  consue- 
tudine  formentur  hi,  qui  ad  poeticen  idonei  sunt "). 
Non  satis  perspicis  consilium  nostrum ,  si  quaeri 
iudicas13)  professorem,  qui  sophistico.more  vulgo 
suam  garrulitatem  ostendet13),  ov  (jlol  juslsi  tvov 
Toiovrcoyli).  Et  quanquam  videam  istud  tuum 
genus  solutae  orationis  propter  subtilitatem  ad  do- 
cendum    et    scholas  1S)    appositum    esse  l6) ,     ta- 

3)  mirifice]  addunt  hoc  cod.  Bav.  et  cod.  Lips.  In  cod.  Guelph. 
mire. 

4)  Manl.  p.  353.  et  c.  Guel.  Francofordianae  scholaet  prae- 
termisso  tuac ,   quod  etiam  in  Cod.  Bav.  desideratur. 

5)  suffecerit]  c.  Bav.  sufftceret ;  c.  Guel.  satisfaceret. 

6)  mihi]  deest  Manl.  p.  229.  el  cod.  401. 

7)  c.  Bav.  sit  tibi. 

8)  extemporalis]  cod.  Bav.  et  idonea. 

9)  facultas]  cod.  131.  et  c.  Mon.facundia. 

10)  Cod.  Bav.  Cod.  401.  Cod.  Guel.  et  c.  Monac.  accersimus ; 
male;  narn  antea  iam  vocatus  fuerat  Micvllus. 

11)  sunt]  cod.  Mon.  e.runt. 

12)  iudieas]  Manl.  p.  229.  iubeas,  el  p.  353,  quem  videas ; 
utrumque   mendose. 

18)  ostendet]  Manl.  p.  229.  ostentet >  et  p.  353.  ostendit. 

14)  Sic.  Manl.  p.  229.  Cod.  131.  et  cod.  Monac.  —  In  cod. 
Bav.  graeca  prorsus  desiderantur.  -—  Manl.  p.  353.  haec 
verha  hoc  loco  non  habet,  sed  post  verha :  appositum  esse 
addit:  ov  uikti  tk  Totg  rwy  XtnToXoyrjuchcov ,  quae  rectius 
ceteri  codd.  sic:  ov  {itkti  t&v  toiovtiov  Xs7iToXoyr]tuc(Tiov. 
Opinor,  Melanthonem  haec  margini  adscripsisse ,  et  inde 
factum  esse,  ut  diverso  loco  a  describentibus  insererenlur. 
stenToloyrjuaTcov  vero  videtur  csse  additamentum  descri- 
benlium.  Utique  illa  verba  huic,  quo  cum  Manlio  posui- 
mus,   loco  optime  convenire  videntur. 

15)  C.  Guelph.  dicen  lurn  et  scho/is. 

16)  Hic  addunt  quidam  oii  pikti  etc.  vid,  not,  14. 


men17)  hoc  agimus,  ut  habcat  iuventus,  ad  cuius 
exemplum  versus  adsuescat  facere.  Kobanus  No- 
rinbergam  accersitur  satis  honesta  conditione,  alio- 
qui  huc  IS)  invitassemus.  Ceterae  disciplinae  ha- 
bent  tolerabiles  professores  in  hac  urbe.  Sed 
mihi  tota  schola  sordebit,  nisi  mihi  tui  copia  con- 
tigerit.  Sine  igitur,  abs  te  rempublicam  hoc  im- 
petrare,  ut  operam  tuam  nobis  addicas,  et  cum 
te  reipublicae  nomine  vocarnus19),  puta,  te  coe- 
lesti  aliqua  vocc  vocari  ad  honestissimam  provin- 
ciam.     Bene  vale. 

Philipp.  Mel. 20). 


No.  365. 


(hoc  fere  temp.) 


Io.  Agricolae. 


f  Ex  apographis  in  codice  Bavari  Vol.  II.  p.  507.   Cod.McIjn. 
111.  p.  32  b.  et  cod.  Basil.  39.   p.  35. 

1  o a nni  Ag r ico la e. 

S.  D.  Proximis  his  diebus,  cum  domum  rediis- 
sem,  coeptum  est  de  professore  theologiae ')  de- 
liberari,  qui  reliquis  lectoribus  adiiceretur.  Mihi 
id  oneris  imponi  quidam  volunt,  estque  ea  con- 
ditione  aucta  merces  annua3).  Verum  me  mul-  j 
tae  causae  deterrent,  nec  videtur  ei  labori  snffi-  | 
cere  valeludo,  quaego,  utscis,  perpetuo3)  utor. 
Fit  tui  etiam  ibi  mentio,  neque  dubitare  debcs, 
quin,  si  libeat  redire,  honestam  conditionem  tibi 
nostri  delaturi  sint.  Quare  nisi  nimium  amas  pa- 
triam,  et  potuisti  iam  ex  animo  veteres  amicos4) 
eiicere,  volo,  te  hac  de  re  cogitare,  quid  sit  opti- 
mum  factu.  Nemo  tempestivum  iam  5)  putat,  te 
istinc  avellere,  sed  per  occasionem  aliquanto  post, 
schohse  fundamentis  iactis,  multi  boni  in  spe 
sunt,  fieri  posse  rursus,  ut  nos  iilo  tuo  ingenio 
fruamur,  eritque  h;ic  de  re,  ut  alias  etiam,  ov/li- 
fiovXog  aoiOTog  6  %Qovog,  ut  Graeci  dicunt.  Ioa- 
chiinus,  JMichael  et  Eobanus  Norinbergam  corn- 
migrabunt,   ut  spero.     Nos  hic  haeremus  adhuc, 


17)  tamen  recte  nddunt  Manl.  p.  229.  et  cod.  Guelph. 

18)  Cod.  Guel.  huc  eum. 

19)  Cod.  401 :  vocaverimus. 

20)  Nomen  subscriptum  addit  c.  Guelph. 

1)  cod.  Mehn.  theologico  doctore,  c.  Basil.  prof.  theologico. 

2)  annua  abest  a  c.  Bav.  —     Merces  augebatur  ad  ducento» 
quovis  anno  floreuos. 

3)  Cod.  Mehn.  infirma,  c.  Bav.  perpetuo,  c.  Hdi$W.  perenni. 

4)  C.  Bav.  iam  ex  animo  veteris  amicitiae. 

5)  C.  Bav.  id  pro  iam. 


! 

i 


r85 


EPISTOLARUM     LIB.  III.     1526. 


786 


onvicturi  tecum ,  si  adesses  R).  Narn  me  reliqui 
mici  non  perinde  delectant  propter  dissimilitudi- 
lem  studiorum.     Vale. 


No'.  366. 


24.1 


an. 


Ge.  Spalatino. 


s. 


f  Ex  aulographo  Mel.  in  Cod.  Basil.  F.  101.  epist.  32. 

D.  Georgio  Spalatino,  patrono  suo. 

Haesit  in  hac  schola  vir  bonus  et  doctus  ali- 
juamdiu,  Storo*)  nomen  est,  civis  Noriberg. 
[s  ambit  stipendium,  quod  ex  publico  aerario  me- 
iicinam  discentibus  pendi  solet.  Porro  ea  in  re 
et  a  vobis  opem  illius  amici  fortasse  implorabunt, 
quibus  persuasum  est,  commendationem  Illustriss. 
Principis  nostri  magnum  momentum  ad  rein  fa- 
cturam  esse,  si  accesserit.  Quare  te  quaeso ,  si 
res  ad  vos  delata  fuerit,  saluti  huius  boni  viri 
ne  desis.  Optime  coliocari  scias  quidquid  in  hunc 
collatum  fuerit.  Nam  et  fide  et  eruditione  ea 
praeditus  est,  ut  nihil  dubitcm,  amplissimam 
gratiam  redditurum  olim  cum  urbi,  tum  aliis, 
quos  de  se  bene  meritos  esse  putabit.  Semper  cavi, 
ne  tibi  parum  exploratos  commendarem,  neque 
quisquam  me  pertinacius  odit  hoc  imponendi  ge- 
nus,  quo  fere  in  commendationibus  vulgaribus, 
dum  candidi  volunt  videri,  utuntur.  Itaque  pro 
huius  moribus  et  fide  spondere  et  tibi  ausim, 
dignissimum  esse  studiis  et  favore  omnium  bono- 
rum.  O  xavxa  8r\  fisr  xavxa.  Ptes  scholae  recte 
adhuc  habent.  Ubi  redieritis ,  quod  spero  brevi 
futurum,  de  iis  rebus  agemus,  in  quibus  video 
publicam  tranquillitatem  verti.  Cum  haec  scri- 
berem,  angina  quadam  iam  triduum  laboraram; 
sed  remiserat  iam  morbus  nonnihil.  Vaie.  Pri- 
die  Paulinae  Gonversionis. 

Philippus. 


No.  367.  ^£i} 

Io.  Agricolae. 

f  Ex  apographo  in  Cod.  Mehn.  III.  p.  34. 

Iohanni  Agricolae. 

Tametsi  adolescens,   qui  Lucae  pictoris  filios  do- 
cuit,   pollicetur,  se  provinciam  docendorum  regu- 

6)  convicturi —  nam  non  habet  c.  B.  —  cod.  Bas.  adhuc  vi- 

cturi  profecto  si  adesses. 
*)  De  eo  vid.  epist.  ad  Baumgartner.  d,  24.  Ian.  1528. 
Me^axth.  Opkh.   Vol.  I. 


lorum  vestrorum  suscepturum  esse,  tamen  cogi- 
tabam  differendum  esse  de  eo  mittendo  ad  vos 
consilium.  Nam  eruditio,  fides  et  mores  eius 
valde  mihi  probantur;  sed  aetas  verebar  ut  Comiti 
probaretur  *).  Itaque  decrevi  etiam  voluntatem 
Saxonis  cuiusdam  hac  in  re  experiri.  Est  autem 
Saxo  ille  grandior  aliquanto ,  et  Goslariae  in 
publico  ludo  docuit.  Non  semel  a  te  mihi  prae- 
dicatus  est.  Proinde  intra  dies  14  alterutrum 
vobis  mittemus,  tametsi  optarim  te  interea  per- 
scribere  nobis ,  utrum  magis  idoneum  putes  fore 
aulae,  hunc  adolescentemne,  an  illum  grandiu- 
sculum. 


No.  368. 


1 8.  Febr. 


lo.  Oecolampadio. 


+  Ex  autographo  in  tahular.  ecclesiae  Evangel.  Argentora- 
lensi ,  descripta  a  Cl.  Strobelio. 

Oecolampadio  suo  frairi  in  C/irisio, 

JBasiieae. 

£$.  Utinam  quod  facis,  mi  Oecolampadi,  facias 
perpetuo,  ut  Evangelium  dxt('jd^i]?.a)g  doceas,  et, 
quantum  fieri  potest,  vulgi ,  hoc  est  porcorum 
spurcitiem  coherceas.  Nimium  sibi  sumunt  Du- 
ragi,  causam  simulacrorum  moverunt  praeter 
necessitatem.  Obsecro ,  non  intelligimus  vim 
XQiOxidvqg  libertatis,  cum  liceat  nobis  etiam  in 
Idoltiotg  vel  in  theatris  convenire.  Quid  refert 
statuas  abolere,  cum  Evangclium,  hoc  est,  iu- 
stitiam  spiritus  profiteamur,  plerique  tamen  iusli- 
tiam  carnis,  hocest,  ceremonias  docemus.  Quare 
si  quid  potes  publicae  tranquillitatis  causa  ea  in 
re,  facias  quaeso  quod  est  ex  Evangelii  dignitate. 

Qui  tibi  has  literas  reddet  iuvenis  est  literis 
et  humanioribos  et  sacris  satis  instructus.  Expo- 
nere  vitae  nostrae  statum  universum  poterit.  Uti- 
nam  liceat  aliquando  nobis  congredi.  Vale. 
llQCjx)]  zvQiazrj  lemnn     ). 

Philippus. 


No.  369. 


(eod.  temp.) 


Io.  Agricolae. 


f  Ex  apograpbis  in   cod.  Goth.  401.  p.  54.     Cod.  Mehnerl. 
I,.  p.  60.  et  Cod.  Mehn.  111.  p.  36. 


*)  Vid.  epist.  ad  Agricolam  post  28.  Febr.  scripta. 

**)  Adscriptum  est  autographo:  dominica  Invocavit  1526. 

50 


787 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1526. 


788 


Iohanni  Agricolae. 

S.  D.  Me  quoque  delectavit  in  proxirnis  tuis  li- 
teris  commemoratio  amoris  et  benivolentiae  erga 
me  tuae.  Noli  enim  putare,  ullas  opes  aut  ullum 
regnum  apud  me  esse  tanti ,  quanti  tui  similium l) 
coniunctionem  atque  amicitiam  facio.  Nam  quod 
31.  Cice.ro  dixit,  nullam  esse  iucundiorem  pos- 
sessionem  quam  amici>  ego  ita  statuo ,  nullam 
item  neque  ditiorem  neque  honestiorem  possessio- 
nem  animo  liberaliter  instituto  posse  contingere, 
quam  amici  non  stulti 2).  Itaque  cum  tantum  tibi 
tribuam  quantum  debeo  homini  non  mehercle  vul- 
gari  vi  ingenii 3)  praedito  et  usu  rerum  ac  litera- 
rum  plus  quam  mediocri,  et  tantum  te  amem, 
quantum  illa  tua  humanitas  meretur,  cupio  inter 
nos  hanc  esse  perpetuam  amicitiam.  Atqne  uti- 
nam  propagare  eam  possimus  et  transmittere  ad 
liberos  nostros !      Sed  haec  alias. 

Noster  Eberhardus  4)  cupiebat  se  tibi  per  me 
commendari.  Quanquam  enim  s)  noris  hominem, 
et  ingenium  eius  tibi  iain  olim  probari  existimem 6), 
tamen  peto,  ut  mea  causa  familiarius  etiam  eum 
amplectaris.  Est  aetas,  ut  vides,  nondum  satis 
firma,  sed  quae  tamen  non  procul  a  maturitate 
absit.  Mores  sunt  inculpati,  quos  non  vereor  se- 
cundis  rebus  depravatum  iri,  si  meminerit,  se 
non  in  lautiorem  culinam  accersitum  esse,  sed  ad 
durissimam  provinciam  plenam  miserrimi  laboris 
et  periculi.  Quod  si  expendet  onus  susceptum, 
metietur,  opinor,  suo  se  pede,  nec  corrumpi  te 
fortunae  blanditiis  sinet.  Habet  otnnino  opus  te 
rectore ,  et  affirmat 7) ,  se  universum  vitae  suae 
cursum  et  rationes  suas  ex  tuo  iudicio  comparatu- 
rum  esse,  nec  a  tuis  unquam  monitis  transversum 
unguem  discessurum.  Qua  mente  praeditum 
adolescentem  decet  te  in  fidem  tuam  recipere  gu- 
bernandum  ac  tuendum  *). 

Ego  in  Lipsiam  evocor  8)  a  quodam  amico, 
qui  nescio  qua  de  re  mecum  colloqui  vult,    nec 

1)  c.  G.  animorum  similem. 

2)  c.  G.  Cicero  dixit,  nullam  esse  iucundiorem  possessio- 
nem  ,  quae  animo  liber.  instituto  contingere  possit,  quam 
amici  non  stulti.  s 

3)  c.  G.  et  ingenio. 

4)  c.  G.  el  cod.  Mehn.  III.  Erhardus. 

5)  c.  G.  et  c.  Mehn.  III.  autem. 

6)  c.  G.  existimo. 

7)  c.  Mehn.  I.  confirmat. 

*)  De  eodem  scribit  Lutherus  ad  Agricolam  d.  18.  Feb.  1526: 
„Paedagogum  herilium  (i.  e.  Comitis  Alberti)  filiorum  tibi 
commendo. " 

8)  cod.  III.  avocor. 


potest  aliter  conveniendi  illius  copia  nobis  dari, 
nisi  hoc  tempore  Lipsiae  in  iudicio  publico  *\ 
Inde  si  polero  ad  te  iter  suscipiam  9). 

Regina  Danorum  **)  excessit  e  vita ,  mu- 
lier  digna,  quae  inter  claras  Heroidas  numeretur 
propter  fidem,  quam  exuli  marito  praeslitit,  dum, 
calamitatis  comes,  non  passa  est,  se  a  viro  divelli 
ulla  vi,  cum  id  maxime  agerent  cognati,  ut  eam 
abalienarent.  Putavi  autem ,  tibi  significandam 
esse  mortem  amplissimae  foeminae,  vel  quod  ad- 
mirationem  virtutis  illius  libeat  meminisse,  vel 
quia  sub  extremum  spiritum  testata  est  illam  suam 
constantiam  etiam  erga  pietatem.  Nam  utraque 
spccie,  idque  absente  viro,  usa  est.     Vale10). 


No.  370. 


28.  Febr, 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  36. 

Ioachimo    Camerario  Bambergae,   S.  Dt 

rSunquam  fuit  mihi  molestius  cuiusquarn  hominis 
silentium,  quam  tuum  hoc  tempore.  Itaque  te 
rogo  ut  tuam  consuetudinem  scribendi  renoves, 
proque  tua  erga  ine  benevolentia  hoc  officium  mihi 
impertias.  Suspicari  me  multa  quae  nollem  in 
tam  diuturno  silenlio  cogis.  Cum  Paccio  suni 
ipse  locutus  de  Ulpianis  sacerdotiis.  Is  respondit 
his  proximis  diebus  mihi  Lipsiae,  habere  se  quen- 
darn  arnicum,  qui  quaerat  sacerdotia.  Itaque  et 
reditus  perscribi  iussit,  et  quanta  pecunia  asci- 
scant  novos  collegae,  seu  quanta  pecunia  rediman- 
tur,  sicut  ipsi  vocant,  statuta.  Item  quanti  fa- 
ciat  Ulpius,  et  caetera  huiusrnodi  ante  perscribi 
volebat,  quam  quicquam  prornitteret  certi.  Haec 
si  videtur  significabis  isti  nostro  amico. 

Erasmus  $>cv\£$>\t_ETnserOy    se  antea  de  li- 

bero  arbitrio  nihil  pronunciasse ,  nunc  se  et  as- 
serturum  esse  in  libertatem  rbv  ijJV%Lzbv  av&QW- 
ttov  et  diaftamiaELV  rtp  avxayojvLOrfi  xaXwg,   ut 


*)  Melanthonem  Lipsiae  fuisse ,  intelligitur  ex  epist.  ad  Came- 
rar.  d.  d.28.  Febf. 

9)  Ego  in  Lipsiam  etc.  tantum  habet  codd.  Mehn< 

**)  Elisabetha  Regina  DanOrum  mortua  est  d.  19.  Ian.  De 
ea  scribit  Lulherus  d.  18.  Febr.  ad  Agricolam:  „  Regia  illa 
mulier  et  vere  Regina  Elisabeth,  Danorum  regis  uxor,  cx- 
cessit  e  vivis,  ut  ipse  mihi  scripsit  Christiernus  Rex. " 

10)  Regina  Danorum  etc.  non  leguntur  in  cod.  Meho.  I.  — 
In  cod.  Mehni  Ilf.  adscriptus  est  annus  1536,  ex  errore. 


'89 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1526. 


790 


erearquam  sit  virulenta  futura  ^ovouayia.  De 
uo  negotio  iubeo  te  esse  forti  animo.  Nam  Deus 
ubernabit  inceptum,  cui  curae  nos  esse  certe 
redo.  Yale  et  responde.  Prid.  Calend.  Martii, 
in.  XXVI.  Sophochm  existimo  te  accepisse  pro- 
ime  hinc  missum. 

Philippus. 


So.  371. 


(t 


ere  m. 


Mart.) 


Io.  Agricolae. 


Ex  apographo  in  cod.  Mebn.  III.  p.  37. 

Iohanni  Agricolae. 

jum  huc  venissetDominus  D.Iohannes*),  statim 
b  eo  requirebam,  ecquid  scripsisses,  eratque  mihi 
ermolestum,  nihii  abs  te  accipere  literarum. 
7erum  excusavit  te  hospes  ipse  noster,  quod  ab- 
isset  clam,  non  indicata  tibi  profectione.  Ego 
teminem  hinc  soleo  sine  literis  ad  te  dimittere, 
ruem  quidem  sciam  ad  vos  venturum  esse.  Id  tu 
icissitn  ut  facias,  te  vehementer  rogo.  Ubi  pri- 
ram  licebit  per  coeli  gravitatem,  ad  te  exspatiabor. 
nterea  tu  vide,  ut  pro  nostra  coniunctione  des 
peram,  ne  tuas  literas  diutius  desideremus.  Sa- 
uta  meis  verbis  et  familiam  tuam  et  Iodocum 
vjujiiayov  oov.     "Yale. 


,NTo.  372. 


10-  Mart. 


Senatui  Norinberg. 


Edita  ex  autographo  in  Strobelii  Nachricht  von'  Mefcan- 
chlhons  ofterm  Aufentball  und  Verricbtungen  in  Niirnberg 
p.  21.  Invitatus  fuerat  a  Senatu,  ut  adesset  inaugurationi 
Gymnasii  Noriuberg. 

Den  (Srbarn  unb  SBeifen  23urgermeiftern 
mb  dlati)  ju  9loriberg,    SStteinen  gunjiigcn 

Jperren. 

DJeine  roiUige  £)ienjr  (Ero.  Gsfyrbar  SSeiSfjeit  juoor. 
%bare,  roeife  £errn.  Scf)  fyab  (Sro.  SB.  (£a)rift  cm^ 
fangen,  barin  @.  2S.  begefyrt  ba$  ia)  mia)  nart)  SDftern 
jen  SJloriberg  ju  tfnfang  ber  <Sa)ule  bafelbji  oerfugen 
Dode.  SSterootyt  aber  Gho.  @f)r.  2BeiSr)eit  baju  anbere 
^eut  I;aben,  ba§  gefdjtcft  benn  ia)  bin,  unb  man  metn 
tid)t  bebarf,    aua)  id)  fa)roerlta)  t)ie  abfommen  fann, 


*)  lohannes  Reiflenslein? 


unb  mir  ungelegcn  ijr  oon  *!pau£  ju  fepn,  jeboa)  bin  ia) 
auf  (*ro.  <Sa)reiben  (Sror.  (Styr.  28.  $u  bienen  roiUig, 
fonberlta)  in  fold)cr  ©aa)e  bie  @a)ute  unb  £ef)re  betref= 
fenb ,  roela)e  gu  forbern  ia)  naa)  meinem  SSermogen  fa)uU 
btg  btn.  ©ott  gebe  (Snab  unb  ©ludi ,  bafj  fota)  gttes 
nefymen  roofyl  geratfye,  unb  gute  ^rua)tc  baoon  folgen. 
£)teroeit  icr)  aber  bem  £>ura)laua)tigften ,  ,£>oa)gebornen 
^urften  unb  ^errn  bem  (Srjurfurjten  gu  ©aa)fen ,  meu 
nem  gndbtgjren  ^errn,  mtt  £)tenft  oerr>ftia)tet  bin, 
fann  ia)  nia)t  sufagen,  bt£  bap  ia)  btep  (Sror.  (Ef)r.  23.- 
SSegefyr  an  mein  gndbtgften  ^)errn  bcn  (5t)urfurfren  ju 
©aa)fen  bringe.  ©o  mtr  nun  mein  gndbtgfier  ^)err 
erfaubt,  fyinauS  $u  gierjen,  roiUJa)  fo  oiel  mtr  moglia) 
ijt,  (£.  (£.  2B.  gern  ^u  SSiUen  roerben,  bcnn  (Sn>.  (§rb. 
2$.  $u  bienen  bin  ia)  roiUtg.  Datum  git  Wittbergam 
©onnabenb  oor  Laetare,  anno  M.D.XXVI. 

(g.  et;vb.  SE. 

.     roiUigcr 
|>P^ua  SJfetantt)on  *). 


No.  373.  (lO.Mart.) 

Hier.  Baumgartnero. 

Epist.  lib.  VI.  p.  75.  —     Nunc  ex  autographo  Mel.   in  cod. 
Monac.  I.  ep.  48. 

D.  Hieronymo  JBomgartneroy  Senatori 
urbis  Noriberg. 

o.  Institutum  tuum  benefortunetChristus,  quem 
quidem  videmus  tot  encomiis  ornasse  coniugium, 
ut  non  aliud  vitae  genus  aut  in  sacris  literis  ma- 
gnificentius  praedicetur,  aut  credibile  sit  Deo 
magis  placere.  Literas  senatus  vestri  in  aulam 
mittam,  ubi  si  mihi  Princeps  noster  commeatum 
dederit,  non  gravabor  ad  vos  proficisci ,  tametsi 
existitnem  mea  opera  non  magnopere  opus  esse, 
cum  Professores  habeatis  eiusmodi,  quibus  ego 
collatus  iure  videar  Xiog,  quod ')  aiunt,  ngog 
Kwovg.  Neque  tamen  ante  Lipsicas  nundinas  opi- 
nor  me  posse  iter  ingredi.  Quare  interea  de  re 
tota  tibi  scribam  ,  et  rogo  ut  cum  licebit,  tu  quo^ 
que  perscribas,  qttid  responderitiS^wmMn^/^**), 
quam  spem  de  schola  conceperis.  Vale,  pridie 
Dominicae  Laetare.     De  meo  scripto  ad  senatum, 


*)  Melanthon?  Vix  illud  in  autographo;  serl  Melanchlhon ,  ut 
usque  ad  annum  1530  et  1531  ubiquetiuveni  injautographis 
scriptum. 

1)  Spanh.  dedit:  ut. 

**)  Sie.  Gelenus. 

50  * 


791 


EPISTOLARUM     LIB.   III.     1526. 


792 


miror  te  nihil  respondisse,  ubi  de  cerernoniis 
nulla  mentio  facta  est  a  me,  non  consilio ,  sed 
forte  non  venerat  in  mentem.  Nunc  nescio  an 
referat  refricari  memoriam  eius  negotii. 

Philippus. 


No.  374. 


2.  April. 


Hier.  Baumgartnero. 


Ex   apographo  in   cocl.  Monac.  \l.   p.  149.    —       Ascriptum 
est:  epislolam  redditam  esse  tl,  8.  April.  per  Figulum. 

Optimo  viro  D.  H(ieronymo)  nazoiy.uo  Nooixqj 
zm  0(p  na.TQWVM. 

S.  Non  surn  tam  stnpidus,  ut  non  agnoscam, 
quantum  ponderis  apud  summos  homunculi,  in- 
fimatis  de  plebe,  literae  habere  soleant,  tamen 
singularis  humanitas  tua  invitavit  me,  ut  nuper 
ozoeoov  causam  impudenter  paene  tibi  commen- 
darem.  Neque  sane  infeliciter  cessit.  Accipio 
enim  tuam  diligentiam  illi  inprimis  profuisse, 
quam  cum  interpreter  meas  literas  accendisse,  non 
tam  ipsi  St.,  quam  mihi  gratuin  officium  tuum 
esse  merito  debet,  daboque  operam,  ne  gratitu- 
dinem  in  me  unquam  desideres.  Neque  vero  du- 
bito,  quin  de  tuorum  civiurn  studiis  gratis  etiam 
bene  mereri  cupias ,  cum  non  alia  res  perinde  vel 
rauniat  vel  ornet  urbem  atque  literae.  Quare 
et  ego  facilius  adducor,  ut  studiosos  tibi  commen- 
dem,  et  isti  nemini  praeter  te  rectius  commendari 
se  putant.  Scio  autem,  quanta  invidia  nonnun- 
quam  ainicos  in  huiusmodi  negotiis  oneremus; 
itaque  cavere  soleo ,  ne  vel  indignos  vel  nimis 
multos  tibi  commendem. 

Modo  tamen  invito  epistolam  hanc  extorsit 
iuvenis  admodum  studiosus,  cuius  inopiae  miser- 
tum  est.  Flagrat  amore  literarum ,  nec  suppetit 
tamen  res  familiaris  instituto  vitae.  Ob  eam  cau- 
satn  stipendio  adiuvari  a  vobis  petit.  Et  quo  plus 
fidei  haberet  mea  commendatio,  iussi,  ut  pararet 
ipse  literas  ad  aliquos,  unde  de  ingenio  suo  con- 
iectura  fieret.  Flagitiose  impudentem  me  dicas, 
qui  subinde  aliis,  velut  conductus  in  foro  rabula, 
apud  vos  patrociner.  Verum  quid  faciam?  Non 
est  integrum  mihi  deesse  studiis  eorum,  qui  hic 
operam  dant  literis;  quare  te  per  tuam  humanita- 
tem  rogo,  huius  adolescentis  in  conferendo  sti- 
pendio  rationern  habeas.     Nomen  ei  est  fii>T(p  $ie- 


rQlX  {J^itus  Dietricli),  si  id  etiam  requiris.    Vale, 
postridie  naOya.Tog» 

®*)6M. 
* 


No.  375. 


2.  Apr 


Iaach.   Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  39. 

loachimo  C amerario  Hambergensi. 

o.  D.  Postridie  paschatos  hic  adulescens  iter  in 
patriam  suscepit,  cui,  tametsi  nihil  haberem  quod 
scriberem,  tamen  hoc  epistolion  dedi,  ex  more, 
ne  quem  hinc  sine  literis  ad  te  meis  dimitterem. 
Angor  de  tuo  reditu,  de  quo,  cum  primum  po- 
teris,  fac  me  quaeso  certiorem.  De  mea  re  non- 
durn  est  in  aulam  relatum ,  sed  referam  his  feriis, 
quibus  opinor  plusculum  otii  fore  purpuratis  no- 
stris.  mol  zrjg  avTinQeofieiag  nihil  audio.  Nos 
velut  in  navi  adversa  tempestate,  fracto  malo, 
amissis  velis,  abruptis  remis  vehimur.  Itaque 
votis  tantum  pugnandum  est  et  precibus.  Atqui 
ego  non  tam  bellum  metuo,  quam  quaedam  alia  { 
graviora  acpaTa  y.al  adii]yrfta.  Vale  feliciter., 
Postridie  paschatos.  De  Eobano  si  quid  habes  | 
scribito. 

Philippus. 


No.  376. 


1  1.  Apr. 


Ilier.  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  58.  —     Contuli   cuin  aulographo  Mel.  io 
cod.  Monac.  I.  p   32. 

D.  Hieronymo  Bomg artnero,  Senatori 
Noriberg.  patrono  suo. 

S.  Tuas  literas  nuper  adeo  Chalcographus  Er- 
lingus  attulit ,  ex  tjuibus  de  Eobano  et  Bornero 
certior  factus  sum,  quid  statueritis.  Hodie  re- 
scivi  de  Sigismundo  **),  et  quanquam  sperem  co- 
ram  de  omnibus  rebus  me  tecum  collocuturum 
esse,  tamen  libuit,  hoc  tempore  meam  de  Sigis- 
mundo  sententiam  perscribere.  Ea  mihi  eruditio 
etfacundia  hominis  esse  videtur,    ut  singulare  or- 


*)  tpiXinnog. 

**)  Sig.  Gelenio.     Spanh.  inseruit  textui  Gelenio. 


m 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1526. 


794 


lamentum  urbi  vestrae  allaturum  existimem,    si 

:ins  copia  contigerit.      Itaque  non  puto  faciendum, 

it  "f"in"  eius  locum  successor  quaeratur,    sed  tan- 

isper  vacuus  relinquatur  is  locus,     dum  ille   ad 

ios   pertrahi   per  occasionem   possit.       Et   initio 

)luribus  professoribus  non  magnopere  opus  est. 

Sara  latinarnm  literarum  professionem  sustinere 

luo,    Ioachimus  graecarum  valde  potest.      Ma- 

ihematicum  neinincm  praeter  nostrum  Longicam- 

oianum  novi,    qui  par  futurus  sit  provinciae  rite 

docendi.     Sed  habes  in  vicina  urbe  duos  Schone- 

rum  et  Eiberum  mibi  ignotos.     Nostrum  Simo- 

nem  non  puto  in  disciplinis,    quantum  haec  res 

poscit,    versatum  csse,     ccXXa  naqeqycog  aoxi]9Pj- 

yai.     Itaque  tu  cogitabis  una  cum  reliquis  erudi- 

tis  hominibus,    unde  accersatis  earum  literarum 

professorem. 

De  raeo  negotio  nondum  in  aulam  retuli; 
nam  me  necessariae  quaedam  res  domi  detinue- 
runt  his  feriis.  Erasmi  vneqaomOxr]v  vidisti 
opinor.  quid?  satisne  videmur  depexi  ab  illo? 
Me  immerentem  gravissima  invidia  onerat.  Sed 
haec  coram,  ut  spero.  Utinam  in  ceremoniis  ni- 
hil  porro  mutetis !  ego  quandam,  puto,  non  con- 
temnendam  huius  iudicii  causam  habeo.  Vale, 
die  Martis  post  xvqiaxr\v  Quasimodogeniti  *). 

Philippus. 


No.  377. 


11.  Apv. 


laach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  39. 

1 oachimo  C amerario  Bambergae. 

O.  D.  Ecquid  unquam  legisti  scriptum  acerbius, 
Ioachime,  quam  Erasmicum  vnsqaomoxrjv ,  est 
is  plane  aspis.  Quo  animo  acceperit  Lutherus, 
nondum  scio.  Sed  ego  iam  iterum  obtestatus 
sum  hominem  per  omnia  sacra,  ut  si  quid  respon- 
derevelit,  breviter,  simpliciter  ac  sine  conviciis 
disputet.  Statim  edito  Lutheri  libro  dicebam 
exituram  hanc  contenlionem  in  crudelissimam  cri- 
minationem.  Id  accidit,  et  tamen  puto  (poqriy.O)^ 
xsqa  servari  ab  Erasmo  in  secundam  operis  par- 
tem.  Me  plane  immerentem  magna  invidia  one- 
rat,    cum  rnihi  partem  operis  et  quidem  odiosio- 


*)  In  autogr.  legilur  tantum:    Quasi.      Alia    manus    adscri- 
psil:  ann.  1526. 


rem  impntat.  Sed  decrevi  mussitare  hanc  iniu- 
riam,  atque  utinam  Lutherus  etiam  taceret,  quem 
cum  aetate  usuqiie  inter  tot  mala  sperabam  mitio- 
rem  aliquando  futurum,  video  subinde  vehemen- 
tiorem  fieri,  tales  illi  et  pugnae  et  adversarii  of- 
feruntur.  Ea  res  sane  animum  meum  graviter 
cruciat.  Sic  est,  nisi  Deus  consuluerit  huic  tu- 
multui,  et  servarit  nos,  qnam  vereor  ne  quo 
non  oportet  evadant  hae  contentiones.  Sed  pro- 
fecto  hae  res  singulares  sunt  et  SsTa  nqay/uaxa. 
Mulianus  pridie  Paschatos  in  lecto  mane  reper- 
tus  est  mortuus.  Id  huc  Draco  scripsit.  Tu  ut 
valeas  curato.  Christo  nos  curae  esse  non  dubito, 
et  hac  spe  non  difficulter  fero  haec  mala,  quae 
me  multipliciter  oppugnant.  Vale.  die  Mercurii 
post  octavam  paschatos.  Nondum  responsum  est 
ex  aula  de  commeatu. 

Philippus. 


No.  378. 


(eorl.  temp.) 


Ge.  Spalatino. 


•J"  Ex  autographo  Melanth.  in  cod.  Basil.  F.  101.    epist.  84. 
Apogr.  habetur  in  cod.  Dresd.   C.  140.  ep.  66. 

D.  Georgio  Spalatino,  amico  summo  s. 

(Spalatinus  adscripsit  annum  M.D.XXVI.) 

o.  Non  opinor  te  de  mea  voluntate  dubitare, 
optime  Spalatine ,  in  quantumvis  longo  silentio 
meo.  Nam  est  inhumanum  et  inprimis  a  tua  fa- 
cilitate  alienum,  ex  hoc  vulgari  officio  literarum 
fidem  amicorum  aestimare.  Nulla  res  incidit  ali- 
quamdiu,  quae  me  magnopere  cogeret  ad  scriben- 
dum,  et  ego  otiosas  literas  invitus  scribo.  Et  si 
iocari  pateris,  novo  marito  puto  otium  non  fuisse 
legendi  otiosas  literas.  Gratulor  autem  tibi  ex 
animo  coniugium,  precorque  ut  faveat  sanctissimo 
vestro  instituto  Chiistus.  Nam,  cum  authorem 
Patrem  coniugii  Christus  faciat,  cum  inquit  quos 
Deus  coniunxit ;  non  dubium  est  mihi,  id  vitae 
genus  Deo  maxime  probari.  Quare  animum  in- 
genti  fiducia  obfirma  adversus  illos  tuos  ip&vd- 
adeXyovg ,  qui  in  lustris  ac  ganeis  suis  tuum  fa- 
clum  vituperant.  Maledicent  illi  et  Deus  bene- 
dicet.  Agnoscis  vocem  propheticam,  qua  in  hoc 
genere  adflictionum  consolationem  uberiorem  non 
invenies.     Theodorico  *)  consului ,   ut  rursus  pe- 

*)  Sine  dubie  loquitur  de  Vito  Theodorico  s.  Theodoro,  ut 
postea  nomen  scripsit  Melanthon,  quemetiam  in  ep.  d. 
2.  Apr.  commendat  Baumgartnero. 


795 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1526. 


799 


teret  scholam.  Fortassis  reprehendes  meum  cpn- 
silium,  sed  ego  certa  cjuadam  ratione  adduclus 
hoc  suasi.  Rogo  autem  te,  per  nostram  amici- 
tiam  plurimis  ac  pulcherrimis  officiis  tuis  et  ali- 
tam  et  confirmatam  inter  nos,  ut  eum  pro  tua 
humanitate  diligenter  adiuves.  Est  enim  iuvenis 
bonus  et  studiosus,  et  spem  aliquam  profectus 
uberioris  ostendit,  qualem  puto  non  fallet,  si  in 
tractatione  literarum  retentus  fuerit.  Vale ,  Tor- 
gae.  Erasmus  bene  violentum  librum  scripsit  in 
Lutherum*),  scripsit  et  Epistolam  ad  Illustriss. 
Principem,  sed  mihi  nondum  visam.  Uxorem 
tuam  meis  verbis  saluta. 

Philippus  tuus. 


No.  379. 


(fere  m.  Apr.) 


Ge.  Spalatino. 


^  Ex  autogr.  Mel.  in  cod.  Basil.  F.  101.  epist.  24. 

D.  Georgio  Spalat. 

S.  Ex  Francofordia  nihildum  accepi.  Nam  Io- 
sephus  Chalcographus  Lipsiae  commoratur,  nec 
dum  ad  nos  ex  illo  Erancofordiano  itinere  rediit. 
Is  habet  fasciculum  literarum,  quae  mihi  mittun- 
tur.  Ex  Gonstantia  hodie  accepi  literas ,  in  qui- 
bus  est  Zwinglium  novum  librum  de  Eucha- 
ristia  scripsisse  **).  Mihi  Thomas  Blarerus  ita 
scribit,  se,  quo  illi  eam  fabulam  diutius  agant, 
eo  magis  subinde  ab  illis  dissentire.  In  Vrisgaw 
pro  certo  affirmatur  rusticos  iterum  in  armis  esse, 

y.al  ravxa  dfj  idv  ravra.     Vale. 

Philippus. 


No.  380. 


(m.  Apr.) 


Io.  Agricolae. 


4.  Fr    aDoeraphis    in    codice  Bavari    Vol.  II.    p.  508.     cod. 
+  MehS  ftl •  p.  33-  et  cod-  BasiL  S9'  P-  35b- 
Ioanni  Agricolae. 

E-o  his  diebus  Torgae  in  aula  fni,  et  de.com- 
meatu  petendo  egi.  Scis  enim,  me  habere  iter 
Norinbergam.      Multa  ibi  cognovi,    quae   cupio 

*\  HvperMpisl.  —     Epislola  Erasmi  ad  Eleclorem  data  est  d. 

2   Martii.      Melanthon  Torgam   piofectus   erat  propter  lter 

quod  Norinbergam  facere  constituerat. 
**)  Videtur  ioqui   de   scripto   Zwinglii:    klare   Unterrichlung 

voin  Nachtmahl  Cbrisli,  .  quod  prodnl  1526. 


in  tuum  sinnm  effundere1);  et,  quia  tecum  sum 
brevi  futurus,  servabo  ad  nostras  confabulationes 
totam  historiam.  Interim3)  audio,  TVoljgan- 
gum  dimittere  uxorem;  sed  dicunt  morbum  GaL- 
licum  caussari.  O  quos  sermones  dabit  ea  res 
malevolis !  Quaeso  te  per  nostram  amicitiam  3)j 
ut  hunc  V andalum*}  in  schola  germanica  petenda 
adiuves  summa  ope,  et  puta,  in  hominem  opti- 
mum  et  integerrimum  collocari  quidquid  in  eum 
conferes.      Vale. 


(Norinbergam  Jffl  el  ant  h  on  proficisci- 
tur  rnense   Maio.} 


No.  381.  7.  Maii  (Norinb.) 

Ioach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  40. 

Ioachimo  Camerario  suo  Bambergae. 

S.  D.  Quod  bonum,  faustum  felixque  sit,  ve- 
nimus  heri  JSoribergam,  Mica,  Secerius  et 
ego  et  puer  meus,  Eobanum  reliquimus  For- 
chcmiae.  Nam  equus  eius  ita  claudicabat,  ut  per- 
gere  ulterius  non  posset,  hodie  meum  equum  illo 
mitto,  quo  huc  pervehatur  Eobanus.  Statim  sub 
coenam  venerunt  ad  nos  salutaturi  Hieronymus  et 
Ebnerus,  rogant  de  te  deque  Eobano.  Ego  illis 
de  te,  quemandmodum  dixeras,  promitto  te  brevi 
adventurum  esse.  Id  ut  faceres,  te  valde  orare 
me  iusserunt.  Sed  ego  ob  eam  etiam  caussam 
maturare  te  velim,  ut  citius  hinc,  confectis  rebus, 
domum  recurrere  possim.  Nam  eo  ine  multa  re- 
trahunt,  scholae  publica  necessitas,  res  familiaris, 
principis  voluntas,  cui  obsequi  et  debeo  et  volo. 
Item  tempora  tnrbulenta,  quibus  si  quid  adversi 
impendet,  malo  domi  in  complexu  liberorum  et 
uxoris  versari,  quam  usquam  gentium.  Nam  si 
queam  domo  abesse,  nusquam  profecto  cupiam 
quam  tecum  esse ,  ne  quidem  f  v  fiaxaQcov  vriGoig» 
Vale,  salutabis  reverenter  meis  verbis  tuum  pa- 
trem  et  tov  dlajiiex.    Nondum  licuit  colloqui  cum 


1)  Adscripsit  Bavarus  in  margine:  dnrin  iits  recht  vorivart, 
£)  c.  Mehn.  et  c.  Basil.  Inter  caelera. 

3)  c.  Mehn.  pro  nostra  arnicitia. 

4)  c.  M.  VFendelinum.  c.  Basil.  VandaUnum.  Eundem  Agri- 
colae  commendat  Lutberus  in  epist.  d.  18.  Apr.  ann.  1526. 
scripta.     Integrum  nomen  esl  VFandalin  Sirich. 


'97 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1526. 


798 


lieronymo  de  vestris  aedibus,  nos  taraen  diverti- 
ms  ad  Aegidianum  Monasterium.  Nam  in  Au- 
ustiniano  magnam  solitudihem  esse  videbam, 
urn  eo  primum  diverti  vellem.  Tu,  nisi  aliud 
lacet,  in  nostrum  zazdlvfia  recipias  te.  Iterum 
ale. 

Philippus. 


Sfo.  382. 


(Norinbergae.) 


Hiei\  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  61.  —  Autograpbon  in  Cod.  Monac.  I. 
p.  34.  est  parva  scbeda.  Incertus  autem  sum,  an  non 
polius  ad  annuin  1530,  quum  Mel.  Norinbergae  esset, 
profecturus  Augustarn  Vindelicorum ,  quam  ad  ann.  1526 
pertineat. 

).    Hieronymo    JBomgartnero,     Senatori 
Noriberg.  patrono  suo. 

».  D.  Nostri,  ut  conviviorum  ratio  fert,  mutant 
jnsilia  de  itinere,  7iQayf.idro}V  fT«  ov  fxslei  av- 
olg.  Nec  tibi  maiorem  dolorem  insulsitas  con- 
liorum,  quae  agitant,  adfert  quam  mihi.  Mox  ad 
;  veniemus  Ioachimus  et  ego.  loachimus  coena- 
it  apud  Stiharum  '),  ego  tecum  manebo.  Bene 
ale. 

Philippus. 


No.  383. 


(4.  Iuu.  Coburgae.) 


Erasmo  Ebnero. 


Edita  in  Manlii  farrag.  p.  333. 

Erasmo  Ebnero  (tum  Norinbergae) 

>.  D.  Dedi  has  ad  te  literas  nullam  aliam  ob  cau- 
im,  nisi  ut  te  ad  scribendum  provocarem.  hoc 
^itur  genere  officii  ostendas,  quanti  me  facias. 
«eque  vero  arbitror  magnopere  opus  esse,  post- 
uam  a  me  discedis,  de  mea  erga  te  benevolentia 
isputare,  teque  hortari  ad  nostram  amicitiam  co- 
:ndam.  Nam  et  sensum  meum  ,  si  quis  est  alius, 
dles:  et  illae  literae,  ad  quas  nos  tibi  iter  osten- 
imus,  officii  te  tui  semper"  admonebunt,  si  ea- 
um  studium  non  abieceris.  Ego  autem  et  pruden- 
iae  laudem  tibi  tribuo,    ut  dignitatem   honesta- 


1)  Spanb.  mendose :  Slilerum. 


rum  artium  intelligere  te  statuam:  et  constantia 
praeditum  tanta  existimo,  ut  confidam  te  haec  stu- 
dia  nunquam  depositurum  esse.  Illud  unum 
nuncpeto,  ut,  dura  haerebis  domi,  inGraecisli- 
teris  te  exerceas,  quam  ad  rem  tibi  multum  pro- 
derit  Ioachimi  familiaritas ,  et  vertendis  Graecis 
fiat  etiam  oratio  Latina  suavior.  Discendens  dedi 
tibi  mandatum  de  Livii  lectione,  quod  velim  tibi 
curae  esse.     Bene  vale,  et  rescribe.     Coburgi. 


No.  384. 


5-  Iun. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.   p.  41. 

I oachimo  Camerario  Bambcrgensi, 

S.  D.  Heri  nos  Coburgam  Sylvester  deduxit, 
nosque  summa  comitate  in  itinere  tractavit.  Mire 
oblectarunt  me  sermones  eius,  quos  tum  de  mo- 
ribus  Italiae,  tum  de  nostris  studiis  habuit,  qui- 
hus,  etsi  non  licuit  ei  versari  satis  diu  in  literis, 
tamen  favere  ex  animo  videtur.  Ea  virtus  quia 
rara  nunc  est  in  illo  ordine,  non  parum  laudis 
meretur  meo  iudicio,  nosse  videlicet,  admirari 
ac  laudare  disertos,  ut  pueri  Iunonis  avem.  De 
te  solliciti  fuimus.  Ilaque  te  rogo  per  nostram 
amicitiam ,  ut  ad  me  primo  quoque  tempore  de 
tuis  rebus  scribas ,  quo  mihi  officio  ua  rrjr  (piXo- 
aocplav  nullum  abs  te  iucundius  praestari  potest. 
Hodie,  priusquam  Coburga  abeo,  est  hic  mihi 
cum  quodam  nngatore  sacerdote  rixandum  tisqi 
TE&ovlXrjjLievov  'Qijirjiiarog  *).  Id  accedit  ad 
alias  molestias  ac  curas,  quae  subinde,  quo 
propius  venio  Saxoniam,  augescunt  magis  atque 
magis.  Ex  Saxonia  adhuc  omnia  pacata  singu- 
lari  Dei  benefieio  nunciantur.  Vale  V.  die  Iunii. 

Philippus. 


(Domum    rediit  Melanthon.) 


*)  de  coena  sacra. 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1526. 


20.1 


un. 


loanni  Pr.  Electori. 

4-  Ex  autograpbo  Mel.  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  N.    Fol.  108. 
,  p.  171  b.      * 

£)em    £)urd)taud)tigften    Jpoctjgebornen    ^urjten    unb 

,!perw,  ^)errn  Sof)an§,  (Stmrfurften,  §er|>ogen  ju 

©adjfen,   Sanbgraoen  in  3)oringen,  SWarggraoen  ju 

9tter;pen,  meinem  gndbigfien  Jperrn. 

©urd)laud)ttgfter ,  §od)geborner  Surft,  gndbigfter 
$err.  Smce  Gt)urfurftlid)en  ©naben  fetjen  meine  arme 
untertfjdnige  £)ienft  ^uoor.  £)urd)laud)tigfter ,  £od)- 
geborner  ^urfr,  gndbigftcr  £err.  (E3  tjat  mir  So  = 
tjanne§2Satter,  ber  (Somponift  in  ber  Gantoret), 
angejeigt,  bap  er  oernommen  t)ab,  man  roerb  u)n  unb 
feine  ©efetten  abfertigen ,  unb  bamit  angejeigt  fein  Sftotf), 
bafj  er  je|unb  in  ben  fettfamen  Sduften  nicfyt  roeiter  roiffe, 
unb  micf)  gebeten ,  (5.  c.  f.  @.  um  ®otteS  mitten  gu  fup= 
yticiren ,  bap  @.  c.  f.  ©.  angefetjen  feine  Sftott) ,  if)n  gnd= 
bigltd)  rootten  bebenfen,  unb  u)m  etvoaZ  oerfcfyaffen  ober 
leit)en.  £)arum  i&>  @.  c.  f.  ©.  bemutf)tid)  bitt,  bap 
(£.  c,  f.  ©.  rootte  anfefyen,  bap  er  bi§t)er  ftci>  fHtfe  unb 
£ud)tig,  gefyatten,  aud)  mit  feiner  $unft  gemeinen  3cu& 
geforbert;  benn  er  ba§©efang,  fo  je£unb  fef)r  gebraud)t 
mivb ,  gemadjt.  @§  ift  aud)  in  biefen  Sduften ,  ba  $ir= 
djengefang  gednbert,  fotcfyer  fieut  oon  Sftotfjen,  bie  ba 
^etfen  lonnten ,  bap  nid)t  alt  ©efang  attein  unterbrudit 
merben,  fonbern  aud)  neue  unb  beffer  roieber  an- 
gecid)t.  <Sotd;e  2eut  fjatten ,  ad)t  id)  gdn^tid)  fur  ein 
gut  unb  red)t  2Secf ,  bem  ®ott  2£of)fgefatIen  an  f)at. 
Sftan  t)at  bie>f)er  ©ingerei  an  oiet  £)rten  ju  unnu^em 
$)rad;t,  ober  anbern  un3iemtid)en  @ad)en  gefjalten, 
mavum  roottte  je^unb  bie  ebel  ^unft  SJhtftfa  nid)t  t)anb? 
tyaben  um  ®ottee>  roitten ,  fo  fte  ju  ©otte£  £)ienft  unb 
(Efjre  red)t  gebraudjt  rourb  ?  £)arum  bitt  id)  (S.  c.  f.  ©. 
woUe  biefen  armen  ©efetten  So^ann  SSBatter  gnd= 
biglld)  bebenfen,  unb  if)m  t)etfen.  ©old)  murb  ot;n 
Smeifet  ©ott  e.  c.  f.  ©.  begaten.  ©ott  beroat)re  ©.  c.  f. 
©.  atle^eit.      Satum  SBiteberg  9^ittmod)§  nad)  SSitt 


anno  rrvi.  *) 


^.  (5.  ^.  ®. 

armer  unterttjdniger  Siener 
^Pp^uS  9Jcetand)tt)on. 


*)   Vid.    de    eadem  re  epist.  Lutberi    ad   Pr.  Electorem   apud 
de  Wettium  T.  III.  p.  102. 


No.  386. 


Ge,  Spalatino. 


f  Ex  aulograpbo  Melanth.  in  cod.  Ba»il.  F.  101.  ep.  83. 

D.  Georgio  Spalatino,   amico  suos 

(Spalatinus  adscripsit  ann.  1526.) 

S.  Non  nuper  ingenium  aestumavi  nosse  Copiy 
sed  cum  ante  annum  et  multo  amplius  viderem 
ardere  adulescentem  ambitione  aliisque  vitiis, 
quae  ambitionem  sequi  solent,  obnoxium  esse, 
studui  eum  regere  ac  moderari  aliqua  ex  parte; 
praescripsi  discendi  rationem,  quae  ad  sanilatem, 
si  fuisset  obsecutus,  profutura  erat;  quaedam 
scripta  ipsius  ineptissima  oppressi,  quae  parabat 
etiam  me  clam  edere.  Et  hactenus  aetatis  vitia 
liacc  esse  cogitabam,  quaeque  usus  rerum  et  se- 
nectus  emendntura  videretur.  Nunc  postquam 
tam  impotenter  in  te  quoque  debacchatur,  video 
naturae,  non  aetatis  esse  vitia.  Itaque  illum  se»- 
vere  obiurgavi.  Post  eam  obiurgationem  statim 
hinc  avolavit,  nescio  quid  mihi  minatus,  cum  a 
me  semper  amantissime  adiutus  sit,  etiam  nunc 
postremo  in  ista  migratione.  Sed  mala  mens, 
malus  animus  beneficiis  nullis  flectitur.  Quare 
sinamus  eum  vadere  6?£  zooaxag.  Cupiebat  a  me 
Noribergam  traduci,  sed  ego  palam  responrli, 
displicere  mihi  eius  ingenium,  et  eruditionem 
eiusmodi  conditioni  imparem  fore.  Nam  nullas 
plane  literas  scit.  Nuper  huc  advenit  sacerdos 
quispiam  e  JSorlingiaco,  quem  si  potes  adiuvare, 
te  quaeso  per  nostram  amicitiam  perque  carita- 
tem,  ut  exulantem  respicias.  Idoneus  videtur 
mihi  ad  docendum  Evangelium,  et  a  Theo-\ 
baldo  *)  mihi  commendatus  est.  Ea  de  rel 
quaeso  ut  brevi  respondeas.  Vale.  Die  Iohan- 
nis  Baptistae. 

Hanc  epistolam  Staufebergae  Noribergae  ac- 
cepi  tibi  reddendam. 


No.  387. 


24.  Iun. 


/o,  Lango. 


i  Exapographo  in  cod.  Gotb.  399.  p.  170  ^. 


*)   Bellicano. 


801 


EPISTOLAPvUM     LIB.    III     1526. 


802 


D.  Iohanni  Lango,    Docfori  Theolv,    epi- 

scopo  ecclcsiae   Erfordensis ,    amico  suo 

carissimo, 

S.  D.  Dei  beneficio  recte  iam  valet  D.  Lutherus, 
postquam  aliquot  calculos  *)  enixus  est ;  sed  par- 
turiit  fere  dies  octo  magnus  cruciatus.  Nunc  li- 
beratum  et  doloribus  et  calculo  spero  diu  fore  in 
columem  et  valetudine  meliore.  De  Tigurino 
scripto  **)  audi  quid  iudicavit  Marchio  Elector 
postquam  legit;  ibi  certo  inferri  omnes  etbnicas 
virtutes  dixit;  nunc  se  multo  magis  abborrere  ab 
omnibus  scriptis  et  opinionibus  Tigurinis,  post- 
quam  videat,  adeo  nibil  esse  in  eis  iudicii  evan- 
gelici,  ut  ecclesiam  electoruin  sine  vocatione  et 
agnitione  filii  Dei  imaginentur.  Profecto  boc  te- 
tro  errore  sparso  multorum  animos  a  se  aliena- 
runt.  Ideo  non  opinor  huius  libelli  magnam  au- 
ctoritatem  fore,  sed  tamen  responsuruin  aliquid 
esse  D.  Lutherum  arbitror. 

De  republica  nunc  quid  scribam  nescio.  In 
conventu  ***)  Imperator  Carolus  petit,  ut  nostri 
promittant,  se  permissuros  Synodo  cognitionem, 
et  pollicelur,  se  perfecturum,  ut  res  iudicentur 
non  per  pontificem,  sed  per  delectos.  Sed  nemo 
his  promissis  movetur.  Spero,  Dcum  defensu- 
rum  esse  suas  ecclesias.  Oremus  autem,  ut  gu- 
bernet  eas  et  defendat.  Bene  vale.  Salutem  opto 
D.  Sturciadae.  Mitto  tibi  recens  editam  enar- 
rationem  Hoseae  ****),  Die  baptistae  collegae 
nostri. 

Ph.  M. 


No.  388. 


1.  lul. 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  51. 

loachimo  Camerario,  Bambergensi  amico 
suo  summo  Noribergae , 

S.  D.     Cum  Urbano  in  itinere  Erfordiae  suavis- 
sime  confabulatus  sum.     Id  molestiam  ex  itinere 


*)  Calculo  laboravH   Lutherus  iam  mense  Mart.  1526.      Vid. 

eius  Epist.  ad  Spalat.  d.  27.  Mart.  apud  deWett.  III.   p.  98. 
**)  Zwingli :    Klare  Unterrichtung    vom   Nachtmnhl  Christi 

(1526);  nisi  est  eiusdem  commentarius  de  vera  et  falsa  re- 

ligione,  qui  prodiit  1525. 
***)  Spirensi,  mense  Iunio. 
****)    a  Luthero  editam.      Vid.  Walchius  in  opp.  Luth.  VI, 

p.  16  sq. 
Melanth.  Oper.   Vol.  I. 


conceptam  levavit.  Lipsiae  postea  cum  amicis 
fuimus  hilariuscule.  Et  acciderat  tum  iocularis 
quidam  tumultus  inter  Magistros  ac  Iuriscons., 
quem  prolixe  risimus.  Quidam  enim  ex  Iuriscon- 
sultis  in  feriis  corporis  Cbristi  inter  Magistros  in 
supplrcatione  ierat,  magnum,  ut  scis ,  eo  in  loco 
flagitium.  Cum  domum  redissera  ,  nihil  ibi  novi 
erat,  praeterquam,  quod  Luthero  natus  fuerat 
ante  aliquot  dies  *)  filiolus.  Meum  somnium 
fefellerat  de  filiola.  Sed  tu  scis  illud:  Somnia 
fallaci  ludunt  temeraria  nocte. 

Nos  hic  in  nostro  pistrino  strenue  exercemur. 
Christus  faxit  ut  hi  nostri  labores  prosint  Pteipub. 
Meam  fidem  libero,  loachime,  mitto  enim  vobis 
SEVotptijvtog  codicem  promissum  tibi  ac  Hierony- 
mo  communiter  habendum.  Itaque  vester  erit 
xri]Osi.  Sed  %orjoiv  JSIicae  nolim  vos  invidere. 
Quanquam  enim  noster  Mica  dissimili  quodam 
genere  philosophiae  delectetur,  atque  hoc  ^evo- 
qjwvxstov  est,  tamen  puto  lectionem  huius  aucto- 
ris  non  ingratam  fore  illi.  Tu  rescribe,  an  ac- 
ceperis  hanc  epistolam  et  codicem.  Si  de  vestris 
rebus  fuero  certior  factus,  brevivos  revisam.  Nam 
non  admodum  me  al  fiavavaoi  (piXiai  delectant. 
Vale  feliciter.  Dominica  post  diem  Ioannis.  Sa- 
luta  amicos,  et  psalmos  factos  ab  Eobano  mihi 
mitte.  Cantionem  Baumgarlnero  mitto,  eius  au- 
ctorem  esse  accipio  Plinium  **),  Cancellarium 
Bavariae,  cui  Rodolfus  Dialecticam  inscripsit. 

Philippus. 


No.  389. 


2.  Iul. 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.    p.  42. 

Ioachimo   Camerario,    arnico  suo  summo 

Noribergae , 

S.  D.  Heri  Cordato  epistolam  ad  te  scriptam 
dedi,  hodie  tuas  literas  accepi,  qui  dies  est  fe- 
riarum  visitationis  Marianae.  Utinam  Carolo- 
vicio  contigisset  mei  copia,  cum  ob  alia.,  tum 
quod  eram  Iugulo  pollicitus,  me,  si  poslularet 
Carolovicius ,  daturum  mutuo  pecuniae  quantum 




*)  d.  7.  Iun. 

**)  Plenningerum. 

51 


803 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1526. 


vellet.  Et  dedissem,  nam  ab  eius  patruo,  viro  in 
primis  honesto,  id  inihi  haud  dubie  fide  optima 
persolutum  fuisset.  Ncque  gravatim  recipio  eius 
causam  agendam  apud  amicos,  si  quid  ad  suos 
scripserit.  Stibero  gratulor  contigisse,  ut  videret 
Italiam,  magnam  felicitatis  partem  ducet,  si  recte 
novi,  cum  hominibus  eius  gentis  doctissimis  at- 
que  humanissimis  habuisse  consuetudinem.  Ac 
vide ,  ut  meis  verbis  illum  reverenter  salules ,  si 
quando  ad  eum  scripseris.  Amo  enim  eius  et 
candorem  et  hunc  animum  honestarum  artium  sic 
sitientem.  De  literis  est  illa  verior  quam  velle- 
mus  querela.  Sed  nos  nostrum  officium  fortiter 
faciamus,  nec  deseramus  tc/.^iv  assignatam  nobis 
divinitus  in  propugnandis  ac  iuvandis  studiis  li- 
beralium  artium.  Deus  adiuvat,  ut  scis,  facien- 
tes.  Et  multa  dies  variusijue  labor  mortali- 
bus  aevi  retlulit  in  melius.  Nam  si  consilescent 
aliqua  ex  parte  hae  turbae,  ficri  non  potest,  quin 
rursus  magnis  hominum  studiis  literae  in  urbes 
revocentur.  Ego  nieam  dialezrixrjV  perpolio. 
Nunc  enim  pueris  meis  trado,  quos  per  universam 
tyzvxlonaiduav  %uoayioyuv  statui.  Et  iam  ad 
mathemata  adhibui,  in  quibus  dum  et  ipse  ver- 
sor,  de  te  sacpe  cogito,  nec  nihil  operae  tibi  ea 
in  re  navare  decrevi.  Venit  hodie  in  mentem 
ngurae,  qua  usus  est  in  suo  libello  Oecolampadius 
y.aT.a  Titv  vnozeiutvrjV  vhjv  *),  de  qua,  cum 
forte  legeremus  Noribergae  id  scriptum,  scio  nos 
dubitasse.  Ego  exemplum  hodie  in  primo  Ethi- 
corum  Aristotelis  reperi,  nec  dvixi  rem  indignam 
esse,  quam  tibi  perscriberem.  Libet  enim  nugari 
tccum,  quia  hic  nemo  cst  nostrorum  amicorum, 
qui  eiusmodi  nugis  delecletur. 

Coburgum  hortare,  ut  huc  mittat  Theocriti 
exempla,  sum  enirn  enarraturus.  Hesiodi  com- 
mentariolum  accepi.  De  Hippocratis  vinculo 
Hieronymus  mentionem  facit  contra  Vigilantium. 
Sed  eum  locum  transiliit  Erasmus ,  tainetsi  ad- 
paret,  Hippocratem  praecepisse  non  ligari  solum 
furiosos,  sed  .'dligari  (juoque  laesa  ac  frr;cta  mein- 
bra.  Eobanum,  JMicam  et  Durerum  meis  ver- 
bis  reverenter  saluta.  Brevi  per  Apellum  scribam 
copiosius,  nam  is  paucos  post  dies  ad  vos  profi- 
ciscetur.      Vale,  die  visitationis. 

Philippus. 


No.  390. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.   p.  44. 

loachimo  C amerario,   Bambergensi  amicq 

suo  summo, 

S.  D.     Incredibile  est,  quam  poeniteat  me,  non 
totam  hanc  aestatem  apud  vos  mansisse,  tum  va- 
letudinis   causa ,    tum   propter  alia   rnulta ,    quac 
piget  scribere.     Nemo  unquam  servus  in  pistrino 
occupatior    fuit     atque   ego   sum ,      tamctsi    nihil 
agere   videar.      Et  valetudo  est,    ut  scis,    impar 
his  laboribus,     et  male   me  cruciant  multa   alia, 
quae   tua  unius  consuetudine  mitigari  omnia  po- 
terant.       Deum  immortalem,    quam  vere  dictum 
est,  amicum  igni  et  aqua  magis  necessarium  esse. 
Quod  cum  ita  sit,  vide  quam  sim  infelix,  qui  tam 
procul  a  te,  quem  ego  vere  et  statuo  amicum  esse 
et  appellare  soleo,  abesse  cogar,  et  carere  quibus-  j 
dam  utilitatibus  amicitiae  nostrae.      Tu  Micam  \ 
habes,    ego  hic  neminem  b\uotov.     Sed  sunt,   irt 
vocat  Plato,   "kvzotpiXiai ,  plenae  curaruin  et  mo-  i 
lestiae.     Sed  satis  esto  querelarum.      Tu  vide  ut 
saepe  scribas  ad  nos.     Eram  multa  per  Apellum 
et  tibi  et  Micae  et  Eobano  scripturus.     Scd  ille 
citius  mea  opinione  hinc  abiit,    et  ego  nunc  non  ; 
admodum  valeo.     KASigemundum  scripsi,  quam  j 
epistolam  mitto.    Ab Eobano  postules  eos  psalinos, 
quos  mihi  praesenti  fccerat,  et  mittas  huc.     Ego 
interea  psalmum  quintum  breviculum  illum,  qui  j 
incipit   lubilrrfe,    cominntavi    vcrsiculis,    et   nu- 
per  Longicampiano ,    qui  nobiscum  Torgam  ex- 
spatiatus    fuerat,     feci    redeunti    kQttmxov.       Id 
quanquam  limperfectum  est,    misi  tamen ,    ut  ri- 
deres,    sunt  enim  nugae.      Ab  Eobano  et  Mica\ 
,  literas  flagito ,    quas  quidem  ego  liberaliter  com- : 
pensabo,    sed  per  otium.      Vale   felicissime,    die 
Mercurii  post  ferias  Marianae  visitationis.     Slro-  | 
mero  eram  missurus  libelluin    officiorum,    sed  is 
nondum  erat  glutinatus,   brevi  mittam.       Saluta 
meis  verbis  D.  Stromerum  et  Baumgartnerum  el 

Durerum. 

. 

■  . 


*    Conlrovers.  de  coena  sacra. 


.murai  •        !li 


Philippm- 


.j  ..•    /  ■  -  'If 


EPISTOLARUM 

1 2.  Iul. 

loach.    Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  45. 

IoachimoCamerario,  Bambergensi  amico 

suo  summo-, 

S.  D.     Apellum  existimo  iam  ad  vos  pervenisse, 
in  quo  excipiendo,  mi  Ioachirne,  nullum  te  offi- 
cii  genus  praetermittere  velim.     Est  enim,  ut  scis, 
et   eruditus,    et  invidiam  quandam  a  suo   ordine 
propter  nostras  literas  sustinet.     Sed  accidit  ei  res 
acerba  hoc  tempore ,  nliolam  amisit.     Id  ad  eum 
scribit  Lufherus.     Ipse,   quia  scio  animum  eius 
tot  iam  domesticis  funeribus  labefactatum  non  sa- 
tis  habere  virium  ad  acerbitatem  luctus  perferen- 
dam,  te  rogo  per  Christum,  ut  levetis  officiis,  stu- 
diis  et  quibuscunque  potestis  solatiis  illius  dolo- 
rem.     Hic  a  nostris  amicis  datur  opera,  ut  uxoris 
animus  nonnihil  recreetur,  de  qua  ne  sit  sollici- 
tus,  sciat  eam  recte  valere,  praeterquam  quod  in 
luctu  est.     Nos  ipsi  miscre  valemus.     O  me  sce- 
lcste  stultum,  qui  passus  sum  me  a  vobis  diveili, 
quibus,  postquarn  discessi  ab  uxore  et  liberis,  ni- 
hil  iucundius  habere  possirn.     Stromero  libellum 
officiorum  mitto,    eramque  meam  procrastinatio- 
nem  excusaturus  per  epistolam,    si  sivisset  vale- 
tudo.     Vereor  enim,  ut,  quia  serius  mittitur,  sa- 
tis  grata  gratia  futura  sit,  torl  yao  a  fiyadimovs 
ayaoig  x<*()iS-     Tu  responde,  an  Francus  tabella- 
rius   noster   hacc   tibi  cxhibuerit,    est  eniin  non 
optimae  fidei  nuntius.     Mitto  et  fasciculum  litera- 
rum  ,  quem  quaeso  ut  cures  reddi  illi  cui  inscri- 
ptusest,  et  exige  ab  illo  responsum;   agitur  enirn 
de  Gallo  quodam  iuvando,  qui  hic  strenue  esurit. 
Eobanum  etMicam  et  Durerum  meis  verbis  re- 
verenter  salutato,     Vale,  prid.  Margaretae. 

Philippus. 


LIB.  III.     1526. 


806 


No.  392. 


(fere  meo\  Iul.) 


loach.  Cameravio. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  48. 

Ioachimo  C amerario,  Bambergensi  amico 

suo  summo, 

S.  D.      Mitto  tibi  literas  ad  Sigismundum  scri- 
ptas,  quas  ideo  non  obsignavi,  ut  legeres,  et  pro 


tua  prudentia  statueres,  utrum  mittendae  sint. 
De  ea  tibi  re  cum  Hicronymo  conferendum  est. 
JSjigro  nondum  misi  tuas  literas.  Nostri  enim 
nescio  quid  consilii  habent,  qui  prohibent  adbuc 
me  hominem  accersere.  Ego  tamen  in  hac  sen- 
tentia  adhuc  sum,  ut  putem  accersendum  esse. 
Non  possum  plura  scrihere,  nunc  enim  domo 
evocor  ad  nescio  quae  negotia.  Vale  felici;i»iine, 
una  cum  amicis  nostris. 


No.  393. 


(  iere  med.  Iul.  ) 


Sigism.  Gelenio. 


Epist.  ad  Camerar.  p,  49. 

Doctissimo  viro  J9.  S ig is  m  u  n  do  G elcnio, 

S.  D.     Reddidit  mihi  literas  tuas  adoiescens  ille 
ex  equestri  oidine,  cui  perferendas  ad  me  dederas, 
in  quibus  de  conditione,    quam  tibi  Senalus  No- 
ribergensis  detulit,  respondes.     Porro  non  modo 
mibi  et  amicis  nostris,  sed  optimo  cuique  ex  prin- 
cipibus  virisNoribergae  acerbum  fuit,  eam  te  con- 
ditionem  recusare.     Nam  quia  eruditionem  tuarn 
et  alias  ingenii  dotes  non  ab  uno  praedicari  au- 
dierant,  in  hanc  spem  erant  adducti,  ut  promit- 
terent  sibi,  sisuscepisseshancprovinciam,  magnum 
te  momentum  ad  excitanda  publica  studia  allatu- 
rum  fuisse.     Neque  tamen  desperant  te  permovcri 
posse,  ut  te  Noribergam  conferas.      Itaque  rursus 
ad  te  eadem  de  re   scribere  iussus   sum.       Quod 
enim  verecunde  excusas  in  his  literis,  quas  ad  me 
scripsisti,    oncris    magnitudinem,     quodque   non 
haheas  consuetudinem  docendi,  non  satis  magna, 
meo  iudicio,  ratio    est   recusandi   negotii.       Pri- 
mum  enim  aequum  est  te  nobis,  hominibus  ami- 
cis,    de   ingenio  tuo    iudicantibus   assentiri,    qui 
propter  multas  gravissimas  causas  sentimus  te  pu- 
blicis  studiis  magnam  utiiitatem  ea  in  urbe  afferre 
posse.     Deinde  candor  est  liberaliter  in  publicum 
conferre   quantum    quisque    potest,     si    nostram 
operam  flagitet  respublica.      Vides  autem  te  tan- 
quam  voce  reipub.  compellari  et  rogari,  ut  lite- 
ras  in  hoc  tumultu   orbis   terrarum  periclitantes 
adiuves.     Neque  vero  dubium  est,  quin  vice  lile- 
raruvn  commoveare.       Sed   hae  ita  possunt  revi- 
viscere,  si  tua  tuique  similium  industria  iuventur. 
Qnare  te  adhortor  ad  suscipiendam  hanc  docendi 
provinciam.      Nulla  enim  alia  in  re  mclius  rnere;  i 
51    * 


807 


EPISTOLARUM     LIB.  III.    1526. 


808 


poteris  de  tuo  seculo,  quam  si  pro  virili  bonarum 
artium  studia  excitaveris.  Existimo  autem  te  pro 
tua  humanitate  cupere  de  aliis  bene  mereri,  ac 
sentire  bonos  viros  debere  operam  dare ,  ut  in 
iuvandis  ac  servandis  bonis  communibus  iuxta 
proverbium  av&Qconoi  av&Qwnoig  dii  fiant.  At 
ille  mihi  vcre  diis  similis  fuerit,  qui  haec  studia 
excoluerit,  per  quae  proxime  ad  immortalitatem 
accedimus.  Sed  addixi,  inquies,  biennii  operas 
Frobenio.  Nihil  a  te  vir  optime  petitur,  quod 
non  possis  honeste  praestare.  Nam  si  ea  una  res 
obstat,  quo  minus  concedas  Noribergam,  aget 
cum  Frobenio  senatus  urbis,  ut  fidem  tuam  li- 
beret.  Proinde  hoc  scire  cupiunt,  an  si  permit- 
tat  Frobenius,  pertrahi  Noribergam  possis.  Mul- 
tae  profecto  causae  sunt,  quae  te  invitare  eo  de- 
bebant,  quas  si  ornnes  colligerem,  viderer  de  tua 
prudentia  dubitare.  Sed  haec  est  praecipua,  quae 
perpellere  animum  tuum  debebat,  quod  ex  re- 
publ.  videris  facturus,  si  eo  in  loco  studia,  bona- 
rum  literarum  instauraveris.  Quaeso  itaque  te, 
ut  de  tua  voluntate  Baumgartne.ro  respondeas. 
Senatus  praestabit,  et  ut  fides  tua  liberetur,  et  ne 
te  susceptae  conditionis  poeniteat.  Vaie  felicissi- 
me.  Mense  Iulio  in  Saxonia.  Erasmum  quaeso 
ut  mihi  places,  nam  quod  suspicatur  Lutherum 
mea  uti  opera,  valde  errat,  ego  enirn  neque  iilis 
acerbis  conflictationibus  delector,  nosti  enimmeam 
naturam,  et  in  primis  bos  duos  nollem  intcr  se 
commissos  esse.  De  causa  aulem  inprirnis  quidem 
Deo,  sed  et  bonis  viris  sententiam  meam  me  pro- 
baturum  esse  confido.    iterum  Yale. 

Philippus. 


No.  394. 


3.  Aug. 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.   p.  47. 

Ioachimo  Camerario,  Bambergensi  amico 

suo  summo, 

S.  D.  Dc  adverso  casu  Apelli  scripseramus  ad 
vos,  ut  luctum  ac  moerorem  optimi  viri  levaretis. 
Eas  literas  intelligo  non  esse  redditas  vobis,  ante- 
quam  abiret  isthinc  Apellus.  Ptediit  enim  do- 
mum  plane  eius  rei  ignarus.  Nunc  nostrae  partes 
sunt,  revocare  illum,  quantum  possurnus,  a  luctu. 
Quanquam  ut  dicam,    quod  res  est,   rem  tantam 


animo  magno  fert.  mol  tov  akwnex.  saepe  co- 
gito,  doleoque  eius  vicem  familiariter.  Sed  cum 
reputo  diligentius,  video  gratulandum  hoc  illi 
esse,  quod  in  re  integra  suorum  perfidiam  experi- 
tur.  Nam  cum  per  mihi  imbecrlli  animo  esse  vi- 
sus  sit,  nullo  modo  perferre  hanc  fratris  aliona- 
tionein,  ducta  uxore,  potuisset.  Neque  non  me- 
tui  semper,  ut  esset  satis  animi  adversus  invidiam 
habiturus ,  quae  mutationem  vitae  undique  secu- 
tura  erat.  Horatius  scribit  Herculem  post  tot  ex- 
anclatos  labores  comperissc,  curn  invidia  sum- 
mum  certarnen  restare.  Itaque  ad  vincendam  in- 
vidiam ,  mihi  crede,  plane  Herculano  animo  opus 
est.  Existimo  autem  et  te  nonnihil  in  isto  nostro 
amico  roboris  desiderare.  Quare  facile  patior 
xbv  ya/Liov  differri,  ()um  ille  suorum  voluntates 
melius  exploret,  dumque  plus  virium  colligat  ad 
rem  invidiosissimam  perferendam.  De  meis  mi-  ) 
seriis  possem  tibi  non  unam  lliada  scribere,  si 
per  valetudinem  liceret.  Decubui  summo  cunl 
periculo  *)  dies  plus  XII  deque  mea  vita,  non  ! 
ipse  tanturn,  sed  et  medicus  iam  desperarat.  Si  I 
me  videas,  plane  cadaver  esse  putes  prae  ut  fui,  j 
cum  apud  vos  proxime  esscm.  Et  tamen  erat  tum 
mira  macies  corporis  mei.  Decrevi  dornum  pro- 
ficisci  ad  thermas,  ubi  paulum  me  recrearo  et 
aestus  rerniserit.  Et  cum  Otioiog  aorijQ  fiaibv 
vmo  x8(paXrjg  xrjQ7]TQf(ftwv  av&Q(x)7iwv  SQXszai 
ijuaTLog,  nXCiov  dt  te  vv/.Tog  InavQU.  Nam  me 
canicula  paene  extinxerat.  Faciam  autem  iter  per 
Noricum ,  cupio  enim  te  videre  et  colloqui  tecum. 
Micam  et  Eobanum  saluta  meis  verbis  reveren- 
ter.  Adamantem  Seileri  accepi,  cui  alias  scri- 
bam.  Nam  profecto  nunc  per  invaletudinem  non 
potui.  Vale.  die  III.  Augusti.  Paccius  est  in 
comitiis  Spirae. 

Philippus. 


No.  395.  3.  Aug. 

loach.  Camerario. 

Epistolae  ad  Camerar.    p.  52. 

Ioachimo  Camerario,  Bambergensi  amico 

suo  summo, 

■ 

S.  D.      Ante  duas  horas  hodie  literas  ad  te  dedi 
cuidarn  nuntio  Noribergensi.     Postea  adit  me  hic 

*)  Melancholia  hjpocbondriaca.     C.  W. 


809 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1526. 


810 


sacerdos,  rogans  ecquid  velim  ad  vos  scribere. 
Multa  erant  quae  cupiebam,  sed  ipse  videbatur 
serius  ad  vos  venturus.  Itaque  tantum  dedi 
psalmi  exemplum,  de  quo  nuper  scripseram. 
iqo)Tiy,ov  exemplum  non  habebam  *),  et  dignum 
erat  quod  periret.  O  me  ineptum  magis  quam 
Dionysius  unquam  fuit  Philoxeno  poemata  reci- 
tans,  qui  vobis  audeo  meos  versus  miitere,  ele- 
gantissimis  hominibus  insulsa  poemata.  Sed 
ignosces  mihi,  mi  loachime,  qui  cum  mihi  cano 
non  ingenii  famam ,  sed  solatia  miseriarum 
captans,  non  possum  tamen  facere,  quin  tecum 
communicem,  qui  cum  seiia  iocosque  miscere 
soleo.  De  Sigismundo  placet  tua  deliberatio,  et 
profecto  me  eadem  cura  tenuit,  Ego  me  lemfj 
diaiiri  sustento.      Vale.    die  III.  Augusli. 

<Pilmjiog. 


No.  396. 


\ 


(fere  6  —  8-  Aug.) 


Ambr.  Moibano. 


f  Ex    apographo  in   cod.  Rehd.    \o\.  V.   descripta  a   S.  V. 
Schulzio. 

Philippus  Moibano. 

S.  D.  Accipio,  te  uxorem  duxisse  **).  Id,  ut 
bene  vertat,  Deum  oro  auctorein  pulcherrimae 
societatis.  Nec  tu  dubitare  debes,  quin  (quia  di- 
vinitus  coniuncti  estis,  sicuti  scriptum  est:  quos 
Deus  coniunxit)  Deus  in  tain  variis  periculis 
vestris  vobis  adfuturus  sit. 

Ferdinandus,  ut  audio,  graviter  minatur. 
Scilicet  cor  regis,  ut  scis,  in  manu  Dei.  est,  cui 
vos  curae  esse  confido,  quique  vos  omni  humano 
consilio  destitutos  defendet.  Pater,  inquit  ille, 
et  mater  derelinquunt  me,  dominus  autem  susce- 
pit  me.  Lignicenses  his  diebus  hic  habuerunt 
nuntium  ***).  Dicunt  de  nova  congregatione  fa- 
cienda  seu  nova  ecclesia.  Mihi  illud  eorum 
consilium   neutiquam   ex    deo  esse  videtur.       De 


*)  Vid.  supra  d.  4.  lul. 

**)  Ambrosius  Moibanus,  Vratislaviensis ,  uxorem  duxit 
anno  1525.     Vid.  Adami  Vit.  I.  p.  124. 

***)  i.  e.  Valentinus  Krautwald  et  Caspar  Schwenkfeld.  Mi- 
serant  Luthero  libros  suos ,  verisimiliter  per  nuntium,  iis- 
que  respondit  Lulheius  d.  11.  Aug.  1526.  Vid.  epp.  Lutheri 
ad  utrumtjue  ap.  de  Wett    III.   p.  122  stj. 


dogmate  Eucharistiae  nihil  sani  dicunt  aut  sen- 
tiunt.  Tu  teneto  id ,  quod  veteres  ecclesiastici 
sciiptores  senserunt:  corpus  Ghristi  esse  in  eucha- 
ristia.  Hac  dere,  si  peles,  scribam  tibi  longius. 
Vale. 


No.  397. 


(mense  Aug.) 


loanni  Agricolae. 


•{•  Ex   apographis   in   codice  Bavari   Vol.  II.     p.  510.,    cod. 
Mehu.  III.  p.  33.  et  cod.  Basil.  39.  p.  36 b. 

Phil.  JMel.   I oanni  Agr icolae. 

lametsi   nihil   habebam,    quod  ad  te  scriberem, 
nam  post  tuum  discessum  ex  patria  nihil  ad   me 
tui  vjzodiddozaXoi  scripserunt;  tamen  quia  noster 
amicus  Benedictus  ad  fe  profecturus  erat  '),  dedi 
ei  hanc  epistolam,    magis  ut  consuetudini    meae 
servirem,  quam  quod  multa  haberem  digna  quae 
perscriberem.       Scis   enim,   me    nullam   occasio- 
nem,   tecum  per  literas  confabulandi 2),  praeter- 
mittere.       Id  si  mutuum  fieret,    haberem  abs  te 
sexcentas  iain  e  Spira  epistolas,    cum  res  variae 
comitiorum     quotidie    innumera    argumenta    tibi 
suppeditent.        Quaeso    autem    te,    ut   aliquando 
nostri  veniat  in  mentem,  nec  veteris  amiculi  me- 
moriam,     dum   inter   proceres    obambulas,     de- 
ponas.      Verum  extra  iocum  rogo  te,    ut  ad  me 
scribas,    cum  erit  occasio.       Quanquam  auguror, 
quid  a  nostris  Centauris  fiat,   quae  habeant  con- 
silia,  quam  nihil  moderate  cogitent;    tamen  tuas 
literas  videre  cupio,     quia   mihi   iucundum    est, 
cum  aliter  non  possim,    cum  amico  hoc  modo  J) 
colloqui.      Utinam  liceat  tibi    a  Spira  aliquando 
Heydelbergam  et  in  nostram  patriam  exspatiari  ! 
Est  enim  in  propinquo  utrumque  oppidum.     Sa- 
luta  reverenter  meis  verbis Spalatinum  et  Caspa- 
rum  Mullerum  4). 


1)  cod.  Bav.  esset. 

2)  cod.  B.  confabulari. 

3)  cod.  Mehn.  loco. 

4)  cod.  Bav.  Huber ,  et  ibid.  adscriptum  est :    1526  data. 


EPISTOLARUM 

(mense  Aug.  ?  ) 

loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  54. 

loachirno  C amerar /  o ,  Bambergensi  amico 

suo  summo, 

S.  D.  Venit  hodie  mihi  in  mentem,  nt  sigui- 
ficarem  tibi  de  Nigro,  quid  egissem.  Princeps 
Ligniciensis  conducit  professores  literarnm,  lu- 
risconsultos  etiam  et  medicos.  Scripsi  itaque 
Ligniciam,  ut  eo  accerserent  Nigrum ,  nec  vul- 
gari  commendatione  a  me  ornatus  est:  idque  Ni- 
gro  significavi.  Spero  rein  successuram  esse.  Est 
et  aliud  quod  volo. 

Noster  Pomeranus ,  Vir  optimus,  viditmeas 
pugillares  tabulas,  saxeas  illas,  quas  mihi  Stro- 
merus  donabat,  et  cupit  habere  similes.  Tu  si 
vis  apud  illum  non  mediocrem  gratiam  inire, 
quaeso  te,  ut  pulcherrimum  illi  codicillum  pares, 
mei  similem.  Ego  vero  non  unos  tantum  pugil- 
lares  mitti  huc  vellem  ,  sed  ut  minimurn  duos,  ut 
plurimum  ternos.     Nam  est  mihi  novis  opus. 

His  diebus  legi  apud  Senecam  de  rhetore 
Albutio  haec  verba:  Splendor  orationis  quantus 
nescio  an  in  ullo  alio  fuerit,  non  Xf§tg  magna, 
sed  (pQadtg.  Ita  haec  exstant  in  Basiliensi  editio- 
ne,  quae  ideo  putavi  tibi  perscribenda,  ut  cogi- 
tares  et  quid  inter  }A£,tv  ac  cpQaatv  intersit ,  et  an 
illo  loco,  de  quo  nuper  quaerebamus ,  scribi  pos- 
sit  lt£tg.  Video  nobis  Graecos  etiam  Rhetoras 
consulendos  esse.  Sed  cesso  tandem  nugari. 
Vale. 

<2>tlt7i7iog. 


No.  399.  14.  Aug. 

Ioach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  53. 

Ioachimo  Carnerario,  amico  suo  summo, 

S.  D.  Heri  dedi  cuidam  adolescenti  hinc  disce- 
denti  literas  ad  te  perferendas,  in  quibus  scripsi, 
me  tibi  OTrjXirsvrtxrjV  epistolam  Pyrrhonis  con- 
tra  me  mittere.  Eam  non  incluseram  isti  fasci- 
culo.  Id  errore  accidit.  Nam  dum  supputamus 
de  dodrante,  quot  digitis  constet,  et  obruunt  rae 


LIB.   III.     1526. 


812 


ituri  nostri  sodales  rusticatum,  ohlitus  sum  ad- 
dere  Pyrrhonianas  literas  meis.  Porro  Apolo- 
giam  ad  Pyrrhona  eidem  adolescenti  dederam, 
quam  quia  non  eras  intellecturus  sine  illius  lite- 
ris,  cupiebam  et  has  statim  tibi  mittere.  Itaque 
hodie  incidi  in  quendam  SebaldumTilium,  suum 
officium  liberaliter  inihi  deferentem,  qui  ad  vos 
iturus  erat.  Ei  dedi  Pyrrhonis  literas.  Arbitror 
autein  ante  ad  te  pervenluras  has,  quam,  quas 
illi  adolcscenti  dedi  pedibus  iter  facienti.  Leges 
omnino  scriptum  dignum  Pyrrhone,  hoc  est  ho- 
mine  non  simpliciter  furioso.  Ego  surama  leni- 
tate  in  respondendo  usus  sum.  Fac  rescribas  mihi 
de  utriusque  literis,  et  nostris  et  Pyrrhonis,  acce- 
peris  ne  eas.  De  dodrante  recte  tibi  respondi, 
misi  simul  et  nomina  mensurarum,  gratum  opinor 
corollarium,  adiectum  dodrantis  enarrationi.  Vale 
feiiciter.  Postridie  Iduum  Augnsti.  Saluta 
amicos. 

Philippus  Melanchthon. 


No.  400.  (fere    14.    Aug. ) 

Ambr.   Moibano. 

Epist.  lib.  VI.  p.  353.  —     Apographon  in  Cod.  Rehd,  Vra- 
tisl.   nobis  contulit  S.  V.  Schulzius. 

- 

D.  Ambrosio  Moibano,   Doct.  Theol. 

frratisl. 

iS.  D.  Cum  acciperem  literas  tuas,  dies  iam  ali- 
quot  periculose  aegrotabam  '),  ideo  non  potui  tibi 
tam  copiose  respondere,'  quam  et  res  poscehat,  et 
tn  verecunde  flagitMras.  Miror  spargi  famam  de 
mea  profectione  ad  Hgnicium,  quod  ego  nnn- 
quam  somniavi,  neque  a  me  quisquam  postulavit, 
ut  ego  proficiscerer.  Ac  vide  tuorum  Silesiorum 
constantiam.  Iusserunt  conduci  Professores,  id 
fecimus  *):  nunc  hic  haerent,  nec  a  vestris  accer-^ 
suntur,  videlicet  utiliter  occupatis  disputationc 
de  Eucharistia.  Sensu  communi  carent,  qui  ne- 
gant  pronomen  tovto  ad  pancm  pertinere.  Sed 
tu  multo  recrius  feceris,  si  et  cum  iis  nihil  rixcris, 
et  publice  docendo,  quanlum  possis,  vites  hanc 
controversiam,  quae  prorsus  nihil  aedificat.  Ego 
tuis  Silesiis  nihil  respondi.     Nemo  enim  flagitavil 


1)  Cod.  aegrolaram.     Aegrotavit  mcnse  Aut 
*)  Vid.  epp,  mense  Aug.  scriplae. 


813 


EPISTOLARUM     LIB.    III.     1526. 


814 


responsum:  et  rixari  cum  eis  nolim ,  etiamsi  me- 
cum  de  suo  negotio  sint  acturi.  Exitus  acta 
probat,  inquit  non  vanus  Poeta,  neque  dubito, 
quin  et  huius  negotii  exitus  declaraturus  sit,  quo 
spiritu  agantur  isti.  Est  apud  vos  Antonius  Ni- 
ger,  quem  cupiebam  liuc  accersere:  sed  impediit 
adhuc  me  fortuna.  Tuum  erat  et  Hessi  iuvare 
et  literas  et  earum  Professores  isthic.  Meis  ver- 
bis  saluta  JSigrum  et  Hessum.      Vale. 


No.  401. 


19.  Aug. 


Bcdthas.  During. 


E  cod.  Bavnri  Vol  II.  p..  828.  iam  a  Schlegelio  in  vila  Lan- 
geri  p.  205.  edita.  Legitur  eliam  in  cod.  Rehdig.  Vol. III. 
et  in  cod.  Mehn.  III.  p.  43. 


JBalthasari    During. 

Scripsi  ad  Senatum  urbis  vestrae ,  ut  ad  stipen- 
diurn,  quod  hactenus  numeraverunt  TVolfgango 
Hofler  '),  aliquid  adiiciant.  Probatur  enim  mihi 
hominis  modestia  et  in  studiis  literarum  diligen- 
tia.  Itaque  duxi,  hanc  causam  tibi  quoque  esse 
commemorandam  2).  Quare  te  rogo,  ut,  quan- 
ttirn  potes,  adnitaris  3),  ut  accedant  ad  20  aureos, 
quos  hactenus  numeraverunt,  aurei  decem.  Non 
enim  potest  sine  incommodo  valetudinis  vivere 
minoris,  et,  quoniam  hoc  consilio  missus  est  ad 
nos  TVolfg.,  ut  urbs  vestra  eo  aliquando  ad  mi- 
nisterium  ecclesiae  utatur,  aequum  est ,  ut  suppe- 
ditet  ei  sumptus,  qui  sufficiant  non  ad  voluptates 
sed  ad  valetudincm  retinendam.  Quaeso  te,  pro 
tua  summa  humnnitate,  ut  hanc  causam  apud  se- 
natores  diligentcr  ac  fideliter  agas.  Non  com- 
mendarem  tibi  hominem,  si  mihi  mores  cius  im- 
probarentur.  Decet  autem  vos,  bonos  et  studio- 
*os  iuvenes  summa  vi  adiuvare,  praesertim  hoc 
tempore,  in  hac  misera  studiorumfortuna.  Com- 
menda  precibus  tuis  nos  Ghristo.  Valc  feliciter. 
Postridie  Augustini  4)  [1529]  s). 


1)  Post  EberLachum  Rector  Coburg.  In  cod.  Mehn.  scribi- 
tur  Huffler. 

2)  cod.  Mehn.  bommendandarn. 

3)  c.  Bav.  adiuues. 

4)  c.  Mehn.  Augusti. 

5)  Annum  uncis  inclusi,  nani  Ballhas.  Thuringus  menseOcf. 
1528  iam  mortuus  et  Hofler  exeunte  anno  1529  guhernator 
Scholae  Coburg.  faclus  est.  Vid.  d.  25.  Dccb.  1529  et  d. 
5.  lan.  1530. 


No.  402. 


(2.  Septbr.) 


loach.  Camerario. 


Episf.  ad  Canierar.  p.  58. 

loachimo  Camerario,  suo  summo  amico, 

S.  D.  Dedi  heri  nuntio  vestrati  literarum  mea- 
rum  fasciculum  perferendum  ad  vos,  in  quibus 
unarn  longiusculain  ad  te  scriptam  misi.  Hodie 
ad  me  Cordalus  statim  a  prandio,  cum  ego  ad 
scribendum  dia  n)v  unsipiav  parum  idoneus  es- 
sem.  Nolui  tamen  eum  vacuum  dimittere.  Si- 
gemundi  literas  mittere  cupiebam,  sed  cum  quae- 
rerem,  non  poteram  statim  intcr  reliquas  chartas 
invenire.  Curabo  tamen  ne  intercidant.  Viden- 
tur  mihi  vel  propter  ipsam  brevitatem  figuratae 
esse,  ac  vereor,  ne  qui  abalienent  euin  a  nobis, 
quem  tamen,  quia  bonum  virum  esse  duco ,  non 
opinor  adinissurum  esse,  ut  in  suos  mores  videa- 
tur  haec  culpa  cecidisse,  ut  ansicos,  non  alienos 
a  literis  et  studiis  suis,  queri  quisquam  possit  non 
satis  diiigenter  cultos  esse.  Si  ilie  recte  praecipit, 
do/itev  os  y.zv  (Jco ,  cur  non  redamaret  etiam  aman- 
tes  ipsum  unice.  Micam  et  Eobanum  saluta,  et 
per  Cordatum  rescribe.  Sed  age  hoc  in  primis 
volo  mihi  confici:  in  Silesios  nostrum  Hv()§tQVa  *) 
proficisci  velle  opinor.  Ea  de  re  quid  consti- 
tuerit,  iube  ut  nunc  respondeat.  Nam  hoc  sta- 
tim  autumno  eo  ut  veniant  professores,  Princeps 
postulat.  Stipendium  promittitur  L  aurei.  Si 
recusat  ille  cam  conditionem ,  alius  nobis  quae- 
rendus  est.     Vale. 

fpilmnog. 


No.  403. 


2.  Septbr. 


Ioach.  Camerario. 


Episf.  ad  Camerar.  p.  59. 

Ioachimo    Camerario   suo. 

S.  D.  Cum  iam  a  me  abisset  Cordatus ,  ecce  in 
Sigemundi  litcras  forte  incido,  quas  tibi,  ne  in 
me  desidcrares  diligentiam  in  hoc  genere,  statim 
duxi  etiam  mittcndas  esse,   ilaque  addidi  priori- 


*)  Eslne  Anfonius  Nigcr  ?   an  fortasse  Sig.  Gcleniusi 


815 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1526. 


816 


bus  literis  et  has.  Nihil  video  caussae  cut  diutius 
rixemur  cum  Pyrrhone.  Ego  si  tibi  ac  Micae 
meam  causam  possum  probare,  nihil  amplins  po- 
stulo.  Et  ut  ille  sibi  unum  Platonem  pro  uni- 
versa  multitudine  esse  dixit ,  ita  ego  vos  mihi  pro 
Areopagitico  senatu  esse  statuo.  Quare  si  vobis 
satisfacio,  sinamus  istum  valere.  Nos  nobis  y.ai 
%alg  aovoaig  canamus.  Tantum  hoc  expedias, 
ut  scribat,  an  velit  suscipcre  coiiditionem  indica- 
tam.  Vale,  4.  Non.  Septemb.  Non  puto  nobis 
laborandum  esse,  quis  surrogetur  in  Sigemundi 
locuin.  Nam  si  serio  schola  vestris  curae  erit, 
ipsi  alium  quaerent  ex  tuo  consilio.  Sin  simulata 
ista  est  erga  nostra  studia  benevolentia ,  solicitu- 
dine  laboreque  nostro  nihil  pifoficeretur. 

Philippus. 


No.  404.  T^Septbr. 

Ioach,  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.    p.  54. 

I oachimo  Camerar io, 

S.  D.      De  dodrante  nihil  est  quod  amplius  du- 

bites.       Nam   omnino    in   magnitudine   metienda 

duodecim   digitos    significat,    eae   Unciae   novem 

sunt  pedis.      Sed  de  Augusti  statura  deceptus  suin. 

Nam   cum  domum  a   rusticatione  redissem,    per 

otium  feci  exempluin  Romani  pedis,  qdale  exstare 

Ptomae   adhuc  scipsit  Leonardus  Porcius,   postea 

metitus  Augusti  magnitudinem  comperi,  non  us- 

que  adeo  monstrosam  brevitatem  pedum  quinque 

et  dodrantis  esse.      Nam  me  aliquantum   excedit 

ea  ma^nitudo,  et  opinor  a  tui  corporis  modo  non 

multum  abesse.      De  qua  re,  ut  certius  iudicare 

posses,  depinxi  dimidiatum  pedem,  ut  vides,  hic 

in  margine,   plane  instar  eius  qui  est  in  Porcio. 

Scis  nos  antea   in  eodem  Suetonii  loco   haesisse, 

nec  potuisse  statuere  de  eo.      Nunc  videtur  satis 

planus.      Itaque  non  necesse  est  JJurero  negotium 

facere,    eique,  si  quam  nobis  operam  navavit  in 

hacre,    magnas  agito  gratias,    et  dicito  me  na- 

Uviodijoai,    et  correxisse  sententiam  imprudenter, 

nec  ante  re  expensa  scriptam.     xal  ravta  drj  /uev 

%av%a.      De  mensurarum  vocabulis  nihil   adhuc 

muto ,  habes  itaque  a  me  postquam  et  rei  numma- 

riae  rationes  et  mensurarum   vocabula  explicui- 


mus,  tottnn  Budeum  !),  magniim  sane  librun^ 
pro  quo  vides  te  in  meo  aere  esse,  deljereque 
drachmas  quatuor,  tanti  enim  venditur  codex  in 
bibliopoliis.  Sed  extra  iocum,  mi Ioachime,  scio 
nihil  aut  in  his  studiis,  aut  hisce  meis  fortunis 
praestare  me  posse ,  quae  tuae  erga  me  benevo- 
lentiae  ullo  roodo  respondeat.  Sed  si  recte  inter 
nos  amamus,  debemus  non  officia  exiliter  ad  cal- 
culos  revocare,  sed  sua  dignitate  metiri  amici- 
tiam ,  eamque  gratis  colere.  Quare  illa  tuae  epi- 
stolae  pars ,  qua  mihi  multis  verbis  gratias  agis, 
pro  hac  tibi  navata  opera ,  minime  necessaria  fuit, 
praescrtiin  cum  ex  eo  genere  haec  sint,  quod  tibi 
domi  multo  felicius,  quam  mihi  nascitur. 

Scd  omitto  haec.  Venio  ad  inimici  nostri 
querelas  2).  Guius,  quia  me  scis  in  eo  genere 
Philosophiae  versari,  nempe  Aristotelico ,  quod 
in  sapientem  affectus  cadere  non  negat,  ementita 
criminatio  me  initio  nonnihil  commovit.  Nam 
ignoscendum  puto  bono  viro,  si  in  fainae  discri- 
mine  perturbetur.  Postea  vero  quam  haec  ttqo* 
nadua  refrixit,  et  hi  motus  tanquam  venti  qui- 
dam  consiluerunt,  cepi  totam  rem,  tanquam 
alienam  fabulam ,  vacuo  animo  spectare  et  con- 
siderare.  Ibi ,  cum  cogitarem  satis  esse  culpa 
vacare,  nec  me  praestare  vulgi  sermones  debere, 
faeile  deposui  omnem  et  animo  molestiam.  Est- 
que  mihi  postea  devreoog  nkovg,  sicut  Aristoteles 
praecipit,  institutus ,  ita  ut  primo  illo  animi  im- 
petu  represso,  statuerem  nihil  adversus  inimicum 
vehementius  esse  faciendum  ,  planeque  ubi  me  ei 
purgassem,  si  nollet  rnecum  in  gratiam  redire, 
ipsurn  contemnendurm  Hoc  ego  consilio  clemen- 
tius  ad  eurn  scripsi,  malimque  sanari  eius  ani- 
mum,  quam,  quod  est  in  proverbio,  crabronem 
irritari.  Tu  vero ,  quia  in  perfectiore  philoso- 
phiae  genere  versaris,  profiteris  enim  ana&eiaVy 
da  quaeso  operam,,  ne  cum  homine  furioso  mul- 
tum  tibi  negotii  sit,  ne  quo  mei  amore  stndioque 
nimio  prolapsus  ^  facias  aliquid ,  quod  cbntra 
tuam  dignitatem  sit.  Nihil  in  hoc  toto  negotio 
fieri  abs  te  mihi  gratius  potest,  quam  ut  tuae  tum 
salutis  tum  dignitatis  rationem  habeas.  Quod  ad 
testes  provocat,  facile  fero.  Quem  enim  testem 
inveniet,    qui  tanta  sit  impudentia,  ut  ausit  ad- 


1)  Budei  de  asse  et  partibus   eius  libri  V.    Lutet.  Paris.  1516. 
fol. 

2)  Io.  Agricolae. 


817 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1526. 


818 


firmare  me  dixisse :  eum  nullius  esse  hominem 
pretii,-  nullas  literas  scire,  et  hoc  genus  alia,  quae 
ego  nunquam  somniavi.  Neque  enim  ideo  con- 
tumelia  debet  a  me  affectus  videri,  quia  praetu- 
lerunt  ei  alios  professores  ii,  quibus  haec  res 
fuerat  mandata.  Quin  cum  illis,  non  mecum  de 
tota  re  expostulat?  At  enim  cum  nullum  testem 
sui  mendacii  producere  possit  idoneum ,  si  Cato- 
nem  audimus,  vici  opinor.  Fertur  enim  Cato 
scripsisse:  sic  esse  moribus  maiorum  traditum 
observatumque ,  ut,  si  quid  inter  duos  actum 
esset  neque  tabulis  neque  testibus  planum  fieri 
posset,  tum  lis  secundum  eum  daretur,  qui  ex 
his  vir  videretur  melior.  Ego  autem  qualis  sim, 
viderint  alii.  Certe  meus  adversarius  suis  ipse  se 
coloribus  pingit  in  illa ,  cuius  exemplum  tibi  misi, 
epistola.  Quam  multa  enim  ibi  manifeste  falsa  in 
me,  in  scholam  nostram  et  hanc  urbem,  dum 
vult  facetus  esse,  summa  cum  impudentia  evo- 
muit?  Fac  a  me  laesum  esse,  quid  hoc  ad  Wi- 
tebergam,  quid  ad  Lutheranam  causam?  quae  si 
1  voluissem  exagitare  in  mea  ad  ipsum  epistola,  sen- 
sisset  profecto  neque  ungues  neque  dentes  mihi 
deesse.  Proinde,  si  placari  non  vult,  sinas  eum 
valere ,  nec  cum  eo  amplius  concertes.  Sic  enim 
permitto  tibi  hanc  causam,  ut  malim  te  facere 
quod  te  dignum  est,  quam  quod  illo.  Si  quid  in 
me  scripserit,  capiemus  tum  ex  re  consilium.  Ha- 
bes  meam  de  toto  negotio  sententiam. 

De  mea  profectione  video  te  esse  solicitum. 
Sperabam  equidem  statim  ubi  se  calor  fregisset, 
me  hinc  evolaturum  esse ,  sed  multa  me ,  ut  scis, 
domi  alligant.  Et  tamen  adhuc  spero,  me  a 
Lipsicis  nundinis  ad  vos  profecturum  esse.  Nam 
quia  domesticam  scholam  dimittere  cogito,  non 
ante  Lipsicas  nundinas  ea  res  confici  potest. 

Princeps  Hessorum  molitur  scholam ,  quod 
ideo  ad  te  scribo ,  ut  si  tcp  'Eofiavcp  ra  naQovra 
forte  non  arriderent,  tu  statim  ad  Adamum  eius 
rei  gratia  scriberes;  nam  ego  certa  quadam  de 
causa  ibi  tuas  literas  plus  ponderis.  qnam  meas 
habituras  existimo.  Sin  autem  contra  officium 
viderere  tibi  facturus,  fac  ut  sciam  collegae  tui 
voluntatem.  nam  si  vestris  civibus  ov  iiitkti  j^ 
viivjv  ?]  rrjg  cpiloGocfiag ,  aliiul  scilicet  consilium 
capiendum  est.  Sigemundl  literas  remitto.  De 
quibus  alias.  Sum  enim  nonnihii  hac  scriptione 
defatigatus..  Eobano  gratias  age  amplissimis  ver- 
bis,  qui  rne  suo  carmine  ornarit,  ad  quem  per 
Melaxth.  Oj?er.  Vol.  I. 


otium  et  ipse  scribam.     Saluta  meis  verbis  ami- 
cos.     Vale.    Pridie  Natae  Mariae. 

Philippus. 


No.  405. 


(fere  ineuiite  Sept.) 


Io.  Agricolae. 


f  Ex  apogr.  in  cod.  Goth.  19.  p.  12.  Cod.  Goth.  401.  p.  55. 
Cod.  Mehn.  I.  p.  60  b.  et  cod.  Mehti.  III.  p.  86  b. 

loanni  Agricolae  Ph.  Mel. 

xiodie  inter  prandendum  accepi  epistolam  tuam 
longiusculam,  ex  qua  intelligo,  tuos  homines  esse 
tui  cupidos.  Id  mihi  gratum  fuit;  nec  volo  ta- 
men  te  deponere  animo  spem  reditus  ad  nos. 
Quod  putas  me  iocatum  esse  de  tuo  ingenio,  ita 
me  ames  simpliciter  scriptum  est.  Nam  quantum 
tibi  tribuam  multa x)  extant  testimonia.  Equidem 
cum  numero  aequales  meos ,  quibuscum  mihi  fuit 
a  puero  consuetudo,  animadverto,  mihi  conti- 
gisse  amicitiam  trium 2)  adolescentum  excellentis- 
simis  ingeniis.  Cum  Theobaldo  JBellicano  fuit 
mihi  familiaris  usus  Heidelbergae ;  is  nunc  con- 
cionaturNordlingae;  hinc  tecum  et  cum  loachimo. 
Est  enim  mihi  pergrata  vestrae 3)  omnium  consue- 
tudinis  recordatio  et  memoria  virtutum  vestra- 
rum.  Neque  fui  tain  arrogans  unquam,  vere  di- 
cam  quod  sentio,  ut  praetulerim  me  ulli  vestrum, 
puta  oraculum  esse.  De  amicis  nostris  coram. 
Nam  ubi  primum  licebit  exspatiabor  ad  te.  Tuum 
Psahnum  attigi  axyoig,  ut  aiunt,  %tll£CU,  nec 
totum  evolvi,  perlecturus  quam  primum.  Tio 
GV/ujLidxqj  Gov  nonnihil  succenseo ,  quod  nihil  ad 
me  scribit4).    Opto,  ut  omnes  tui  recte  valeant5). 


No.  406. 


(Septb.) 


Philippo  Lanclgr.  Hassiae. 

Primum  edita  in  epist.  lihr.  III.  ep.  16.  a  Pezelio,  sed  mul- 
tis  vel  praetermissis  vel  consilio  mutatis.  Nunc  recte  et 
accurate  edita  e  codd.  antiquissimis   Gothanis,     cod.  26. 


1)  Cod.  19.  mendose:  nulla. 

2)  cod.  19.  mendose:  himunum.     In  cod.  Mehn.  III.  non  le- 
gitur. 

S)  cod.  Mehn.  III.  veslrum. 

4)  Tuum  Psalm.  etc.  tautum  habet  cod.  Mehn.  III. 

5)  cod.  Golh.  19.  addit  annum  26. 

52 


819 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1526. 


820 


p.  261.  et  cod.  Bavari  Vol.  I.  p.  846.  —  (Scripserat  Phi- 
lippus  Landgr.  Hass.  Melanlhoni,  ut  suum  sibi  consilium 
daret  de  forma  coenae  sacrae  recte  constituenda.  Argu- 
mentum  potius  quam  verba  huius  epistolae  dedit  Scultet. 
in  annal.  dec.  II.  p.  12.) 

Pk  ilippo,  Landgravio  Principi  Catto- 
rum*),   S. 

Saepe  cum  memoria  repeto  veteris  ecclesiae  rixas J) 
ac  dissensiones,  praesens  mihi  tumultus  in  Ger- 
mania  propemodum  periculosior  videtur,  quam 
fuerint  ulli  antea2)  motus.  Nam  olim  dogmata 
tantum  video  in  disputationem 3)  venisse;  vix  un- 
quam  vis  publica  facta  est,  nisi  ab  his,  qui  in 
imperio  erant;  altera  pars  semper  fuit  inermis; 
nunc  autem  -f-  et"  multa  gravia  dogmata  contro- 
vertuntur,  et  mutantur  ecclesiastici  ritus  -f  magna 
ex  parte  praeter  necessitatem",  et  periculum  est, 
ne  vis  ab  utraque  parte  -}-nefando  scelere" 4)  pa- 
retur.  Haec  ego  cum  reputo ,  mirifice  angor,  ut 
vel  mea  morte  cupiam  redimere  tranquillitatem 5). 
Sed  principes  qui  in  imperio  sunt  oportuit  publi- 
cae  paci  operam  dare6).  Sacrificuli  -f-  Caesarem " 
instigant  ad  bellum:  cur  non  -f-  potius"  reliqui 
•f  principes"  hortantur  ad  cognoscendam  rem  et 
constituendam  tranquillitatem?7)  Id  8)  erat  ae- 
quius  9)  et  ad  faciendam  pacem  conducibilius. 
Nec  nihil  puto  Celsitudinem  vestram  efficere  posse 
apud  alios  10)  principes ,  si  hortaretur  eos  ad  co- 
gnoscendas  et  diiudicandas  ecclesiae  controver- 
sias.  Quare  rogo ,  ut  quantum  in  ea  re  poterit u) 
C.  V.,  navet  hanc  operam  publicae  paci  et  tran- 
quillitati. 

Porro ,   ut  ad  Vest.  Cels.  literas  respondeam, 
mihi  non  tantum  inutiliter,  sed  etiam  contra  ca- 


*)  [Quaeritur,  num  haec  sit  Melantbonis  ad  Hessum  epi- 
slola,  de  qua  Spalatinus  in  epist.  ad  Warbeckum  Sabb. 
post  Miseric.  dom.  1526.  (21.  Apr.)  agit.  cf.  Scblegelii  vila 
Spalatini  p.  230.     F.] 

1)  cod.  26.  motus. 

2)  antea  codd.  pro  alii. 

3)  Pezel.  dissensionem. 

4)  sic  recte  cod.  antiquiss.  26.  Sed  iam  in  cod.  Bavari  mitius 
dicitur:  magno  curn  dolore ;  at  Pezel.  prorsus  praetermisit, 
utmultaalia,  quae  Melanthon  contra  nimium  studium  ri- 
tus  veteres  mutandi  scripsit. 

5)  ut  vel tranquillitatem  non  leguntur  in  cod.  26. 

6)  cod.  26:  publice  pacis  causa  dare  operam ,  ut  constitue- 
rentur  res  ecclesiasticae ,  ubi,  quia  qui  descripsit  legebat 
publice  pacis ,  ex  coniectura  addita  puto  reliqua,  ut  esset 
aliquid ,  ad  quod  dare  operam  referretur. 

7)  tranquill.  abest  a  cod.  26. 

8)  Sic  codd.  pro  illud. 

9)  codd.  pro  rectius. 

10)  cod.  26.  reliquos. 

11)  Pezel.  in  hac  re  potest. 


ritatem  fieri  videtur  ab  iis ,  qui  publicas 12)  ceri- 
monias  abolent,  quae ")  tolerari  poterant.  Sic 
enim  Paulus  ad  Corintbios:  circumcisus  aliquis 
vocatus  est 14) ,  non  adducat ")  praeputium.  Si 
caetera  Pauli  religiose  servantur,  audiamus  f  eum" 
in  hac  etiam  parte  f  toties  diligentissime  praeci- 
pientem".  Itaque  latinas  cantiones ,  sacras  vestes 
et  hoc  genus  alios  ritus 16)  puto  esse  ferendos. 

De  Missa,  quam  sic  vocant,  cum  rectius 
Paulina  phrasi  coenae  dominicae  administratio 
nominetur ") ,  ita  iudico:  in  singulis  parochiis 
unam  tantum  in  festis  diebus  faciendam  esse, 
T  et  quidem  veteri  ritu ;  caeteras  abolendas  esse"  18)« 
Id  de  monasteriis  etiam  servari  potest,  quae,  ubi 
sunt  parochiae  in  propinquo,  petant  eucharistiam 19) 
in  parochia.  Est  enim  instituta  eucharistia,  ut 
in  ecclesia  et  congregatione  utamur.  Itaque  inde 
tutissimum 20)  est  petere.  Et  quia  Paulus  dicit: 
iudicium  sibi  sumere^  qui  indigne  sumunt ,  tu- 
tisslmum  est,  prorsus  abolere  eas  missas,  quas 
sine  communione  2J)  faciunt  in  monasteriis  alias 
coacti,  alias  pecunia  conducti 22).  Et  potest  hoc,  I 
si  Deus  faverit  ") ,  sine  motu  obtineri.  Nam  res 
non  ad  vulgus,  sed  ad  sacrificulos  tantum  pertinet.  j 
Sed  tamen  antea  causas  mutationis  oportet  doceri, 
quam  manus  admoveatur.  Reliquas  cantiones  j 
horarum  canonicarum  de  Christo ,  non  de  sanctis, 
nullo  modo 2*)  duco  prohibendas  esse  nec  in  mo- 
nasteriis  nec  in  aliis  templis.  Quid  enim  attinet 
mutare  eos  ritus25),    institutos  non  ad  iustifican- 


12)  Mitigavit  Pezel.  haec  ila,  ut  pro  publicas,  quod  habent 
codd.,  scriberet:  simul  omnes. 

13)  Pezelius  bic,  ut  mitigaret  sententiam,  inseruit  adhuc, 
quod  ab  utroque  cod.  abest. 

14)  Pezel.  vocatur, 

15)  Pezel.  accersat. 

16)  Pezel.  baec  ita  mutavit:  canlion.  tempeslive  usurpatas, 
textus  dominicaleSy  festorum  dierum  discrimina,  et  id 
genus  similia  puto  esse  ferenda. 

17)  nquam  sic  —  nominetur"  non  leguntur  in  cod.  26. 

18)  sic  recte  cod.  26.  antiquissimus.  In  cod.  Bavari  sic  mi- 
tigata:  et  quaedam  in  veteri  ritu  abolenda  esse.  Pezel.  ea 
prorsus  suppressit. 

19)  Pezel.  ita:  Quod  in  monasteriis  etiam  servari  potest. 
Sed  si  quaedam  propinqua  sunt  ecclesiis^  petatur  eucha- 
ristia. 

20)  Pezel    Inde  igilur  tutius. 

21)  sine  communione  non  leguntur  in  cod.  26. 

22)  cod.  26.  conductas. 

23)  Pezel.  Et,  si  Christusfav.,  potest. 

24)  sic  cod.  26.  Sed  c.  Bavar.  nullas  non;  Pezel.  autem  pro 
nullo  modo  edidit  nondum. 

25)  Pezel.  hic  ex  suis  addidit:  praesertim  subito  et  pro  insti- 
tutos  scripsit :  quifaciunt. 


m 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1526. 


822 


dum  sed  ad  docendum?  Quibus  si  adhuc  abu- 
tuntur  monachi  26),  doceantur  rectius.  Si  qui  non 
obtemperant,  suo  domino  stant  aut  cadunt27); 
•f-ritus  conservari  possunt,  praesertim  in  publicis 
parochiis,  docendi  et  assuefaciendi  vulgi  causa 28). 

Videtur  idem  utile  29),    prohibere  dissensio- 

nes  in  concionibus 30).      Rixantur  autem  31)   non 

tantum  papistae ,     sed    et  adversarii   papistarum 

saepe  multo  vehementius  ")   quam  alteri.     Non- 

nunquam  etiam  lis  est33)  de  lana  caprina.      Eas 

<dissensiones,    quantum   fieri    potest,    studeat    V. 

Cels.  per  praefectos  cohiberi  ita,    ut,    qui  sanior 

tvideatur,    solus  doceat,    alter   taceat  -f  prorsus ", 

auxta  Pauli  regulam.      Doceat  autem   non    fidem 

itantum,     sed    timorem    quoque   Dei,    cuius   iam 

ipaene  nulla  in  concionibus  mentio  fit34),    ac  cari- 

iltatem ,  et  inter  praecepta  3S)  caritatis  summum  et 

.  jravissimum  3S)  obedientiam  erga  magistratus. 

Postremo  rogo  Cels.  V.37),   ut,   quantum  pie 

j&eri  potest,    pacis  publicae  causa  veteres  cerimo- 

nias  conservet.      Nunquam   ritus  ac   mores    sine 

.  tnagnis    scandalis   mutantur.      Et  Christianismus 

minime38)  in  ritibus  situs  est,  sed  in  timore  Dei, 

►ide,  caritate  et  obedientia  erga  magistratus;  quae 

jiitinam  tam  sedulo  docerent  concionatores  quam 

:  rtrenue  vociferantur  in  papam  39).     Et  cum  Chri- 

i  rtus  ab  omni  cupiditate  vindictae  tam  longe  ab- 

'uerit,  ut  se  rapientibus  ad  mactandum  40),   velut 

jecudem ,    ultro  offerret ;    cogitet  V.  Cels. ,    quid- 

ris  potius  ferendum  esse,    quam   arma  capienda 

ecclesiasticorum  4I)  negotiorum  causa.     Certe  dis- 

sipat  Deus,    ut  Psalmus  inquit,    gentes,    quae 


26)  Pezel.  aliqui. 

27)  Pezel.  stent  et  cadant. 

28)  Desiderantur  haec  apud  Pezel.  et  in  cod.  Bavari. 

29)  Pezel.  Prorsus  autem  utile  hoc  fuerit. 

30)  Pezel.  diss:  concionatorum. 

81)  Pezel.  cnim. 

82)  Pezel.  mitius:  saepe  inclemehtius. 

83)  Pezel.  inseruit :  ut  aiunl. 

84)  Pezel.  mitigavit  haec  inepte  ita :  cuius  subinde  mentio- 
nemfieri  in  concionibus  mullum  profuerit. 

85)  Pezel.  in  praeceplo. 

86)  Pezel.  carit.  id  quod  esl  gravissimum ,  et  Ueus  inpri- 
mis  exigit. 

87)  Pezel.  addidit:  per  Christum. 

88)  Hanc  codd.  lectionem  Pezel.  mutavit  in  faunc  modum : 
moderetur  ceremoniarum  veterum  mutationem,  in  his 
praesertim  initiis  tenerae  ecclesiae ,  ubi  mores  et  ritus  non 
sine  scandalo  novantur ,  si  hocfiat  subilo. 

89)  Pezel.  vociferali  sunt  haclenus  multi ,  omissis:  in  papam. 

40)  Pezel.  mactationem. 

41)  Pezel.  Evangelii. 


bella  volunt.     Id  anno  superiore  in  rusticano  tu- 
multu  compertum  42)  est. 

Haec  scripsi  copiosius  \  propterea  ",  quod  vi- 
deo  43) ,  passim  multos  esse ,  qui  vel  ad  vim  pa- 
randam  et 44)  V.  Cels.  et  alios  principes  impie  stu- 
dent  incitare,  vel  ad  irritandos  animos  eorum  4i), 
quos  sanare  potius  oportuit,  rogoque  ut  C.  V.  lo- 
quaciorem  epistolam  meam  boni  consulat.  Chri- 
stus  servet 4b)  et  gubernet  Vestram  Celsitudinem. 
-M526"47). 


No.  407. 


(fere  Sptb.) 


Phil,  Eberbachio. 


Edita  ex  cod.  Bav.  II.  p.  814.  a  Schlegelio  in  vita  Langeri. 
Nunc  ex  eodem  ete  cod.Mefan.  III.  p.  55D  accuralius  edita. 

Philippo  Eberbacho  (gubenianti  Scholam 
Coburgensein.) 

Fuit  hic  quidam  sacerdos  Moguntinus  ante  men- 
ses  duos.  Ab  hoc  extorsi  quinque  aureos ,  idque 
scripsi  tuo  fratri,  -j-  et  interim" l)  (eam  pecu- 
niam)2),  quia  sperabam  te  huc  iter  facturum  esse, 
f  apud  me  retinui.  Postea  rescivi,  te  Coburgi 
esse3);  quare  nunc  mitto  tibi  eam  pecuniam  eo 
genere  monetae,  quo  accepi,  VII  Schreckenber- 
ger*)  pro  XXII  2£. s).  Dicas  6),  nimis  magno 
aestimari.  Et  ego  ita  iudicabam.  Sed  nosti  Ger- 
manicum  proverbium :  donato  equo  7)  non  esse 
inspiciendos  dentes  8).  Hoc  te  rogo  per  nostram 
amicitiam  perque  omnia  sacra9),  ut  tuam  provin- 
ciam    diligenter   administres,     ac   pueros    adigas 


42)  Pezel.  mendose:  coeptum. 

43)  Pezel.  videam. 

44)  Pezel.  mendose :  ut. 

45)  Pezel.,  ut  mitigaret  sententiam,  edidit :  animos  subilas 
mutationes  faciunt  apud  eos,  quos  etc. 

46)  Pezel.  conservet. 

47)  annum  addit  cod.  26. 

1)  Haec  praeterraissa  sunt  in  cod-  Bav.  et  textu  Scfaleg, 

2)  eam  pecuniam  non  faabet  c.  M. 

3)  Haec  exciderunt  e  cod.  Bav. ,  cui  Scfalegelius  eo  mederi 
voluit,  quod  posl  pecuniam  ex  coniectura  addidit:  rne  tibi 
traditurum. 

4)  numerum  VII  servavit  c.  M. 

5)  c.  Bav.  habet:  42  \,  quod  prorsus  ineptum  est. 

6)  c.  B.  Dices. 

7)  c.  B.  et  Schleg.  donati  equi. 

8)  Est  proverbium  vulgi:  Einem  gesehenhten  Gaul  sieht 
man  nicht  ins  Maul. 

9)  Schleg.  mendose  edidit  facta. 

52  * 


823 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1526. 


824 


praecipue  ad  grammaticam.  Saepe  audisti  me 
querentem,  quod  in  scholis  puerorum  negligenter 
tradantur l0)  illa  omnium ")  maximarum  artium 
elementa ,  methodicae  grammaticae  praecepta. 
In  12)  hanc  igitur  curam  omni u)  intentione  animi 
incumbes.  Disputationem  tzsqI  rfjg  ovva&ws  &&&• 
sam  fac.  Hoc  scito  14) ,  Lutheri  sententiam  per- 
veterem  in  ecclesia  esse.  Vale.  Saluta  meis  ver- 
bis  concionatorem  15) ,  quem  volo  te  diligere.  Est 
enim  vir  optimus  et  amans  studiorum  nostrorum, 
y.al  aQiOTOXQaxiy.bs }  nihil  habens  populare.  Ite- 
rum  vale.  Scribe  mihi  rursus ,  ut  sciam,  an  ac- 
ceperis  pecuniam.  Cupio  etiam  de  concionatore 
habere  literas. 


No.  408.  50.  Septb. 

loach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camer.  p.  62.  —  Lipsiae  scripta,  et  Melanthon, 
anlequam  Mansfeldiam  proficisceretur,  Lipsiam  adiisse 
videtur. 

Ioachimo  Camerario  amico  suo  summo. 

S.  D.  Gomes  Albertus  a  Mansfeld  legatus  po- 
pulorum  Germaniae  in  Hispanias  ad  Imperatorem 
profecturus  est.  Ad  hoc  iter  quaeritur  aliquis 
qui  latine  calleat,  cuius  uti  vel  in  scribendo  vel 
loquendo  opera  alicubi  possit.  Ambiunt  eum  lo- 
cum  multi.  Sed  apud  Comitem  nostri  quidam 
amici  tui  mentionem  fecerunt.  Itaque  te  omni- 
bus  Comes  praefert,  cupitque  te  sibi  adiungere, 
si  sine  cuiusquam  incommodo  abesse  Noriberga 
posses.  Iter  credo  ingredientur  mense  Novembri. 
Haec  ego  iussus  sum  tibi  significare.  Video  au- 
tem  te  avelli  a  schola  vestra  non  posse,  praeser- 
tim  in  tam  exiguis  scholae  initiis,  quae  si  quid  te 
absente  accipiat  incommodi ,  vereor ,  ut  unquam 
unum  teruncium  vestri  cives  in  ullas  literas  colla- 
turi  sint.  Nosti  hominum  voluntates,  xal  /Lielsi 
fiOL  tov  3Eofiavov.  Deinde  est  longinquum  iter, 
in  quod  si  te  conieceris,  magna  nos  tenebimur 
solicitudine.      Haec    cum    cogitarem,    dubitabam 


10)  negl.  Irad.  exciderunt  e  cod.  Mehn. 

11)  c.  B.  et  Schleg.  omnium  illarum. 

12)  Sic  recle  cod.  Bav.    et  Mehn.     Sed  Schlegel.  Iegit  Tu}   et 
in  suo  ausu  inseruit  ante  curam. 

13)  c.  Bav.  et  Schleg.  cum. 

14)  c.  Mehn.  scio. 

15)  i.  e.  Balthasarum  During. 


profecto ,  an  Comitis  voluntatem  tibi  significarem, 
metuebam  enim ,  ne  quid  cupiditate  visendi  illas 
terras  statueres,  quod  parum  e  re  tua  esset.  Sed 
duxi  tamen  tibi  haec  scribenda  esse ,  confisus  tua 
prudentia.  Tu  delibera  cum  Michaele,  quid  sit 
tibi  rectissimum.  Fortasse  velles,  ut  Comes  ad 
Senatum  vestrum  tua  causa  scriberet.  Id  mihi 
certa  quadam  ratione  non  videtur  facturus,  ne 
quid  videatur  postulare,  quod  illi  sine  incommodo 
praestare  non  possint.  Quicquid  decreveris,  mox 
significa  per  peculiarem  tabellarium.  Vale  feli- 
citer.    Pridie  Calend.  Octobris. 

Philippus. 


No.  409. 


(m.  Oct.  Lipsiae.) 


Joach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  61. 

Io achimo  Camerario  Noribergae  amico 

summo. 

S.  D.  In  itinere  dum  Lipsiam  ad  mercatum  ve 
hor,  tuam  longiusculam  epistolam  una  cum  Eo- 
bani  ac  Michaelis  literis  accepi,  quae  me  magns 
voluptate  affecerunt.  Nam  et  mediocrem  esse  sta- 
tum  vestrae  scholae,  et  vos  amari  valde  laetor, 
Christus  faveat  vestro  labori,  ac  his  miserrimii 
temporibus  conservet  literarum  reliquias. 

De  Hispanico  itinere  locutus  sum  cum  scribs 
Comitis  Alberti,  viro  prudenti  mihique  amicissimo, 
Is  ita  putat  non  gravatim  facturum  esse  Comitem 
ut  commeatum  a  senatu  vestro  tibi  petat.  Ex-jj 
pecto  itaque  quid  statueris.  Ego  quod  decreveris 
rectum  putabo,  ac  precabor  ut  bene  eveniat.  Co- 
mes  ipse  vir  summo  ingenio  est,  et  ingeniosorurr 
admirator,   quae  virtus  est  in  nobilitate  rarissima 

Ad  omnes  tuae  epistolae  partes  non  libuit  re 
spondere  hoc  tempore.  De  Pyrrhone  et  gaudeo  t( 
esse  tanta  moderatione  animi,  et  hortor  ut  per- 
gas  esse  tui  similis.  Scribit  ad  me,  et  quidem 
placaturus,  ita  contumeliose,  nibil  ut  se  digniiu 
scribere  potuerit.  O  facetum  hominem.  Queri 
tur  indicatum  stipendium  tenuius  esse,  quam  ul 
vel  ad  sitim  restinguendam  satis  sit  futurum.  Tu 
credis  hunc  fiwjiioloxov  sanum  es&e,  mihi  non 
videtur.  Tu  rectissime  ut  valeas  valde  opto, 
Christus  vos  custodiat.  JFranciscus  salutat  te  ac 
Michaelem. 

Philippus. 


825 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1526. 


826 


(Meldhthon  Mansfeldiam  proficisci- 

in  r.) 


No.  410. 


(Mansfeldiae ,   Octbr.) 


Io.  Agricolae. 

f  Ex  apographo  in  cod.  Mebn.  I.  p.  58. 

Iohanni  Agricolae  Islebio. 

S.  D.  Quod  faustum  felixque  sit,  heri  sero  veni- 
mus  Mansfeldiam  ego  et  Milichius  et  Sabinus 
vehente  nos  Ambrosio,  ferente  alia  via,  quam 
quae  per  Salinas  ducit,  et  properamus  ad  Guiiiel- 
mum  Reiffenstein ,  qui  contendit  ab  Ambrosio  ut 
me  adduceret.  Etsi  autem  nimius  hoc  tempore 
absum  domo ,  tamen  gessi  morem  voluntati  amici, 
maxime  quia  te  quoque  in  itinere  salutaturum  me 
esse  spero.  Decrevi  enim  rediens  ex  JVorthusen 
iter  ad  vos  facere.  Si  cras  maneremus  hic,  abs  te 
peterem,  ut,  si  sine  tuo  incommodo  posses,  ad- 
venires;  sed  certi  nihil  lubet.  Ego  sane  propero, 
ut  ad  te  quam  primum  veniam.  Multa  enirn  sunt, 
de  quibus  tecum  colloqui  magnopere  cupio ,  quae 
nullo  modo  literis  committenda  sunt.  Peto  ut 
hoc  vespere  quid  poteris  rescribas. 

Phil.  Mel. 


No.  411. 


(Oct.) 


lo.  Agricolae. 


f  E  codice  Bavari  Vol.  II.  p.  823.  et  cod.  Melm.  III.  p.  41. 

Phil.  Mel.   Iohanni  Agricolae. 

Nihil  hic  mihi  potuit  contingere  iucundius  con- 
fabulationibus  nostris,  si  tui  copia  fuisset  facta; 
sed  postquam  res  tuae  te  domi  detinuerant,  malo 
te  utilitatem  tuam  adeoque  publicam  nostrae  vo- 
luptati ')  praeponere.  Mira  fama  rerum  Turci- 
carum  est.  Sed  heri  huc  fValroder  venit,  qui 
monstrat,  in  Suevis  a)  et  aliis  vicinis3)  Jocis  con- 
scribi  exercitus,  et  ingenti  animo  maximaque  cum 
spe  parari  adversus  Turcicum  latrocinium  bellum. 


1)  CoJ.  Mehn.  udlltate. 

2)  c.  Mehn.  Suevia. 

3)  c.  Mehn.  vicinis  aliquot. 


De  Vito  *)  equidem  solicitus  sum ,  quem  ut  te- 
cum  retineas  valde  oro.  Est  tuae  humanitatis  ac 
prudentiae,  illius  animum  infirmum  erlgere  et 
instaurare.  Arnoldus  cupit  proficisci  in  Silesiam. 
Vale. 


No.  412. 


(Islebiae.) 


Ioanni  Heiffenstein. 


Edila  in  Manlii  farrag.  p.  335.     Apographon  in  cod.  Basil. 
39.  p.  36b. 

Studiosissimo  adolescenti  Ioanni  Reiffen- 

stei n.    S.  D. 

JDei  beneficio  heri  Islebiam  ')  salvi  pervenimus, 
sed  sero  admodmn.  Non  enim  sine  negotio 2)  ex 
lutulentis3)  viis  eluctati  sumus.  Bonam  itineris 
partem  confecimus  pedites,  cum  quidem  et  per- 
plueremur,  et  pedes  vix  in  lubrico  consistere  pos- 
sent.  Dom.4)  loannes  mirifice  stomachatus  est, 
priusquam  huc  venimus,  ac  de  fide  cum  mea  tum 
patris  tui s)  questus  est.  Vir  optimus  nihil  fide 
ducit  antiquius.  Sed  facile  ei  satisfecimus  f  post- 
quam  advenimus.  Ipsius  etiam  humanitas  exemit 
omnem  itineris  molestiam"  6).  Hocpatri7),  meis 
verbis,  imo  tuis,  (quid  enim  dulcius  cst  oratione 
tua?)  exponito -j- ac  simul  declares  ei,  nos  et  be- 
neficiorum  ipsius  et  iuris  hospitalitatis  perpetuo 
fore  memores"  s).  Milichius  te  salutat,  ac  iu- 
bet,  ingenti  animo  in  hoc  studiorum  curriculo, 
in  quod  divinitus  ingressus  es,  peragere,  atque 
existimare,  te  ea  in  re  necessarium  reipublicae  of- 
ficium  praestare,  quae  quidem  a  bonis  ingeniis 
hoc  postulat,  ut  philosophiae  professionem  defen- 
dendam  sibi  esse  sentiant.  Bene  vale.  Islebiae. 
Saluta  fratrcs  \  Guilielmum  et  Albcrlum""*}  ot 
praeceptorem  et  rescribe  **). 

*)  Luth.  in  epist.  ad  Agricolam  d.  27.  lun.  1526:  „Venit  Vi- 
tus  ad  nie-,  futurus  ovvtqyoq  vester,  —  —  est  bonus,  imo 
optimus  iuvenis." 

1)  Islebiam  c.  Bas.  recte;  Manl.  habet  heri  in  Salinas  salui. 

2)  Manl.  negotiis. 

3)  cod.  luculentis,   mendose. 

4)  Manl.  Doctor ,  mendose.     Est  Inannes,   Frater  Guil.  Beiflf. 

vid.    epist.    ad    Eberb.    d.  23.  Mart.   1527.    et     epist.    d. 
25.  Oct.  1532. 

5)  lui  abest  a  Manl. 

6j  postq.  aduen.  etc.  non  habel  Manl. 

7)  cod.  pro  patri  hacet  precor. 

8)  absunt  haec  a  textu  Manlii. 

9)  nomina  non  habel  Manl. 

**)  Non  satis  certus  sum,  silne  haec  epist.  anno  1526  scripta, 
an  serius  iu  alio  itinere.      Legimus,    loannem  Beifienstci- 


827 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1526. 


828 


(Oct.) 


No.  413. 

lo.  Agricolae. 

f  E  cod.  Mehn.  III.  p.  39. 

Iohanni  Ag ricolae  *). 
Fuit  mihi  permolestum,  quod  te  hic  non  inveni- 
mus.  Quanquam  enim  summa  me  humanitate 
exceperint  cives  tui,  Alexander  et  frater ,  (addo 
etiam  patrem,)  vester ')  Cancellarius  et  suavissi- 
mus  vir,  Guilielmus ,  tamen  omnes  te  desidera- 
bamus,  ego  inprimis,  quia  negotia  illa,  quorum 
causa  veneram ,  sine  te  non  poterant  confici.  Tua 
uxor  facile  a  me  impetrasset,  ut  diutius  mansis- 
sem,  sed  properabat  Longicampianus ,  et  nihil 
certi  poteramus  nobis  polliceri  de  tuo  adventu, 
cum  tam  diu  differri  viderem,  et  in  aula  non  pos- 
sent  diem  aliquem  vestri  adventus  indicare.  Sed 
meam  erga  te  voluntatem  scis  esse  perpetuam  eam- 
que  amicissimam.  Quod  si  minus  multis  meis 
officiis  comprobare  possum ,  tamen  dabitur  a  me 
opera,  ut  voluntatem  tibi  gratificandi  nunquam 
abfuisse  sentias.  Franciscum  hic  reliqui  pro- 
fectionis  Hispanicae  causa,  quem  quidem  ego  volo 
de  ea  tota  re  vobiscum  deliberare.  Ioachimus 
haud  dubie  veniet,  si  literis  comitis  commeatus 
ei  fuerit  a  senatu  rogatus.  Si  Ioachimus  non  ve- 
nerit,  si  quidem  volet  comes  habere  latinae  peri- 
tum  et  theologiae  non  ignarum,  non  erit  quem 
postea  Francisco  praeferamus.  Sed  tu  videris, 
an  comiti  sit  pfaciturns.  Scis  eius  esse  singulare 
quoddam  iudicium.  Totam  rem  tuae  diligentiae 
ac  prudentiae  permitto.     Vale. 

No.  4 1 4.  S 1 .  Octb.  (Islebiae.) 

loach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  63. 

Ioachimo  Camerario  Bambergensi  amico 

suo  summo. 

S.  D.    Exspectabam  de  Hispanico  itinere  aliquanto 
certiores  abs  te  literas,  quia  res  celeritatem  requi- 

nium,  puerum ,  publice  dispulasse  d.  26.  Nov.  1536.  (vid. 
Eberi  Quaestion.  p.  26  b.)  Si  igitur  Iobannes  anno  1536 
fuerit  iuvenis  XX  annorum,  posset  utique  haec  epist.  scripta 
esse  boc  anno,  quo  Melanthon  cum  Milicbio  profectus  est 
Mansfeldiam  et  Islebiam. 
*)  Epistola  Islebiae  est  scripta,  cum  Agricola  abesset. 

1)  Cod.  noster,  mendose ;  loquitur  de  Casp,  Muellero,  Can- 
cellario  Mansfeld. 


rebat.  Nunc  ambigis,  et  rem  ad  me  reiicis,  Tibi 
ita  commeatum  dari,  si  ego  Noribergam  interea 
concedam.  Hac  conditione  in  hoc  negotio  mi- 
nime  utendum  f uit ,  quae ,  ut  obtineatur ,  tamen 
extrahet  consilia  profectionis  longius,  quam  opor- 
tuit.  Respondebo  tibi  breviter  de  hac  conditione, 
verum  ovx  avtv  nQooijuiov.  Cum  mea  tibi  vo- 
luntas  satis  nota  ac  spectata  sit,  abs  te  peto,  ut, 
sicubi  fortuna  vetat  me  tibi  gratificari,  in  amici- 
tia  nostra  et  in  hac  officiorum  communicatione, 
quandam  admittas  Iniuy.uav  y.al  vcpscsiv  rrjs  ay.Qt- 
fteiag,  et  qui  in  comoedia  servus  contendit  ab 
hero,  sinas  abs  te  amicum  impetrare,  ut  dum  se- 
dulo  conor,  si  quid  expedire  tibi  non  possum, 
boni  consulas.  Ego  mi  Ioachime,  tua  causa 
domo ,  uxore ,  conspectu  liberorum  carere  possum 
etiam  diutius,  quam  nunc  poscebat  res.  A  schola 
sine  commeatu  discedere  non  possum,  quem  pos- 
sem  equidem  impetrare  aPrincipe,  sed  longa  ea 
fabula  fiet,  ac  vix  possim  impetrare,  nisi  arte. 
Sed  dii  meliora ,  quam  ut  astute  aliquid  adversus 
Principem  faciam.  Habes  itaque  rei  summam, 
me  non  posse  hinc  statim,  atque  velles  evolare, 
wo  aoyaleov  nqayfM  loriv}  w  Zev  y.al  &eol}  dov- 
Xov  ysveo&ai,  nam  quae  sequuntur,  profecto  re- 
ligione  addere  prohibeor.  Et  est  in  ipsa  servitute 
satis  mali,  etiamsi  commodum  dominum  nactus 
sis.  Nihil  igitur  inquies  mea  causa  hac  in  re  fa- 
cies?  Ego  mi  Ioachime,  quia  non  desperabam 
te,  ut  in  re  praesenti,  animadvertere  posse  etiam 
alias  rationes,  quibus  isthinc  te  explices,  prae- 
sertim  cum  habeas  in  partibus  propinquum  tuum, 
statim  cum  tuas  literas  accepissem,  Jkfansfeldiam 
contendi,  ut  et  explorarem  quando  Comes  iter 
ingressurus  esset,  et  literas  ad  Senatum  vestrum 
postularem.  Aberat  autem  Comes  procul  in  Sa- 
xonia ,  ubi  conventus  aguntur  a  principibus  Saxo- 
nicis.  Et  exspectare  eum  diu  nolui,  ne  tempus 
amitteremus,  si  quam  forte  invenires  rationem. 
Hoc  ibi  ex  quodam  Comitis  amico  viro  gravissimo 
accepi :  Comitem  non  esse  iter  ingressurum  intra 
dies  quatuordecim.  Hoc  tibi  significandum  duxi, 
ut  si  Deus  offerret  aliquam  occasionem  huius  rei 
ex  sententia  perficiendae  scires,  quantum  restaret 
adhuc  temporis.  Mihi  videris  intra  hoc  tempus, 
aut  circiter ,  posse  accurrere.  Et  cum  amicis  in 
aula  ita  constitui,  ut,  etiamsi  Comes  interea  quae- 
rat  alium,  nam  de  te  nihil  certi  possumus  nobis 
polliceri,  et  illi  est  opus  aliquo,  tamen,  si  vene- 
ris,   neminem  tibi  praelaturus  sit,      Si  convenis- 


829 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1526. 


830 


jem  Comitem,  haberes  ad  Senatum  literas.  Sed 
»i  domum  redierit ,  ea  tamcn  de  re  videro.  Ve- 
rum  in  his  temporis  angustiis  non  sunt  tibi  ullae 
iterae  exspectandae.  Neque  ego  non  aliquam 
rneam  tibi  operam  polliceor.  Si  Senatus  vester 
rommeatum  a  principe  impetrarit,  non  gravatim 
»d  vos  proficiscar.  Sed  mihi  non  videretur  ma- 
mopere  periclitatura  schola  vestra,  si  tibi  aiius 
raispiam  interea  vicarius  detur.  Scio  enim  gra- 
ratim  principem  mihi  commeatum  daturum  esse. 
.am  est  honestum  vestrae  urbi,  de  suis  aliquem 
ddere  legationi.  Volet  Gomes  uti  opera  tua ,  si 
ioc  quoque  cupis  scire,  alicubi  scribendo  latine, 
brtasse  aliquando  et  germanice.  Nonnunquam 
1  interprete  te  utetur.  Ipse  quidem  tui  percu- 
udusest,  et  ingenio  liberali  est.  Sed  tu  de  hac 
ota  re  cum  tuo  propinquo  consilium  capias,  et  id 
tatuas,  quod  honestissimum  videtur,  non  quod 
naxime  cupis.  Ego  quidem  malim  te  Noriber- 
;ae  manere,  sed  nihil  volo  tibi  praescribere.  Vale. 
slebiae.  Die  Martis  post  ferias  Simonis  et  Iudae. 
]hristus  custodiat  te. 

Philippus. 


So.  415. 


(81.  Oct.    Islebiae. ) 


Hieronymo  Cammermeister. 

Epist.  lib.  VI.   p.  41.     Nunc  ex   autographo   Mel.  in  cod. 
Monac.  I.  p.  291. 

implissimo  viro,  D.  Hieronymo  Camer- 
leister,  Camerario,   Bambergae  Episcopi 

Cancellario. 

>.  D.  Ego,  mi  Domine  Hieronyme,  cupio  sane 
ratificari  et  vobis  omnibus  et  imprimis  fratri  ve- 
iro  \_Ioachimo]  '),  sed  de  meo,  utaiunt,  corio, 
on  de  alieno.  Nunc  id  quod  a  me  postulatur, 
1  aliorum  est  potestate  positum ,  ut  istuc  profi- 
Iscar.  Sum  alligatus  hic  a  Principe  cui  servio, 
ne  illius  voluntate  ego  domo  abire  non  possum, 
at  a  schola,  praesertim  tam  diu,  abesse.  Ego 
rbitrabar  fratrem  vestrum  aliquam  aliam  magis 
mipendiariam  viam  inventurum  esse,  quam  hanc, 
uius  negotii  conficiendi.  Ad  hanc  si  quid  ad- 
uc  consilii  superest,  non  nihil  restat  temporis. 
oc  ei  significavi  quantum  sit ,  ut ,  si  velit  tamen 
ccurrere,  satis  tempestive  possit.    Christus  guber- 


1)  Ioaehimo  non  legitur  in  autogr. 


net  totam  rem  et  custodiat  vos  universos ,   patrem 
ac  domum  vestram.     Valete.     Ex  Islebia, 

Philippus  MelanchthoN. 


(Rediit  Melanthon   PP^itebergam.) 


No.  416. 


II.Not. 


Phil.  Eberbachio. 


E  cod.  Bav.  II.  p.  843.  edita  a  Schlegelio  in  vita  Lang. 
p.  212.  Nunc  ex  eodem  codice,  et  apogr.  in  cod.  Goth. 
23.  p.  38.  et  cod.  Mehn.  111.  p.  54  b. 

Ph ilipp o  E b erbachio  docenti  bonas  literas 

Coburgi. 

■3.  D.  Gaudeo,  te  accepisse  pecuniam.  Ego  enim 
invitus  tum  diu  retinui.  Verum  quia  nullum 
nuntium  satis  idoneum  habui,  postquam  te  resci- 
vi  istic  esse,  serius  misi  quam  vellem.  Et  sero 
rescivi,  te  Coburgum  commigrasse.  Nunc  te  hoc 
rogo,  miPhilippe,  ut  in  docendis  *)  pueris  eam 
fidem  praestes,  quam  abs  te  requiri  intelligis. 
Vides ,  qualia  sint 2)  tempora ,  quam  turbulenta, 
nec  ullis  latere  felicius3)  conceditur,  quam  tui  si- 
milibus,  qui  pueros  docent  4).  Utinam  ego  in 
simili  essem  ludo  s)  procul  a  contentionibus  6)  zwv 
tUaTaioXoywv  remotus.  Hic  enim,  et  quidem  a 
nostris  amicis  indignissime  tractor.  Non  libet, 
ea  de  re  scribere.  Haec  tantum7)  ideo  scripsi,  ut 
aequiore  animo  tuam  fortunam  ferres  et  delecta- 
reris  hac  tua  conditione.  HsqI  Gvva&cos  quaeso 
ne  litiges.  Nihil  enim  prosunt  istae  rixae,  et  non 
est  boni  viri ,  temere  a  veterum  scriptorum  sen- 
tentia 8)  discedere.  Dixi  autem  alias  tibi,  perve- 
terem  mihi  videri  sententiam  esse  de  synaxi,  quam 
hactenus  secuti  sumus.  Piescribe  saepe.  Vale. 
Die  domin.  fest.  S.  Martini 9). 


1)  J/i  docendis  non  habent  c.  B.  et  c.  23. 

2)  cod.  Mehn.  sunt. 

3)  cod.  Bav.  speluncis. 

4)  c.  B.  doceris. 

5)  c.  23.  nido. 

6)  c.  23.  conventibus. 

7)  c.  Mehn.  tarnen. 

8)  c.  B.  sententiis. 

9^  Anno  1526.  dies  Domin.  24.  p.  Trinit.  fuit  die  S.  MarJini. 


831 


EPISTOLARUM    LIB.   III.     1526. 


832 


No.  417.  (Nov.) 

loach.  Camerario. 

Epist.  ad  Canierar.  p.  66, 

I oachimo  Camerario  JYoribergae. 
S.  D.  Nondum,  mi  Ioachime,  facultatem  con- 
ficiendi  negotii  nostri  amisimus.  Nuper  enim  si- 
gnificavit  mihi  scriha  Comitis  Alberti,  Comitem 
per  Noribergam  iter  esse  facturum ,  uhi  coram  li- 
herare  te  possit,  se  tamen  interea  cum  eo  etiam 
de  literis  ad  senatum  vestrum  scribendis  acturum 
esse.  Profectio  ad  Decembrem  usque  differtur. 
Haec  ego  ideo  significanda  tibi  duxi ,  ut,  si  non- 
dum  excogitasti  rationem,  qua  te  explices,  non 
magnopere  lahorares.  Non  veto  tamen  ,  si  potes, 
huc  te  accurrere.  Cnr  tu  inquis  non  ad  nos? 
Ego,  mi  Ioachime,  intelligo,  quam  hac  parte  pa- 
rum  sim  officiosus.  Nam  amicum  non  tantum  illa 
[uy.Qa.  (pilocpQOv/jiLiaTa  praestare,  sed  etiam  gra- 
viora  officia  oportuit.  Sed  tu  scis,  ut  hic  hae- 
ream,  vinculis  propemodum  Vulcaniis  alligatus. 
ov  ya.Q  oyolr)  dovloig.  Et  tamen  si  senatus  vester 
rogarit  mihi  commeatum,  cupio  ad  vos  evolare. 
Et  referret  meae  valetudinis  hinc  aliquantisper 
ahesse,  quae  sic  est  debilitata  etfracta,  ut  ornnem 
vitae  longioris  spem  abiecerim.  Nihil  hic  me 
praeter  nostras  literulas  delectat.  Nonnihil  ope- 
rae  succisivae  mihi  iam  in  /Lia&rjjLiaTa  collocatur. 
y.al  rag  aQyag  videor  mihi  propemodum  com- 
prehendisse.  Est  autem  in  eo  genere  verissimum 
ri\v  aQyi\v  ijiuov  eivai  na.vrog.  Has  ego  mutas 
agitare  inglorius  artes,  ut  Virgilii  verbis  utar, 
malo,  qliam  TVQavvida  habere.  Exspectaham  a 
»Comite  literas,  itaque  nondum  ad  te  peculiarem 
nuncium  misi.  Hanc  epistolam  mitto  Lipsiam, 
nec  satis  scio  an  sit  ad  te  perventura.  JB/icarus 
rediit.  Pro  quarto  senario  mitto  quatuor  sena- 
rios.     \  ale.     Saluta  Eobanum  et  Micam. 

ptog  o    uMjtfiug  ioti  tovxo  y    uotvui, 

oti  T(7)  &e(p  ii/lkTjv  jLiilii.    6  yuQ  /mxqu, 

tu  ciQOvdiu  ocoUov ,    nuvxug  imy.uXovfuvovc 

utTov ,    (fv).aooav  ij-niog  wg  ttutijq  &i).ei. 


No.  418. 

loach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  67. 

Ioachimo  Camerario  Noribergae. 
iS.  D.     Heri  a  nohis  Sccerii  minister  abiit,    cui 
ideo  nihil  dedi  literarum,    quia  tot  scfiptis  aliis 


epistolis  defessus  eram,  Hodie  hinc  parat  abi- 
tionem  TJlricus,  qui  ex  gravissimo  morbo  cum 
primum  cepit  convalescere ,  vel  spem  potius  salu- 
tis  concipere ,  iudicavit  ad  se  recreandmn  et  con- 
firmandum,  nullum  fore  praesentius  remedium, 
quam  ut  hinc  statim  discederet.  Cum  eo  iter  in- 
greditur  meus  popularis  JBlicarus.  Huic  dedi 
hanc  epistolam,  ne  vacuus  ad  vos  veniret.  Scis 
autem  eum  mihi  a  puero  non  modo  notum,  sed 
etiam  familiarem  fuisse ,  et  esse  ingenio  perquam 
modesto.  Quare  non  dubito,  quin  eius  ad  vos 
adventus  tibi  iucundus  sit  futurus ,  tuamque  erga 
eum  benevolentiam,  quibus  poteris  officiis,  de- 
claraturus  sis.  to.  ya.Q  (pllwv  y.oiva,  y.al  y.oivol 
cpikoi.  Quanquam  autem  non  dubitabam,  quin 
hoc  ultro  vel  mea  causa  facturus  esses,  tamen 
rogandum  etiam  te  esse  duxi,  ut  hospitem  qui 
hinc  officii  gratia  Ulricum  sequitur,  familiarius 
etiam  complectereris. 

Sed  de  itinere  Hispanico  quid  statuisti?  an- 
xie  literas  tuas  exspecto.  Longicampiano  dedi 
tuas  literas  legendas  de  artificio  faciendorum  glo- 
borum,  quod  mihi  aliquanto  ante  praedicarat. 
Nunc  gravatim  videtur  aliis  ostensurus.  Ego  ta- 
men,  ut  spero,  ab  eo  impetrabo,  ut  vobis  descri- 
ptam  totam  eius  rei  rationem  miltat.  Multum 
enim  nunc  eo  utor.  Tu  si  cepisti  ad  [ia&r]/iiaTi- 
y.i]V  adiicere  animum,  praeclare  facis,  precorque  j 
ut  bene  fortunent  Musae  tuum  consilium.  Ego  j 
eodem  genere  studiorum  valde  delector,  et  cupio 
propius  cognoscere.  Si  habuissem  tuas  literas  de 
Hispanica  profectione,  cum  Ulrico  ad  vos  iam 
profectus  essem.     Vale. 

Philippus. 


No.  419. 


Casp.  Muellero. 


•j-  Ex  apographo  in  cod.  Mebnerti  no.  4.  p.  64. 


... 


D.   Casp aro   Mueller,    Secretario  Comitis 
Alb erti  a  Ma n sfe l a7,   amico  suo. 

S.  D.  Ioachimus  noster  ad  vos  proficiscitur,  ul 
de  Hispanico  itinere  totam  rem  coram  audiat  e! 
cognoscat.  Quanquam  autem  non  dubitabam. 
quin  pro  humanitate  tua  esses  eum  amanter  tra- 
ctaturus,  eique  omnia,  quae  vellet,  exposituruJ 
ultro ,  tamen  te  rogo ,  quantum  possum ,  mi 
Caspnr,    ut  omnibus  de  rebus  eum  certiorem  M 


833 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1526. 


834 


cias,  nt  de  itinere  commodius  possit  consilium 
capere.  Nondum  animum  plane  ad  profectionem 
adiecit,  cupitque  ex  tuo  sermone  propius  omnia 
:ognoscere.  Ego,  quicquid  decreverit,  precor, 
lt  bene  eveniat.  Non  nihil  in  tua  fide  positum 
;st  ac  prudentia  diligentiaque,  ut  hic  quam  com- 
nendatissimus  sit  Gomiti,  quemadmodum  ipsius 
/irtus  eruditioque  meretur.  Neque  enim  ullo 
nodo  se  Comiti  adiungi  cuperet,  nisi  iudicaret, 
ummam  Comitis  virtutem  esse,  et  erga  ingenio- 
^.os  homines  colendos  admirabilem  humanitatem. 

Vale. 

.«  Philippus  Melan. 

i 


NTo.  420. 

lo.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  68. 


28-  Nov. 


roachimo  C amerario  Bambergensi,  amico 


suo  summo. 


.  D.      Hodie    inter   prandendum    ex   Casparis 

ulleri  literis  accepi,  te,  quod  faustum  felixque 

ylin' Hispnniam  cum  Comite  Alberto  proficisci. 

rat "autem  ea  dies,    ni  fallor,    ipsa,    qua  tu  ab 

afcinia  ingressus  es,  qua  de  re  exspecto  tuas  li- 

ras.     Nihil  unquam  mihi  perinde  putes  in  votis 

fmfisse,  mi  Ioachimey  atque  ut  te  salvum  et  inco- 

lmem   statim  iterum  videam.      Itaque  Christum 

■otimum   maximum   precor ,     ut  te   custodiat  ac 

rvet   in    tam   longinquo   itinere.       Rogavit  me 

'■<    Ihristianus  Faber  hodie  ut  ad  te  scriberem,  ut 

lel  in  Hispanica  aula  vel  Eslingae  apud  iudicii 

peratoris    praetorem   Marchionem    a    Baden 

teres  sibi  excudenti  latina  fiifilia,  ut  scis,  pri- 

legium,  ne  cui  liceret  recudere  intra  annos  ali- 

ot,    quare  te  rogo,  ut  primum  Eslingae  ea  de 

agas,  indeque  rescribas,  quid  effeceris.      Quod 

bi  non  successerit,   in  Hispania  apud  Caesaria- 

s,  si  qua  erit  occasio ,  idein  tentes.      Invidiam 

ere  non  magnam  %a  ayia  fiifilla  possunt,  quae 

ibunt  avev  imy^acprig  rov  didaox.      Si  quam 

en  ullo  modo  videbitur  res  factura  invidiam, 

vide,    ut  tibi  prospicias.       Id   etiam  Christus 

sit.       Multa    cupiebam    scribere.       Sed  neque 

mi   eram,    neque   vacuo    animo   eram.       Una 

ec  res  in  votis  mihi  est,    ut  te  salvum  iterum 

ideam.      Vale  felicissime.      Die  Merc.  post  fe- 

MELANTH.  OfEH.     VOL.  I. 


rias  Catarinae.       Pvescribe  ex  itinere  si  quid  me 
amas. 

Philippus  Melanchthon. 


No.  421.  26.  Decb. 

Ioanni  Pr.  Electori. 

•j-  Ex  autographo  Melanth.  in  Tabul.  Vinar.  Reg.  O.  Fol.  156. 
Lit.  JJJ. 

■ 

£)em    £)urd)teud)ttcjften ,    ^oc^gebornen  gurften  unb 

«Iperrn,    Spmn  SofjannS,    (§t)urfurjten ,  ^erjogen 

ju  (Sadjfen  k.  metnem  gndbigften  ^perrn. 

©urd)teud)ttgiter  /  f)od)cjeborner  %to\t,  a,ndbtajter 
,£>err.  @.  @.  §.  ®-  fa^"  n«ine  arme  unterttjdntge 
£)tenjt  $ut>or.  £urd)teud)tta,jter ,  f)od)cjeborner  ^urjt, 
cjndbtcjfier  ^)evr. 

@S  lr)at  mir  #u  Jtobura,  SKacjtfter  SBatbaf- 
far  *),  ber  $)rebta,er,  angejeigt,  bap  $u  ^)tlper  = 
fyaufen  einer  t>iet  tt>6rid>tS  £)tna,£  prebige,  er  beforge 
aud),  ba$  cr  bct  ber  SSeil  aufrut)rifd)e  SBort  unter^ 
mtfdje,  barauf  mtd)  cjebetfyen,  td)  foltt  fotd;eS  «fperr 
®eorcjen  oon  <3d)an>nberg,  an^eigen.  (3otd)S 
I)ab  td)  getfjan,  unb  fjatte,  ba$  nid)t  unnu|lid)  wdre 
23efer;t  gu  geben  genannten  9Dcatgijter  SSalbaffar, 
ba$  er  ben  $)rebta,er  $u  «£)ifperf)aufen  forbert ,  unb  f)6= 
ret,  roa§  er  tm  <Sd;t(b  fubret.  dt  f)at  ndmlid;  gepre? 
btcjt  t>on  etnem  ©djmert,  ba$  tn  ber  (Sdjmitten 
[©djmiebe]  fet),  roetcf;e  SSorte  «erftanben  fmb,  bafj 
er  ber  Oberfeit  brdtte.  Zud)  fagt  man ,  er  ijalte  ftcr) 
fet)r  ungebur)rlid)  cjegen  ben  ^)farrr;crrn  bafelb ,  barauS 
man  abntmmt,  t>a$  er  felb  nad)  ber  ^fatre  trad)te. 
<3onbcrltd)$  aber,  ba$  tdd)erltd)  ijr,  bod)  nid)t  ^u  t>er= 
ad)ten,  facjt  man,  r)dtte  er  tr;m  »orgenommen,  miber 
bk  ©locten  gu  prebtgem  ©§  ijt  teiber  i|t  fold)er  §re= 
t)el  bei  bem  mefjrern  Zi)eil  5)rdbtcanten ,  bap  jeber  ein 
neu  ©ptel  mtll  anrid)ten ,  fo  bod)  m  unnottyigen  @ad)en 
etne  fold)e  *filaa$  cjefyalten  fottt  n-erben,  ba$  eS  bei  atter 
(Sewofynfyett  um  grtebenS  mttten  btetbe. 

<So  x>icC  metp  id)  »on  btefer  <&ad).  2)en  SWann 
tenn  td)  ntd)t  in  §tlperr)ufen ,  fonjt  tjdtte  td)  it)m  ge-- 


*)  Haud  dubie  Balthasar  Thuringus.  Quum  Melanthon  die 
Stephani  l527..Witebergae  non  fuerit,  Balthasar  autetn  die. 
Sleph.  1528  non  amplius  in  vivis  fuerit  (quippe  morluus  d. 
18.  Oct.  1528),  sequilur,  epistolam  a.  1526  scriptam  esse, 
postquarn  Melanthon  d.  4.  lun.  1526  in  reditu  ex  itinere, 
Norinbergarn  facto,  Coburgi  versatus  fuerat  et  Ballhasdruni 
coenoverat. 

53 


835 


EPISTOLARUM    LIB.    III.     1526. 


836 


fd)rieben.     @.  (5.  ,%.  ©.  fe^  ©ott  befotyten.     Datum 
JU  SStttenberg  die  Stephani. 

@.  (5.  gi  ©. 

armer  £)tenev 
^ttippS  3^etand)t. 


No.  422. 


(ex.  hoc  aniio  ?) 


Vito  Amerbachio. 


f  Ex  autographo  in  cod.  Mehn.  III.  p.  42.  et  cod.  Basil.  39. 
p.  36. 

Vito   Amerb achio. 

Cium  esset  hinc  ad  vos  adolescens  Danus  *)  iter 
facturus,  non  potui  facere ,  quin  illi  ad  vos  li- 
teras  darem,  tametsi  argumentum  deesset.  Id 
vero  fit  vestra  culpa  qui  usque  adeo  raro  huc  scri- 
bitis,  quo  minus  mihi  suppeditentur  x)  materiae 
in  epistolis.  Negotiosam  dicis  scholam  habemus, 
in  qua  occupatis  2)  non  vacat  scribere.  Ego  vero 
tibi  non  concedo,  Vitey  quanquam  norim  sedu- 
litatem  et  studium  tuum,  ut  putem,  tibi  plus  ne- 
gotii  isthinc  esse,  quam  in  hac  urbe  mihi  est,  ubi 
domesticus  ludus,  publicum  munus,  rei  familia- 
ris  cura ,  miseria  3)  valetudinis  paene  me  enecant. 
Gerte  id  affirmare  possum,  novov  novcp  novov 
ferre,  quemadrnodum  ex  graecis  quidara  poeta 
scripsit.  Tu  ita  urge  studia  tua,  ut  memineris 
tamen  et  valetudini  inserviendum  esse.  Non  est 
de  nihilo  quod  in  Apollinis  oraculo  Socrates  ex- 
stare  dixit  aoioiov  elvac  vyiaiveiv,  devTeQov  y.ak- 
Xog,  tqitov  nXovTov  4).  Hoc  vespere  ad  vestrum 
herum  scribam.     Vale, 


*)  i.  e.  Iacobus  Iasparus,  Aarhusiensis ,  qui  an.  1526  erat 
Goloniae.  Vitus  Amerbachius  tum  erat  doctor  in  schola 
Islebiensi.  Lutherus  in  epist.  ad  Agricolam  d.  d.  27.  lun. 
(de  Wette  III.  p.  118.)  scribit:  „Venit  Vitus  ad  me,  mi 
Agricola,  futurus  Gvvtoybg  vester." 

1)  Cod.  Bas.  suppctant, 

2)  Cod,  Mehn.  occupatus, 

3)  miseriae  cod.  Bas. 

4)  Cod.  Bas.  nkovxeiv, 


No.  423.  (eod.  anno  ?) 

loach.   Camerario, 

Epist.  ad  Camerar.  p.  60. 

7  7     •  /">  •  • 

oacnimo  Lamerario,    amico  summo 

suo, 

- f  V^H 

S,  D.  Quaeso  te,  tantumne  est  ab  re  tua.  nosti 
reliqua.  Non  sunt,  inquis,  ista  aliena.  Quid 
igitur  sunt?  ov  yao  naQaxeivovTa  cJr)  nohg  ti)v 
fjjLitTeoav  cpiXodocpiav ,  ov  nQog  fjjiiag  aQa.  Dicis 
me  OoipiQeo&ai ,  unde  naturaliter  abhorreo.  Etsi 
ista  enim  ideo,  quia  nos  atlingunt,  non  videri 
aKena  possunt,  quia  tamen  n  nostris  moribus  et 
sententiis  recedunt,  omnino  aliena  sunt  putanda. 
Quare  si  me  amas,  id  quod  te  facere  mihi  per- 
spectum  est,  ne  sis  solicitus  amplius  in  hoc  ne- 
gotio.  Quod  vel  in  seipso  evanescens  absumetur, 
wgneQ  to.  aQa^/yia.  Vel  si  quid  ex  se  gignet, 
crede  mihi,  ulciscetur  id  ipsum  parentem.  Sub- 
iicit  enim  mentio  facla  Tcbv  aQa%vio)V  versus  ve- 
teris  nescio  cuius:  ayvoel  <T  aQa%vrj  naidag  wg 
naidevexai,  0Qe^paoa  ya.Q  Te$vi]'/.e  nQog  tcov  cpilr 
xaTcov.  Levitatem  islam  contemni  nobis  hone- 
stissimum  est.  Neque  fieri  a  nobis  qnicquam 
poterit,  quod  isti  generi  magis  doleat.     Vale. 

.  Philippus. 


No.  424. 


eod.  anno. 


Christoph.    Stalbergio. 


Praemissa  libro:  Iustini  ex  Trogo  Pompeio  historia ,  re- 
cognita  et  ab  omnibus,  quibus  scatebat,  mendis,  colla- 
tis  ad  authorem  graecis  et  iatinis  historicis,  repurgata, 
(Auct.  Georgio  Maiore.)  Hagenoae  apud  Ioh.  Secerium. 
Auno  M.D.XXVI.  4.    [Lunzius.] 

Philippus  Melanchthon  Chr istophon 
Stalbergio  S. 


m  ei| 
locis 


Bonam  operam  navavit  in  recognoscendo  rep 
gandoque  Iustino  Georgius  noster  *).  Nam 
mendas  multas  detersit,  et  obscuris  auctoris 
passim  lucem  attulit,  dum  collatis  ad  hunc  scri- 
ptorem  Graecis  historicis  rerum  gestarum  seriem 
ordine,  et  ut  illi  dicunt  y.ara  noda  transscriptis 


*)  Georgius  Maior. 


557 


EPISTOLARUM     LIB.  III.     1526. 


838 


Graecorum   sententiis   indicat.       Porro  non  alia 

pars  literarum  plus  aut  voluptatis  aut  utilitatis  ad- 

:ert  studiosis,  quam  historia.     Et  quia  me  auctore 

rigilias  suas  edit,  libuit  operi  praefigere  hanc  epi- 

itolam,   qua  cum  tibi,    tum  aliis  adolescentibus, 

jui  versantur  in  literis,  commendarem  auctorem. 

Debet  autem  hoc  nomine  tibi  lustini  libellus  in 

)rimis  placere,  quod  omnium  seculorum  omnium- 

jue  gentium  maxime  insignes   historias   in   com- 

)endium  contraxit  et  uno  tanquam  fasce  compre- 

lendit,    et  velut  in  tabula  simul  omnium  rerum 

mblicarum  casus  et  conversiones,  magnorum  ho- 

ninum    consilia    et    eventus    spectandos     dedit. 

f^uorum   cognitio    non    dici  potest    quantum    ad 

ludicandos  hominum  mores ,  et  vel  ad  vitam  pri- 

fatim   instituendam,    vel  ad  res  communes  recte 

;erendas  conducat.       Quare,    mi  Christophore, 

d  id  genus  studiorum,  in  quo  versaris,    cuique 

\\e  vir  sapientissimus,  pater  tuus,  destinavit,   non 

•arvam  accessionem  feceris,  si  adhibueris  Iustini 

]omraentarium.        Tu    modo    perge    urgere    in- 

liieptum  studiorum  cursum.     Quid  enim,  si  recte 

estimes,  aut  utilius,  aut  honestius,  aut  suavius 

!)ii   immortales  dedere  generi   hominum,    quam 

iteras,  quas  si  vera  bona  nossent  homines,  pro- 

scto    aut  solas    aut  in  primis  expetendas  magno 

onsensu  iudicarent.      Sed  est  verissimum  illud, 

uod    Satyricus    scripsit:     Omnibus    in    terris , 

uae  sunt  a  Gadibus  usque  Auroram   et  Gan- 

em  pauci  dignoscere  possunt    Vera  bona  atque 

llis  multum    diversa   remola    Erroris   nebula. 

7ale. 


$o.  425. 


eod.  anno. 


Lectori. 


Praefatio  in  librum  :  OratioDemoslhenis  xarcc  ^QKSToytito- 
vo;  (graece)  referta  egregiis  ornamentis  ac  luminibus  ver- 
boruiti  et  sententiarum ,  quam  et  Iuriscon.  citavit  £T.  de 
legibus.  In  tinc:  ImpressumWitlembergae  per  losejilium 
Glug.  Anno  domini  M.D.XXVI.  8.  4  pl.  (Mibi  descripta 
ex  bibl.  Noriberg.  a  Clariss.  Rannero  )  —  Versio  latina 
duarum  oratt.  Demostbenis  prodiit  a.  15:7,  mense  Au- 
gusto,  cum  alia  praefatione,  quam  vide  suo  loco. 

Philippus  M e lanchthon  Lectorib.  S. 

)elegi  ex  Demosthenis  orationibus  enarrandam 
am,  quae  in  Arislogitonem  scripta  exstat,  pri- 
mm  quia  mirifice  videbatur  eius  lectio  Eloquen- 
ae    candidatis    profutura,    est    enim    cum   aliis 


omnibus  generibus  ornamentorum  referta ,  tum 
adfectus  habet  minime  frigidos,  quique  verum 
dolorem  oratoris,  vel  in  accusando  improbissimo 
homine,  vel  in  deplorandis  maiis  reipublica 
magna  cum  gravitate  repraesentant.  Deinde  quia 
ad  mores  etiarn  facere  visa  est.  Nam  bona  pars 
orationis  in  hoc  consumitur,  qua  religione  publi- 
cae  leges  coleiidae  conservandaeque  sint.  Ego 
autem,  quia  Christianae  mentis  esse  statuo,  leges 
urbium  religiose  vereri,  doctorum  hominum  sen- 
tentias  de  legum  auctoritate  teneris  animis  diligen- 
ter  inculcandas  esse  iudico.  Et  hic  locus  ita  pla- 
cuit  Iurisconsultis,  ut  quaedam  inde  decerpta  in 
Pandectas  retulerint,  in  quibus  cum  merito  omnia 
pro  coelestibus  oraculis  habeantur,  iure  dici  potest 
et  haec  pars  Demosthenicae  Orationis  coelo  de- 
lapsa  esse.  Neque  moribus  officere  puto  improbi 
hominis  imaginem  quam  hic  pingit  Demosthenes. 
Natn  ut  Lacedaemonii  diebus  festis  ostendebant  li- 
beris  suis  servos  ebrios,  ut  adsuescerent  ebrie- 
tatem  vehementius  odisse,  postquam  belluinae  rei 
turpitudinem  in  aliis  consjjexissent  et  anirnadver- 
tissent,  usque  adeo  degenerare  a  sua  natura  ho- 
minem,  ut  quidvis  potius  quam  homo  videri 
possit,  ita  non  nihil  refert,  ad  accendendum  in 
iuvenilibus  ingeniis  odium  turpitudinis,  scelerati 
hominis  monstrosam  speciem  summa  expressam 
arte  contemplari.  Quo  consilio  videmus  poema- 
tis  descriptiones  improbarum  personarum  insertas 
esse.  Sed  quae  in  ullo  poeta  n^ooianoy^acpia 
vincit  hanc  varietate  sententiarum  aut  luminibus 
verborum?  Diligentissime  colliguntur  omnia  indi- 
cia,  omnes  notae,  ex  quibus  de  anirno  coniectura 
fieri  potest.  Sed  cum  ingenia  certissime  aesti- 
mentur  ab  eorum  moribus  quorum  consuetudine 
utimur,  ibi  mirus  est  artifex  Demosthenes ,  cum 
scribit,  cum  nullis  habere  consuetudinem  Aristo- 
gitonem  nisi  cum  his,  quos  pingunt  inter  eos, 
qui  apud  inferos  versantur,  nempe  cum  Seditione 
Furore,  Contentione,  Maledicentia,  fnvidia  et  aliis 
hoc  genus  pestibus.  Nihil  splendidius  ulla  in 
tragoedia  dici  potuit.  Quare  mihi  valde  digna 
visa  est  oralio,  quam  saepe  legerent  studiosi,  vel 
propter  elegantiam,  vel  propter  argumentum. 
Nam  optabile  esset  nullos  hodie  esse  in  civitatibus 
3AQiOToyei%ovag.  sed  cum  Athenis  fuerit  unus 
Agioroyeircoy,  nunc  vibique  multi  regnant,  hoc  de- 
teriores  illo  Atheniensi,  quod  privatis  cupidita- 
tibus  religionis  titulum  praetexunt.  Quorum  ima- 
ginem  cum  viderint  hic  depictam  boni  adolescen- 
53  * 


839 


EPISTOLARUM 


tes,  sentiant  se  moneri,  ut  illorum  dissimiles  eva- 
dere,  et  ad  res  publ.  modestiam  et  alias  vir- 
tutes  adferre  studeant.     Valete. 


No.  426. 


eod.  anuo. 


Iudicium. 


Editum  a  Pezelio  inMelanth.  Consil.  lat.  P.  I.  p.  50.     Cui- 
nam  scriptum  fuerit  ignoramus. 

Iudicium    P.  31.    de   votis   monasticis;    ct:    an 

coniugium  sit  concedendum  puellae,    quae  ali- 

quandiu  vixit  in  monasterio? 

Canones  perinittunt  rescindere  vota,  facta  ante 
iustam  aetatem,  cum  voventes  nondum  potuerunt 
iudicare,  an  essent  idonei  ad  onera  voti  ferenda. 
Votum  enim  debet  esse  liberum.  Non  est  autem 
libertas  in  bis,  qu.i  parentum  imperio  magis  quam 
sua  voluntate  adducti  vovent.  Quare  non  potest 
intelligi  legitimum  votum  esse,  quod  non  ultro 
susceptum  est.  JVon  debet  servari  promissio, 
quae  sine  peccato  hon  potest  servari.  Sic  enim 
Ganones  docent.  Quare  si  quis  continere  non 
potest,  coniuglum  amplectatur.  Nec  valet  votum 
conira  scripturara  factum.  Scriptura  autem  di- 
cit:  Melius  est  nubere  quam  uri.  Item  non  est 
omnibus  datum.  Ergo  secundum  scripturam  de-* 
bent  coniugium  amplecti,  qui  non  sunt  idonei  ad 
coelibatum.  Divinum  praeceptum  est  de  coniu- 
gio,  et  genus  vitae  sanctum  et  Deo  placens  est. 
Quare  praecepto  Divino  de  coniugio  debebant. 
obedire,  qui  non  sunt  idonei  ad  coelibatum.  Iam 
si  votum  suscipitur  bac  opinione,  quod  per  opera 
voti  gratiam  et  remissionem  peccatorum  prome- 
reamur,  non  placent  Deo  illa  vota  aut  opera  vo- 
torum.  Quia  per  fidem  in  Gbristum  consequi- 
mur  gratiam.  Item  :  Frustra  me  colunt  manda- 
tis  hominum.  Ergo  opera  in  votis  electa,  ad 
promerendam  gratiam,  inutilia  sunt,  et  displi- 
cent  Deo.  Constat  autem  plurimos  ita  ingredi 
monasteria,  ut  per  illa  opera  gratiam  consequan- 
tur.  Multo  minus  placentDeo,  qui  illa  vota  fa- 
ciunt  propter  victum  lautiorem  quaerendum.  Sic 
igitur  iudico,  si  illa  puella  cupit  vivere  in  coniu- 
gio,  non  licel  ei  prohibere  coniugium. 


L I B.    III. 

No.  427. 


1526. 


eod.  amio. 


Iudicium, 


A  Pezelio  editum  in  Mel.  Consil.  latin.  P.  I.  p.  41.,  qui 
vero  nihil  dixit,  unde  illud  hauserit  et  qua  data  occasione 
Melanthon  illud  scripseiit.  Nec  Seckendorfius  in  hist. 
Lutheranismi  aliquid  hahet  de  hoc  scripto. 

De  Missa  et  coelibaiu  Phil.  Mel. 

Ires  omnino  possunt  opiniones  de  Missa  recen- 
seri,  ac  si  quis  numerat  plures,  illae  tamen  non 
admodum  discrepant  ab  his,  quas  ego  recenseo. 
Et  quia  nomen  sacrificii  ambigue  usurpatur,  ideo 
omisso  vocabulo  de  re  loquemur.  Facile  enim 
postea  intelligi  poterit,  quomodo  appellatio  sacri- 
ficii  quadrare  ad  Missam  possit,  quomodo  non 
possit.  Loquor  autem  nunc  non  de  canonibus  in 
Missa,  sed  de  Coena  Domini.  Nam  cum  deMissa 
disputatur,  proprie  de  usu  Coenae  Domini  quae- 
ritur,  cur  sit  instituta. 

I.  Prima  opinio  est  Thomae,  Scoti  et  si- 
milium,  quod  Missa  sit  opus,  quod  exhibetur 
Deo,  ac  meretur  gratiam  vivis  ac  mortuis.  Naml 
hoc  proprie  vocatur  sacrificium,  opus  Deo  exhi- 
bitum  ad  placandum  Deum,  seu  meritorium, 
Haec  opinio  maxime  auxit  numerum  Missarum  in 
Ecclesia,  postquam  disputatam  est,  utrum  una 
Missa  dicta  pro  pluribus  tantundem  valeat,  quan- 
tum  singulae  pro  singulis.  Hic  numerant  gradus 
meritorum:  aliud  est  generale  meritum,  aliud 
speciale,  aliud  specialissimum.  Merito  generali 
dicunt  valere  Missam  pariter  pro  omnibus:  dicunt 
itemi  valere  pro  tota  Ecclesia,  etiamsi  celcbrans 
non  sit  in  gratia  Dei.  Meritum  dicunt  specialis- 
simum  plus  valere ,  singulis  Missis  celebratis  pro 
singulo.  Ex  his  somniis  crevit  numerus  Missa- 
rum,  creverunt  fundcitiones,  iusta  funebria,  et 
alia  multa  genera  venalium  Missarum.  Nihil 
auspicato  fieri  putabatur,  nisi  per  Missam  placa- 
retur  Deus. 

Haec  prava  opinio  reprehensa  est  a  Martino 
Luthero  de  merito  Missae.  Utrum  alio  modo 
possft  esse  vel  dici  sacrificium ,  non  admodura 
disputavit.  Facile  autem  potest  haec  prima 
opinio  de  merito  Missae  confntari.  Si  iusti- 
tia  est  ex  fide:  ergo  ncn  est  ex  opere  Missae. 
Unusquisque  sua  fide  iustificatur:  ergo  uou 
iustificatur  alieno  opere  vel  suo  opere.  Item, 
si  hoc  opus  Missae  nunc  primum  meretur 
remissionem    peccatorum,     sequitur,    passionem 


V 


S 


841 


EPISTOLAPtUM    LIB.   III.     1526. 


842 


[  Christi  non  sufficienter  meruisse  remissionem  pec- 
jcatoruro.  Item,  Christus  ait:  Hoc  facite  in  mei 
\memoriam  etc.  Mortui  non  exercent  memoriam 
passionis  Christi.  Ergo  mortuis  nihil  prodest 
rafissa. 

Haec  sunt  praecipuae  rationcs  in  hac  causa, 
iquas  volui  breviter  indicare,  ut  facilius  ab  occu- 
Ipatis  lrgi  possent.  Neque  vero  sunt  leves  ratio- 
nes,  ut  fortasse  arbitretur  aliquis,  cum  ita  brevi- 
ter  ponuntur:  maximam  vim  habent  explicatae. 
iNeque  apud  veteres  usquam  reperitur  haec  opinio, 
quod  Missa  mereatur  gratiam  vivis  et  mortuis. 
Et  si  quis  volet  defendere,  facillime  poterit  redar- 
igui.  Itaque  de  prirna  opinione  non  erit  longa 
inter  sanos  homines  disputatio.  Fortasse  sunt  ali- 
qui  improl)i  aut  stolidi,  qui  non  patiuntur  sibi 
Isatisfieri.  Horum  iudicia  non  sunt  magnifacienda. 
Et  reiicio  rem  ad  bonorum  virorum  et  prudentum 
iudicium. 

II.  Secunda  opinio  est  quorundam  recen- 
tium,  qui  defendunt  privatas  Missas,  et  tamen 
priorem  sententiam  aliqua  ex  parte  corrigunt,  et 
sic  disputant:  Missam  esse  opus  bonum,  Deo  a 
nobis  exhibendum  ad  gratiarum  actionem,  non 
ad  promerendam  gratiam  vivis  et  mortuis.  Hi 
tantum  de  merito  dissentiunt  a  priori  opinione, 
in  reliquis  conveniunt.  Indicant  hanc  ceremo- 
niam  institutam  esse  a  Christo  in  gratiarum  actio- 
nem  pro  passione ,  ut  cum  Romae  instituebantur 
ludi  ad  declarandam  gratitudinem  erga  cives 
bene  meritos.  Tale  opus  iudicant  esse  Missam. 
Et  cum  gratiarum  actio  sit  bona,  colligunt  bonnra 
esse,  ut  id  opus ,  vel  ab  universis,  vel  a  singulis 
saepe  fiat,  sicut  prodest  eleemosynas  saepe  lar- 
giri  universos  aut  singulos.  Huc  afferunt  sacri- 
ficia  Levitica.  Sicut  in  lege  erat  iuge  sacrificium: 
ita  oportet,  inquiunt,  quotidie  celebrari  Missam, 
et  sicut  in  lege  fuit  certus  ordo  ad  sacrificandum 
constitutils ,  ita  disputant,  certum  ordinem  in 
Ecclesia  esse  constitutum ,  non  ad  ministerium 
verbi,  sed  ad  Missas  celebrandas.  Nam  ministe- 
rium  verbi  adDiaconos  reiiciunt.  Hic  ratiocinan- 
tur,  privatas  Missas  debere  monere,  quod  bonum 
sit  conducere  certas  personas,  quac  sic  agant  gra- 
tias  Deo. 

Si  hanc  opinionem  sequuntur  Episcopi,  ta- 
men  oportebit  magnam  Missarum  partem  aboleri, 
videlicet  Missas  pro  mortuis ,  et  alias  multas  ve- 
nales  Missas,  quae  fiunt  propter  certas  res,  pro- 
pter  morbos,   propter  pericula  itinerum   ac  civi- 


lium  rerum.  Sed  hoc  agit  Faber,  et  similes,  ut 
conservatis  privatis  Missis,  praetextu  huius  secun- 
dae  opinionis  nundinatio  conservetur,  et  paulatim 
revocetur  prima  opinio  de  merito. 

Si  ante  Lutherum  de  gratiarum  actione  do- 
cuissent  Theologi,  ne  opinio  de  mcrito  esset  ad- 
mixta.  Item ,  ne  sic  ad  quaestum  essent  Missae 
collocatae,  fortasse  non  scripsisset  contra  privatas 
Missas.  Nunc  adversarii  dissimulant  prioris  tem- 
poris  vitia,  et  quaerunt  praetextum,  ut  quoquo 
modo  opprimant  Lutherum. 

Et  ut  maxime  hanc  opinionem  receperint 
Episcopi ,  tarnen  non  poterunt  privatas  Missas  per 
eam  defendere.  Si  tantum  est  gratiaruin  actio, 
quid  dicent  inleresse  inter  communionem  pres- 
byteri  et  laici?  Quid  opus  erit  pluribus  sacerdo- 
tibus?  Si  plures  laici  accipiunt  sacramentum  a 
pastore,  tantundem  boni  erit,  quantum  esset, 
si  singuli  presbyteri  celebrarent.  Quid  opus  est, 
facere  ordinem  peculiarem  ad  Missas,  cum  gra- 
tiarum  actio  laicorum  a  gratiarum  actione  pres- 
byterorum  non  differat.  Item,  cum  gratiarum 
actio  tantum  agenti  prosit,  nihil  pertineat  ad  alios, 
nihil  mereatur.  Item  frigida  est  gratiarum  actio, 
quae  fit  per  tales  personas,  quae  reditu  conducun- 
tur,  et  propter  reditus  celebrant,  et  celebrant  in- 
viti.  Quomodo  huc  convenit  exemplum  legis  Mo- 
saicae?  Ibi  non  licuit  populo  sacrificare.  At  nunc 
vident  adversarii,  praeberi  laicis  corpus  Domini, 
nisiforte  dicant,  sacrificium  seu  oblationem  aliud 
esse,   quam  ipsam  manducationem. 

Quanquam  autem  haec  secunda  opinio  sit 
aliquanto  tolerabilior  priore,  et  fortasse  habeat 
auctores  multos,  tamen  nondum  docet  de  verousu 
Coenae.  Multae  autem  rationes  colligi  possent 
ad  confutandam  hanc  opinionem,  sed  nunc  sic 
amat  eam  mundus,  ut  videatur  non  posse  extor- 
queri  hominibus^  Afferam  tamen  unam  atque 
alteram  rationem.  Si  coena  est  sacrificium,  quod 
a  certo  ordine  hominum  fieri  dicitur.  Ergo  laici 
non  debebant  participarc.  Nunc  laici  participant 
non  secus  ac  sacerdotes.  Ergo  non  est  opus  in- 
stitutum,  ut  tantum  a  certo  ordine  fiat.  Non  est 
igitur  sacrificium,  quod  oporteat  in  Ecclesia  a 
certis  pcrsonis,  practer  populum,  et  pro  popuio 
fieri,  sicut  in  lcge  sacrificia  fiebant  a  certis  per- 
sonis,  quibus  nullo  modo  participabat  populus. 

Secundo  ,  omne  sacrificium  cxternum  est  ob- 
latio.  Corpus  Christi  non  offertur  in  Coena  Do- 
mini,    sed   est   semel    oblatum,    ut  ad  Hebraeos 


843 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1526. 


844 


scrlptutn  est.  Ergo  Coena  non  est  sacrificium. 
Quod  autem  corpus  Domini  in  Coena  non  offera- 
tur,  probant  etiam  verba  Coenae:  Accipite,  co- 
medite  etc.  Item  :  hic  esl  calix  novum  testamen- 
ium,  id  est,  nova  promissio.  Sacrificia  et  obla- 
tiones  sunt  res  nostrae,  quas  Deo  rcddimus.  Hic 
autem  non  damus  Christo,  sed  accipimus  ab  eo. 
Non  igitur  servatur  natura  sacrificii  vel  obla- 
tionis. 

Tertio,  sola  fides  et  confessio  est  gratiarum 
actio,  sicut  scriptum  est:  per  ipsum  ergo  offera- 
mus  hostiam  laudis  semper  Deo,  id  est,  fructum 
labiorum  confitentium  nomini  eius.  Igitur  opus 
ipsum  per  sese  non  est  sacrificium,  sicut  somniat 
Faber  ipsam  ceremoniam  faclam  a  sacerdote,  sive 
bono,  sive  malo  pro  Ecclesia,  saerificium  esse 
et  gratiarum  actionem. 

III.  Tertia  opinio  est  nostra,  quam  unam 
veram  et  consentaneam  scripturae  esse  iudicamus, 
quod  Coena  sit  instituta,  non  ut  aliquid  offera- 
musDeo,  sed  ut  per  eam  nobis  aliquid  offeratur 
et  exhibeatur,  videlicet,  ut  sit  sacramentum,  quo 
nobis  offertur  gratia,  et  quo  moveamur  ad  cre- 
dendum ,  et  pavidas  conscientias  consolemur. 
Haec  sententia  ostendi  potest,  primum  ex  appel- 
latione  Sacramenti.  Quia  Sacramentum  est 
signum  gratiae  nobis  promissum.  Ergo  et  Coena 
est  res,  quae  testatur  nobis  offerri  et  exhiberi 
gratiam.  Non  est  igitur  sacrifieium  aut  opus, 
quo  nos  Deo  aliquid  offerimus.  Constat  enim, 
Coenam  a  tota  Ecclesia  appellari  Sacramentum. 
Deinde  ex  appellatione  Eucharistiae,  quia  Eucha- 
ristia  est  gratiarum  actio.  At  gratiarum  actio  fit 
pro  certo  beneficio.  Ergo  in  Coena  accipitur  ali- 
quid,  pro  quo  gratiae  aguntur.  Non  enim  agis 
Christo  gratias  pro  passione,  si  non  sentias,  te 
consolationem  accipere.  Veteres  recte  appellant 
Eucharistiam ,  sed  multi  parum  commode  acce- 
perunt.  Sed  firmior  probatio  sumitur  ex  ipsis 
verbis:  Hic  est  calix  novum  testamentum.  Porro 
novum  testamentum  est  promissio  gratiae,  quae 
offertur  per  Sacramentum,  sicut  gratia  offereba- 
turAbrahae  per  circumcisionem,  sicutper  baptis- 
mum  offertur  gratia.  Ergo  in  Coena  non  offeri- 
mus ,  sed  accipimus  aliquid. 

Postremo  hoc  constat,  Missam  sine  fide  non 
prodesse.  Alioqui  enim  iustitia  esset  ex  operibus. 
Cum  igitur  Missa  requirat  fidem,  qnae  credat  re- 
mitti  peccata,  necessario  sequitur,  eam  institu- 
tam  esse,  ut  per  eam  aliqnid  accipiamus.      Haec 


ratio  facile  everlit  priores  duas  opiniones,  quae 
de  opere  loquuntur,  et  exigunt  opus,  omissa  fide, 
et  faciunt  ex  Evangelio  legem,  et  ex  novo  testa- 
mento  vetus :  fingunt  Deo  aliquid  offerri.  Nos 
contra  sentimus,  quod  a  Deo  offeratur  nobis  gra- 
tia,  et  remissio  peccatoruin,  hanc  ceremoniam 
institutam ,  ut  commonefaciat  nos  ad  credendum, 
sicut  Christus  ait:  Facite  in  mei  commemoratio- 
nem.  Iam  meniinisse  Christi,  non  modo  est  me- 
minisse  historiam.  Nam  hanc  meminerunt  etiam 
impii,  sed  credere,  quod  Christus  nobis  donet 
gratiam. 

Haec  sententia  est  plena  consolationis.  Duae 
priores  non  iuvaht  conscientias.  Ac  prima  qui- 
dem  opinio  manifeste  est  impia,  quae  docet  Mis- 
sam  mereri  vivis  ac  mortuis,  sicut  Canon  loqui- 
tur.  Sed  secunda  et  tertia  possunt  habere  dispu- 
tationem  longiorem  inter  eruditos.  Yerum  ut 
maxime  velint  adversarii  nostri  secundam  opinio- 
nem  amplecti,  tamen  Missae  venales  et  applica- 
tae  pro  aliis  erunt  tollendae.  Qua  ex  re  etiam 
magna  mutatio  fiet  in  privatis  Missis.  Sed  dua- 
rum  posteriorum  opinionum  subtile  discrimen  est, 
quod  homines  imperiti  non  facile  perspicere  pos- 
sunt.  Ideo  optarim  paulisper  disputatione  omissa 
de  more  ipso  deliberari.  Pauci  permittent  ullas 
Missas  mutari,  sed  interim  non  oportet  damnari 
illos,  tanquam  haereticos,  qui  non  habent  pri- 
vatas  Missas.  Nihil  enim  faciunt  contra  scriptu- 
ram,  aut  Ecclesiae  veteris  consuetudinem,  et 
veram  opinionem  sequuntur.  Non  est  necesse, 
privatas  Missas  haberi  iuxta  nostram  sententiam. 
Illi  recte  utuntur  Coena  Domini,  qui  cum  ha- 
beant  pavidas  conscientias,  expetunt  Coenarn,  ut 
ibi  erigant  fidem  et  concipiant  consolationem. 
Sic  Cyprianns,  Augustinus  et  alii  de  usu  Conae 
loquuntur,  quod  sit  consolationis  cibus  et  pa- 
bulum  cordis.  Non  potest  autem  institui,  ut  cer- 
tae  personae  certo  tempore  celebrent,  quia  non 
possunt  pariter  esse  idoneae.  Item,  nihil  inter- 
est  inter  talem  Coenam,  et  laicorum.  Iuxta  se- 
cundam  opinionem  recte  utuntur  Coena,  qui  id 
opus  reddunt  Deo  ad  declarandam  gralitudinem. 
Iuxta  hanc  opinionem  non  potest  ostendi,  quid 
intersit  inter  gratitudinem  laicorum  et  presbytero- 
rum.  Ideo  non  potest  probari ,  quod  oporteat 
certas  personas  ad  celebrandum  conduci.  Ergo 
neutra  opinio  cogit  privatasMissas  fieri. 

Quod    autem   privatae  Missae    non   habeant 
exemplum  in  scripturis,  palam  est  ex  texlu  I,  Co- 


845 


EPISTOLARUM    LIB.  III.     1526. 


846 


rinth.  II.  Convenientes  ad  edendum,    alii  alios 

exspectate.    Hic  Pavilus  praecipit  fieri  communem 

Coenam.      Item,  Coena-est  instituta,  ut  ibi  an- 

nuncieturChristi  mors,  iiixta  illud  :  MorlemDo- 

mini  annunciate.     At  Missa  privata  fit  sine  prae- 

dicatione  Evangelii.     ltem,  verba  Christi  sonant 

pluraliter,   accipite ,    comedite.      Item,    confusio 

esset  ministerii,  si  certus  ordo  constitueretur  tan- 

I  tum  ad  hoc,    ut  sibi  porrigant,    et   tamen  nihil 

i  differret  Coena  laici  a  Coena  presbyteri.       Item, 

I  propter  nullam  causam  defenduntur  Missae  pri- 

jvatae,   nisi  ut  mane.it  haec  falsa  senlentia,  quod 

J  Missa  sit  opus,  quod  toti  Ecclesiae  mereatur  gra- 

I  tiam,  sicut  et  Canon  loquitur. 

Haec  autem  opinio  manifeste  pugnat  cum 
y  iustitia  fidei.  Igitur  non  sunt  propngnandae  pri- 
jjvatae  Missae.  Item,  neque  apud  patres  ante  Gre- 
<  gorium  invenio  exemplum  privatae  Missae. 

Tantum  faciunt  mentionem  communis  Mis- 
sae,  ut  Chrysostomus  de  quotidiana  Missa  in- 
quit:  per  singulos  dies  ingrederis  in  templum, 
I  ubi  sacerdos  constitutus  in  sublimi,  magna  voce, 
lerribili  clamore,  quasi  quidam  praeco,  manum 
in  altitudinem  atto/ens,  stans  erectus ,  omnibus 
apparens ,  et  magnum  in  illa  tremenda  quiete 
exclamans ,  alios  quidem  vocaf ,  alios  arccl. 
Nemo,  inquit,  accedat  impurus.  Et  Augusti- 
nus :  Alii  quotidie  communicant  corpori  et  san- 
guini  Dominico,  alii  certis  diebus  accipiunt. 

Hieronymus    disputat:     An    accipienda    sit 

*  quotidie  Eucharistia,  quod  et  Piomanae  Ecclesiae 

et  Hispanicae  ohservare  perhibentnr.     Idem  Hie- 

,  ronymus  inquit  in  Sophoniam:  Sacerdotes ,  qui 

}Eucharistiae  serviunt,  et  sanguinem Domini po- 

pulis  eius  dividunU      Clemens    in   epistola  qua- 

(idam,  si  non  fallit  titulus:  Certe  tot  in  altariho- 

locausta  offerantur,    quot  popuio  sufficere  de- 

beant.     Hae  sententiae  omnes  de  communi  Missa 

loquuntur.      Quare  non  sunt  damnandi,  qui  se- 

quuntur    exemplum     scripturae     et     veteris   Ec- 

clesiae. 

Privata  Missa,  qualis  hactenus  facta  est  cum 
|opinione  meriti,  maxime  pugnat  cum  iustitia 
fidei.  Deinde  ut  maxime  fiat  sine  opinione  me- 
riti ,  sed  quod  opus  id  sit  cultus  Dei  necessarius, 
pro  tota  Ecclesia,  tamen  est  abusus  Sacramenti. 
Verum  cum  sciam,  eam  sic  receptam  esse,  ut 
mutari  posse  non  arbitrer,  tantum  petimus,  ne 
damnetur  mos  noster,    qui  non  continet  ordina- 


tionem,  quae  cogat  abuti  Sacramento,  sed  sequi- 
tur  exemplum  scripturae  et  veteris  Ecclesiae.  Igi- 
tur  conscientia  tuto  potest  approbare,  aut  tolera- 
re  nostrum  morem. 

Haec  scripsi  breviter,  sperans  conscientiae 
satis  consullum  esse,  nec  gravabor  hanc  meam  ra-r 
tionem  copiosms  explicare,  ubi  opus  erit. 

Multa  manifesta  vitia  tolerantur  in  ordina- 
tioneMissarum  apud  adversarios:  Missae  ad  quae^ 
stum  collocatae,  Missae  pro  mortuis,  cultus  san-r 
ctorum.  Quotus  quisque  celebrat  volens,  et 
celebrat  cum  impia  opinione,  quod  mereatur 
gratiam  vivis  et  mortuis.  Hic  nemo  disputat,  utrum 
bona  conscientia  tolerari  possint.  De  nostro 
rnore  disputant,  qui  habet  exemplum  scripturae 
et  Ecclesiae. 

Sunt  autem  aliae  opiniones  de  usu  Coenae, 
sed  adeo  profanae,  ut  indignae  sint,  quae  re- 
censeantur.  Prior  est  multorum,  quod  coena  in- 
stituta  sit,  non  ut  aliquid  mereatur,  non  ut  per 
eam  gratiarum  actio  fiat ,  non  ut  per  eam  ali- 
quid  a  Deo  accipiamus ,  sed  tantum ,  ut  sit  nota 
professionis  nostrae  coram  hominibus,  ut  per 
hanc  ceremoniam  discernantur  a  gentibus  Chri- 
stiani,  sicut  cuculla  discernit  monachos.  Ita  cor- 
rumpunt  isti  Sacramenti  usum,  et  gentilitatem 
quandam  ex  Christianismo  faciunt,  et  docent 
haec  signa  nihil  pertinere  ad  conscientias  et  ad 
voluntatem  Dei  erga  nos  apprehendendam.  Est 
et  alia  opinio,  quod  coena  sit  Symposium,  insti- 
tutum  ad  mutuam  caritatem  alendam.  Quia 
convivia  pariunt  amicitiam.  Ilaec  opinio  etiam 
somniat,  coenam  nihil  pertinere  ad  conscientiam 
et  apprehendendam  voluntatem  Dei.  De  caritate 
tantum  loquitur,  de  fide  nihil  loquitur,  de  qua 
tamen  verba  coenae  maxime  loquuntur. 

DE  COELIBATU. 
De  Coelibatu  mihi  videtur  res  esse  planissi- 
ma,  quod  ad  conscientiam  attinet.  Tantum 
unum  argumentum  obiicitur,  quod  non  habea- 
mus  exemplum,  ubi  aliquis  duxerit  uxorem  factus 
sacerdos.  At  habemus  Canones,  qui  dicunt  de 
Diaconis,  quod  sit  permittendum  eis,  ut  ducant 
uxores,  si  non  promiserint  continentiam.  Sed 
quid  opus  est  exemplis?  cum  scriptura  non  pro- 
hibeat.  Item,  quare  Papa  vi  eripuit  uxores  sa- 
cerdotibus?  Huius  rei  nullum  habebat  exem- 
plum,  nullam  scripturam.  Item,  cur  Synodi 
prohibuerint?     Nunc  a  nobis  requirunt  exempla, 


847 


EPISTOLAPiUM     LIB.    III.     1526. 


848 


et  tamen  reperiri  possunt.  Si  putatur,  coniu- 
gium  minuere  ordinis  Ecclesiastici  pompam,  con- 
cedatur  saltem  pastoribus  et  ministris  Ecclesiarum, 
quia  paulo  post  nulli  erunt  pastores,  nisi  per- 
misso  coniugio.  Pauci  nunc  fiunt  sacerdotes, 
hanc  unam  ob  causam,  quod  fugiunt  omnes  coe- 
libatum.  Hoc  onere  remisso,  scholae  iterum 
fierent  frequentiores,  et  plures  ordinarentur  sa- 
cerdotes.  Mira  et  inaudita  res  est,  usque  adeo 
pertinaciter  adversari  coniugio.  Hoc  valde  miror, 
cur  hoc  pro  nihilo  ducatur,  quod  cupimus  obedien- 
tiain  praestare,    si  nihil  exigatur  contra  manda- 


tum  Dei.  Nam  haec  una  mihi  videtur  commo+ 
dissima  ralio  sarciendae  concordiae  et  cavendi 
multa  mala,  quae  minantnr  horribiletn  vastita- 
tem  Ecclesiarum  et  Reip. ,  quam  certe  prohibere 
oportebat  Episcopos.  Deus  est  testis,  plerosque 
nostrum  hortari  omnes,  ut  sint  quieti,  et  sinant 
nos  nostro  periculo  reddere  rationem  de  nostra 
doctrina.  Optarim  hoc  vicissim  in  altera  parte 
fieri,  sed  sunt  quidam  ,  qui  hoc  unum  agunt,  ut 
incitent  Imperatorem  ad  trucidandos  nos  omnes, 
Talia  consilia  non  videntur  profutura  Ecclesiae  et 
Reipublicae. 


, 


I 


PHILIPPI    MELANTHONIS 

EPISTOLARUM,  PRAEFATIONUM,   CONSILIORUM 

LIBERQUARTUS, 

I 

COMPLECTENS    EA,     QUAE     MELANTHON     SCRIPSIT     ANNIS     1527,     1528    ET     1529. 


[tll.MH.   Ol*EK.     VoL.  1  54 


:1C:    ;  ; 


7    " 


'■'.     V  " 


f    T 


■  • 


J 


* 


' 


,*o.  428. 


152  7. 

(in.  Ianuar.) 

lo.   Agricolae. 

f  E  cod.  Bav.  Vol.  II.  p.  824.  et  c  Mehn.  III.  p.  41. 
Phil.  Mel.   I(oanni)  A(gricolae). 


*roficiscitur  ad  Comitem  Gebhardum  quidam  vir, 
pud  nos  toto  anno  commoratus,  homo  bene  lite- 
Jtus  et  civilium  negotiorum  tractandorum  me- 
iocrem  usum  habens,  quem  tibi  pro  nostra  ami- 
itia  commendo,  ut  eum,  si  qua  in  re  possis,  po- 
iris  autem  multifariam ,  adiuves.  Debemus  enim 
onis  viris,  maxime  calamitosis  gratificari.  Pro 
anno  *)  habeo  tibi  maximas  gratias,  relaturus 
tiam  cum  erit  occasio.  Nam  cum  aliis  virtutibus 
raeditum  me  esse  cupio ,  tum  in  primis  me  et  vi- 
eri  et  esse  gratum  volo.  Non  sinebat  me  huius 
iri  praepropera  abitio  multum  scribere,  alioqui 
t  locos  de  divinitate  Christi ,  rnihi  quidem  notos, 
lisissem ,  tametsi  iam  ante  abs  te  opinor  aniinad- 
ersos.  Sed  ne  desideres  **)  in  me  voluntatem 
ratificandi,  geratur  tibi  mos.  3Avatofua  est  in- 
tituta,  sed  lente  adhuc  procedit  propter  alias 
uasdam  occupationes.      Vale. 


So.  429.  (in.  lan.) 

Io.  Agricolae. 

f  E  cod.  Bev.  Vol.  IL  p.  822.  et  cod.  Melin.  III.  p.  40. 

Phil.  Mel.  I(oanni)  A(gricolae). 
^nper  dedi  cuidam  ad  te  literas  ambienti  munus 


I 

cribae   in  aula  Comitis  Gebhardi,    quas  quan- 
uam  non  habebam  rectum ')  ad   te  perventuras 
sse,    dedi  tamen  officii  causa,    ne  quem  hinc  va- 


*)   Et  Lutbero  el  Melanlhoni   pannum    mijerat  Agricola,    vid. 

Lutb.  ep.  d.  1.  lan.  1527. 
**)  cod.  BaT.  mendose  deseras. 
'  1)  c.  Mebn.  cerlum. 


■ 

cuum  dimitlerem,    quein  arbitrarer  ad  te  profe- 
cturum    esse.       Nunc   mihi  necessariam    causam, 
quam  ad  te  perscriberem ,  fortuna  adversa  pueri 
loannis  dedit.     Nisi  autem  humanitas  tua  et  fides 
mihi  perspecta  esset,    vix  auderem  hac  de  re  ad  te 
scribere.     Sed  cum  sciam,  te  ingenium  adolescen- 
tis  amare,    semperque  voluisse   provehere,    non 
dubitabam,   quin  in  rebus  eius  adversis  respectu- 
rus  eum  esses   et  sublevaturus.      Lahorat  hic  ex 
Gallica  scabie,    et  misere  eget.       JBohemus  eum 
curandum  suscepit.     Nunc  te  rogo,   non  tantum 
ipsius  nomine,   sed  etiam  meo,    ut  apud  eius  pa- 
tronos  conficias  ei  aliquantum  pecuniae,  ut  miser- 
rimo  tempore  et  victum  habeat,    et  medicis  satis- 
facere  possit.     Fortasse  expedit  ei,  ne  resciscant 
morhi  genus  vestri  homines.      Ea  quoque  de  re 
cogitabis  statuesque,    quod  et  maxime  ex  huma- 
nitate  et  illius  utilitate  erit.      Quid   enim   facere 
potes  te  dignius  et  liberalius,    quam  si  omnibus 
rationibus    afflictum    adolescentem    respexeris  2), 
ita,  ut  non  modo  in  praesentia  iuvetur,  sed  etiam 
in  posterum  benivolentiam  retineat  eorurn ,   quo- 
rum  ope  ei  opus  est.       loannes  tuus  dixit  mihi, 
convalescere  eum  iam,    et  paene  morbum  3)  iam 
depulsum  esse.     Nunc  nostri  est  officii,    ne  dese- 
ratur  tanquam  in  extremocasu,   ubi,    si  respexe- 
ris  eum,  vitam  et  salutem  suam  se  tibi  debere  sen- 
tiet.     Pro  panno  *)  gratias  tibi  maximas  agimus, 
et  ego  et  uxor.     Dabitur  a  me  opera,   ut  intelli- 
gas,  me  gratum  esse  hominem.     Vale. 


No.  430. 


(fere  med.  Ian.) 


Ge.  Spalatino, 


t  Ex  autographo  Mel.  in  cod.  Basil.  F.  101.  epijt.  93.     Ad- 
scripsit  Spalalinus  inscriptioni  annum  1527. 


2)  Cod.  Mehn.  afflicti  adolescentis  prospexeris. 

3)  omnino  addit  c.  Mebn. 

4)  cod.  Bav.  primo  mendose. 

54  * 


855 


EPISTOLARUM.  LIB.    IV.     1527. 


856 


D.  Georgio  Spalatino. 

S.  D.  Si  frequentiores  haberemus  tabellarios,  ni- 
hil  gravarer  ad  te  saepius  scribere.  Nam  si  me 
gratum  hominem  putas,  quaeso  ita  cle  me  sentias, 
tui  memoriam  tuaeque  erga  me  perpetuae  beni- 
volentiae  iucundissimam  esse.  Anatomia  nondum 
est  absoluta,  sed  inchoata.  Quod  Laico  cum 
scriptura  plus  sit  credendum  quam  Clerico  sine 
scriptura  est  una  topica  Iurisconsultorum ,  eam- 
que  quaesivi;  sed  tam  cito  non  potui  reperire, 
tametsi  antea  legerim.  Puto  autem,  in  dis.  XV 
aliquid  te  ea  de  re  inventurum  esse.  Ego  quae- 
ram  diligentius,  tibique  scribam,  si  quid  reperero 
quod  faciat  Ttobg  enog ,  ut  Iureconsulti  loquuntur. 
Georgius  JMair*)  adolescens  est,  ut  scis,  pro- 
bus  ac  studiosus;  is  rogat  te  ,  ut  bibliothecas  mo- 
nachorum  apud  vos  lustres,  et  nobis  indices,  ec- 
quid  sit  ibi  librorum  seu  commentariorum  Iuris 
civilis  ac  canonici.  Cogitat  enim  cum  alioqui  vi- 
deantur  perituri,  si  qui  ibi  sunt,  petere  eos  ab 
Illustriss.  Prineipe  suorum  studiorum  causa. 
Quaeso  te,  sinas  tibi  hoc  oneris  imponi,  ut  nobis 
ea  de  re  scribas.     Vale. 

Philippus. 


No.  431.  23.  lau. 

loach.   Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  69. 

Ioachimo  Camerario  Noribergae. 

S.  D.  Quid  causae  esse  suspicer,  cur  tam  per- 
tinaciter  taceatis.  Praesertim  cum  ego  iam  toties 
JMichaeli  scripserim.  Lipsicis  nondinis  nullam 
a  vobis  literam  accepi,  quod  non  credas  quam 
mihi  molestum  fuerit.  Ibi  rescivi  mutatam  rem 
esse  de  legatione  comparata  in  Hispanias.  Ea  res 
mihi  magnae  voluptati  fuit.  Nam  te  domi  esse 
malebam,  quam  periculosum  ac  looginquum  iter 
ingredi  cum  quibusdam  dissimilibus  tui ,  ut  aliud 
nihil  dicam.  Nunc  te  per  nostram  amicitiam,  aut 
si  quid  aliud  habes  carius,  rogo,  ut  mihi,  quo  in 
statu  res  vestrae  sint,  ubi  gentium  sis,  scribas. 
Nihil  accidere  ad  animum  meum  gratius  eo  officio 
potest.  Ex  tuis  literis  videro,  quando  recte  con- 


*)  Maior. 


venire  possumus.     Sunt  enim  multa ,  quae  tecum 
vellem  et  in  tuum  sinum. 

Nos  pertenui  valetudine  utimur,  sed  tamen 
diligentia  me  ac  zfj  Iejittj  diairrj  sustento.  Lon- 
gicampianus  convaluit,  quocum  agam  de  ra 
tione  fabricandae  sphaerae,  quam  vester  mathe- 
maticus  scire  desiderat.  Utinam  liceat  mihi  vo 
biscum  unum  mensem  ponere.  Spes  euim  quae- 
dam  me  tenet,  ita  posse  fieri,  ut  quod  adhuc  in 
disciplinarum ,  quae  sic  vocantur,  TTQOOijuioig  de- 
sidero,  illius  consuetudine  perficiatur,  et  tibi 
quoque  fortasse  non  inutile  fuerit,  ov/ucfilooocpav 
Goi  rjfidg.  Sed  erat  hoc  quoque  scribendum :  no- 
ster  Henricus  P^angio  rex  factus  est.  Vale.  Sa- 
luta  amicos  Eobanum  et  Michaelera.  Die  Ianua- 
rii  XXIII.  An.  XXVII. 

<I>iknmog. 


No.  432. 


(mense  Ian.j 


Christoph.  Ruellio. 

Ex  Manlii  Farrag.  p.  344. 

Christophoro  Ruellio. 

o.  D.  Cum  tibi,  mi  Christophore,  qui  in  optli- 
mis  literis  bona  cum  spe  versari  videris,  quanturr 
ex  tua  epistola  humanissime  scripta  iudicare  pg. 
tui:  tum  vero  maxirne  patris  tui,  viri  optimi 
causa  gratulor,  qui  cum  nihil  magis  expetat  in  ha< 
vita ,  quam  cum  liberi  virtute  et  doctrina  instru- 
ctisuccedant  in  paterni  nominis  decus,  dignus  esl 
qui  habeat  liberos  optimos.  Itaque  maximae  vo- 
luptati  mihi  fuit  epistola  tua.  Nain  et  tuum 
propter  singularem  in  omni  officii  geriere  constan- 
tiam  ac  fidem  consilium  valde  amo :  et  te  in  ei 
amicitia,  quae  mihi  cum  patre  est,  complecti  iurt 
me  debere  statuo.  Precor  itaque,  ut  Christus  fa- 
veat  tuis  studiis  et  fratris  tui,  eaque  ad  saluteir 
et  dignitatem  vestram  ac  Reipublicae  gubernet 
Sic  enirn  existimabitis ,  haec  vestra  studia  non  so- 
lunr  ad  vos,  sed  etiam  ad  Rempublicam  totan 
pertinere:  cuius  status  haud  dubie  imitatur  nor 
tam,  ut  Plato  dicit ,  musicos  modos,  quam  lite- 
rarum  studia,  et  doctrinam  eorum  qui  res  guber- 
nent. 

De  praeceptore  surrogando,  dum  idoneun 
quaero,  diutius  extrahi  rem  video.  Sed  efficiarr 
ut  hac  septimana  aut  Emericus  aut  alius  quis- 
piam,  qui  mihi  probetur,  ad  vos  proficiscatur:  au 


857 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


858 


ut  habeatis  literas,  in  quibus  intelligatis  neminem 
hic  reperiri,  qui  modo  et  idoneus  sit,  et  hoc  tem- 
pore  scholam  deserere  velit.  Magna  enim ,  mi 
Christophore  ,  recte  discentium  paucitas  est.  Quo 
magis  te  adhortor,  ut  in  eam  rationem  studiorum, 
in  quam  auctoritas  patris  induxit,  diligenter  in- 
cumbas:  ut  optimas  res  et  in  vita  maxime  neces- 
sarias,  divinitus  humano  generi  donatas,  Piei- 
publicae  conservare  pro  tuo  virili  studeas. 

Munus  tuae  matris,  feminae  honestissimae, 
gratissimum  mihi  est,  et  erit  pignus  amicitiae, 
tibi  nunc  propriae  mecum  constitutae,  quam  opto 
esse  felicem. 

Me  hic  publica  et  privata  negotia  sic  alliga- 
runt,  ut  nusquam  pedem  proferre  licuerit.  Bene 
vale.  Saluta  meis  verbis  reverenter  patrem  tuum, 
virum  optimum:  ac  matrem,  honestissimam  fe- 
minam :  et  tuos  praeceptores ,  D.  Agricolam  et 
Iustum.     Anno  1527. 


No.  433.  2S.'Febr. 

Hieronym,  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.    p.  83. 

Amplissimo    viro    JD.    Hie r o ny m o    Ca mer- 
maister,  etc.    amico  suo. 

S.  D.  Est  hic  adolescens  quidam  ab  Hanhofen, 
missus  huc  ante  sesquiannum,  et  commendatus 
nobis  per  literas  ab  eo,  qui  annis  superioribus 
quaestor  fuit  in  aula  vestra.  Illius  pueri  praece- 
ptor  laudat  mihi  in  eo  probitatem  ingenii  et  mo- 
res,  sed  negat  idoneum  esse  ad  discendum,  et  pu- 
tat  ex  re  pueri  esse,  si  removeatur  a  literis,  et  ad 
aliud  vitae  genus  traducatur,  praesertim  cum  mo- 
res  non  possint  culpari.  Hoc  ut  significetur  ei, 
a  quo  nobis  puer  est  commendatus,  valde  peto, 
nt  cum  pueri  cognatis  agat,  ut  eum  domum  revo- 
cent,  priusquam  mores  degenerent  in  hoc  otio, 
quandoquidem  negligenter  discit.  Habet  amicum 
cuius  sumtu  hic  vivit,  virum,  ut  apparet,  valde 
honestum,  qui,  quia  ofFendetur  negligentia  pueri, 
placandus  est  et  hortandus,  ut  servare  puerum 
malit  quamperdere,  et  potius  ad  id  vitae  genus, 
ad  quod  natura  eum  finxit,  admovere.  Neque 
enirn  omnes  idonei  sunt  ad  discendum  literas,  in 
quibus  tamen  aliae  quaedam  virtutes  sunt.  Et 
prodest,     uniuscuiusque   bona   potius  excitare   et 


provehere,  quam  ingenium  non  pessimum  propter 
unum  aliquod  incommodum  deserere.      Viteber* 

gae,  XXIII.  Februarii. 

Philippus  Melanchthon. 


No.  434.  26-Febr. 

Ioach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  71. 

Ioachimo    Camerario  Bambergensi  Nori- 

bergae. 

S.  D.  Tuas  literas  aceepi,  in  quibus  de  die,  in 
quem  sponsalia  constituta  erant,  scripsisti.  Sed 
sub  idem  tempus  ego  in  aulam  ad  iudicium  quod- 
dam  evocabar.  Ita  factum  est,  ut  etiamsi  voluis- 
sem  ad  vos  proficisci,  ante  Martias  calendas  non 
potuerim  ad  vos  pervenire.  Sed  conveniemus  ut 
spero  brevi,  cum  tu  res  tuas  composueris  ali- 
quanto  melius,  et  tranquilliore  animo  eris.  Nunc 
Christum  precor,  ut  consilio  tuo  faveat,  teque  gu- 
bernet  ac  servet.  Etenim  si  credere  nos  Christus 
voluit,  cum  ait,  quos  Deus  coniunxit,  Deum  hu- 
ius  societatis  auctorem  esse,  profecto  sperare  nos 
iussit,  et  flagitare,  ut  hanc  totam  societatem  re- 
gat  et  fortunet  Deus.  Ego  nullam  firmiorem  con- 
solationem  hac  in  hoc  toto  negotio  reperio ,  quae 
quoniam  saepe  meum  animum  erexit,  ad  tuam 
mnestitiam  et  perturbationem  discutiendam  ali- 
quid  momenti  visa  est  allatura  esse.  neol  rrjg  f.ie- 
roixipecog  non  satis  prudenter  deliberatum  esse 
quereris.  De  qua  re  breviter  tibi  respondebo. 
Vides  quanta  in  caligine  versentur  animi  nostn, 
et  quam  procul  abditum  sit  r.o  fiellov ,  quod 
cum  ita  sit,  optare  potius  debemus,  ut  divinitus 
regamur,  quam  nostris  consiliis,  quando  et  dili- 
gentissime  cogitata  saepe  eventus,  quos  minime 
vellemus,  sequuntur..  Itaque  etiam  Xenophon 
scripsit:  ovrwg  r\  ye  dyS-Qionlv-}]  oocpla  ovdtr^al- 
lov  olde  t,o  aoiarov.  aioHodai ,  i  elxh]QOVjtevog 
on  la%oi,  rovro  rig  KQarroi.  &eol  de,  co  nai, 
alel  6vregnavr.aXoaOL.ra  yeyevrifieva  Y.al  ra  ov- 
ra,  xal  on  U  exdorov  avrwv  anoftiqOerai. 
Proinde  te  velim  praesentem  fortunam  aequo  am- 
mo  ferre,  et  existimare,  non  sine  divino  consiho 
te  in  hunc  locum,  nihil  tale  somniantein  addu- 
ctum  esse.  Et  tamen,  ut  hoc  tempore,  non  alia 
in  urbe,  moderationem  vel  imperii,  vel  eorum 
qui  tenent  Piempub.  neque  modestiam  civium  ma- 


859 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1527. 


860 


iorem  reperias.     Adde  quod  non  procul  tuis  pe- 
natibus,   quod  inter  propinquos  et  cognatos  mul- 
tos   versari  isthic  contingat.       Quid   quod  etiam 
exempla  domestica  habes.     Nam  et  antea  tuae  fa- 
miliae  homines  in  ea  urbe  commoratos  esse  ex  te 
intellexi ,    quae  tu  auspicia  sequi  potius  xal  ozto- 
ykiv  ia    naoovxa   debes,     quam    inanibus   curis 
praesentia  bona ,    quae  tibi  dei  benignitate  multa 
obtigerunt,    corrumpere.      Me  vide,   quanto   in- 
felicius  exulem  procul  domo,  procul  amicis  ac  co- 
gnatis ,   inter  eos  homines ,    quibuscum ,    si  nesci- 
rem  latine,   loqui  non  possem.     Adde  quod  hoc 
in  loco  *),   qui  invidia  maxima  ardel  apud  omnes 
gentes.     Iam  et  in  ipsa  urbe  non  satis  cohaerent 
eorum  animi,    qui  rerum   potiuntur  **).      Inter 
horum   dissentientes  voluntates  homini  moderato 
et  in  aliqua  publica  functione  versanti  quantum 
periculi   sit,    non    ignoras.      Ego  tamen   ingenti 
animo  haec  fero,   et  pertinaciter  hic  haereo,  nulla 
profecto  mea   vel  prudentia  vel  diligentia  fretus, 
sed  deo,    in  cuius  me  tutela  esse  libenter  sentio, 
habeoque  quaedam  non  vana  eius  rei  testimonia. 
Quare  te  quoque  mi  Ioachime  iubeo  bono  animo 
esse,  et  bene  sperare,    ac  tuas  fortunas,  tuam  sa- 
lutem  Deo  committere.     Is  unus  est  in  tot  malis 
humanis  tutus  receptus  ac  portus.     Pater,  inquit 
ilie,   et  mater  dereliquerunt  me,  Dominus  autem 
suscepit  me. 

De  fratre  quod  scribis ,  valde  me  delectavit. 
JNeque  vero  dubitavi  unquam,  ex  quo  illum  vidi, 
quin  summa  in  eo  esset  humanitas.  Hunc  tu  ut 
vicissim  ames  et  complectaris  omni  genere  officii, 
te,  si  sinis,  valde  etiam  rogo.  Scis  qui  eadem  de 
re  et  antea  mei  sermones  fuerint.  Micae  gratias 
ago,  quod  libros  et  tabulas  astronomicas  mihi  cu- 
ravit.  XV III  exempla  tabularum  tantum  accepi. 
Sic  enim  narrat  mihi  meus  minister,  qui  nume- 
ravit,  sed  pecuniam  primo  quoque  tempore  totam 
vobis  mittam.      Vale  feliciter,  IIII.  Cal.  Mart, 

Franciscus  et  Rifensteynus  tibi  ac  Micae 
iusserunt  ascribi  sajutem.  Eobanum  meis  ver- 
bis  salutabis,  Et,  si  permittis  milii,  tuam  spnn- 
sam.  Hic  accepimus  quaeri  a  senatu  urbis  Nori- 
cae  medicuin  non  omnino  tironem,  quod  si  verum 
est,  de  nostro  osftaorw  velim  amicos  nostros  co- 
gitare  etiam  horteris.  Ego  in  his  regionibus  scio 
esse  clariores  alios,    sed   quantum    iudicare    ipse 


possum,  neque  diligentiorem  neque  prudentiorem 
ullum  adhuc  vidi.  Et  usus  sum  ipse  in  mei  cor- 
poris  curatione  non  paucis.  Sed  neminem  ani- 
madverti  rectius  iudicasse.  Curavit  et  alios  quos- 
dam  hic,  de  quorum  salute  summa  desperatio 
erat.  Hanc  rem  quaeso  ut  ita  cum  amicis  com- 
munices,  ut  tamen  clam  habeatur. 

Philippus. 


No.  435. 


1 1 .  Blart. 


Wolfg.  Rycharto. 


•J-  Ex  apographo  quod  Cl.  Veesenmeyer  sibi  fecit,    mihique 
descripsit. 

Philippus  M elanchihon  I).    TVolfg. 
Ry  charto  S.  P.  D. 

V enit  huc  filius  tuus  *)  iuvenis  bene  literatus,  et 
propter  inopiam  hic  substitit.  Neque  enim  erat 
viaticum  ad  iter  longius  faciendum.  Narravit 
mihi,  quam  gravanter  te  offenderit,  meque  roga- 
vit,  ut  suam  causam  apud  te  agerem.  Se  futu- 
rum  in  tua  potestate,  et  morem  tibi,  quicquid 
imperabis,  gesturum  esse  pollicetur.  Ego  igitur 
has  ad  te  literas  dedi,  teque  oro,  ut  filium  in  gra- 
tiam  recipias,  et  iuves,  ut  hunc  studiorum  cur- 
sum,  quem  te  auctore  instituit,  absolvere  possit. 
Non  est  opus  longa  oratione  apud  te,  virum  et 
doctrina  et  pietate  praestantem.  Non  enim  igno- 
ras,  quam  sit  hoc  patrium,  quam  sit  christiano 
patre  dignum,  lapsos  erigere  et  ad  frugem  revo- 
care.  Servare  filium  hoc  officio  poteris,  et  uti- 
lem  rei  publicae  civem  efficere,  qui  si  a  te  deser- 
tuserit,  quid  faciat?  Et  tamen  existimo,  te  pro 
tua  summa  humanitate  non  exuisse  illos  affectus 
patris  haerentes  penitus  in  natura,  ut  illi,  qui  ex 
te  natus  est,  male  esse  cupias.  Quaeso  igitur,  ut 
adolescentem  optimae  spei  ex  te  ortum,  te,  ut  ac- 
cipio,  ore  atque  oculis  referentem,  serves.  Qua 
re  Deo  gratum  officium  mihi  facturus  videris.  Sed 
facio  finem.     Caetera  narrabit  D.  Udalricus  **).■ 


*)  Witebergae,    C.  W. 

**)  Lutherus  et  Schurfius.   C.  W. 


*)  Zeno  Rychartus,  qui  Tubingae,  Viennae.  Paduae  lilerk 
operam  dedit.  Witebergam  venit  ex  urbe  thorn.  (Veesen- 
meyer.) 

**)  Vcesenmtyerus  putat,  hunc  esse  Udalricum  VPielandutn, 
qui  postquam  finiverat  studia  sua  Witebergae,  anno  J52S 
retliit  in  palriam,  Ulmam;  quare  hanc  cpistolam  anno  1528 
scriptam  habet.  Quum  vero  Melanthon  ineunte  Martio 
1523  adhuc  haereret  lenae,  epistola  haud  dubie  anno  1527 
scripta  est. 


861 


Vale  feliciter.     Ex  Wittenberga  postridie  domi- 
nica  Invocavit. 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1527. 

No.  437. 


No.  436. 


1  2-  Mart. 


Balth.   Turingo. 


E  cod.  Bavari  Vol.  II.  p.  830.  a  Schlegelio  in  vita  Lang. 
p.  205.  edita.  Praeter  cod.  fiavari  coutulimus  cod.  Mehn. 
111.  p.  44  b. 

Balthas aro  D uring  Concionatori  Coburg. 

Utinara  tranqnillae  sint  istic  ecclesiae.  Multa 
enim  huc  adfert  fama,  quae  me  varie  afficiunt. 
Nollem  fieri  nimis  multas  ')  ordinatioiies  politicas, 
cuius  rei  multas  habeo  a)  graves  causas.  Philip- 
pum*)  ludimagistrum  audio  non  satis  probari  bo- 
nis  viris.  Sane  me  poenitet  meae  commendatio- 
nis.  Itaque  scribe  ad  eum;  admone  eum  officii 
sui  mea  causa.  Nolo,  te  ad  illius  peccata  J)  con- 
nivere.  Nunc  alium  tibi  commendandura  duxi, 
ised  ubi  polliceri  tibi  possurn,  futurum,  ut  non 
poeniteat  te,  si  quid  officii  in  eum  contuleris. 
Vir  est  magna  doctrina,  facundia  et  modestia 
iloannes  Cellarius  **),  qui  diu  in  Bavaria  concio- 
natus  est  in  oppido  Benna.  Nunc  propter  Evan- 
gelium  exulat.  Nos  sua  4)  opera  hic  uti  cupieba- 
mus.  Sed  ipse  habet 5)  quandam  causarn,  cur  in 
^vestra  regione  esse  malit.  Audivi  causam,  et 
probo.  Quaeso  igitur"te,  ut,  si  quae  nunc6)  istic 
conditio  est  in  ecclesia  docenda,  accersas  eum  ad 
vos.  Fortasse  opera  eius  in  urbe  vestra  opus  vo- 
bis  erit.  Nnllis  peregrinis  opinionibus  infectus 
est,  quod  7)  hoc  tempore  mngna  laus  est.  Oro  te, 
ut  quam  primuin  mihi  respondeas.  Vale.  Si 
i  quid  scripseris  huc,  mitte  ad  aedesmeas,  etiamsi 
me  hinc  abesse  audieris.  Iterum  vale.  Dominica 
post  Invocavit 8). 


1)  multas  transmissum  est  in  cod.  Bav. 

2)  cod.  Bav.  priusquam  res  habet  mullas. 
*)  Phil.  TLbcrbachium. 

3)  c.  Mehn.  causa. 

**)  Vid.  de  eodem  narrationem  Mel.  de  inspectione   ecclesia- 
rum  mense  lun.  1539. 

4)  c.  Mehn.  eius. 

5)  c.  M.  habebat. 

6)  c.  M.  noua. 

7)  c.  B.  quae. 

8)  Verba:  Iterum  elc.  desiderantur  in  cod.  Bnv. ,  et  haben- 
tur  tantum  in  cod.  Mehn.  sunt  autem  mendosa;  nam  aut 
post  delendum  est ,  aut  pro  dominica  scriptum  fuit  D.  M., 
i.  e.  die  vel  Marlis  vel  Mercurii. 


Ioach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  74. 

I oachimo  Camerar io   Bambergensi  amico 

suo  summo. 

iS.  D.  De  fratre  tuo  biduo  ante  attulerat  Doctor 
Christianus,  sed  incertum  rumorem  ,  quam  tuas 
literas  accepi,  [quae  me  in  mediis  Hilaribus,  tum 
enim  accepi ,  pro  meo  erga  te  et  tuos  omnes  amo- 
re  gravissime  afflixerunt,  neque  magis  de  fratre 
coepi  angi,  de  quo  certe  mirabiliter  angebar,  quam 
de  te  deque  patris  vita.  Nunc  quoniam  plane 
animi  pendeo,  nolo  meum  dolorem  pluribus  ver- 
bis  prosequi.  Statim  properavi  in  aulam,  non 
quod  arbitrarer  nostros  in  magna  gratia  esse  apud 
illos,  sed  quod  experiri  tamen  ,  ut  in  maximo  pe- 
riculo,  haec  quoque  remedia  vellem.  Ita  placuit 
principi,  ne  scriberetur  ad  Episcopum,  sed  ut  ad 
eum  mitteretur  legatus  Hesbergius,  qui  Cobur- 
gam  tenet,  cui  aiebant  non  esse  iniquum  admo- 
dum  vestrum  Episcopum.  Ego  si  mea  morte  tuo- 
rum  salutem  redimere  queam,  mi  loachime,  non 
defuturus  sim  boni  viri  et  boni  amici  officio.  Id 
autem  te  rogo  per  Christum ,  ut  in  re  tanta  me- 
mineris  Dei  voluntati  nos  aequo  animo  parere  de- 
bere ,  neque  ego  adhuc  desperavi ,  in  bona  causa, 
exitura  felicem.  Ulnd  etiam  vereor,  necubi,  cura 
tuo  periculo  voles  fratri  consulere,  facias  aliquid 
inconsideratius.  Quare  ita  agas  hanc  rem,  tuae 
salutis  tamen  ut  oblitus  non  videare.  Mitto  tibi 
literas  duorum  ex  nostra  aula  ad  Episcopi  fratrem 
de  tua  causa.  Hesbergium  opinor  i;tm  suam  le- 
gationem  obisse.  Non  alias  mihi  molestius  fuit, 
tam  procul  abs  te  abesse.  Sed  te  rogo,  ut  signi- 
fices  mihi  primo  quoque  tempore ,  vel  quid  spere- 
tis,  vel  quid  acciderit.  Christus  servet  te  ac  tuos. 
Datae  postridie  Id  Mart.  anno  XXVII. 

Phiiippus. 


No.  438. 


(Mart.) 


Magno,  Duci  Megapolit. 


f  Ex  autographo  Melanth.  in  bibliotb.  regia  Berolinensi. 
Legitur  apographon  huius  epistolae  in  cod.  Dresd.  C.  140. 
p.  98  b. 


m 


Clarissimo  principi  ac  domino  D.  Magno  duci 
Meggelburgensi  et  Suerinensi  Episcopo  principi 

suq  clementiss. 


EPISTOLARUM    LIB.  IV,     1527.  864 

No.  439.  (eod.  temp.) 

Eidem  Duci. 


$,  D,     Quanquam  saepe  antea  studia  atque  inge- 
nium  tuum,  clarissime  princeps,  praedicari  audie- 
rim,    tamen  cum  ipse  tecum  collocatus  sum  his 
diebus  *)  et  coram  tum  facundiam  tum  eruditio- 
nemcognovi,    mirum  est,    quantum  accesserit  ad 
meam  de  te  opinionem,    sed  hoc  meum  iudicium 
de  te  brevi  publico  monumento  declaraturus  sum. 
Etenim   cum  nullos  magis  deceat  cognitio  litera- 
rum ,    quam  principes  quos  in  id  fastigium  rerum 
deus  evexit,  existimo  iure  optimo  tui  ordinis  quo- 
rundam  studia  amplissimis  laudibus  ornanda  esse. 
Nam    si  Plato    ita   scripsit,    respub.  tum  demum 
fore  beatas,  cum  principes  philosopharentur,  non 
debemus  dubitare,    quin  ex  eruditione  principum 
plurimum  utilitatis  ad  rempub.  perveniat.       Sed 
quoniam  te  cum  his  studiis  etiam  clementiae  hu- 
manitatisque  laudern  coniungere  decet,    non  du- 
bitavi  te  meo  necessario  tempore  rogare,  ut  quen- 
dam   meum  amicum  circumventum  per  iniuriam 
ab    inimicis    adiuves.       Episcopus   Bambergensis 
suum    cancellarium  Hieronymum  Camermeyster 
coniecitin  carcerem,   hominem  nullius  reum  cri- 
inirris,      Et  ne  quidem  Lutheranis  ita   favit  uit- 
qttam,  ut  reprehendi  posset,     Pro  hoe  si  interce,- 
deret^Dux  Saxoniae  Georgius ,    multum  eius  lite- 
ras  valituras  sperem.     Quaeso  igitur  te,   quoniam 
horninem  studiosum,  deinde  etiam  amantem  chri- 
gtianae  religionis  nihil  magis  decet,    quam  cala^ 
mitosis  opem  ferre,    ut  Ducem  Georgium  adeas, 
et  ab  eo,  quantum  gratia  auctoritateque  potes,  po- 
tes  autem  plurimum,  petas,  ut  scribat  ad  Episco- 
pum  Bambergensem,    ne  quid  gravius  de  captivo 
Ulo  statuat  **).      Ego  sic  amo  illum  virum  pro- 
pter   multas  gravissimas  causas,    ut  non  sit  mea 
mihi  salus  carior,  quam  illius.     Proinde  mihi  sa- 
iutem  te  dedisse  meque  servasse  putes  si  illum  iu- 
veris.      Efficiam  autem  ut  intelligas  te  hoc  bene- 
ficium  in  hominem  gratum  contulisse.      Vale  fe- 
licissime. 

Philippus  Melanchthon, 


*;  Educabatur  Magnus,  Filius  Henrici  Ducis  Megapolitan:, 
Vimariae  apud  Eleclorem. 

**)  Id  denique  Melanthon  ipse  impetravit ,  cum  GeorKium 
Ducem  videret  in  nuptiis  loanms  Fnderici  d,  2.  Iun.  I  or, 
eat       Vid.  infra  ep.  ad  Koltingum  (d.  5.  lun.)  - 


-[-  Es  autographo  Melantb,  in  bibliotb.  regia  Berotln.  de- 
scripta  a  Clar.  Foerstemanno.  —  Inscriptione  et  sub- 
scriptione  caret,  et  haud  dubie  est  pagella,  quae  in- 
clusa  fuit  epistolae  ad  Magnum,  Oucem  Megalop.,  ante- 
cedeoti. 

{JMagno,    Duci  Meg alopolensi.) 

Clarissime    princeps.      Caussa    cur   Hieronymus 

Cammermeyster  in  carcerem  coniectus  sit,   mihi 

plane  ignota  est.     Hoc  constat  civium  sermonibus^ 

praedicari  eum  bonum  virum  esse  et  inculpatum4 

Fortassis  in  invidiam  eum  induxit,    quod  dicitur 

migraturus  fuisse  Noribergam.     In  qua  re  ita  se 

tarnen  gessit,    ut  missionem  a  Bambergens.  flagi- 

taverit  et  impetraverit.      Post  dies  aliquot,    cum 

iam   impetrata   missione  plane  securus  nihil  tale 

vel  somniarit,  abreptus  est  in  carcerem.    Caussarn 

hanc  potissimam  fuisse  suspicantur  homines,  quod 

diceretur  migraturus  Noribergam,       Vulgare  cri- 

rnen  nunc  est  Lutheranum  esse,    sub  cuius  prae- 

textu  quidvis  multi  sibi  licere  putant     At  ego  au- 

dio,   hunc  nihil  fecisse,    nihil  dixisse,    quod  vel 

Episcopus  reprehendere  posset,      Hoc  scio,    nul- 

lam  ei  familitaritatem  cum  ullis  Lutheranis   un- 

quam  fuisse.      Scio  etiam,    vehementer  adversa- 

turn  esse  plerisque,    qui  Lutherani  dicebantur,  et 

omnino  non  probasse,    quae  plerique  Lutherani, 

ut  dicuntur,    agunt.       In  seditionem  nunquam  a 

suodomino,   Episcopo,    discessit.     Fortassis  gra^ 

vateum,    quod  pater  filiam  monialem  domi  suae 

adhuc  retinet,   quae  in  his  tumultibus  e  monaste- 

rio  ad  patrem  profugit,    ut  multis   locis  accidit, 

Pater  octogenarius  est,  plane  decrepitus ,    qui  nisi 

sustentatus  incedere  non  possit.       Proinde  habet 

opus  assiduis   ministris,    sed    assiduitatem   hanc 

praeter  filiam  nemo  praestat.     Nusquam  virgo  ho- 

nestius  quam  apud  patrem  esse  potest,    nusquam 

caritatis  officia  melius  collocare    quam  in   talem 

patrem,     Nec  video  cur  accusari  debeat  filius,   si 

pater  mavult  apud  se  filium  quam  in  monasterio 

esse.     Et  quidem  nondum  audivi,   obiici  ei  Lu- 

theranae  factionis  studium,     Migratio  tamen  cre- 

ditur  oifendisse  Episcopum,     Scriptum  est:  estote 

misericordes ,    sicut    pater   vester   misericors   est. 

Itaque  propter  Deum  rogo,   nt  misereamini  huius 

captivi ,  eique  opem  feratis. 


865 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1527. 


866 


No.  440. 


(4.Maii.) 


Ge.  Spalatino. 


•}■  Es  autographo  Mel.  in  cod.   Basil.  F.  101.  epist.  88.  — 
Spalatinus  inscriptioni  addidit  sua  manu:  anno  1527. 

Optimo  Viro  D.  Georgio  Spalatino. 

S.  D.     Non  fit  oblivione  tui,  mi  Spalatine,  quod 

rarius  ad  te  scribo  ,    sed  quia  non  saepe  incido  in 

(homines,    qui  liinc  ad  te  iter  faciunt.     Nunc  rae 

>rogavit  etiam  hic  bonus  vir,   ut  ad  te  scriberem, 

iquod  quidem   sponte   mea  eram  facturus,    post- 

iquam  indicavit,    sibi  ad  te  iter  esse.     Opinor  te 

cupere  scire,  quid  ex  nondinis  *)  novi  habeamus; 

paene  nihil,  nisi  multa  plaustra  librorum  Cinglii 

et  Oecolampadii  et  Buceri  mol  tv%aoi6riag.     Hi 

nunc   unius   dogmatis   profana  et  perniciosa  ma- 

ictatione  complent  omnes  bibliothecas.     Sic  unain 

eam  rem  agitant,   quasi  caetera  religionis  dogmata 

Inihii  ad  pietatem  conducant.     CingJius  etiam  mi- 

Inaces  literas  Luthero  scripsit  **).      Christus  huic 

magno  malo  medeatur.       Nam  nullum   praeterea 

Ihumanum  remedium  reliquum  est.     Si  quid  huic 

ibono  viro,    qui  tibi  literas  reddet  meas,    commo- 

i  dare  potes ,  rogo  te ,  ut  eum  iuves.     Gredo,  quod 

eius  opera  alicubi  uti  posset  vel  Cygnea  vel  ali- 

qua  alia  urbs.     Ad  minislerium  verbi  propter  va- 

letudinem  non  est  idoneus,    sed  ad  infirmos  visi- 

tandos,    ad  confessiones  et  similia  ministeria  esset 

idoneus.     Quaeso  igitur  le,    ut  de  eo  cogites  iu- 

vando.      Nam  quo  nunc   est  loco,    gravatur  ibi 

esse  diutius  propter  missas  male  ordinatas.     Vale 

feliciter. 

Philippus. 

No.  441.  (6.  Maii.) 

loach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  76. 

I oachimo  Camerario  Bambergensi  amico 

suo  summo,    aut  Michaeli  Rottingo 

Noribergae. 

o.  D.     Accepi,    quid  responderit  Episcopus  He- 
spergio.      Nec  opinor  tibi  ignota  esse.      Ea  fere 

*)  Francoford.,  e  quibus  bibliopolae  ipsi  libros  editos  adve- 
here  solebant.  Lutherus  ad  Spalatinum  scribit  d.  4.  Maii, 
advectos  esse  tres  libros  Zwinglii,  Oecolampadii  commen- 
tarios  in  tres  minores  propbetas  ultimos,  el  Buceri  com- 
ment.  in  lobannem  et  Matthaeum. 

**)  Vid.  episl.  Luth.  d.  4.  Maii  scripta  ad  Spalatinum :  ,,Zwin- 
glius  mihi  epistolam  scripsit  superbiae,  calumniae,    perlina- 
ciae,    odii,    ac  paene  maliliae  totius  plenani,    sub  optimis 
Melaxth.  Ofer.  Vol.  I. 


sunt,  quae  responsurum  suspicabamur:  non  posse 
de  negotio  fratris  tui  sine  consilii  sui  sententia 
constitui.  Sed  ad  finem  adiecta  est  clausula,  da- 
turum  se  operam,  ut  intelligi  possit,  profuisse 
intercessionem  ducis  Saxoniae  tuo  fratri.  Hic 
etiam  locutus  sum  cum  Domino  ab  Heidek.  Is 
pollicebatur  sibi  rem  curae  fore.  Sed  video  in 
Deo  nobis  solo  spem  esse  oportere.  Tu  tamen, 
mi  Ioachime ,  primum  vide ,  ut  tuae  salutis  ratio- 
nem  habeas,  neve  te  in  aliquod  periculum  temere 
coniicias,  dum  illi  voles  consulere.  Sic  enim 
fratri  optime  consulueris ,  cum  et  tibi  prospexeris. 
Deinde  te  rogo,  ut  significes  mihi,  quo  in  statu 
res  sit,  aut  qua  in  spe  sitis.  Ego  si  quid  alicubi 
facere  me  posse  putas,  quidquid  illud  est,  liben- 
ter  obibo.     Sed  quo  loco  sim,  qua  fortuna  vides. 

Me  desiderium  tuarum  literarum  valde  cru- 
ciat.  Et  accedit  iam  domesticus  dolor  ad  id  ipsum. 
Noster  Pomeranus  periculose  aegrotat  ab  apo- 
stemate  aurium,  quod  quale  morbi  genus  sit,  ex 
medicis  audire  potes.  Non  possum  ulla  oratione 
perturbationem  animi  mei  explicare.  Tam  multa 
sunt,  cur  huius  viri  valetudine  adversa  conster- 
natus  sim.  Vos,  ut  pro  eo  oretis,  rogo.  Vale. 
Michaelem  velim  saepe  scribere ,  si  quidein  tu  oc- 
cupatus  aut  absis  aut  scribere  non  queas.  Deus 
vos  servet,    et    eripiat    ex   hoc  periculo  fratrem. 

Vale. 

Philippus. 


No.  442. 


(eod.   temp.) 


Io.  Agricolae. 


f  Ex  apograpbis  in  cod.  Goth.  19.  p.  13.     Cod.  Goth.  401. 
p.  56.    Cod.  Bav.  II.  p.  823.  et  cod.  Mehn.  III.  p.  39. 

loanni  Agricolae. 

Quid  potuit  fieri  stultius,  quam  ut,  cum  de  schola 
Mansfcldensi  deliberarent,  te  non  adhibuerunt 
ad  ')  consilium.  Mihi  apparatus  rei  displicebat, 
sed  disputare  cum  homine  ignoto,  praesertim  cum 
decreta  iam  res  esset,    nolebam,  ne,   quod  aiunt, 


tamen  verbis."  De  eadnm  epistola,  cum  qua  Zwinglius 
suatn  „Amicam  exegesin  "  Luthero  miseral,  Lulherus  vehe- 
menter  queritur  in  epistolis  ad  Linckium  et  Sliefelium  apud 
de  Wett.    T.  III.    p.  171  sqq.     Edita  est  ista    Zwinglii   epi- 

stola  in  SScefcnmctttra  Sitcraturgcfchicljtc  ber  Srtcffammlungcn 
Cutfjcrfi,  p.  194. 
1)  ad\  cod.  Bav.  et  Mehn.  in. 

55 


867 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1527. 


868 


actum  agere  viderer.  Itaque  ille,  qui  adductus2) 
est,  ad  vos  proficiseitur,  quod  [Deus]  bene  vertat. 
Nos  hic  cum  magno  3)  incommodo  conflicta- 
mur.  Pomeranus  gravissime  et  periculosissime 
aegrotat  *).  Sinistra  auris  seu  profluxu 4)  seu 
apostemate  obsidetur;  ea  res  cruciatus  acutissimos 
parit.  Rogo  igitur  te,  ut  eius  valetudinem  Cbri- 
sto  s)  commendes  tuis  precibus.  Ego  magis  dolere 
non  possem  6) ,  vel  si  pater  meus  simili  in  periculo 
esset,  quam  nunc  doleo,  et  salutem  eius  magno 
meo  periculo  redemptam  velim.  O  miseram  vi- 
tam  hominum  tot  obnoxiam  calamitatibus  !    Vale. 

P.  M. 


No.  443. 


(fere  d.    18-  Maii.) 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  77. 

Ioa  chimo    Camerario   JBambergae    amico 

summo. 

o.  D.  Lipsiae  accepi  tuas  literas  Salveldi  scri- 
ptas,  cum  biduo  ante  longiorem  illam  epistolam 
accepissem.  Itaque,  quanquam  dubitabam,  an  ad 
te  venturus  esset  Secerius,  dedi  ei  tamen  has  lite- 
ras,  in  quibus  utinam  possem  aliquid  scribere, 
quod  iuvaret  causam  vestram ,  aut  imminueret 
tuum  dolorem.  Sed  ego  nihil  habeo  consilii,  quod 
prodesse  fratri  possit.  Gonsolalio  autem  nulla 
alia  scribi  potest,  quam  ea,  quam  scio  tibi  notam 
esse,  ut  in  adversis  rebus  meminerimus,  nihil 
sine  certo  Dei  consilio  accidere,  et  speremus  Deum 
aliquando  nobis  opem  laturum  esse.  Sic  enim 
adversas  res  Paulus  perferri  iussit,  hunc  portum 
ostendit,  cum  ait:  Orate  sine  ira  et  sine  haesita- 
tione.  Haec  si  tibi  ignota  esse  arbitrarer,  scribe- 
rem  ad  te  longius.  Nunc  etiam  dolore  impedior, 
quo  minus  libeat  jnaxoi]yoo£tv ,  tametsi  illa  ea- 
dem  me  consolatione  sustentem,  et  sperem  fore, 
ut  respiciat  et  sublevet  fratrem  hac  calamitate 
Deus.  Pomeranus  convalescit.  Pieliquum  est, 
quod  te  oro,    ne  quid  inconsiderate  facias,    neve 


2)    adductus]  cod.  Bav.  et  Mehn.  conductus. 
?>)  cum  magno]  cod.  Bav.  et  c.  MeJin.  non  unn. 
*)  De  quo  morbo  vid.  etiam  epist.  Lulheri  ad  Brismannum  d. 
6.  Maii  1527. 

4)  profluxu]  cod.  Bav.  et  cod.  Mehn.  fluxu. 

5)  Christo]   c.  19 :  domino. 

6)  possem]   c.  Bav.  queam. 


dolore  aut  iracundia  victus,  videare  parum  ha- 
buisse  tuae  salutis  ratiunem.  Christus  gubernet 
et  custodiat  te,  mi  Ioachirae.     Vale  feliciter. 

Philippus. 


No.  444. 


(fere  d.  6-  Iun.) 


Michaeli  Rottingo. 


Epist.  lib.  VI.  p.  509.  —    Nunc  ex  autographo  in   cod.  Mo- 
nac  I.  p.  292. 

'■ 

Michaeli  Roltingo,    docenti  bonas  literas 
Norimbergae  ad  S.  Aegidium. 

S.  D.  Quia  incertum  erat,  an  apud  vos  loachi- 
mus  esset,  duxiadte,  mi  Michael,  scribendum 
esse.  A  Duce  Georgio  m  pompa  nuptiali  nostri 
Principis  *)  impetravi  literas  ad  Bambergensem 
Episcopum  pro  loachimi  fratre  \_Hieronymo~\  ') 
scriptas.  Eas  ad  vos  mitto,  ut,  si  est  commodum, 
eis  utamini.  Quod  si  in  ius  vocatus  est  Episco- 
pus,  non  admodum  hoc  genere  literarum  opus 
esse  existimo.  Misi  tamen,  quia  quo  in  statu  res 
istic  essent,  ego  plane  ignorabam.  Sunt  autem 
binae  priores  Torgae  scriptae,  postea  alterae  a 
Tretzen  2)  huc  missae.  In  posterioribus  inciusam 
suspicor  quandam  meam ,  ut  vocant,  instructio- 
nem,  quia  Dux  Georgius  scire  cupiebat  causam, 
cur  Ioachimi  frater  captus  esset.  Et  nisi  Luthe- 
rana  causa  esset,  pollicebatur  liberaliter,  se  pro 
eo  scripturum  esse.  Sum  igitur  coactus  ea  de  re 
literas  ad  Ducem  Georgium  mittere,  quas  ipsas 
ita  temperavi,  ut  niliil  scripserim,  quod  vel  Epi- 
scopum  offendere  posset,  nisi  fortasse  meum  no- 
men  offendat,  de  qua  re  vos  deliberabitis.  Est 
enim,  ut  video ,  mirabiliter.  morpsus.  Scripsi, 
ne  quidem  obiici  studium  seu  favorem  Lutheri, 
nec  fuisse  Hieronymo  familiaritatem  eum  Luthe- 
ranis.  De  sorore  rem  totam  transtuli  in  patris 
aetatem  et  necessitatem ,  ut  debui.  Potuissem  a 
reliquisPrincipibusomnibus  impetrare  literas,  sed 
huius  nomen  plus  arbitrabar  valiturum,  quara 
ceteros  universos.  Video  autem  parum  auxilii 
adhuc  attulisse  homines.  Itaqueiuvemus  eum  ora- 
tionibus  apud  Deum,  eiusque  salutem  commende- 


*)  Lutherus  et  Melanlhon  inlerfuerunt  nuptiis  Io.  Friderici  et 
Sibyllae  d.  2.  lun.  Torgae. 

1)  Hieron.  abest  ab  autogr. 

2)  Tretzen  scripsit  Mel.  i.  e  Dresden  ;  Spanh  edidit:  Dresda. 


B69 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1527. 


870 


iras  Christo,    qui  servet  ac  regat  eum   adversus 
.aevitiam  tyranni. 

Puto  omnia  persoluta  esse,  quae  istic  de- 
raisti  meo  nomine,  et  reliquum  praetefea  aureum 
bre  3),  pro  quo  te  rogo  ut  Alfraganum  mihi  istic 
:ures,  teque  rogo  etiam,  si  iam  istinc  Vilus  dis- 
:essit,  et  tu  illi,  si  quid  fuit  reliquum  pecuniae, 
ledisti,  tamen  emas  mihi  Alfraganum.  Quan- 
um  suffurari  a  reliquis  occupationibus  temporis 
)ossum ,  in  ea  studia  collocare  certum  est.  Tanta 
ne  incessit  cupiditas  sequi  has  minime  populares 
iteras.     Bene  vale  *). 


lo.  445. 


6.1 


un. 


Guil.  Reiffenstein. 


f  Ex  apograpbo  in  codice  Bavari  Vol.  II.  p.  803.  et  cod. 
Basil.  39.  p.  19.  Legitur  etiam  in  cod.  Vindob.  487. 
fol.  14. 

Guilielmo  Reiffenstein  Phil.  Mel. 

erius  ad  te  mittimus  paedagogum  **),  quia  diu 
obis  quaerendus  deligendusqne  fuit,  quem  ido- 
:um  esse  iudicaremus.  Nunc,  quod  faustum 
._ixque  sit,  quendam  reperi,  et  paulo  maiorem 
atu  et  eruditiorem  Christophoro,  et  moribus  sa- 
commodis.  Is  recepit  mihi,  se  ad  te  profectu- 
um  esse  post  duas  aut  ad  summum  tres  septima- 
Ego,  nisi  arbitrarer  idoneum  isti  provinciae 
_.e,  non  iuberem,  te  exspectare.  Nunc,  quo- 
iam  l)  facultatein  ingenii  illius  novi,  quaeso  te, 
t  tantillo  tempore  aequo  animo  eum  exspectes; 
isi  valde  fallor,  confido  fore,  ut  tibi  praeclare 
robetur. 

Novi  nihii  habemus  praeter  rumores  de  capta 
oma  2) ,  quos  optarim  vanos  esse  cum  ob  alias 
lultas  causas,  tum  quia  metuo  bibliothecis,  quae 
lillo  in  loco  totius  orbis  terrarum  locupletiores 
unt  quam  ibi.  Et  tu  scis,  non  modo  milites 
ostros  et  Martenfodisse  libros,  sed  et  hoc  totum 
eculum  nescio  quo  fato  literis  iniquius  esse,  quam 
Uura  unquam  fuisse  credibile  est.  Vale  feliciter. 
)ie  Iovis  post  Exaudi. 


S)  pro:    et  reliq.  Spanb.   edididit,    nescio   cur:    mitto  nunc 
oureum. 
*)  Subscriptio  in  autograpbo  periit. 
**)  Martinum  Fabrum. 

1)  c.  Bas.  quantum. 

2)  Expugnata  est  Roma  d.  6.  Maii  1527. 


No.  446. 


17.1 


un. 


Casp.   Crucigero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  S59. 

Casparo  Crucigero*),   amico  suo. 

JNon  potuit  Hermannus  perpelli ,  ut  ad  vos  com- 
migraret.  Quare  alius  tibi  Collega  quaerendus 
fuit.  Et  cum  ambiret  etiam  id  muneris  nostrae 
urbis  Grammaticus,  multa  moverunt,  ut  eum 
putarem  tibi  adiungendum  esse.  Usum  nonnul- 
lum  docendi  pueros  habet,  et  molestiam  inpri- 
mis  elementis  literarum  tradendis  videtur  facile 
suscepturus.  Novit  et  canere,  quae  fere  Her- 
manno  defutura  verebar.  Id  unum  desidero  in 
eo  ,  quod  versuum  faciendorum  non  habet  medio- 
crem  usum.  Verum  pollicetur  in  ea  quoque  re 
sumpturum  se  operam ,  ut,  quemadmodum  pleri- 
que  solemus,  docendo  discat.  Egotequoque,  mi 
Gaspar ,  quantum  possum  adhortor,  ut  in  eam 
exercitationem  aliquid  operae  colloces.  Non  alio 
genere  scribendi  magis  acuuntur  puerorum  inge- 
nia ,  quam  faciendis  versibus.  Proticiscitur  ita- 
que  ad  te  nostrae  urbis  literator,  ut  tecum  cum 
magistratu  et  Amsdorfio  de  toto  negotio  collo- 
quatur  et  paciscatur.  Ea  re  confecta  reliquura 
erit,  utbonatfide  susceptam  dtoixijGiv  adminislre- 
tis  plenam  profecto  negotii  et  periculi.  Nam  si 
quid  in  pueris  institnendis  cessatum  fuerit,  redit 
ad  universam  rempubl.  damnum:  propterea  quod 
tales  cives  habent  urbes  quales  a  nobis  finguntur. 
Primum  autem  in  schola  videndum  est  nobis,  si 
frequentior  paulo  fuerit,  ut  in  classes  distribuan- 
tur  pueri,  deinde  ut  Graramatica  et  Rhetorica  or- 
dine  tradantur,  et  diligenter  inculcentur  rudi  ae- 
tati.  Sed  de  ea  re  alias  coliocuti  sumus.  Vale. 
Saluta  uxorem  tuam.  Postridie  dominicae  Tri- 
nitatis. 


No.  447. 


18-  I 


IUI. 


Frid.  Myconio. 


Edita  a  Snegassio    ep.   38.      Legitur    apograpbon    in   cod. 
Mebnert.  1.   p.  11. 

D.  Friderico  Me cum,  concionatori in Gofha. 

S.  D.     Doleo  me  non  potuisse  nuper,  cum  hic  es- 
ses,    saepius  tecum  esse,    et  frui  consuetudine  tua 

*)  Tunc  munere  scbolastico  Magdeburg.  fungebatur. 

55  * 


871 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


872 


uberius.  Impediebant  enim  me,  ut  scis,  quae- 
dam  familiaria  negotia.  Ego  tamen  te,  ex  quo  de 
fama  novi,  semper  amavi,  quia  non  solum  do- 
cere,  sed  etiam  singulari  modestia  uti  in  dicendo 
dicebaris,  quae  meo  iudicio,  si  quid  modo  iudi- 
care  possum,  dignisshua  est  doctore  Christianae 
religionis.  Quid  enim  plurimorum  inconsulta 
vehementia  aliud  effecit,  nisi  ut  plena  ea  lcca  tu- 
multuum  essent.  Fuit  mecum  iste  tabellarius, 
parochus  in  Goltbach  '),  et  questus  est  mihi,  se 
misere  egere ,  exclusum  a  2)  Parochia.  Est  autem 
indignissima  res,  miseros  sacerdotes  sic  fame  cru- 
ciari.  Rogo  igitur  te,  ut  miserearis  ipsius. 
Fortasse  non  faceres  alienum  tua  bonkate  3) ,  si 
efficeres,  ut  in  Parochia  maneret  usque  ad  visi- 
tationem  Ecclesiarum.  Ego  audivi  eura;  et, 
quanquam  est  exigua  doctrina,  tamen  non  arbi- 
tror  prorsus  imperitum  esse  Christianae  doctrinae. 
Si  autem  non  posse  sufficere  Parochiae  gubernan- 
dae  videtur,  victus  ei  aliunde  sufficiens  constitui 
debebat.  Id  esset  aequius,  quam,  quod  in  no- 
slris  regionibus  saepe  fit,  ut  pellantur  e  possessio- 
nibus.  Scis  hanc  vocem  miseram  esse:  p^eteres 
migrate  coloni.     Vale. 

Philippus  Melanthon  4). 


No.  448. 


19.  I 


un. 


Conrado  Heresbachio. 


Epist.  lib.  II.  p.  389.     (Edit.  Londin.  II.  ep.  400.) 

Clarissimo  viro,  sapientia,  virtute  et  eruditione 

praestanti,      D.    Conrado    Heres  b  acchio, 

JDoctori  Iuris,  Consiliario  Inclyti  Ducis  lulia- 

censis ,    amico  suo  c/iarissimo, 

S.  D.  Magnam  spem  conceperam,  fore,  ut  cum 
tuo  Principe  ad  pompam  nuptialem  nostri  Prin- 
.  cipis  *)  venires.  Nec  me  ullius  adparatus  vi- 
dendi  tanta  cupido  tenebat,  quanta  tui  comple- 
ctendi  et  tecum  iungendae  amicitiae.  Iam  olim 
enim  te  de  scriptis  deque    honestissimis   quibus- 


1)  PaulusSalveld,  ut  intelligitur  ex  epist.  Lulheri  ad  Myco- 
nium  ,  dat.   18.  lun. 

2)  Cod.  ex. 

3)  cod.  dignitate. 

4)  Illo  tempore  Philippus  scribere  solebat  Melanchtbon. 
*)  Ioannis  Friderici  et  Sibyllae  Cliv.  d.  2.  Iun.  1527  . 


dam  tuis  laboribus  cognovi.  Et  quanquam  ex 
ipso  genere  orationis  tuae  mores  tuos  suavita- 
temque  ingenii  aestimarim,  sati  yay  6  koyos  xa~ 
Qay.tr)^  Trjs  ijjvyJis:  tamen  magna  cum  voluptate 
saepe  alios  etiam  audivi  humanitatem  tuam  comi- 
tatemque  praedicantes.  Proinde  arbitrabar  facile 
me  consecuturum  esse,  ut  in  tuorum  amicorum 
numerum  me  quoque  adscriberes  et  recenseres, 
qua  re  nihil  gratius  hoc  tempore  mihi  accidere 
potuisset:  sed  fefellit  me  spes,  ut  saepe  fit.  Et 
quanquam  hanc  meam  volnntatem  multo  ante  tibi 
declarare  cupiverim:  tamen  quia  defuit  occasio, 
?]  Tiooayrjua ,  arbitrabar  fore,  ut  impudentem  me 
esse  iudicares,  qui  ad  te  irrumpere  conarer, 
aud-eremque  sine  aliqua  necessaria  causa  ad  te 
scribere.  Nunc  me  quaedam  officii  ratio  coegit, 
ut  ad  te  literas  darem.  Est  hic  quidam  ditionis 
luliacensis  ex  oppido  Sustem,  is  olim  sutor  istic 
in  patria  fuit,  postea  factus  est  sacerdos.  Nuper 
autem  abdicato  sacerdotio  coepit  ad  artem  redire 
eamque  hic  exercet.  Sed  in  collegium  sutorum 
recipi  non  potest,  nisi  ex  patria  literas  habeat, 
quae  ex  more  testentur  eum  legitime  natum  esse 
et  artem  didicisse.  Scis  enim  opinor  collegiorura 
istiusmodi  consuetudinem.  Veretur  autem  hic 
bonus  vir,  se  viximpetraturum  esse  literas  a  suis 
civibus,  quibus  iam  sit  invisus,  quia  sacerdotium 
abdicarit.  Quare  me  rogavit,  ut  vel  ad  te  vel 
ad  Rennebergum  Cornitem  scriberem  hac  de  re. 
Non  potui  hoc  officii  hornini  valde  probo  et  misero 
negare,  et  usus  occasione,  ad  te  scribcre  malui, 
simul  ut  ine  in  amicitiam  insinuarem  tuam  et 
huius  boni  viri  causam  tibi  commendarem. 
Quaeso  igitur  te,  ut  cum  Rennebcrgo  Comite 
agas,  ut  efficiat,  ut  cives  Susternenses  huic  dent 
testimonium,  quod  iure  gentium  debetur.  Quae 
enim  esset  ista  inhumanitas,  ne  quidem  testimo- 
nio  velle  et  quidem  suum  civem  iurare?  Non  j 
ignoras  legibus  cogi  posse  eos  ad  dicendum  testi- 
monium.  Magnum  me  beneficium  putabo  abs  te 
accepisse,  si  hanc  rem  mihi  confeceris,  propterea 
quod  huius  sutoris  mores  mihi  noti  sunt,  et  per- 
specta  probitas  est.  -  Si  nosses  hominem ,  plane 
dignum  iudicares,  quem  vel  cum  periculo  adiu- 
vares.  Arbitror  autem  te  meis  literis  tantum  ha- 
bere  fidei,  ut  libenter  credas  talem  esse,  qualem 
praedico.  Non  potui  scribere  copiosius,  pro- 
perantibus  his  tabellariis,  sed  si  intellexero  te 
non  abhorrere  a  nostra  amicitia,  dabo  operam,  ut 
in  hoc  genere  officii  et  in  scribendo  me  non  pos- 


873 


EPISTGLARUM    LTB.   IV.     1527, 


874 


sis  admodum  negligentiae  accusare.      Vale.     Die 
tertia  post  Dominicam  Trinitatis,  Anno  1527. 


No.  449.  20.  Iun. 

Guil.  Heiffenstein. 

Manlii  farrag.  p.  S26. 

Optimo  viro  Guilhelmo  Re iffe nstein, 
amico  suo  summo, 

iS.  D.  Quod  faustum  et  felix  sit,  proficiscitur 
isthuc  iuvenis*),  cum  quo  egimus,  ut  suscipiat 
curam  docendorum  liberorum  tuorum.  Tu  de  eo 
pro  tuo  iudicio  statues;  nam  mihi  quidem  proba- 
tur  ingenium,  et  spero  non  defuturam  fuisse  ei 
negotii  fidem.  Id  sum  secutus  tunc  quoque,  cum 
eum  ad  Alberti  Comitis  filium  mitterem.  Mul- 
tum  enim  refert,  quo  genere  orationis  initio 
pueriles  aures  personent. 

Quod  cogitas  liberos  tuos  hoc  tempore  huc 
mittere,  malim  te  cos  domi  retinere,  donec  vires 
erunt  firmiores:  et  praeceptor  quanquam  est  cu- 
pidus ,  tamen  iudicat  te  debere  rationem  habere 
aetatis  tenerae ,  quod  non  semper  aerem  peregri- 
num  vel  culinam  alio  quam  nostro  more  instru- 
ctam  commode  tolerare  possunt.  Adhaec,  prius 
te  praeceptoris  ingenium  ac  rationem  docendi 
domestica  consuetudine  velim  explorare.  Imita- 
beris  meum  consilium.  Ergo  ex  animo  opto,  ut 
Christus  tuorum  liberorum  studium  fortunet  eos- 
que  conservet.  Bene  vale.  Vitebergae,  die 
20.  Iunii. 


No.  450.  (fere  eod.  mense.) 

Alex.  Drachstadtio. 

Epislola  nuncupatoria  in  librum :  „Scholia  in  epistolam 
Pauli  ad  Colossenses.  Pliil.  Melanch.  Haganoae  per  Ioan. 
Secerium.  Anno  M.D.XXVH.  Mense  Augusto."  (In  fine: 
mense  Septb.)  8.  —  Legilur  haec  epist.  non  nisi  in  pri- 
ma  huius  libri  editione.     In  posteiioribus  desideratur. 

Phil  ippus    M elanchthon     Alexandro 
D  rachs iadio    S.  JD. 

Gum  extent  praeclare  scripti  commentarii  in  Epi- 
stolam   ad  Colossenses,    magna    causa  fuit,    cur 


*)  Martinus  Fabcr, 


haec  scholia  nostra  non  ederemns.  Quis  enim 
non  malit  legere  iustam  et  aliquanto  locupletio- 
rem  enarrationem ,  quam  has  tenues  et  ieiunas 
adnotationes.  Sed  cum  viderem  futurum,  ut  vel 
me  invito  ederent  alicubi,  ut  nunc  fere  fit,  typo- 
graphi,  recognovi  ea,  quae  in  scholis  dictaveram, 
quaedam  etiam  illustravi.  Multae  hoc  tempore 
controversiae  tractantur,  quas  hic  attingere  opor- 
tuit.  In  his  explicandis  volui  non  tantnm  dili- 
gentiam  meam  probari  lectoribus,  sed  etiam 
emeixeiav ,  quam  in  Ecclesiasticis  dissensionibus 
in  primis  praestari  oportebat.  Neque  enim  aliter 
aut  conservari  aut  sarciri  Ecclesiae  concordia 
potest.  Homerus  ait,  omnium  rerum  satietatem 
esse,  belli  non  esse.  Id  nimis  quam  verum  ex- 
perimur  inEcclesia  esse,  ubi  subinde  nova  bella, 
novi  tumultus  sine  ulla  iusta  causa  ab  ambitiosis 
hominibus  excitantur.  Nec  spes  est  pacis  ulla, 
nisi  eam  nobis  Christus  restituerit.  Proinde 
omnium  votis  ab  eo  petendum  est,  ut  tam  variis 
nostri  temporis  malis  medeatur.  Quanquam  au- 
tem  verebar,  ne  esset,  ut  Graeci  dicunt,  axaioog 
evvoia,-  &i  tibi  hunc  libellum  dedicarem ,  qui, 
quanquam  communium  literarum  minime  ignarus 
sis,  tamen  in  hoc  vitae  genere  videbaris  abhor- 
rere  a  lectione  huiusmodi  scripti,  quod  vix  sine 
fastidio  aliquis  in  scholis  legerit,  tamen  sub  tuo 
nomine  publicavi,  quoniam  tibi  ita  promiseram, 
teque  rogo,  ut  qviicquid  hoc  est  lucubrationis 
grato  animo  accipias.  Ego  cupio  piis  et  studiosis 
iuvenibus  prodesse,  eosque  tum  ad  religionis  stu- 
dium  accendere,  tum  ad  alias  iiteras  colendas  in- 
vitare.  Nec  aliud  spectavi,  etiam  minor  natu 
aliquanto,  certe  in  tractandis  sacris  literis  nun- 
quam  ingenii  laudem  captavi,  tantum  hoc  propo- 
situm  fuit,  quod  putabam  esse  boni  viri,  propius 
considerare  et  cognoscere  Christianam  doctrinam. 
Ea  ex  re  opto,  ut  aliqua  utilitas  etiam  ad  alios 
manet  atque  perveniat.      Vale. 


No.451. 


(Iun.) 


Alberto ,  Archiepisc.  Moguntino. 

Praemissa  libro  :  De  bello  Rhodio  libri  tres,  Clementi  VII. 
Pont.  Max.  dedicati,  lacobo  Fontano  Brugensi  auctore. 
Ad  —  Albertum,  S.  Rom.  Ecclesiae  Cardinalem,  —  ut 
deliberet  non  modo  de  bello  Turcico,  sed  etiam  de 
sanandis  Ecclesiasticis  dissensionibus  IMiilippi  Melanchtho- 
nis  exhortatoria  epislola.  Haganoae  apud  lo.  Secerium, 
Auno  M.D. XXVII.  mense  Augusto.  4. 


875 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.    1527. 


876f 


Reverendissimo  Principi  ac  Domino,  D.  Al- 
berto  S.  Romanae  Ecchsiae  Cardinali,  Ar- 
chiepiscopo Moguntino  et  Magdenburgensi,  Pri- 
mati  Germaniae,  Administratori  Halbersta- 
diensiy  Electori,  Marchioni  Brandenburgensi 
elc.  Domino  clementissimo,  Philippus  Me- 
lanchthon  S.  D. 

Metuo  equidem ,  ut  satis  verecunde  facere  videar, 
quod  alieno  operi  *)  ,  et  quidem  scriptoris  diserti, 
rneam  praefationem  statim  in  ipso  vestibulo  spe- 
ctandam  legendamque  praeposui.  Sed  cum  hanc 
historiam  ideo  mihi  misisset  auctor,  ut  edi  cura- 
rem,  vix  arbitrabar  me  illi  satisfacturum  esse, 
si  non  exstaret  aliquod  meae  diligentiae  specimen. 
Itaque,  quamquam  arbitrabar  nostro  praeconio 
nihil  opus  esse  edentibus  hunc  librum,  tamen  ad- 
duxit  me  ratio  privati  officii,  ut  praefationem 
adiicerem.  Alioqui  et  res  ipsae  lectores  invitant, 
et  genere  orationis  scriptor  detinere  potest.  Nam 
ex  nostris  hominibus  nemo  adhuc  historiam,  cum 
quidem  ea  in  re  permulti  elaboraverint ,  melius 
scripsit.  Nulli  autem  iustius  videbatur  esse  de- 
dicandns  hic  iiber,  quam  tibi,  Pieverendiss.  Bo- 
mine,  quem  Beus  Optimus  Max.  in  hoc  fastigio 
rerum  collocavit,  tanquam  speculatorem ,  vere- 
que  Episcopum,  ut  omnium  Germanicarunl  Ec- 
clesiarum  curam  gereres.  Est  autem  et  bonitas 
tua  tanta,  ut  non  alius  ex  Episcopis  aequiore 
animo  suorum  querelas  audiat  et  accipiat.  Quan- 
tum  autem  periculi  universae  Germaniae  ab  im- 
manissimaTurcarum  natione  impendeat,  cum  alia 
foeda  exempla  commonefaciunt,  tum  maxime  haec 
historia  ostendit.  Etenim  cum  legerem  Turcarum 
tyrannum  summa  vi  et  inaudita  pertinacia  Ptho- 
dum  oppugnasse,  saepe  victum  reiectumque  ab 
ipsis  moenibus,  amisso  maximo  numero  latro- 
num  suorum,  tamen  animo  vinci  ac  frangi  non 
potuisse:  tum  profecto  non  illi  tantum  oppido, 
sed  omnibus  gentibus  exitium  et  vastitatem  de- 
nunciasse  mihi  videbatur.  Neque  enim  arbitrari 
debemus,  eum  in  tanto  odio  Christiani  nominis, 
in  tam  dira  siti  humani  sanguinis  posse  diutius 
quiescere.  Praedixerunt  de  Turcico  regno  etiam 
sacrae  literae ,  monueruntque  fore  aliquam  natio- 


*)  Haec  Fonlani  lurlicis  Appellaliontim  militiaeHierosoIymila- 
nae  et  populi  Rhorlii,  hisloria  prorlierat  iam  anlea  Romae 
in  aerlihus  F.  Minitii  Calvi,  Mense  Fehruario,  Anno 
M.D.XXHII.  in  folio.      F. 


nem,  quae  longe  post  Romana  tempora  summa 
crudelitate  Christianos  delere  et  religionem  ac 
doctrinam  coelo  traditam  abolere  conetur.  Si 
nulla  exempla  exstarent,  in  quibus  Turcicae  gen- 
tis  furor  cerni  posset,  tamen  haec  una  prophetia 
Danielis  commonere  nos  debebat ,  non  leve  peri- 
culum  gentibus  omnibus,  qtiae  Christianam  reli- 
gionem  profitentur,  a  Turcis  impendere.  Lau- 
danda  igitur. voluntas  est  Principum  Germaniae, 
qui  diu  iam  de  praesidio  adversus  latrocinium 
Turcicum  comparando  deliberant.  Neque  tan- 
tam  rem  dignam  exemplis  maiorum  suorum,  qui 
saepe  barbaras  nationes,  cum  in  hanc  nationem 
irrnpissent,  fortissime  represserunt,  sed  etiam 
pie  religioseque  facere  iudicandi  sunt,  cum  ne- 
fariam  vim  a  suis  populis,  immo  a  sanctissimis 
aris  depellere  conantur.  Quoniam  autem  in  illo 
principum  concilio  tu  singulari  quadam  Bei  be- 
nignitate  summum  locum  habes ,  duxi  ad  te  hanc  | 
historiam  mittendam  esse,  ut  omnium  curam 
acueres  non  modo  de  Turcico  bello,  sed  etiam  de 
sanandis  Ecclesiasticis  dissensionibus.  Neque 
enim  non  intelligis,  quandum  opus  sit  domestica 
concordia  ad  bellum  foris  gerendum.  Et  cum  tu 
longe  anteeas  auctoritate  reliquosEpiscopos,  tuum 
maxime  officium  est,  Ecclesiarum  concordiam  con- 
stituere  et  dissensionesde  dogmatibus  tollere.  Hoc 
a  te  non  mea  tantum  voce,  sed  tacitis  votis 
ornnium  Germaniae  populorum  peti  existimes,  ut 
tandem  aliquando  Ecclesiarum  dissidio  medearis. 
Nam  cum  plerique  alii  Episcopi  violentis  consiliis 
non  tam  sanare,  quam  perdere,  gregem  videan- 
tur,  teque  constet  a  vi  hactenus  abstinuisse,  et 
natura  ab  omni  crudelitate  abhorrere,  in  le  ocu- 
los  coniiciunt,  abs  te  opem  implorant.  Paulus 
vetuit  Episcopum  percussorem  esse,  iussitque 
eum  errantes  conscientias  ad  sanitatem,  quantum 
fieri  potest,  docendo  revocare:  qua  via,  nisi  fal- 
lor,  plus  aliquanto,  quam  ferro,  quam  laqueo, 
quam  tot  novis  suppliciorum  et  cruciatuum  formis 
proficeretur.  Finge  enim,  omnes  necatos  esse, 
qui  palam  aliquid  docuerunt  alienum  a  Papae 
doctrina,  quid  de  reliquae  multitudinis  conscien- 
tiis  fiet?  quae  si  in  errorem  adductae  sunt,  error 
animis  docendo  eximendus  est.  Quoties  de  levio- 
ribus  causis  Synodi  coactae  swnt?  in  hoc  tam  per- 
nicioso  dissidio  nemo  Episcoporum  contrahJ$ 
idoneos  homines  ad  diiudicandas  has  controver- 
sias,  cum  tamen  alia  via  sanandi  haec  mala  non 
appareat  ulla.      Non  ignoras  autem   constitutum 


877 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1527. 


878 


esse  In  veteribus  Canonibus ,  ut  quotannis  bis  ha- 

beantur  conventus  docentium  inEcclesiis,  credo 
i  non  aliam  ob  causam,  nisi  ut  de  dogmatibus  con- 
rferrent,  rie  qua  dissensio  vel  oriri  vel  orta  late 
Ivagari  posset.       Et   simulacrum   quoddam  huius 

moris  retinuimus;  conveniunt  enim  quotannis 
t.  singularum  Dioecesium  sacerdotes,  sed  de  doctri- 

na  non  opinor  diligenter  conferri.  Quodsi  tan- 
^topere  cetera  instituta  patrum  defenduntur,  cur 
jQon  etiam  hunc  morem  conservatis  accuratius  de 
jJoctrina  Evangelica  conferendi?   cur  non  vocan- 

Lur  ad   eiusmodi    disputationes   homines   sani    et 

Iperiti?      Nam  hae   controversiae ,    quae  hactenus 

Ijrtae  sunt,    omnes  diiudicari  non  modo  ex  scri- 

ntura,    sed  etiam  ex  veteribus  Ecclesiasticis  scri- 

5toribus   possunt:     si  modo   adhibeantur  iudices 

10 n  stulti    aut    improbi.      Cum  haec   tam  facilis 

irt  expedita  ratio  sit  ob  oculos  maxima  mala  sanan- 
lli,    tamen  tanta  est  quorundam  pertinacia,    ut  vi 

nalint  uti ,  nihil  enim  dicam  asperius,  quam  hac 

■•atione,  quae  cum  ipsis  esset  utilis,  tum  Pieipubl. 

E|.aluberrima.      Et  existimo  futurum,   ut  cum  diu 

3ftaevitum  fuerit,  cum  caede,  incendio  et  similibus 

nalis,  quod  Deus  prohibeat,  niisere  vexata  Ger- 
1  nania  fuerit,    tamen    eo    postea   decurratur,    ut 

oacta  Synodo  iudicetur  de  dogmatibus,  et  mu- 
'lentur   quaedam    ordinationes  veteres,    et  repur- 

*  etur  aliquo  modo  Ecclesia.  Neque  enim  negari 
1  Iiotest,  multa  vitia,  diu  iam  dormitantibus 
!|  Cpiscopis ,  in  Ecclesiam  irrepsisse.  Ut  enim  alia 
!|>raetermittam,  res  loquitur  ipsa,  Eucharistiam 
■  nagno  scelere  profanari,  collatam  ad  quaestum 
'■  vulgo  sacerdotum,  quae  res  quantum  offendat 
Oeum,  aestimari  ex  eo  potest,  quod  Paulus  tam 
IS  Iraviter  minatur  his,  qui  polluunt  Corpus  et  San- 

I  luinem  Doinini.      Sunt  alia  multa,    quae  recen- 

II  ere  hoc  loco  non  est  visum.  Habet  aliquid  vitii 
I"  It  diversa  pars,  sed  id  corrigi  non  potest  Princi- 
)  lum  aut  Episcoporum  saevitia;  coacta  Synodo 
|j  fatio  eius  corrigendi  iniri  posset.  Cum  igitur  res 
f  oget  hoc  consilii  sero  aliquando  capere,  cur  non 
|6  91  tempore  contrahitur  Synodus,  priusquam  gra- 
i-  lius  aliquod  malum  accidat?  Et  cur  non  regis 
11  llius  consilinm  apud  Poetam  audimus,  qui  i  11— 
i-  luit:  SiTurno  occiso  socios  accire  paratis ,  cur 
'•  mon  incolumi  potius?  Si  aliquando  coniungetis 
if    lobis  eos,  quos  nunc  tanquam  Haereticos  et  con- 

•  ^eleratos  aversamini ,  cum  aliquam  magnam  cla- 
11  em  Respubl.  acceperit,  satius  est  sine  publico 
d     icommodo  pacem  sartam  tectam,    ut  ita  dicam, 


praestare,  et  has  discordias  ratione  componere. 
Utinam  cogitent  Episcopi,  se  aliquando  rationem 
negotiorum  gestorumDeo  reddituros  esse.  Utinam 
expendant,  quantas  poenas  minetur  Deus  huic 
pastorum  generi  apud  Prophetas ,  qui  lupis  simi- 
liores  quam  pastoribus,  nihil  fecerunt  dignum 
Episcopo,  non  consuluerunt  concordiae  Ecclesia- 
rum,  non  dederunt  operam,  ut  doctrina  Evan- 
gelica  recte  traderetur.  Ad  has  excubias  agendas, 
et  in  hanc  stationem  divinitus  collocati,  cogitent, 
non  impune  fore,  de  ea  tanquam  Itmoxa^iovg 
cessisse.  Nemo  autem  ignorat,  Reverendiss.  Do- 
mine,  in  te  singulare  pietatis  studium  esse,  tibi- 
que  rnaximae  curae  publicam  pacem  esse,  et 
omnium  earum  gentium  salutem,  quibus  praepo- 
situs  es,  omnes  confidnnt.  Hanc  tuam  volunta- 
tem  ostende,  quaeso,  Germaniae  populis,  et  da 
operam  aliquando ,  ut,  contracta  Synodo  bono- 
rum  virorum,  quaerantur  publicorum  malorum 
remedia.  Quidam  nihil  putent  convenire  posse 
inter  tam  varie  dissentientes,  tum  in  hac  obscu- 
ritate  scripturae,  ut  videtur,  suam  quisque  inter- 
pretationem  mordicus  tenet,  nec  ab  ea  dimoveri 
se  alterius  partis  rationibus  vel  j  transversum  un- 
guem  patitur.  Verum  ego  a  bonis  viris  existimo, 
cum  ex  scriptura,  tum  ex  veteribus  Ecclesiae  scri- 
ptoribus,  de  dogmatibus  ecclesiasticis ,  quae  in 
controversiam  hoc  tempore  venerunt,  posse  con- 
stitui.  Qnod  maius  beneficium  praestare  posses 
tuae  patriae ,  quam  si  pacem  concordiamque  pro- 
cul  exulantem  in  Ecclesias  reduceres.  Maiores 
tui  summam  belli  gloriam  in  familiam  vestram  in- 
tulerunt.  Utinam  tu  reliquis  vestris  praeconiis 
laudem  restitutae  concordiae  adiicias,  qua  non 
alia  magis  digna  principe  et  Episcopo  esse  potest: 
saepe  etiam  Moguntini  Episcopi  praecessores  tui 
Synodos  coegerunt  propter  ecclesiasticas  contro- 
versias  aut  propter  principum  dissensiones.  Nulla 
autem  unquam  causa  dignior  fuit,  in  qua  diiudi- 
canda  omnes  ordines  omnia  conarentur  experiren- 
turque ,  quam  huius  temporis  controversiae.  Nun- 
quam  enim  uno  tempore  de  pluribus  dogmatibus 
disceptatum  est,  nunquam  de  ritibus  ecclesiasti- 
cis  mutandis  ad  hunc  modum  cogitatum  est.  Pro- 
inde  decet  te,  quantum  consilio  aucloritateque 
potes,  contendere,  ut  inxta  exemplum  praecesso- 
rum  tuorum  periclitanti  Ecclesiae  opem  feras. 
Nihil  neque  hoe  tempore  honestius,  neque  ad 
posteros  memorabilius,  neque  Deo  gratius  hac  re 
efficere  possis.      Nec  minus  tibi  debebunt  omnes 


879 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


880 


Geraianiae  genles,  quam  Esdrae  et  similibus  de- 
buit  gens  Iudaica  e  Babylone  reducta  in  Palaesti- 
nam,  si  dissidentem  Ecclesiam  dissipatamque  re- 
vocaveris  in  viam.  Hoc  fact-um  Apostoli  et 
Episcopo  dignum  fuerit ,  cum  quo  nulli  triumpbi, 
nullae  victoriae  ullorum  regum  comparari  poterunt. 
Et  cum  Christus  filios  Dei  vocet  pacis  auctores, 
gratissimum  haud  dubie  officium  Deo  is  praesti- 
terit,  qui  tot  gentium  pacem  atque  concordiam 
constituerit.  Haec  pro  mea  siinplicitate  liberius 
ad  te  scripsi,  quam  decuit  fortasse,  non  quia  mihi 
sumam  tantum,  ut  consulere  me  tibi,  summo 
Principi,  posse  confidain,  sed  ut  intelligeres,  cum 
meipsum,  tum  alios  multos  maximam  spem  pa- 
cis  in  te  positam  h.ibere.  Precor  auternChristum, 
ut  te  excitet,  viamque  tibi  ostendat,  praesenlia 
seculi  mala  foeliciter  sanandi.  Valeat  celsitudo 
tua  foelicissime. 


No.  452. 


30.  I 


im. 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  70. 

I oachimo  C amerar io  Bambergensi 
JSoribergae, 

S.  D.  Accepi  binas  literas  abs  te,  quarum 
altevasCordatus,  alteras  Richelius  attulit,  ex 
quibus  intellexi  eas,  quas  antea  scripseras,  mihi 
redditas  non  esse.  Nihil  audivi  libentius  unquam, 
quam  quod  scripsisti  de  tuis  rebus.  Christus  fa- 
veat  incepto,  et  aspiret  consiliis  tuis,  el  totam 
rem  iuvet  ac  regat.  Exspecto  %b  ixfidv,  de  quo 
te  rogo,  ut  primo  quoque  tempore  scribas.  Mi 
loachime,  cogitavi  semel  atque  iterum  de  tuo 
negotio.  In  tantis  malis  humani  generis  vide,  ut 
te  diligenter  et  tuam  salutem  Christo  commen- 
des.  Id  unum  si  feceris ,  satis  adversus  omnes 
casus  praesidii  habebis.  Neque  enim  dubium  est, 
quin  in  hac  vitae  mutatione  multa  incident,  quae 
animum  tuum  offensura  videantur,  Tu  tamen 
confide  Deo.  Est,  ut  scis,  turris  fortissima  no- 
men  Domini.  JMicam  saluta  meis  verbis,  eique 
bene  precare.  Saluta  Eobanum  et  Hieronymum, 
et  utrique  meum  silentium  excusa.  Neque  enim 
habeo  quod  scribam,  et  otiosas  epistolas  ac  inanes 
ipsi  non  libenter  legunt  fortasse,  id  temporis  rne- 
lius    collocaturi,     quam    si    icola    scripta    legant. 


Iterum  Vale.  Die  regii  convivii.  an.  XXVII. 
Quid  autem  fiet  de  aequatoriis?  de  quibus  scripsi 
ad  Micam ,  miror  eius  ea  de  re  silentium. 

Philippus. 


No.  453. 


(S.Iul.)' 


Georg.  Spalatino. 


f  Ex  autogr.  Mel.  in  cod.  Basil.  F.  101.    epist.  92.      Inscri- 
ptioni  Spalalinus  sua  nianu  adscripsit  ann.  1527. 

Optimo   viro  D.   Georgio   Spalatino, 
amico  suo, 

o.  D.  Tametsi  novi  nihil  habebam,  quod  scri- 
berem,  tamen  nolui  huncnuncium  vacuum  di- 
mittere.  Scias  autem,  me  Lipsiam  proximo  bi- 
duo  profecturuin  esse,  ubi  si  quid  resciero 
dignum,  quod  ad  te  scribatur,  ex  me  habebis. 
Erasmus  JBetae,  Parisiensi  theologo,  dicitur  re-  \ 
spondisse,  etaiunt,  facetum  scriptum  esse.  Mihi 
nondum  contigit  videre.  Ubi  videro,  significabo 
tibi,  quale  mihi  videatur.  Huc  etiam  fama  allata 
est,  parare  eum  secundam  partem  aspidis  de  1U 
bero  arbitrio  contra  Lutherum.  Adeo  nullus 
finis  est  contentionum  acerbissimarum.  Utinam 
Deus  det  nobis  suam  gratiam  ,  ut  potius  ea  docea- 
mus  in  ecclesia,  quae  aedificant,  quam  quae  odia 
et  dissensiones  excitant.     Vale. 

Philippus. 


(D.  5.  Iulii  Melanthon  proficis citur 
in  T huringiam,  ut  ibi  Eccles ias 
in spiciat.  Postea  Ienae  consedit 
usque  ad  8.  v el  9.  April  ann.  1528.) 


No.  454.  (Calae,   in.  Aug.) 

loach.   Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  79. 

Ioachimo  Camerario  Bambergensi 
Noribergae , 

S.  D.  Diu  iam  absum  domo ,  missus  una  cum 
aliis  quibusdam  ad  inspiciendum  statum  Ecclesia- 
rum.      Interea  apud  nos  aer  pestilenliam  minari 


I 


381 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


882 


:oepit.       Mea  ancilla   Vuolla ,    quam   nosti,    ut 

,)pinor,    periit,    non   quidem  domi  meae.       Nam 

diquanto  ante  nupsit.     Sed  tamen  apud  eam  mea 

lxor,    quia  singulariter  eam  amabat,    fuit,  non- 

mllo  cum  periculo.       Hoc  tantum   in  Thuringia 

lignificatum  est:  de  uxore  quid  fiat,  plane  nescio. 

ia   mirabiliter   de   salute    uxoris,    liberorum     et 

nultorum  aliorum  sollicitus  sum.     Nec  mihi  licet, 

n  tanto  discrimine  doinum  redire.      Scripsi  bis 

Euid  velim  fieri.     Accipio  te  scripsisse  ad  me,  ve- 

Cum  literae  nullae   adhuc  ad    me  periatae   sunt. 

•Quaeso  te,  ut,  quoniain  nihil  diu  iain  abs  te  ha- 

jeo,    scribas  ad  me  de  omnibus  rebus  tuis.      Ex 

Brandensleynio  redeunte  abEpiscopo  tuo  audivi, 

,quam  non  possit  ullo  modo  ijjte  ovx  oW  oti  y.at 

\\eyoj  vester  piacari.       Afferebatur  tamen  a  con- 

'roederatis  susceptam  essc  fratris  tui  defensionem. 

Kullain    habeo    firmiorem    consolationem,     quam 

quae   est   in   sacris  literis:     Bonus  Dominus  his, 

qui  tribulato  sunt  corde.      Tu  quoque  confide  et 

Deum  ora,    ut  vos  custodiat.       Vides  quantis  in 

rpericulis  haec  nostra  vita  versetur,  e  quibus  elu- 

(Ctari  non  possumus  sine  divina  ope.     Tu  quoque 

gratulare  tibi,  quod  contigit  prorsus  otiuin  a  pu- 

blicis  rebus.      O  sapientem  Socratem,  quem  scri- 

ilbunt  mori  maluisse  quam    accedere  ad  rempubl. 

.Ego    in    molestissimis    negotiis    hoc   tempore    et 

^quidem  nullo  cum  fructu,    quantum  video,    ver- 

sor.     Adeo  sunt  omnia  perturbata  partim  inscitia 

•  docentium,   p.trtim  improbitate.    Nunc  video  quid 

iille  profugus  *)  molitus  sit.      Non  putavi  homi- 

nem  tain   nequam    esse.        Tu    pro   nobis  Deum 

.  orato.     Puerum  Erasmum  **)  ,  quia  non  proba- 

(i|bain  aeris  quotidianas  paene  mutationes,  mecum 

-domo  eduxi.     Est  et  rnecuin  Iohanncs  Vangio. 

Ita  aliqua  parte  sollicitudinis  levatus  sum.     Vale 

tfeliciter.     Calae. 

Philippus. 


No.  455.  10-Aug.  (Ienae) 

,    Chiliano  Goldstein. 

Manlii  farrag.  p.  363. 

D.  D.  Chiliano   Goldstein. 

Cum  agi  viderem  de   scbola  isthinc  transferenda 
in  locum  salubriorem,  saepe  etiam  mihi  tui  venit 


*)  Carolosladius. 
**)  Ebnerum. 
MeLANTH.  Ol-ER.    VOL.   I. 


in  mentem:  qucm ,  quicquid  accidisset,  optabam 
una  cum  reliquo  sodalitio  docentiuin  esse,  sed 
videbam  certa  de  causa  vix  posse  te  peregrinatio- 
nem  longinfjuam  suscipere.  Nec  poteram  tibi  ab- 
sens  quicquam  adferre  vel  opls  vel  consilii,  ita 
alienissimo  terapore  me  casus  quidam  illinc  abs- 
traxerat.  Nunc  quoniam  constitnisti  isthic  diu- 
tius  uianere,  opto  ut  bene  eveniat.  Ego  si  meo 
arbitrio  vivere  mihi  liceret,  non  fuissem  passus  a 
vobis  ine  avelli,  cum  praesertim  audiain  clemen- 
tiorem  esse  pestilentiam ,  qnam  antea  nunciaba- 
tur.  Verum  hic  rne  haec  scholae  pars,  quae  hanc 
sedem  eiegit,  alligat.  Heri  primum  huc  veni, 
nec  cognovi  qui  sit  status  huius  scholae,  aut  quae 
forma  futura  sit.  Cum  poleris,  quaeso  te  ut  ad 
nos  copiosissime  scribas..  Longicarnpiano  salu- 
tem  dices  meis  verbis.  Utinam  ita  essent  eius  res, 
ut  nobiscum  vivere  posset.  Sed  ferenda  est  Dei 
voluntas.     Die  Laurentii,   Anno  1527. 


No.  456. 


(10.  Aug.  Ienae.) 


lo.  Bugenhagio. 


Primum  edila  in  Manlii  farragine  p.  227.  Nunc  accura- 
lius  ex  apographis  in  cod.  Bav.  II.  p.  759.,  cod.  Goth. 
I9i.  p.  41  *>.,  cod.  Mehn.  III.  p.  69b.  et  cod.  Basil.  39. 
p.  27. 

1  oha  nni  Pomerano  Philipp.  JSIel.  S.  D. 

Valde  gratam  rem  mihi  fecisti,  quod  ad  me  de 
rebus  nostris  ')  diligenter  scripsisti.  Ego  vicis- 
sim  scriberem,  si  quid  haberem,  quod  magno- 
pere  te  f  velle  "  scire  arbitrarer.  "{"Heri  "  primum 
-\-  Ihenam "  redii  ex  inspectione  2)  ecclesiarum. 
Permisit  enim  nobis  princeps,  ut  paucis  tantum 
praefecturis  in  Thuringia  perlustratis  domum  re- 
diremus.  Ego  mallem  recta  ad  vos,  sed  retinent 
me  hic  *)  negotia  scholae.  Utinara  locus  propior 
Witenbergae  electus  esset,  in  quem  recessissent 
adolescentes.  Nunc  eniin  dum  tam  3)  procul 
peregrinandum  est,  fit,  ut  dilabantur  scholastici, 
et  multis  ex  praeceptoribus  4)  non  fuit  commodum, 
tam  longam  peregrinationem  suscipere. 


1)  Manl.  tuis,  codd.  nostris ,  cod.  Bas.  vestris. 

2)  cod.  Mehn.  et  c.  Bas.  a  negotio  inspectionis. 
*)  lenae. 

3)  Manl.  cum  iam. 

4)  pr ofessoribus  cod.  Bav.,  c.  Mehn.  et  c.  Bas. 

56 


883 


EPISTOLARUM 


Commendasti  mihi  quendam  sacerdotem  s). 
Is  mihi  curae  erit.  Non  desunt  occasiones  pro- 
spiciendi  viris  honis.  Sed  ego  deinceps  neminem 
mittam  quoquam  nisi  fantea"  auditum  a  me. 
Non  credis  enim ,  quam  inepte  6)  multi  doceant, 
tam  male  imitantur  optime  ')  scripta  a  Luthero  et 
aliis  bonis  viris  s).  Ego,  ubi  9)  primum  potero, 
rebus  aliquo  modo  hic  constitutis,  proficiscar  ad 
vos.  Neque  enim  liberos  f  meos  magis  "  10)  iuvat 
quam  vos  videre.      Vale  feliciter  cum  tua  familia. 


No.  457. 


18.  Aug.  (Ienae) 


loach,  Camerario. 


Epist.  ad  Cavnerar.    p.  80. 

I oachimo  Camerario,  amico  summo, 

S.  D.  In  Thuringis  accepi  magnum  fasciculum 
literarum ,  quas  diversis  temporibus  scripseras. 
Sed  nostri  contubernales  retinuerant  apud  se 
omnes,  donec  per  certum  hominem  ad  me  mitti 
possent.  Franciscus  non  ita  multo  ante  eas  huc 
attulit.  In  his  fuit  epistola  de  Synaxi,  quae  me 
peculiariter  delectavit,  non  tantum  ideo,  quia 
erat  elegantissime  gravissimeque  scripta,  sed  etiam, 
quia  gaudebam  in  te  tantum  roboris  esse,  ut  a 
domesticis  malis  aliquantisper  abducere  animnrn 
ad  talium  rerum  cogitationem  possis,  quae  etiam 
si  nihil  voluptatis  aut  solatii  afferunt,  tamen 
paulisper  sensum  acerbissimi  doloris,  quem  ex 
calamitate  fratris  percipis ,  minuunt.  Est,  ut  vi- 
des,  voluntati  Dei  mos  gerendus,  qui  certo  con- 
silio  nos  affligit,  non  ut  perdat,  sed  ut  ad  sui  co- 
gnitionem  invitet.  Proinde  minime  te  frangi  ani- 
mo,  mi  loachime,  oportet,  sed  confidere  no- 
stram  salutem,  vitam  ac  fortunas  Deo  curae  esse, 
quod  in  secundis  rebus  non  saepe  animadverti- 
mus.  Sed  erignnt  nos  ad  huiusmodi  cogitatio- 
nem  adversae.      Hortor  igitur  te,  ut  ingenti  ani- 


5)  Manl.  adolescentem. 

6)  Manl.  inepta. 

7)  Manl.  optima. 

8)  Manl.  addit  edita. 

9)  Manl.  cum. 

10)  Manl.  liberos  tam;    c.  Bas.    et  c.  Mehn.    liberos  meos 
magis ;   c.  Goth.  et  c.  B.  praetermittunt. 


LIB.  IV.     152  7.  884 

mo  feras  hanc  fortunam ,  exitum ,  ut  spero ,  Deus 
gubernabit. 

De  controversia  illa  Theologorum  *)  tecum 
aliquando  prolixe  commentari  cogito.  Scis  me 
toto  iam  biennio  exerceri  hac  qua^stione. 

Lutherus,  ex  quo  abfui  domo,  gravissime 
aegrotavit,  de  genere  morbi  mitto  ad  te  epistolam 
eius.  Ionas  filiolum  minorem  natu  amisit.  Urbs 
Vuileberga  infesta  est  pestilitate,  quod  maluni 
quanquam  adhuc  satis  clemens  esse  dicatur,  ta- 
men  coegit  nos  scholnm  infle  ahducere.  lenae 
consedimus  aliquot.  Ego  duas  ancillas  extuli, 
quarum  alteram  P^uoilam  scis  valde  modestam 
mulierculam  fuisse.  Meus  filiolus  etiam  conflicta- 
tus  est  periculosissimo  morbo ,  sed  tamen  Dei  vo- 
luntate  convaluit.  Reliqua  mea  familia ,  Dei  be- 
neficio,  incolumis  est.  Vale.  Ienae ,  Postrid. 
Id.  August.  Hic  habemus  literas,  in  quibus  est: 
Caesarem  agere  de  Synodo  cogenda,  qua  de  re 
si  quid  audisti,  scribe  quaeso,  nam  nihil  perinde 
omnes  hoc  tempore  optare  debebamus. 

Philippus. 


No.  458.  13.  Aug/ 

Kelcurio  ad  Langum. 

f  Ex  apographo  in  cod.  Goth.  399.  p.  180.  —  Adieci  hauc 
epistolam,  quia  ilJustrat  ea,  quae  Mel.  Ienae  illo  tem- 
pore  egit.  « 

Kximio    Domino    JDoctori    Ioanni   Lango, 
Herphordiae  concionatori,   suo  colendissimo. 

S.  D.  Vinum,  quod  abs  te,  Eximie  Doctor, 
mihi  Wittebergam  mittendum  petii,  non  opus 
est,  ut  mittas,  cum  modo  ob  pestem  quantulam- 
cunque  illinc  Ienam ,  ubi  vini  est  abunde,  con- 
cesserimus,  hicque  pridie  Idibus  Sextilis  ordina- 
rias  lectiones  inceperimus  aliquot  nostrorum, 
quia  nondum  ornnes  professores  nostrates  adve- 
nere,  praesertim  ii,  qui  uxoribus  aut  aliis  neces- 
situdinibus  impediti  venire  non  possunt.  Phi- 
lippus  autem  propediem  huc  post  Thuringiorum 
sacerdotum  examen  reventurus  Psalterium  et  De- 
mostheriem  quotidie,  proverbia  Salomonis  duo- 
bus  feriatis  sedulo  praeleget.  Tantum  aberit, 
modo  Deus   porro  faveat,     ut   otiosi  hic  agentes 


*)  An  melancholicis  coena  domini  concedenda.     C.  W. 


885 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


886 


antum  vino  et  luxui  vacernus.  Sumptus  enim, 
jraviores  forte  plerisque ,  luxuin  reprirnent.  Ta- 
nen  ad  ferias  nundinarum  Lipsicarum  vos  non 
jneri  futurus  invisam  Herphordiae.  Boni  enim 
irel  non  vocati  ad  bonos  etiam  ultro  hospites  ve- 
lire  solent.  Interim  cum  uxore  tua  et  matre  bene 
rale.     Ienae  Idib.  Sextilis. 

Iohannes  Bernhardus  Velcurio  (Feldkirch). 


No.  459. 


22.  Aug.  (Ienae) 


Io.  Lango. 


Epist.  lib.  VI.  p.  417.  Contuli  auiographon  Mel.  in  cod. 
Monac.  1.  p.  339.  —  Apographou  in  cod.  Goth.  399. 
p.  I68b. 

Doctissimo  viro  D.  Ioanni  Lango,  Doctori 
Theologiae,  amico  suo  Lrfurdiae , 

S.  D.  Eximie  Dn.  Doctor.  Hic  bonus  vir  polli- 
itus  est,  se  mihi  curaturum  esse  quinque  aureos 
nittendos  Philippo  Eberbach.  Eos  dixit  se  vo 
iis  exhibiturum  esse,  ut  huc  mihi  mittatis.  Id 
i  fecerit,  rogo  ut  scribatis  syngrapham,  vos  ab 
;o  pecuniam,  quantacunque  fuerit,  accepisse,  et 
las  meas  literas  ei  dare,  adferendas  ad  Doctorem 
Eberbach  Moguntinum,  ut  ille  sciat  de  mea  vo- 
untate  hanc  pecuniam  fratri  suo  mutuo  sumptam 
»sse.  Philippus  Eberbach  abest  procul  hinc  in 
rtontibus  Bohemicis,  huic  a  me  pecunia  primo 
juoque  tempore  transmittetur,  cum  accepero. 
Eget  enim  praesertim  hoc  tempore,  et  sumptibus 
;i  non  exiguis  opus  erit  ')  ad  eam  peregrinatio- 
lem,  quam,  ut  existimo,  brevi  suscepturus  est 
■rersus  Coburgum.  Quaeso  igitur,  si  quid  vobis 
iederit  hic  tabellarius,  ut  mihi  Ienam  statim  mit- 
:atis.  Nomen  est  tabellario  Magister  Iacobus 
Neumburgi  Valete  feliciter.  Ienae,  Die  "Iovis 
post  assumptionem  B.  Virginis. 

Philippus  Melanchlhon. 


No.  460. 


28.  Aug.  (eod.  a.?) 


ab  Jiichich. 


■j-  Ex   apographo  in  cod.  Basil.  Vol.  XXV.    p.  43.    mihi  dc- 
scripta  i  S.  V,  de  Vfettio. 


1)  Spanh.  mendose:  est. 


£)em  ©effcrengen  unb  (Styrenoefien  N.  »on  Zityitf), 
meinem  gunjiigen  Sungtyerrn  $u  fjanben. 

9J?eine  rotUige  Dtenjt  k.  ^uoor,  ©effrenger,  <£\)vm= 
oefter  Sungfyetr.  9?ad)bem  i\)v  mtt  mtr  gerebt,  ba$ 
id)  eud)  einen  spriefter  fotlte  gufd^fcfen,  ber  eure  $>farr 
ronnte  oerfefjen,  tyab  i<i)  mit  Seigern  btefeS  23rtefS  ge= 
rebt,  unb  tf)m  ange^etgt,  n>te  tt)r  etnen  $>rtejter  be= 
Qfyvel  £)arauf  er  beroiilia.et,  gu  eud)  $u  $tef)en>  unb 
bitte,  tfyr  wollet  tt?n  anmfmien,  benn  er  ftttfam  unb 
eine§  guten  SBanbelS  unb  2eben6  ift,  unb  oiel  a,elaf)rt. 
©o  fetjct  tl?r  aud),  t>a$  er  nid)t  jung  ijt,  barum  if)t 
mef)r  ©efallenS  an  tym  fyaben  mogt,  benn  bte  jungen 
oft  ju  rafd)  ftnb.  Ghtd)  §u  bienen  btn  id)  mtUia,.  Da- 
tum  $u  Sfyen,  9fltttraod)§  nad)  23artf)ofomdi.  " 

Ph.  M. 


No.  461. 


28.  Aug.(Ienae) 


Iusto  Ionae. 


Epist.  lib.  V.  p.  121. 

lusto   1  onae. 

S.  D.  Quod  nihil  hactenus  ad  te  literarum  dedi, 
nulla  causa  est,  quam  quod  aliquamdiu,  cum 
suspicarer  te  Witeberga  discessisse,  plane  igno- 
rabam,  quo  loco  substitisses.  Postea,  cum  ex 
Lulheri  literis  *)  rescissem,  te  in  Patriam  con- 
cessisse,  diu  quaerenti  nemo,  qui  istuc  iret 
inventusest,  cum  quidem  ego  vel  quotidie  ad  te 
scribere  cnperem.  Nam  et  tu  in  hoc  officii  ge- 
nere,  donec  Witeberga  abfui,  diligentissimus 
fueras  scripserasque  de  omni  statu  urbis,  et  quod 
maxime  retulit,  de  Lutheri  valetudine  accuratis- 
sime.  Et  his  tuis  temporibus,  cum  omni  genere 
officiorum  dolorem  tuum,  quem  ex  morte  filii  con- 
cepisti,  lenire  deberem,  iudicabam  alienum  no- 
stra  amicitia  esse,  ne  quidem  literas  ullas  ad  te 
dare.  Itaque  tametsi  non  vereor,  quin  satisfieri 
tibi  patiaris,  tamen  te  rogo,  ut  meum  silent.ium 
lmni  consulas.  Sic  enim  existimo,  te  saepe  ta- 
cite  requirentem  animo  nostros  sermones  hoc  tem- 
pore,  cum  et  publicis  difficultatibus  et  domesticis 
malis  angereris,  aegre  tulisse,  quod  perinde  at- 
que  necessarii  amici  oblitus  tam  pertinaciter  si- 
lerem.     Nunc  autem  quanquam  debebam  ea  col- 


*)  Vid.  Luth.  epist.  ad  Melanth.  d.  19.  Aue.  152T. 

56  * 


887 


EPISTOLARUM    LIB.  IV.     1527. 


888 


ligere,  quae  levare  aliqua  ex  parte  moerorem 
tuum  posse  arbitrarer:  tamen,  quoniam  existimo, 
te  ipsum  in  tanto  usu  optiinarum  literarum  multo 
ante  omnia  remedia  conquisivisse,  et  ipso  tem- 
pore  dolorem  tuum  mitigatum  iam  esse,  non  vo- 
lebam  hac  de  re  multa  scribere,  ne  vulnus,  quod 
iam  cicatricem  ducere  opinor,  tua  virtute  et  ami- 
corum  officiis  curatum,  nova  medicina  refricarem. 
Non  agites,  inquit  Poeta,  si  qua  coire  voles. 
Proinde  nec  ego  renovare  memoriam  acerbissimi 
casus  longiore  oratione  volo.  Te  tamen  adhor- 
tor,  mi  Iona ,  ut,  quod  facis,  cogites  voluntati 
Dei  morem  gerendum  esse:  nec  sunt  haec  de  ma- 
lis  maxima.  Saepe  enim  de  meis  liberis  cogitanti 
venit  in  inentem,  non  magnopere  dolendum  esse, 
si  hoc  modo  nobis  eripiantur,  qui  ex  nobis  pro- 
creati  sunt.  Quem  enim  nostrum  curn  ante  actae 
vitae  cursum  omnem  animo  repetit,  non  poenitet 
vitae  in  tot  peccatis  actae?  Huc  adde ,  quod 
parentum  exspectationi  non  saepe  liberorum  mo- 
res  respondent.  David  in  magno  nurnero  filio- 
rum  quam  paucos  tali  dignospatre,  quosque,  non 
fuit  optabile  in  prima  pueritia,  exstinctos  fuisse? 
Quas  ille  animo  spes,  quam  magnificas  de  eo  con- 
ceperat,  quem  ad  spem  regni  educaverat,  et  cui 
nomen  divinum  indiderat?  Neque  enim  in  ho- 
minem  appellatio  haec,  pater  pacis,  competit. 
At  ille  heros,  ille,  utputabatur,  divinitus  desti- 
natus  successor,  quam  fefellit  patris  exspectatio- 
nem !  Salomonem  vide,  qui  cum  inter  bonos 
Principes  numeretur,  tamen  in  extremo  actu  pro- 
pemodum  suae  fabulae  coepit  esse  sui  dissimilis. 
Deduxi  te  velut  in  theatrum ,  in  regum  historiam. 
Ubi  vide,  quaeso,  quam  multi  ex  bonis  patribus 
dissimiles  filii  nati  sint:  quosque  multo  satius 
fuerat  non  nasci.  Feramus  igitur  aequo  animo 
Dei  voluntatem,  et  non  sine  certo  consilio  hos 
casus  existimemus  accidere. 

Saepe  audisti  me  dicentem,  nos,  quoniam  in 
tanta  caligine  mentis  humanae  et  in  mortis  erro- 
ribus  quid  optimum  nobis  sit  prorsus  nescimus, 
iudicare  debere,  ea  haud  dubie  maxime  ad  salu- 
tem  nostram  conducere  ,  quae  divinifus  fiunt.  Et 
in  eam  sententiam  multa  in  sacris  literis  adducun- 
tur  non  obscura  testimonia,  praesertim  autern  hoc 
tempore  non  magnopere  orbitate  commoveri  de- 
bemus:  cum  omnis  respublica  fatali  quodam  tu- 
multu  ita  perturbata  sit,  ut  suspicari  non  possi- 
mus,  in  quam  spem  suboles  educanda  sit.  Ne- 
que    enim  optandum  esse    videtur,    ut  si  nulla 


disciplina  sit  civitatum ,  si  non  sint  religiones 
recte  constitutae,  si  literae  ac  studia  omnia  vir- 
tutis  extincta  sint,  in  tali  barbarie  vivant  hi, 
quos  nalura  nobis  charissimos  esse  facit.  Neque 
enim  vita  dicenda  est  ea,  quae  in  ciusmodi  vasti- 
tate  rerum  omnium  bonarum  agitur.  Et  quidem 
existimo,  te  nunc  cum  Witeberga  magis  videre, 
quaiem  ruinam  res  bonae  omnes  minentur,  quanta 
sint  hominum  odia  inter  se,  quantus  omniurn  ho- 
nestarurn  rerum  contemptus,  quanta  inscitia  co- 
rum,  qui  praesunt  Ecclesiis,  -}-denique  quarn 
fitfiijloi  sint  ol  aoyovTeg"  *).  Haec,  si  consi- 
deral)is,  profecto  luctus  tui  non  exigua  solatia  ex 
his  malis  colliges,  quae  bonos  viros  omnes  itaj| 
commovent,  ut  nihil  optabilius  morte  esse  sta- 
tuant.  Sed  diutius  in  hac  parte,  quam  vohii, 
commoror. 

Nos,  quantum  possumus,  lenae  reliquias 
Scholae  conservare  studemus.  Ego  enarro  sen- 
tentias  Salomonis  et  xbv  loyov  Trtol  ^Eztcfcwov. 
Quo  absoluto,  decrevi  interpretari  Aristot.  i^dty.a. 
Thuringis  video  famam  iniquam  esse  praeter  me- 
ritum ,  quae  praedicat ,  eos  partim  hospitiales 
esse.  Nos  enim  et  publice  et  privatim  honorifice 
liberaliterque  tractamur. 

Stolbergensi  Marlino,  si  qua  in  re  grati- 
ficari  potero,  faciam  id  cupidissime.  Tu  modb 
horteris,  ne  hanc  amittat  occasioncm  sui  exer- 
cendi.  Nos  eius  studia  libenter  iuvabimus.  \  ale 
feliciter.  Christus  servet  te  et  tuam  familiam  uni- 
versam.  Nunquam  praetermitte  ad  nos  scribendi 
occasionem.  Ita  enim  et  ipse  nuncios  inveniam, 
qui  nostras  literas  ad  te  perferant.  Iterum  vale. 
9fttttt?od)  post  diem  Bartholomaci. 

Philippus. 


No.  462. 


Matthaeo  a  Faldenrod. 


(m.  Aug.) 


Epiit.  nuncupaloria  in  librum  :  Contra  Aristogitonem  De- 
inosthenis  orationes  duae  doctissirnae  a  Phil.  Melanchthone 
latinitatedonatae  [at  intrinsecus  posteriorin  epigraphe  dici- 
tur  versa  a  Vito  Winshemio].  Item  alia  quaedam  etc^ 
Haganoae  per  lo.  Secerium  anno  J.527.  mense  Aligusto. 
8.  11  plag.  —  (In  fine  graecus  quoque  textus  illarum 
orationum,  quem  anno  1526  ediderat,  iteruni  adiectus 
est.  Vid.  de  boc  libro  epist.  Mel.  ad  Spalat.  d.  19.  Oct. 
h.  a.) 


*)  Addit  A.  U. 


, 


889 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1527. 


890 


IPhilippus  Melanchthon 
Matthaeo  ab   Valdenrod  Eijuiti  Salutem 
dicit. 

\  Scis  mrhi,  cum  graecum  auctorem  paulo  obscurio- 
ftrem  scholae  nostrae  interpretor,  morem  esse, 
tsimul  convertendi  eum  in  latinum  sermonem,  ut 
iperpeluam  senteutiam  propius  conspectam  grae- 
•cae  linguae  tirones  citius  adsequantur.  Hoc 
xconsilio  saepe  rnulta  vertimus,  non  tam  accurate, 
jquam  fieri  dehuit.  Sed  tamen  ita,  res  ut  intel- 
lligi,  et  ut  auctoris  imago  ah  artifice  vulgari  de- 
Ipicta  agnosci  posset.  Nuper  vero  orationem  y.aza 
YAyiOToysixovog  latinam  fecirnus,  dedimusque 
loperam  pro  viriii,  non  ut  orationis  graecae  or- 
Inamenta  in  nostra  translatione  comparerent,  sed 
lut  res  et  causa  plane  intelligeretur;  quod  ipsum 
jiin  tanta  subtilitate  graecae  orationis  et  in  tam 
[iconfertis  argutiis  praestitisse,  si  tamen  praestiti- 
Imus,  magnam  laudem  meretur.  Nec  profecto 
jminoris  negotii  res  mihi  videtur  esse,  longiuscu- 
}.lam  orationem  Demosthenis  vertere,  quam  Ho- 
mero  versum  eripere,  quod  nihilo  facilius  factu 
Jesse  creditur,  quam  Herculi  clavam  e  manihus 
lextorquere.  Huius  rei  multa  exstant  indicia. 
iNam  cum  tam  multi  hactenus  Demostheni  manus 
ladmoverint,  tamen  magis  adhuc  conatus  in  laude 
Ipouemius  videtur,  quain  eventus.  Et  ut  vere- 
licunde  fecerunt  picfores,  qui  corruptam  Apellis 
Vcnerem  reficere  noluerunt,  cum  desperarent,  re- 
jliquo  corpori  eam  partem  responsuram  esse :  ita 
trectissimum  esset,  ut  oprnor,  omnino  non  attin- 
fcgere  Demosthenem,  curn  nullius  versio  exprimere 
lexemplar  possrt.  Sed  tr.ihi  ignosci  aequum  est, 
tlnon  ad  ostentationem  aliquam  ingenii ,  sed  ad 
lutilitatem  lectorum  vertenti:  nostra  enim  inter- 
)prctatio  studiosis  pro  indice  esse  poterit:  Tihi 
Bautem,  Matthaee,  dedico  hoc  quidquid  est  operis, 
mt  exstet  meae  erga  te  voluntatis  meique  iudicii 
tcstimonium  aliquod.  Quanquam  enim  rn  me 
colcndo  nullum  officii  genus  praetermiseris:  tn- 
»men  hoc  vere  praedicare  possum,  te  mihi  magis 
>propter  optimos  mores  et  studia  literarum,  quae 
1  te  non  minus  ornant,  quam  avitae  imagines,  ca- 
tirum  esse,  quam  propter  meam  rrtilitalem.  Neque 
(non  aptum  rnunus  hoc  esse  iudicavi.  Cum  cnim 
inlurisconsultorum  literis  verseris,  arbitrahar,  te 
lilrenter  hanc  orationem  lecturum  esse,  quoniam 
ex  ea  legis  dcfinitio  in  Pandectas  vestras  translata 
est.       Et  maxima  parte  orationis  dignitas  legum 


ab  eloquentissimo  viro  splendide  ornata  atque 
illustrata.  Ex  his  fontibus  et  his  auctoribus, 
Matthaee  suavissime,  vcstrae  literae  derivatae 
sunt,  ad  quos  respicere  interdum  magna  voluptas 
est  ei,  qui  leges  discit,  non  modo  ut  habeat  in 
foro  litigandi  formulas,  sed  cliam  ut  domi  babeat 
optima  recte  praeclareque  vivendi  praecepta,  quae 
semper  intueatur,  ad  qnae  omnein  vitae  cursum 
dirigat.  Neque  enim  summi  illi  et  sapientissimi 
viri,  tuarum  legum  scriptores,  magis  instruere 
litigatores,  quam  efficere  bonos  viros  voluerunt. 
Mitto  igitur  til)i  gr.^vissimum  Encomium  publ. 
legum,  in  quo  videbis,  quanta  diligentia,  quanta 
religione  colendas  eas  esse  vehementissimus 
orator  contendat,  idque  ethnicus.  Pudeat  vero 
quosdarn,  qui  se  Christianos  perhiberi  volunt  non 
alia  rc,  nisi  legum  ac  mcrum  veterum  contemptu, 
cnm  homo  gentilis  viderit  et  pronuntiarit,  leges 
divinitus  nobis  ostensas  et  traditas  esse.  Quanto 
inagis  id  sentire  Christianos  oportuit,  et  publ. 
leges  sancte  colere,  cum  toties  divina  oracula  te- 
stentur,  eas  esse,  ut  Pauli  verbo  utar,  diajayip/ 
x}eov.  Leges  igitur  haec,  cum  ab  aliis  tuis  stu- 
diis  vacabis ,  et  his  nostris  etiam  literis  aliquid 
temporis  imperties.  Neque  enim  ad  tuae  artis 
tractationem  nihil  profuturae  sunt.     Vale. 


No.  463. 


1.  Septbr. 


Martino   Fabro. 


-{-  Ex  apographis  in  coclice  Bavari  Vol.  II.  p.  80i.  et  co«t. 
Basil.  3^.  p.  19 b.  Legilur  etiam  in  cod.  Vindobon.  487. 
fol.  14.  e!  in  cod.  MehD.  III.  p.  31.  ubi  inscribitur  Mar- 
tino  Fabro  *). 

Martino    Fabro. 

Jtlerus  tuus  honorifica  oratione  et  diligentiam 
tuam  et  anirni  aequabilitatem  mihi  praedicavit. 
Ego  de  diligentia  quoniam  in  te  nunquam  fidem 
desideravi,  non  valde  sum  miratus;  illa  laus  tuae 
aequabilitatis  magis  me  delectavit.  Exposuit 
enim  mihi  te  OrJoysiv  ra  naoovra,  et.  tuam 
operam   in  posterum  etiam  promisisse.      Quaeso 


*)  Haec  inscriptio  unice  vera  esl ;  non  Marcello,  sed  Kabro 
scripta  esl.  Epistola  enim  vjuum  Viti  Winshemii  nuptias 
commeu.oret,  scripla  est  anno  1527,  ubi  Marcellus  erat 
iuvenis  XVII  annorum.  tino  Marcellus  demum  anno  153 1 
ReifFensleinii  filios  docuit. 


891 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


892 


igitur  te,  ut,  quod  facis,  pergas  summa  fide  opti- 
mi  viri  filios  docere,  quos  spero  patris  similes 
fore  si  praeceptoris  diligentia  in  patris  mores 
formabuntur.  Gum  a  nuptiis  ■ /^7/7  ')  nostri  ex 
Thuringia  huc2),  rediissem  vehementer  conster- 
natus  sum  ea  fama  dta  xa  xsi/Lif]Xia  heri  tui,  quae 
ibi  reposita  esse  sciebam.  Tu  facies  mihi  gratum, 
si  ea  de  re  mihi  scripseris,  quomodo  se  habeat. 
De  tua  3)  etiam  voluntate  et  studiis  certiorem  me 
facito.      Vale  feliciter.     Calendis  Septembris. 


No.  464. 


5.  Septb. 


Fi^anciscus  Burchard  ad  Guil.  Reiffen- 

stein. 

Edita  in  Manlii  Farrag.  p.  238.,  sed  satis  mendose.  Apo- 
craphon  in  cod.  Goth.  401.  p.  88  b.  ex  quo  intelligilur, 
epistolam  non  esse  Melanthonis,  sed  Francisci  Vinariensis, 
tum  lenae  cum  Melanthone  versati. 

Guilielmo  Jieiffe.nste.in. 

S.  D.  Quaeso  te ,  mi  Domine  Guilielme ,  ut  pro 
tua  summa  humanitate  ac  singulari  erga  me  he- 
nevolentia  ignoscas,  si  tibi  hoc  tempore,  quo 
alioqui  multis  negotiis  districtus  esse  soles,  meis 
quoque  literis  molestiam  exhibere  videar.  Nam 
profecto  huiusmodi  me  res  ad  scribendum  im- 
pulit,  quae  nisi  sit  honestissima,  patiar  ut  rrie 
summae  temeritatis  accuses.  Sin  vero  satis  ad 
scribendum  causae  tibi  quoque  esse  videbitur,  oro 
et  obtestor,  ut  pro  tua  humanitate  tum  aequo 
animo  has  literas  accipias ,  tum  me  nonnullo  of- 
ficio  iuves,  qubd  hac  (a  te)  epistola  petere  con- 
stitui.  Hic  qui  tibi  has  reddit  literas  meas,  civis 
Ienensis  optimus  vir  est,  quantum  ex  aliorum 
praedicatione  intellexi:  et  ipse  hoc  tempore  quo 
Ienis  fuimus  expertus  sum.  Quia  vero  medio- 
cres  habetfacultates,  easque  tum  conservare,  tum 
et  augere  nonnihil  cupit:  Francofordiam  ad  mer- 
catum  proficisci  statuit,  ut  ibi  pannum  aliasque 
necessarias  merces  coemat.  Gum  igitur  nunc  pri- 
mum  ')  eo  proficiscatur,  neque  ante  hoc  tempus 
unquam  ibi  fuerit 2) ,  a'  me  petiit  ut  se  alicui  pa- 
trono  meo  et  amico ,    quem  ibi  novissem  3) ,    com- 

1)  Vid.  epist.  ad  Camerar.  d.  5.  Mart.  1527. 

2)  i.  e.  lenam. 

S)  Cod.  Bas.  tuis. 

1)  Cod.  cumque  nunc  primo. 

2)  neque  —  fuerit^  non  habet  Manl. 

3)  Manl.  alicui  amico  meo. 


mendarem,    a  quo  perdisceret  rationem  Franco- 

fordiensis  mercatus.     Audivit  enim  maximas  esse 

imposturas    quorundam    mercatorum ,     qui    istic 

versantur,    ut  vix  quisquam  sine  iactura  inde  re- 

dire,  praesertim  si  quis  ignarus  fraudium  istarum 

et  tanquam  tiro  eo  veniat,  possit.     Iam  vero,  mi 

D.  Guilielme,    cum   memoria   teneam,    te   antea 

plurimum  officii  ac  benevolentiae  in  simili  causa 

Ambrosio  nostro,   fratris  tui  commendato  literis, 

praestitisse:    et  persuasissimum  mihi  habeam,  te 

tanquam  patronum  et  singularem  meum  fautorem 

in  huiusmodi  petitione  non  defuturum  mihi:  vide 

quid  in  animum  mihi  induxerim.    Hunc  bonum  vi- 

rum  meumque  popularem  tibi  commendare  decre- 

vi:  oroqueut,  si  qua  inreme  velis  adiutum,  si  ipse 

in  tali  negotio  ibi  versarer,    huic,  qui  meum  con-r 

silium  opemque  imploravit,    praestes.      Primum, 

ut  nonnihil  de  ratione  Francofordiensis  mercatus 

quem  adhuc  ignorat  informetur:  deinde,  ut  iuves 

eum    in   contrahenda   notitia   cum   mercatoribus. 

Hoc  enim  in  primis  scis  ei  necessarium  esse,   ne 

quam  4)  adulterinis  mercibus  comparandis,    dum 

homines  non  satis  novit,    iacturam   faciat.      Po- 

stremo,   ut  et  (quod  vel  inaxime  oro)   si    res   ita 

postularet,    spondeas  pro  illo  ad  proximas  usque 

nundinas.     Ego  vicissim  me  tibi  pro  eo  obstrin- 

gam  fideiussorem.      Neque  enim  dubites,    ne  sit 

solvendo.     Nam  et  habet  unde  det:    et  bonus  vir 

est,  cui  ab  omnibus  fides  habetur:    multique  hic 

cives  suos  fundos   vineasque  non  dubitant  pro  eo 

pignori  exponere  s).     Quamobrem,  mi  Guilielme, 

per  tuam  humanitatem  6),    quam  summam  in  te 

cognovi,   oro,   ut  hunc  virum,    qui  multa  nobis 

omnibus    qui    hic    hospites    versamur,     beneficia 

praestitit 7),    cuique  ego  prolixe  de  tua  voluntate 

et  studio  erga  omnes  bonos  pollicitus  sum,    iuves, 

et  quacunque   re  possis   necessario   suo   tempore 

subleves.     Ego  omnia  ea  officia ,   quae  huic  prae- 

stiteris,  eo  loco  habebo,    ac  si  in  me  contulisses, 

daboque  operam  8),    ut  aliquando  tibi  tuisque,  si 

qua  in  re  queam ,    gratias.  referam.      Vale,    \  et 

me  tibi  commendatum  habe.     Datae  Ienae  5  die 

Septbr. 

Franciscus  Vinariensis/  9) 

4)  Manl.  quantam  enim  —  faciet. 

5)  cod.  opponere. 

6)  cod.  pro  tua  humanitate. 

7)  Manl.  beneficum  et  praestitit  praeterniisil 

8)  ac  si  etc.  non  habet  Manl. 

9)  et  me  etc.  non  habet  Manl. 


i 


893 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


894 


No.  465. 


6.  Sept.  (lenee.) 


Georgio   Sturtz. 


Epist.  lib.  VI.  p.  564.  —  Nunc  ex  autograrpho  Mel.  in  cod. 
Monac.  I.  p.  330.,  ex  cuius  scriptura  vidi ,  epistoJam  non 
anno  1535,  sed  anno  1527  lenae  scriptani  esse. 

Clarissimo  viro ,  Georgio  St urtz^  Doct. 

Medicinae. 

3.  D.  Hic  iuvenis  annis  aliquot  mecum  vixit. 
Et  cum  ingenio  optimo  praeditus  est,  tum  natus 
;;st  honestissimo  apud  suos  cives  loco.  Nunc  sub- 
to  avocatur  in  patriam.  Itaque  non  potuit  tam 
;ito  equum  hic  invenire.  Cupit  istic  emere.  Ea 
n  re  tu  illum  adiuvare  poteris.  Quid,  inquies, 
am  sordidam  rein  imponis  niihi?  Ego  vero  puto 
e  gravissimum  virum  et  doctissimum  intelligere 
lospitii  iura.  Debentur  enim  peregrinis  huius- 
nodi  officia.  Et  hic  adolescens  eo  ingenio  est,  ut 
)erpetuo  tuam  humanitatem  praedicaturus  et  ad- 
Iniraturus  sit.  Est  etiam  huiusmodi  officiis  haec 
tetas  ad  similia  exempla  virtutis  excitanda.     Vale, 

tenae.     Die  sexta  post  Aegidii  ferias. 
Philippus. 



No.  466. 


2.  Oct. 


Mart.  Luthero. 


•J-  Ex  autogr.  Melanth.  in  cod.  Hamb. :    Literae  tbeologor. 
sec.  XVI.     [<?.] 

9.  Martino  Luthero,  patri  suo  in  Christo. 

>.  D.  Legi  bonam  partem  Erasmici  voluminis 
ecens  editi  de  libero  arbitrio.  Longa  et  confusa 
lisputatio  est,  quam  non  multi  de  vulgo  intelli- 
ent,  ut  video.  In  eo  uno  est,  ut  sententias  a 
fje  citatas  callide  interpretetur,  ne  dissentire  cre- 
antur  a  iudicio  rationis  humanae.  Ego  etiamsi 
elis  respondere,  nollem  tamen  te  properare. 
elim  autem  te,  si  quando  videretur,  non  confu- 
ationem  huius  operis,  (nam  istos  avTinalovg  Xo~ 
'ovg  non  facile  intelligunt,  nisi  exercitatissimi  in 
ioc  ipso  genere)  sed  tuae  sententiae  simplicem 
narrationem  instituere.  Id  non  esset  tibi  diffi- 
ile  factu  et  extra  pugnam  minus  esset  habitura 
cerbitatis  oratio.  Attigi  in  Colossehsibus  hanc 
psam  causam,  eamque,  ubi  primum  occasio  erit, 
n  aliquo  alio  scripto  cogito  copiosius  explicare. 
racobus  istuc  redit  profecturus  Piigam.    Rogo  igi- 


tur  te,  ut  eum  tuis  literis  diligenter  eius  urbis 
senatui  commendes.  Mihi  mores,  eruditio ,  iu- 
dicium  eius  ita  probantur,  ut  non  dubitem  adfir- 
mare,  tuto  illi  committi  posse  docendi  provin- 
ciam.      Vale  et  pro  nobis  ora. 

Ex  Iena.     Mittwoch  post  diem  Michaelis. 

Philippus. 


No.  467. 


9.   Oct. 


Bugenhagius  ad  Linckium. 

f  E  collect.  Wolf.  in  bibl.  Hamb.  ubi  inter  Mel.  epistolas 
legitur.  [0.]  —  At  non  a  Melanthone  sed  a  Buge.n- 
hagin  videtur  scripta  haec  epistola,  neque  Melanthon 
mense  Oct.  1527  erat  Vitebergae. 

Reverendo  patri  Venceslao  Link. 

V  iderer  de  pietate  tua  dubitare,  reverende  pater, 
sieicausae,  quam  nunc  sum  acturus  tecum  ,  ini- 
quiorem  te  fore  arbitrarer.  Et  ut  non  detineam 
te  longa  praefatione,  paucis  accipe,  quid  hic  ac- 
ciderit.  Scis  in  quo  cursu  res  evangelicae  hic  sint, 
ac  potissirnum  ,  quid  de  missa  sentiat  D.  Marti- 
nus  *).  Visum  est  tuis  fratribus  revocare  missam 
ad  pristinam  consuetudinem  ita,  ut  unus  conse- 
cret.  ac  benedicat  panem  et  dispertiatur  omnibus  qui- 
bus  libeat  edere  et  qui  possit  enarret  evangelium 
sub  eam  synaxin.  Fieri  hoc  facile  potest  nullo 
scandalo  publico,  imo  applaudente  hac  urbe,  quae 
iam  tot  annos  audit  Evangelium.  Quanquam  ne 
scandali  quidem  in  rebus  divinis  habenda  sit  ratio. 
Atque  ita  fiet,  ut  non  adigantur  ad  missas  fratres, 
qua  impietate  nulla  maior  est  et  evangelico  insti- 
tuto  satis  fiet,  et  verba  missae  omnia,  omnes  pre- 
ces,  omnes  benedictiones  dicuntur  et  audiente  et 
acclamante  ecclesia.  Nam,  nt  scias  quid  sentiam, 
nihil  mihi  privatae  missae  videntur,  nisi  mirum 
ludibrium,  mira  scena,  et  vere  ii  sunt,  qui  osten- 
tuj  habent  Christum,  qui  privatas  missas  legunt. 
lam  hoc  multo  maximum  est ,  quod  non  ut  ante 
vendi  poterunt.  Haec  atque  multa  alia  sunt,  quae 
istos  moverunt,  et  ego  non  possum  non  probare, 
cur  velint  revocare  priscum  institutum,  cui  nisi 
faveas  tu,  Evangelio  parum  aequus  videbere  **). 
Sine  scandalo  res  mutari  potest.  Cur  non  mute- 
tur  igitur?  Iam  hoc  superest,  ut  qui  adstant  al- 
tari,    ita  communiter  manducaturi,  utraque  spe- 


*)  Vid.  Luiberi  Iudicium  d.  15.  Aug.  1527.  Spenglero  missum. 
**)  Mendosa  baec  videntur. 


895 


EPISTOLARUM    LIB.  IV.     1527. 


896 


cie  utantur.  In  eo  Pater  Prior  dissentit  a  fratri- 
bus,  nam  in  aliis  satis  convenit.  Porro  ne  hic 
quidem  vetat  scandalum,  quod  vos  timetis  unum, 
quo  minus  permittas  utramque  speciem;  solemus 
enim  passim  hic  multi,  nemine  adversante,  utra- 
que  specie  uti,  et  in  ecclesia  curabitur,  ut  utram- 
que  speciem  porrigant  omnibus  saccrdotes.  Non 
est,  quod  ita  cogiles:  Bohemi  vocabimur,  Nori- 
bergenses  ista  non  permitlerent.  Sine  has  cogi- 
tationes  et  ad  te  redi.  Cogita  quid  iubeat  Evan- 
gelium,  eogitn  quam  hic  illa  sine  ulla  offensione 
publica  fiant.  Plus  scandali  commoveris  ,  si  in- 
terdixeris,  quam  si  vel  dissimules  vel  etiam  prne- 
cipias.  Mihi  omnino  omnia  expondenti  videtur, 
ut,  si  iubere  non  vis  quod  debebas,  dissimules 
saltem.  Non  mutabunt  missandi  consuetudinem 
sacrificuli,  quorum  unus  bic  victus  est.  Quare 
gaudeo,  ordiri  boc,  si  suo  exemplo  forte  aliquos 
moveant.  Et  ita  destinarunt  fratres  quod  bono 
consilio.  Quod  si  iinprobaveris,  crede  mihi,  of- 
fendes  multorum  conscientias;  nam  ita  missare 
ut.  hactenus  est  solitum,  nec  debent,  nec  volunt. 
Qiiod  ad  me  attinet,  te  oro,  faveas  pio  consilio 
el  aliquando  assuesce  Deum  plus  quam  homines 
timere.  Atque  hoc  cogita  unum,  plus  bic  scan- 
dali  fore,  si  vetes  quam  si  permittas.  Cogita  item, 
quia  in  re  tali  non  possis  iudicare  aliorum  con- 
scientias  et  scias  quod  scriptum  est 

satisfaciat    cuique    sua    conscientia.        Vale. 
Vitemberg.  die  9.  Octob. 


No.  468. 


14.  Oct. 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autogr.  Melanth.  in   cod.  Basil.  F.  101.  epist.  95.  cu- 
ius  inscriptioni  Spalatinus  adscripsit  ann.  1527. 

Optimo  viro  D.  Georgio  Spalatino. 

S.  D.  Misi  cum  meis  ac  tuis  literis  Casparem 
Rudolfum  in  oppidum  TVeidam,  quod  faustum 
felixque  sit.  Et  quanquam  de  tua  commenda- 
tione  iudicabam  idoneum  ad  eam  provinciam, 
cui  destinasti  eum,  tamen  ut  liberalius  commen- 
dare  eum  Aureo  ipsi  possem,  audivi  horninem 
christiana  dogmata  aliquot,  ut  prolixe  quidem 
contulimus.  Nec  audivi  quod  improbare  possem. 
Recte  tenet  summam  doctrinae  cbristianae,  quan- 
tum  iudicare  possiun.  Opto  igitur,  ut  istis  vir- 
tutibus  dignam  conditionem  habeat.      Quid  effe- 


cturus  sit  in  TVeida,  ego  non  possum  divinare. 
Te  rogo  igitur,  ut  mihi  significes,  ubi  ad  te  re- 
dierit,  quid  acciderit.  Quae  postulasti  per  no- 
strum  Quaestorem  tibi  mittam.  Nondum  enim 
huc  rediit  bibliopola,  qui  libros  nobis  allatos  e 
Francofurdia  exhiberet.  Protinus  nullo  modo  vi- 
detur  mihi  •ad  Cancellarium  mittendus.  Eius  rei 
multae  causae  mihi  esse  videntur;  tamen  cum  eo 
loquar  de  hoc  negotio.  Vale.  Caetera  alias. 
Die  Martis  /Lura  r?)v  Burcardi.  Erasmi  scri- 
ptum  de  libero  arbitrio  est  argutissimum. 

Philippus. 


No.  469. 


19-  Oct!> 


Ge.  Spalatino. 


•J-  Ex  autogt*.  Phil.  in   cod.   Basil.    F.  101.  epist.  94. ,    cuius 
inscriplioni  Spalatinus  adscripsit  ann.  15^7. 

D.  Georgio  Spalatino,    viro  optimo,    suo 

. 
amico. 

o.  D.  Mitto  tibi  orationem  y.ara  A^iaroyilr.ovog, 
cui  paraphrasis  Plinianae  praefationis  addita  est. 
Mitto  et  Colosscnses.  Sero ,  inquies !  Verum 
ego  citius  non  potui.  Nam  bibliopola  intra  tri- 
duum  proximum  primum  huc  rediit.  Misissem 
et  v7ihoa07i'iG%i]V  ILrasmicum.  Sed  ex  domino 
Griinthero  a  Huna ,  collega  tuo ,  accepi ,  te  iam 
habere  exemplum  eius  scripti.  De  Caesarei  iu- 
dicio,  quod  scripsisti,  non  magnopere  sum  mira- 
tus ,  quanquam  non  sciam ,  quem  habeas  eius 
dicti  auclorem.  Ille  liber  Erasmi  cum  gratiam 
novitatis  exuerit,  multos  minus  movebit  quam 
nunc.  Nosti  hominum  mores  et  imperitorum  iu- 
dicia.  Habes  etiam  duo  exempla  imaginis  meae 
expressae  a  summo  artifice.  Formicas  et  alia 
quaedam  alias  mittam.  Nondum  enim  erant 
transscripta.      Vale.     Postridie  Lucae. 

Philippus. 

No.  470.  (fere  hoc  temp.) 

Iohanni  Heiffenstein ,  iuniori. 

Manlii  Farrag.  p.  326. 

Adolescenti   studiosissimo    loanni  Re iffe n - 

stei  n. 

S.  Martinus  *)  reddidit  mihi  suavissimas  lite- 
ras  tuas,    mlloannes,    quae  mihi  attulerunt  ma- 

*)  Martinus  Faber,    doctor  filiorum  Reiffcnst.      Vjd.  epistolas 
d.  6.  lun.  d.  20.  lun.  et  d.  1.  Septb.  scriptas. 


897 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


898 


ximam  voluptalem.  Gaudebam  enim  primum  pa- 
tris  tui  causa,  viri  optimi,  qur  nulla  ex  re  fru- 
ctum  capit  ant  voluptatem  maiorem,  quam  ex 
studiis  tuis  ac  fratrum  tuorum.  Deinde  delecta- 
bar  et  reipublicae  causa.  adducor  enim  in  spem, 
ut  literae  et  honestae  artes  integrae  ad  posteros 
perveniant  ac  transferanlur,  cum  te  ac  tui  similes 
video  tam  studiose  operam  dare  literis.  Precor 
itaque  Cbristum ,  ut  faveat  tuis  studiis  ac  fratrum 
tuorum:  idque  faciet,  si  tu  quoqoe  eum  toto  pe- 
ctore  rogabis,  ut  te  adiuvet,  et  gubernet  omnem 
vitae  tuae  cursum.  Amare  enim  se  testatur  hanc 
.  tuam  aetatem ,  cum  dicit:  Sinite  parvulos  venire 
ad  me:  talium  est  enim  regnum  coelerum.  Hoc 
classico,  hac  voce  vocat  tni  siniiles  ad  honcsta, 
et  pollicetur  pretiurn  ingens.  Hanc  vocem  Dei 
;nostri  ac  salvatoris,  mi  loannes,  memineris  tibi 
sequendam  esse.  Idem  Christus  custodiat  et  con- 
iservet  te  semper,  et  gnbernet  tua  studia  ad  utili- 
tatem  reipublicae  et  ad  suam  laudem.  Bene 
1  vale.     Matrem  tuam  verbis  meis  reverenter  saluta. 


No.  471. 


(Oct.) 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Mel.  in  cod.  Basil.  F.  101.  epist.  85.,   cu- 
ius  inscriptioni  Spalatinus  adscripsit  annum  1527. 

Optimo   viro   D.    Georgio  Spalatino, 

S.  D.      Misi   tibi  imaginem  meam  et  alios  quos- 

dam  libellos,    quos  haud  dubie  his  diebus  acci- 

pies.       Venit  huc  Vincentius  Stung   literis   tuis 

ac  Planicii  commendatus,    cui  profecto  cuperem 

'consulere,    si   quem  vacuum  locum  hoc  tempore 

iscirem.     Sed  venit  hoc  in  mentem.     Si  Caspar 

Rudolfus   proficisceretur  Olsniciam,     quo   loco 

antea  fuit  Vincentius,    et  esse  Caspar  commode 

posset,    dari  posset  conditio,    quain  hactenus  ha- 

buit  Rudolphus  Vincentio ,    quae  quamvis  sit  exi- 

gua ,   tamen  ad  tempus  hoc  hospitio  homo  exulans 

uteretur,  donec  inveniret  condltionem  uberiorem. 

Praeterea  existimo  pro  Caspare  hunc  Vincentium 

Widam    aut  ad   montem   S.  Viti   \Voigtsberg~\ 

mitti  posse.      Quanquam  enim  Aureus  recusarit 

Casparum  suscipere,  tamen  effici  potest,  ut  co- 

gatur   diaconum   accersere.      Novi  istum  Davum, 

et   suspicor,    gravatim   recepturum   esse   aliquem 

diaconum ,    ne  illum  populus  quam  se  malit  au- 

dire.     Proinde  duxi   scribendum   esse  quaestori, 

Melantu,   Otek.     Vol.  I. 


ut  agat  cum  senatu  PVidensi,  ut  aut  hunc  aut 
Rosenbergium  faciant  diaconum,  et  agat  cum 
monachis  Milfordianis  severe,  ut  alterutrum  re- 
tineant  pastorem  in  monte  S.  Vili.  (Tu  quoque 
scribes  quaestori  Widensi,  ut  in  hanc  sententiam 
agat  et  cum  senatu  et  cum  monachis.)  *)  Id  si 
nolint,  quanquain  facturos  puto,  ea  de  re  ego 
ipse  ad  principem  scribam,  minimeque  placituram 
commendationem  illis  palliatis,  imo  fucatis  mo- 
nachis  mittam.  Vale.  De  Islebio  miror,  vinde 
rescieris.  Quaedam  de  poenitentia  reprehendit  in 
meo  libello,  quod  non  inchoarim  eam  ab  amore 
iustitiae.  Ego  quae  scripsi  recta  esse  existimo. 
Nec  video  illum  satis  magnam  causam  habere  car- 
pendi  eius  scripti.  Sed  decrevi  ferre,  etiam  si 
perget  mihi  molestus  esse.      Vale. 


No.  472. 


(* 


ere  ex 


Oct.) 


Ge.  Spalalino. 


f  Ex  autogr.  Melanth.  in  cod.  Basil.   F.  101.  epist.  96.,   cu- 
ius  inscriptioni  Spalatinus  adscripsit  ann.  1528. 

Oplimo  viro,  D.  Georgio  Spalatino  amico 

suo  summo, 

S.  D.  Non  libet  mihi  suspicari,  Colditium  adeo 
nihil  habere  frontis,  ut  ausit  fingere  aut  serere 
rumores  illos,  quos  scribis  de  Tiafavwdiaig  Lu- 
theri'**).  Nullum  inter  nos  verbum  ea  de  re  cotn- 
mutatum  est;  neque  sane  potuit,  cum  ego  semper 
contenderim  ea,  quae  sunt  in  commentario  in- 
spectionis  ecclesiarum,  convenire  per  oinnia  cum 
Luiheri  doctrina.  Tantum  rne  hoc  cavisse,  ut 
sine  acerbitate  verborum  res  nudae  proponeren- 
tur.  Multae  mihi  causae  fuerunt  eius  lenitatis. 
Nolui  enim  alere  Aurei  et  similium  amentiam,  qui 
putant,  unum  hoc  esse  docere  Evangelium,  summa 
contentione  atque  amarulentia  debacchari  velut  e 
plaustris  adversus  eos,  qui  a  nobis  dissentiunt. 
Necfue  ignoro ,  quantum  odii  apud  quosdara  con- 
ciliarit  mihi  haec  mea  diligentia ;  sed  mihi  magis 
fuit  spectandum,  quid  Deo  placeret,  quam  quo- 
modo  sycophantas  illos  mihi  placarem,    a  quibus 


*)  Haec  margini  adscripsit  Mel. 

**)   Adscriptus  est  quidem  annus  1528,    sed ,    ut  argumentum 

docet,  est  referenda  ad  annuni  1527  et  mense  Octobri  vide- 

tur  esse  scripta.     De   rumore  palinodias  Lutheri  vide  epist. 

Lutheri  ad  Spalat.  d.   13.  Septh.   et  a<l   loannem  Eleclor.  d. 

12.  Octb.  1527 

57 


899 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


900 


nunc  ut  haereticus,  ut  fanaticus  traducor.  Hanc 
meam  epistolam  potes  exhibere  quibus  voles.  Si 
quis  Lutherum  recantare  aliquid  in  meo  opere 
iudicat,  is  multipliciter  insanit.  Si  quid  scri- 
ptum  est,  quod  videtur  pugnare  cum  Lutheri  do- 
ctrina,  id  ad  me,  non  ad  Lutherum  pertinet; 
mecum  expostuletur;  fortasse  inveniam ,  quod  re- 
spondeam.  Nam  quod  nudas  res  proposui,  cavi- 
que,  ne  quid  admiscerern  conviciorum,  honesta 
ratione  adductus  sum,  quam  spero  Deo  probari. 
Et  Lutherus  mihi  optimus  testis  est,  me  semper 
optasse  in  hac  tota  dissensione,  ut  summa  lenitate 
>cal  inuixeia  nostri  ornnes  uterentiTr.  Non  faciam 
longum,  sed  si  opus  esse  putabis,  scribam  ali- 
quando  ad  ipsum  Coldicium.     Vale. 

Pbilippus. 
Si  Aureus    ad    te    de    permutatione   scribit, 
quaeso  scribas  ad  Cancellarium,    ut  eam  ei 
curet.     Idque  non  dubito  facturum  esse. 


No.  473. 


(fere  eod.   temp.) 


Casp.  Aquilae. 


■J-   Ex  autographo  Philippi    in  cod.  Rehd.    Vratisl.    Voli  V. 
descripta  nobis  a  S.  V.  Schulzio. 

Caspari  Aq  uilae,  amico  suo , 

S.  D.  Mihi  quidem,  mi  Caspar,  facile  patiar 
abs  te  satisfieri.  Est  enim  perspecta  mihi  tua  erga 
me  voluntas  perpetua  Verum  hoc  te  rogo  etiam 
atque  etiara,  ut  tuam  ecclesiam  moderate  doceas 
ea,  quae  ad  aedificationem  faciunt.  Eos,  qui  tibi 
non  commissi  sunt,  sinas  valere  xal  oIjllwQeiv. 
Nec  te  vel  monachorum  maledicta,  vel  aliorum 
calumniae  commoveant,  ut,  quod  alienissimum 
esse  a  doctoribus  ecclesiae  debet,  apud  miseram 
plebeculam  rixeris,  et  tuos  adfcctus  minime  ido- 
neo  loco  ulciscaris.  Non  ignorabam  ego,  fore 
qui  ex  illa  mea  partitione  poenitentiae  offenderen- 
tur.  Sed  non  putabam  omnium  calumniis  nos 
moveri  debere.  Tam  leves  et  frivolae  sycophan- 
tiae  non  plus  ad  bonos  viros  pertinent ,  quam  In- 
dorum  aut  Arabum  plebiscita.  Sine  igitur  male- 
dicere  improbos,  nec  tu  ea  maledicta  ex  cauponis 
in  concionem  adfer,  sed  his  dissimulatis  tuam 
rem  age  et  doce  utilia.  Ita  facile  vinces  istos  sy- 
cophantas.  Hoc  quoque  te  monendum  duxi,  quod 
Christus  praecepit  discipulis,    ut  sint  prudentes 


sicut  serpentes,  ut  caveas,  necubi  illorum  etiam 
cupiditatibus  morem  geras.  qui  non  oderunt  mo- 
nachos  ob  aliud ,  nisi  quia  in  eorum  possessiones 
invadere  cupiunt.  Nec  accuso  cives  tuos  omnes; 
sed  animadverti,  quosdam  istic  iuvenes  esse  plus 
satis  vehementes.  Tu  autem  scis,  quid  sit  in  ve- 
teri  versiculo:  ecqui  perdiderunt  rempublicam? 
oratores,  stulti,  adolescentuli  *).  Adversus  ho- 
rum  consilia,  credemihi,  singulari  tibi  vigilantia 
et  prudentia  opus  est.  Doctor  Hieronymus  hinc 
his  diebus  abibit.  Si  tamen  vis,  mitte  huc  testi- 
monia ,  ut  notam  amissam.  Deliberabo  cum  aliis. 
Cura  etiam  huc  mitti  libros  mathematicos,  qui 
istic  sunt.      Vale. 

Philippus. 


No.  474. 


(fere  Oct.) 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  76.     Nunc  ex  autographo  in  cod.  Monac. 
I.  p.  50. 

Optimo  virof   D.  Hieronymo  Bomgart- 
nero,    suo  patrono^ 

iS.  D.  Sic  est,  ut  scribis,  Hieronyme,  multo 
plus  nocent  Evangelii  gloriae  fanatici  spiritus, 
qui  nunc  passim  nova  dogniata  serunt,  et  maxi- 
mos  tumultus  in  civitatibus  excitant,  quam  ulla 
unquam  saevitia  tyrannorum  nocuit;  et  nisi  pol- 
licitus  esset  Christus ,  se  nobiscuin  usque  ad  con- 
summationem  seculi  mansurum  esse,  vererer 
\  profecto",  ne  tantis  fluctibus  oppressa  religio 
penitus  interiret.  Non  enim  alio  spectant  istae 
haereses,  nisi  ut  penitus  deleatur  nomen  Christia- 
num.  Precor  autem  Christum ,  ut  in  tam  peri- 
culosis  tempestatibus  gubernet  ac  servet  navicu- 
lam  suam ,  atque  etiam  communibus  precibus  haec 
mala  sanare  possemus.  Tu  quoniam  istic  in  ali- 
qua  parte  reipublicae  es,  quantum  potes  advi- 
gilabis,  ne  in  urbem  vestram  irrepant  novorum 
dogmatum  professores.  Ego  iam  dudum  institui 
scribere  contra  avafianzLOrag ,  et  de  rerum  com- 
munione ;  sed  partim  valetudine,  partim  quoti- 
dianis  occupationibus  prohibitus,  non  possum 
absolvere,  quod  paro,  sed  incumbam,  quantum 
potero,  in  hanc  rem. 

Pro  Vito^  filio  cuiusdam  vestri  civis  laboro, 
ut  Senatus  urbis  vestrae  conferat  ei  stipendium, 
postquam   id  Stor  reliquerit;     semper   cavi,    ne 

*)   Vid.  Cic.  de  seneclut.  c.  6.   §.  20. 


901 


quem  indignum  vestris  civibus  commendarem. 
In  J^ito  autem  singulare  mihi  ingenium  et  sin- 
gularis  eruditio  esse  videtur,  quare  si  vestro  bene- 
fieio  contigerit  ei  perdurare  in  studiis,  spero,  cum 
ornamento  patriae  fore  aliquando.  Rogo  igitur 
te,  ut  quantum  potes,  adiuves  adolescentem  et 
probum  et  pauperem.  Multum  ei  lua  commen- 
datio  etiam  apud  Ebnerum  profutura  est.  Ages 
igitur,  quantum  honeste  poteris,  ut  habeatur 
eius  ratio.     Vale. 

Philippus. 


No.  475.  (fere  Oct.) 

Lazaro  Spenglero. 

Ex  Urbani  Gottlieb  Haufsdorf  Lebens  -Bescbreibung  Lazari 
Spenglers,  vordersten  Ratbsscbreihers  zu  Niirnberg.  1741. 
8.  p.  200. 

Prudeniiss.    Viro    D.    Lazaro   Speng lero, 
Scribae  Senatus  Noribergensis , 

S.  D.  Hic  Vitus  est ,  quem  anno  superiore  vo- 
bis  dicebam  composuisse  Panegyricum  Maximi- 
liani  magna  felicitate.  Nunc  domesticis  necessi- 
tatibus  domum  revocatus  est.  Quaeso  autem  ,  vir 
jptime,  si  qua  erit  occasio  eius  iuvandi,  ut  tale 
ingenium  et  tantae  spei  iuvenem  fovendum  esse 
ixistimes.  Nisi  enim  publica  liberalitate  studia 
onserventur,  degenerabit  haec  ratio  in  barba- 
:iem  plus  quam  Scythicam.  Neino  recte  poterit 
>acra  docere,  nemo  ius  dicere.  Debet  autem  ve- 
>tra  diligentia  publicis  malis  mederi.  JBillicani 
icriptum  ad  vos  vidi.  Ego  nullius  in  ecclesia 
tovi  dogmatis  auctor  esse  velim.  Itaque  sernper 
:um  sum  hortatus,  ut  veteres  scriptores  adhiberet 
n  consilium,  et  ego  quoque  facio,  qui  cum  Chri- 
tum  adesse  praesentem  in  Eucharistia  toties  affir- 
nent,  nolo  ego  ab  ipso  ecclesiae  consensu  dissen- 
ire.      Habes  meae  sententiae  summam. 

Cinglius  mihi  scripsit,  meque  rogavit,  ut 
td  Osiandrum  scriberem  et  hortarer,  ne  vehe- 
nentius  suae  factioni  adversaretur.  Sed  me  non 
novent  Cinglianae  literae.  Video  enim  in  illa 
tmica  exegesi  non  valde  amice  tractari  Lulhe- 
um  *).     Vale. 

Philippus  Melanchthon. 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     15£7.  902 

No.  476.  (fere  hoc  temp.) 

Chiliano  Goldstein. 


*)  Zwinglius  a.  1526  a<l  Norinbergenses  scripserat  de  sacra 
coena,  cui  respondit  Osiander.  Alteram  igitur  mense  Maio 
1527  Zwinglius  scripsit  epist.  adOsiandrum,   quam  bic  a. 


Edita  in  Manlii  Farrag.  p.  341.     Coululi  apographon  in  cod. 
Basil.  39.  P.  48  b. 

D.  Chiliano  Goltstein. 

o.  D.  Gratulor  tibi  filium  natum:  et  Christum 
precor ,  ut  servet  te  et  universam  -J-  tuam1'  fami- 
liam  incolumen.  Multae  fuerunt  causae ,  cur  sub 
discessu1)  scholae  domi  esse  cupiebam:  sed  in  his 
non  poslrema  cura  erat  \  et"  de  te ,  et  j-  de"  Lon- 
gicampiano.  Nuper  etiam  scripsi  de  illo  Ioanni 
Pomerano  2).  Spero  tamen  fore  ut  brevi  istuc 
proficiscatur  ^).  Seydlero*)  existimo  nosrecte  pro- 
specturos  esse.  Apelles  huc  rnisit  quendam  suum 
etiam  amicum:  is  cras  hinc  ad  equitem  quendam 
ibit,  ut  petat  imaxonrp/  in  illius  Ecclesia:  cui 
cum  prospectum  erit,  habeo  quo  Seydlerum  mit- 
tam.  Sin  ille  eques  recusaverit  Apelli  amicum 
accipere  s),  modo  res  sit  integra,  eo6)  Seydlerum 
mittam.  Si  totam  Thuringiam  perlustraverimus, 
iuvari  plures  poterunt,  quam  iam  possunt,  in- 
spectis  tantum  tribus  7)  praefecturis.  Ubique  mul- 
tum  est  indoctissimorum  pastorum.  Sed  illi  eiici 
non  possunt:  ita  fit  ut  iaceant  et  negligantur  ctiam 
eruditi,  dum  virtutis  praemia  possident  illa  ho- 
minum  monstra.  Longicampiano  dices  meis 
verbis  multain  salutem.     Bene  vale. 


No.  477. 


(fere    1.   Nor. ) 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Melanth.  in  cod.   Basil.  F.  101.  epis/.  91. 
Spalatinus  inscriptioni  adscripsit:  „1527  Coronae." 

Optimo  viro ,   D.  Georgio  Sp alatino, 
amico  suo  summo, 

S.  D.     Fuit  mecum  hic  his  proximis  diebus  Quae- 
stor  Widensis,    e  quo  intellexi,    Rosenbergium 

1527  cum  responso  suo  edidit.  Mense  Maio  1527  Zwinglius 
librum  suum  „  Aniica  exegesis",  misit  Lutbero.  Scripta  igi- 
tur  est  haec  epistola  anno  1527. 

1)  c.  discessurn. 

2)  Ioh.  Pom.  absunt  a  cod. 

3)  cod.  proficiscar . 

4)  cod.  Sidelio. 

5)  cod.  reeipere. 

6)  Manl.  et. 

7)  cod.  addil:  ut  opinor, 

57  * 


903 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


904 


in  oppidurn  commigrasse,  eique  successorem  da- 
tum -esse  Rudolfum.  Quantum  autem  id  dele- 
ctabat,  tantum  me  perturbarunt  querelae  de  Au~ 
reo.  Plane  adfirmat,  oppidum  tranquillum  esse 
nonposse,  nisieoamoto;  tantum,  ait,  esse  eius 
saevitiam  in  docendo.  Itaque  monuit  me  res,  ut 
ad .  Cancellarium  scripserim  significarimque ,  quem 
in  locuin  transferri  Aureus  possit.  Parochiam 
FPridanam  videtur  recepturus  Cronswiciensis 
ille.  Nunc  si  Neapolin  Ulstadiensis  pastor  ac- 
cerseretur,  Ulstadium  commendaretur  Aureo. 
Nam  hoc  nolim,  Aureum  Neapolim  mitti.  Mi- 
ror  ingenium  hominis,  cum  videat  se  sibi  ipsi 
tantum  mali  conflare,  se  in  tanto  odio  bonorum 
esse  propter  linguae  intemperantiam,  nec  sibi  ta- 
men  imperat.  Vellem  audisses  coram.  Dixisses 
aliquid  esse  de  veteribus  comicis,  quanquam,  ut 
vere  dicam  quod  res  est,  tantum  acerbitatis  ne 
quidem  in  veteribus  comicis  est.  Quid  quod  non 
cum  monachis,  non  cum  collegiis  canonicorum, 
sed  cum  sua  plebe  litigat.  Audio ,  eum  pro  con- 
cione  dixisse,  esse,  qui  sibi  invideant;  quod  non 
omnino  cogatur  esurire ,  id  se  acceptum  ferre  Deo 
et  Principi.  Haec  placent;  sed  audio  reliqua. 
Plebi  se  non  accepturn  ferre;  der  Teufel  solls  ihm 
danken.  Obsecro  quid  opus  est  sic  incurrere, 
imo  irruere  in  offensionem  populi.  Haec  tibi 
scripsi,  ut  hominem  admoneres.  Sed  id  frustra 
diu  iam  credo  et  me  et  te  facere.  De  Vincentio 
videro,  et  habet  aliquid  spei,  quae  cum  explo- 
rata  melius  fuerit,  scribam  tibi.  Nunc  enim  de 
Neapoli  exspectandum  est,  quid  in  aula  decer- 
nent. 

De  Jslebio  noli  esse  sollicitus.  Ego  enim, 
ut  spero  ,  sanabo  hanc  offensiunculam.  Nec  puto, 
esse  eum  alieniore  erga  me  animo,  quam  fuit  un- 
quam.  Ego  certe  de  mea  voluntate  erga  illum 
nihil  mutavi.  Est  mihi ,  ut  fuit  semper ,  carissi- 
mus,  et  arbitror  me  ab  eo  redamari.  Sed  est,  ut 
scis,  arguto  ingenio;  itaque  delectatur  suis  qui- 
busdam  inventis,  quod  ego  illi  facile  permitto. 
Scio  futurum  olim,  ut  capiat  eum  satietas  argu- 
tiarum  huiusmodi ,  cum  videbit ,  quam  sit  utile, 
imo  et  quam  difficile  simplicissime  docere,  et  at- 
temperare  se  multitudinis  captui.  Mitto  tibi  Lu- 
theri  epistolam  de  hac  nostra  controversia  *).  Ex 
ea  simul  intelliges ,   qua  sit  valetudine.     Christus 


*)  Vid.  epist.  Lutheri  ad  Melanth.  d.  27.  Oct. 


servet  nobis  et  ecclesiae  virum  illum.     Remitto  et 
Billicani  epistolam. 

Ago  tibi  gratias  pro  exemplo  Brentianae^ 
Mirifice  amares  JBrentium !,  si  nosses.  Est  enim 
visus  mihi  semper  modestissimo  gravissimoque  in* 
genio  esse.  Novi  enim  paene  a  puero.  Coronae 
solebant  a  populo  Atheniensi  bene  meritis.  vel  ci-* 
vibus  vel  exteris  decerni ,  ut  apud  Livium  saepe 
vides  graecas  civitates  coronas  Romam  misisse. 
Existimo  ita  accipi  in  illo  Demosthenis  loco,  tam-. 
etsi  ipsum  Demosthenem  inspicere  non  vacavit. 
De  tuis  Canonicis  scribe  mihi  quid  decreverint 
agere,  an  oblemperent  postulatis  principis.  Ego 
ita  sentio,  si  pro  tempore,  ut  vocant,  horas  ca- 
nere  vellent,  omissis  omnino  suis  missis,  cum 
idem  Wittebergae  fiat,  non  magnopere  cum  eis 
rixandum  esse,  aut  contendendum  utlegant,  nisi 
tibi  secus  videtur.     Vale. 

Philippus. 

KaTrj%r]0ig   nondum    est  scripta.      Forrnicas 
ab  Andrea  petes. 


No.  478. 


(6.  vel  7.  Nov.) 


lo.  Agricolae. 


•J-  Ex  apographo  in  cod.  Melin.  III.  p.  34.  —  Haec  epistola 
illaesse  videlur,  quam  Melanthon  per  Lutherum  ad  Agri- 
colam  niisit,  et  de  qua  Lulherus  scribit  Agricolae  d^! 
10.  Decb.:  ?)Has  Philippus  ad  te,  credo  sese  purgans  tibi 
nescio  de  qua  causa. "  Scripta  igitur  est  epist.  fere  d.  6.! 
vel  7.  Nov. 


lohanni  Agricolae. 

Xuae  literae  valde  gratae  mihi  fuerunt,  quia  sim-r; 
pliciter  libereque  admonuisti,    quid  de   illo  meo- 
libello  iudices.     Aristophanes  inquit,    doctos  horl 
mines  se  sksy^eir  xal  iXkyx&o&ai.     Quare  et  mihv. 
moneri  abs  te,  et  amicissimo  et  gratissimo  homm% 
gratum  est,    ut  non  recusem  agnoscere  errorem, 
sicubi  lapsum  me  esse  animadvertero.      Libellus 
ille  scriptus  est  a  me  non  ut  ederetur,    sed  ut  illis 
ipsis,    apud   quos  scripsi,    indicarem  principales 
locos  doctrinae  christianae,   neque  libet  mihi  su-+ 
spicari,    te  sententiam  tuam    sub  aliena   person 
indicasse.      Id  enim  alienum  esse  a  nostra  amici- 
tia  debet.     Et  quoniam  video,   mihi  plane  capi- 
talia  crimina  obiici,    respondebo  ad  ea  breviter, 
quia  apud  te,    hoc  est,    ut  statuo,    aequissimum 
iudicem,  causam  dico. 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1527. 


906 


Ego  nee  dictum  nec  scriptum  a  me  quicquam 

;mini,    quod   christianam   liberlatem  videretur 

i.aedere,  neque  sciens  velim  aliquid  scribere,  qnod 

mritatem  evangelicae  doctrinae  contaminare  posse 

ntelligerem.      De  poenitentia   arbitror   hoc   tibi 

necum  convenire,    in  animis  ante  vivificationem 

ieu  consolationem  oportere  pavorem  et  terrores  et 

:onfusionem  conscientiae   exsistere.      Hos   motus 

rocari  meturn  divini  iudicii,  aliquando  etiam  sen- 

iiim  divinae  irae.       Sed  intelligi  a  vulgo  facilius 

hotest  haec  figura  sermonis:   metus  divini  iudicii. 

Iijk  quidem  in  eo  agone   esse   metum   aeternarum 

uoenurum  neg.iri  non  potest.      Ego  enim  non  de 

:o  metu  loqnor,    quern    homines    ipsi  accersunt 

i.uis  viribus,  sed  quem  Deus  ineussit,  estque  a  me 

Hiserte  positum,  Deum  efficere  illos  terrores.     Sed 

vlli  motuSy    inquis^    oriri  ex  amore  iustitiae  de- 

[?ent.     Quis  negat?     Ego  autem  consulto  id  ibi  ') 

wraeterii,  quia  non  tam  facile  intelligi  video,  quid 

it:    ex  amore  iustitiae  oriri  poenitentiam,    quam 

("acile  dicitur.     Et  in  docendo  scis  me  fugere  eius- 

Inodi  obscuros  locos,    iuxta  proverbium:    ajiia&a- 

hxeoov  y.ol  oacptozzoov.     Est  autem  recte  et  reli- 

riose   praeceplum   de  amore  iustitiae.      Sed  scis, 

||:hristianam  mentem  sero  eo  pervenire,    ut  per- 

Ipiciat,    quid  sit:    Deum  propter  se  ipsum  timere, 

liut:    ad  Deum  amore  iustitiae  converti.     Proinde 

jtiam  de  timore  filiali  non  sum  secutus   veterem 

flefinitionem,    quia  a  parum  exercitatis   animad- 

rerti  non  satis  posse  intelligi,    quid  sit  Deum  ti- 

Inere  non  propter  poenas.     Et  aliquot  docti  viri 

jn  hac  inspectione  ecclesiarum  mihi,  ea  de  re  cum 

Ipsis  disputanti,    assensi  sunt,    obscuriorern   sibi 

J  eterem   illam    definitionem    timoris   filialis   esse, 

Ifuam  haec  est,    quam  ipse  tradidi.     Et  lamen  illa 

letus  reprehendi  non  potest.       Sed   ego   iudicavi 

knarvulos  lacte  alenclos,    nec  veto,  te  grandioribus 

lolidos    cibos    proponere.        Quem    locum    Pauli 

Inale   detortum   putas  ad  urgendam  legem,     non 

llescripsi;    suspicor  tamen ,  te  hunc  velle:   lex  est 

yosita  propter  transgressionem.     Lutherus  eum 

pposuit,    angendas,    ego,    cohortandas 2).      Non 

'gnorabam  me  aliud  exponere  atque  ille  exposuit; 

|!|ed  malui  sequi  veteres  certo  consilio;  nec  opinor 

aihi  propterea  succensere  Lutherum,    quia  haec 

laterpretatio   non  male  quadrat  ad  Pauli  senten- 

iiiam  et  minus  habet  obscuritatis.     Non  enim  du-V 


1)  tibi  cod.  mendose. 

2)  Videtur  hic  aliquid  excidisse,   foilasse :    conscientias  esse 
lege 


bium  est,  quin  Paulus  doceat,  legem  propter  has 
causas  latam  esse,  primum  ad  coercendam  car- 
nem  iustitia  carnali,  deinde  ad  terrendam  con- 
scientiam.  Ego  interpretationem  Paulini  loci  ad 
effectum  priorem  legi  accommodavi,  Lutherus 
accommodat  ad  posteriorem. 

Habes  consilii  mei  rationes,  quod  secutus 
sum  in  informanda  poenitentia  et  in  loco  Pauli 
enarrando.  Libenter  cedam  rectiora  monentibus, 
si  videar  propterea  contaminasse  scripturarum  pu- 
ritatem,  aut  laesisse  libertatem  evangelicam,  quia, 
cum  homines  valde  indoctos  suscepissem  admo- 
nendos,  non  satis  videor  omnia  excnssisse  aut  ad 
vivum  reseeuisse.  Utinam  omnes,  qui  docent, 
ad  captum  auditorum  se  accommodarent !  Ego  id 
certe  conor.  Quod  si  hoc  peccare  est  aut  scri- 
pturarum  puritatem  conspurcare,  fatebor  id  quo- 
que,     si  quidem    ita   vis,    xal  7iaXivwdi]6a).      Id 

quod  scribis  te  non  valde 3)    quorundam 

sermones,  facile  patior.  Non  enim  audeo  tibi, 
homini  arnico,  onus  nostri  defendendi  imponere. 
Id  tamen  te  rogo,  ut  candide  interpreteris  ea, 
quae  scripsimus.     Vale. 


No.  479. 


(eod.   temp.) 


Casp.  Aquilae. 


\  Ex    autograpbo  Phiiippi    in    cod.    Rehd.   Vratis.    Vol.   V. 
mihi  descripta  a  S.  V.  Schulzio. 

I).  Caspari  Aifuilae,    amico  suo, 

S.  D.  Binas  literas  abs  te  accepi»  quarum  alteras 
reddidit  scriba  vester,  alteras  is,  qui  farinarn  at- 
tulit.  Posteriores  sane  gratae  fuerunt;  faciunt 
enim  Ttoog  rov  alcpirov,  ut  Graeci  dicunt.  Sed 
extra  iocum,  utraeque  fuerunt  gratissimae.  Si 
scissem,  quid  egisses  de  ludi  magistro  quodque 
iam  fuerat  diaconus  designatus,  nihil  mutassem. 
Tua  culpa  est,  quod  non  satis  dilucide  scripsisti. 
Interea  te  adhortor,  ut  non  sinas  te  commoveri 
improborum  calumniis  et  maledictis.  Islebius 
reprehendit,  quod  a  metu  poenarum  inchoari 
poenitentiam  scripserim,.  non  ab  amore  iustitiae/ 
Scis  autem,  me  consulto  fngisse  illam  de  amore 
iustitiae  disputationem,  non  quin  ipse  sentiam, 
deum  propter  sese  timendum  esse,   sed  quod  vi- 


S)  Scriptum   est  repscisse ,    quod   mendosum  habeo;    fortasse 
reposcere.  . 


907 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1527. 


908 


deam ,  mentem  Christianam  in  illis  terroribus  sero 
eo  pervenire,  ut  aeternarum  poenarum  metu  non 
commoveatur.  Meministi,  quae  ea  de  re  locuti 
sumus,  cum  de  timore  servili  et  filiali  colloquere- 
mur.  Sed  ille,  ut  vereor,  delectatur  ingenio. 
Ego  respondi  ei,  et  vicissim  ab  eo  literas  exspecto. 
Quod  si  videro,  eum  bellum  parare ,  rogabo,  ut 
sumat  sibi  alium  quempiam  ex  his,  qui  adversan- 
tur  nostrae  doctrinae,  quicum  litiget.  Mihi  de- 
cretum  est,  cum  eo  non  rixari.  A  Luthero  heri 
literas  accepi,  in  quibus  significat  mibi,  qua  sit 
valetudine.  Estincerta,  quare  pro  eo  orabis  do- 
minum.  Pro  farina  ago  tibi  gratias.  Nec  plus 
postulo  mihi  mitti,  nam  mea  uxor  non  scit  co- 
quere.  Pulvisculus  ita  faciendus  est:  Die  Heut- 
lein  von  dem  Hiinermeglin  soll  man  lassen  diirr 
werden  ,  und  viel  zu  Saamen  sammeln ,  und  soll 
dieHeutlein;  darnach  nehmen  Zingiber,  galan- 
gam  und  calamum,  und  soll  die  Heutlein  und 
diese  Aromata  mit  einander  stossen.  Es  sollen 
aber  die  Heutlein  als  viel  seyn  am  pondere  als  des 
andem  alles,  id  est,  pulvisculus  soll  gemacht 
werden  halb  von  Heutlein,  die  andre  Halfte  von 
Zingibro,  Galanga  und  calamo.  Solches  gestossen 
alles  soll  man  brauchen  a  prandio  et  coena  ein 
wenig,  so  viel  als  man  auf  ein  Messer  pflegt  zu 
fassen.  Ego  comperi  stomachum  valde  iuvari  ea 
medicina.  Et  parabilis  est.  Vale  et  pro  nobis 
ora. 


No.  480. 


t2    Nov. 


Ge.  Spalatino. 


■J-  Ex  autographo  Mel.  in  cod.  Bastl.  F.  101.  epist.  89.   cuius 
inscriplioni  Spalatinus  adscripsit  ann.  1527. 

Qptimo  viro  D.  Georgio  Spalatino,  amico 

suo  summo, 

S.  D.  Ego  vero  non  velim  renovare  clamores  il- 
los  in  templis,  postquam  isti  morem  recitandi  re- 
ceperunt,  et  gaudeo,  canonicos  tuos  tandem 
esse  adductos,  ut  urbis  vestrae  tranquillitati  ser- 
viant.  Bornensibus  poteris  ita  consulere,  si  hor- 
taberis  Cancellarium ,  utPrincipis  nomine  scriba- 
tur  Senatui  Bornensi ,  ut  ea ,  quae  cohstituimus, 
numeret  concionatori.  Nisi  enim  aula  defendit 
nostra  decreta ,  quid  erunt  aliud ,  quam  Platonis 
leges,  ut  graeco  proverbio  utar.  Illa  de  canta- 
tione  aulicorum  vetus  est  querela.     Feramus  igi- 


tur  ut  caetera  avayxala  y.ay.a.  Morum  haud  scio 
an  conducat  potius  alium  in  locum  ad  concio- 
nandum  mittere.  De  ingenio  hominis  quid  iudi- 
care  debeam,  non  sane  possum  constituere.  De 
Catechesi  *)  me  tu  vehementer  urges.  Liberabo 
igitur  et  fidem  meam  et  te  ista  sollicitudine.  Ne- 
cesse  est,  magnae  tibj  curae  hanc  rem  esse,  cum 
scribas,  excruciari  tuum  animum  hac  procrasti- 
natione.  Sic  flagitare  est  plane  extorquere.  Sed, 
extra  iocum,  mos  tibi  geretur,  mi  Spalatine. 
Sed  ego  nunc  occupatum  animum  habeo,  tum  aliis 
curis ,  tum  etiam  cogitatione  neol  tov  avafianzL- 
Qeo&ai.  Decrevi  enirn  contra  Anabaptistas  scri- 
bere.  Lutheri  literas  non  reposco  abs  te.  Potes 
eas  inter  alia  tua  xeijLirjha  ponere.  Vale.  Po- 
stridie  Martini. 

Philippus. 


No.  481.  (eod.temp.) 

Phil.  Eberbachio. 

Primum  edita  e  cod.  Bavari  Vol.  II.  p.  836.  a  Schlegelio 
in  vita  Langeri.  Nunc  denuo  ex  eodem  descripta,  col- 
lato  apographo  in  cod.  Melm.  IV.   p.  51  b. 

Philippo    Eberbachio. 

-Hecte  ita  iudicas,  ne  vera  quidem  dogmata  tam 
effrenata  ')  vulgi  licentia  ubique  spargenda  esse. 
Eo  2)  magis  debebas  3)  abstinere  ab  his  disputa- 
tionibus  neol  ovva^ecog  4),  in  quibus  certe  aliquid 
vitii  est.  Da  potius  operam,  ut  tuam  provinciam 
gnaviter  J)  administres ,  nec  in  alienum  chorum, 
ut  est  in  proverbio,  insilias.  Concionatori  re- 
spondi. 

Est  hic  apud  nos  Ioannes  Reiffenstein  6), 
vetus  amicus  tuus.  Is  postulat,  ut  ad  se  de  rebus 
tuis  omnibus  scribas.  Eam  quoque  epistolam, 
quam  proxime  ad  me  misisti,  asservat  7)  ipse,  ut 
fratri  tuo  exhibeat  tanquam  specimen  tuae  tum 
modestiae   tum    in   hoc    tuo    munere   diligentiae. 


*)  i.  e.  libro  visitalionis  edendo. 

1)  c.  Mehn.  effrena. 

2)  c.  Mehn.  hoe. 
S)  c.  Bav.  debebis. 

4)  c.  Mehn.  ev/ctQi.aitai. 

5)  c.  B.  mendose  graviter. 

6)  lo.  Ueiffenst.,  puto  fralrern  Guilieimi  Beiffenst. 
6)  c.  Bav    abscondit. 


909 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     15£7. 


910 


Scribes  igitur  ad  hunc  copiosius  8).  Quaeso  te 
inprimis ,  adige  pueros  ad  methodum  grammati- 
ces.  Nihil  potes  magis  pium  facere,  ne  quidem, 
>i,  ut  Paulus  ait,  yjco^ila^g  navxa  t«  vnaoxov- 
ta  9)  ,  imo  regias  opes  in  usum  pauperum.     \ale. 


No.  482. 


18.  Nov. 


Balthasaro    Thuringo. 


E  cod.  Bavari  Vol.  II.  p.  807.  iam  a  Scblegelio  in  vita  Lan- 
geri  p.  201.  edila.  Legitur  apogr.  etiam  in  cod.  Mehn. 
IV.  p.  47. 

Phil.  Mel.   Halt hasaro  Thuringo^ 
Concionatori  Coburgensi. 

Jpportune  accepi  tuas  literas.      Nam  his  proxi- 

jnis  diebus  ad  aulam  proficiscar,  quo  propter 
cclesiarum  inspectionem  vocatus  sum.  Ibi  ex- 
•onarn  senatui  principis  ea,  quae  ad  me  scripsisti, 
it  in  tempore  nascenti  malo  remedia  adhibeant. 
>cio  enim  ')  quantum  sit  periculi  ab  istis  stultis 

jt  indoctis  rixatoribus.  Multa  sunt  indicia,  no- 
am  seditionem,  novos  tumultus  Satanum  per 
alia  organa  moliri.  Sed  defendat  nos  Dominus 
loster  lesus  Cliristus,  Deus  pacis.  Cum  ex  aula 
ediero,  rescribarn  tibi,  quid  decretum  sit  et  quid 

ronsilii  habeant.  Interea  precor  Christum,  ut 
2  gubernet,  ecclesiamque  suo  sancto  spiritu  regat 

;  c  tueatur. 

Deinde  hoc  tibi  iuxta  Pauli  regulam  facien- 

Ium  esse  principio  statuo  2) ,  ut  explores  spiritum 
ominis,    de  quo  scribis  3).       Habes  autem    satis 


8)  Cod.  Mehn.  copiosissime. 

9)  Misere  depravatus  est  hic  locus  in  cod.  Bav. ,  qui  sic  ha- 
bet :  ne  quidern  sit  ut  Paulus  ait ,  viourj  aig  navxa 
v taoyovxa  1  ad  Cor.  10.  Scblegelius  graeca,  quia  ea 
legere  non  potuit ,  prorsus  praeterniisit .  et  edidit:  ne  qui- 
dem  magis  regias  opes  in  usus  pauperum  dislribuere,  quae 
ex  suo  ingenio  emendavit  scilicet.  Cod.  Mehn.  habet:  ne 
quidem  ut  Paulus  ait ,  irno  etc.  et  pro  graecis  vacuum  re- 
liquit  spatium.  In  cod.  Bav.  addilum  est :  1  Cor.  10.;  in 
cod.  Mehn.  margini  adscriptum  est:  1  Cor.  12.  Sed  est  lo- 
cus  1  Cor.  13,  3.  et  textus  ita  restituendus,  ut  eum  de- 
dimus. 

1)  Cod.  Bav.  scit. 

2)  Pro  principio  statuo  cod.  Mehn.  putavi. 

3)  „lntelligit  sine  dubio  Iohannern  Mohrum^  Capitaneum 
in  arce  Coburgensi."  (Nota  Schleg.)  Ulique  de  eo  est 
sermo  ,  et  ex  Lulheri  epislola  ad  loannem ,  Ducem  Sax. 
Elect.,  d.  d  9.  lan.  1528  intelligitur ,  etiam  Lutheri  sen- 
tentiam  ea  de  re  audilam  esse.  Vid.  etiam  Seckendorf. 
hist.  Luther.  lib.  II.  §.  43. 


perspicuam  notam  malae  mentis,  quod  ceremo- 
nias  vestras  damnat.  Nondum  de  eucharistia 
dico;  de  reliquis  ritibus  4)  loquor,  in  quibus 
nihil  vitii  prorsus  est,  vel  si  Zwinglius  ipse  iu- 
dicaturus  sit.  Furorest,  nonpietas,  tales  cere- 
monias,  quales  5)  vos  habetis,  improbare.  Pro- 
inde  ingenti  animo  contemnas  istum  Thrasonem 
eiusque  convicia.  Necesse  est  fortassis,  istic  sernel 
iam  b)  esse  aliquem ,  qui  vobis  maledicat ,  ut  per 
eum  exerceatur  fides  vestra.  Retineas  igitur  eas 
ceremonias,  ad  quas  iam  assuevit  populus.  Qui 
vocatus  est  ad  circumcisionem,  maneat  in  cir- 
cumcisione,  inquit  Paulus,  monens,  nihil  ne- 
cesse  esse,  quotidie  novas  ordinationes  de  cuius- 
que  fanatici  hoininis  sententia  facere.  Placent 
mihi  de  feriis,  quae  scribis,  neque  enim  prodest, 
omnes  ferias  abolere,  omnia  vetera  instituta  abro- 
gare.  Nos  ipsi  in  inspectione  ecclesiarum  fere 
easdem  ferias  servari  iussimus.  Interea  prudens 
concionator  docere  facile  poterit,  has  ferias  tan- 
tum  servari  docendi  gratia  populi.  Nam  dum  ) 
vacuus  est  populus,  frequentius  audiuntconciones. 
De  inspectione  ecclesiae  tuae  nondum  desperato. 
Nam  quia  aula  habet  infmita  negotia,  fit,  ut  haec 
res  etiam  aliquanto  diutius  differatur,  cum  prin- 
cipis  senatus  aliis  occupationibus  impeditur,  et 
moram  aliquam  adfert  his  quoque  rebus  Cancella- 
rius  lustus*),  qui  uxorem ,  honestissimam  foe- 
minam,  amisit.  Eum  virum  cornmendabis  deo 
precibus  tuis.  Si  convenerimus  istic  inspecturi 
statum  ecclesiae  tuae,  de  omnibus  rebus  colloqui 
copiosius  poterimus.  Tu  tamen  inlerea  poteris 
ad  me  saepe  scribere,  nec  respondere  gravabor  8). 
DeEucharistia  hoc  meum  est  consilium:  agas 
cum  praefecto  urbis  seu  arcis,  qui  ibi  in  summo 
imperio  est,  ut  Thrasonem  illum  ad  se  accersat, 
et  admoneat,  ut,  quoniam  non  gerit  munus  do- 
cendi,  desinat  disputare  ac  docere  in  publico. 
Obiiciatur  ei,  quod  cum  palam  erret  in  damnan- 
dis  urbis  ceremoniis,  non  debere  ipsum  tantum 
sibi  surnere,  ut  errare  se  de  maioribus  rebus, 
nempe  de  Eucharistia,  non  posse  statuat.       Ali- 


4)  ritibus  cod.  Mehn.  pro  litulis ,    ut  habet  cod.  Bav. 

5)  cod.  Bav.  quas. 

6)  iarn  non  habet  cod.  Mehn. 

7)  cod.  Mehn.  cum. 

8)  cod.  Mehn.  et  ego  respondere  non  gravabor. 

*)  ^lust  vom  Ilain ,    Cancellarius .    obiit  27.  die  Febr.  anno 
1550  et  sepultus  est  in  ecclesia  Wimariensi."  (Nota  Bavarh) 


911 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1527. 


912 


quando  tu  etiam  pro  concione  doceas  populum  de 
Eucharistia,  ut  absterreas  aliquos,  ne  huic  assen- 
tiant.  Neque  tamen  saepe  existimo  de  talibus 
controversiis  pro  concione  disputandum  esse. 
Satis  est,  fieri  aliquando  per  occaslonem  et  mo- 
derate,  ut  sciat  populus,  corpus  Christi  praesens 
esse  in  Synaxi  in  ecclesia  iuxta  promissionem  et 
ordinationem  divinam.  Proderit,  hoc  quoque 
docere,  quod  veteres  ecclesiae  doctores  ita  sen- 
serint,  vere  adesse  corpus  Christi.  Nam  Hila- 
rius  palam  inquit :  vere  carnem  et  vere  sanguinem 
ibi  esse.  Et  in  eandem  sententiam  multa  sunt 
apud  Chrysostomum  in  enarratione  6  capitisEvan- 
gelii  S.  Ioannis.  Cyprianus  etiam  in  sermone  de 
coena  domini  ait,  duas  in  eucharistia  naturas  esse, 
et  alia  multa,  et,  ut  ille  sermo  non  sit  Cypriani, 
certe  vetus  est.  Ab  his  auctoribus  sciat  populus 
non  esse  tutum  discedere  propter  somnium  plane 
humanum ,  quod  Christi  corpus  non  possit  esse  in 
multis  locis.  Hoc  cominentum  miror  quibusdam 
tantopere  placere.  Saepius  autem  de  timore  dei, 
defide,  de  caritate,  de  obedientia  erga  magistra- 
tum  dicere  te  velim.  Aliquando  etiam  Anabapti- 
stae  taxandi,  et  qui  contendunt,  rerum  commu- 
nibnem  publicam  esse  faciendam.  Ego  decrevi 9) 
adversus  fanaticos  homines  scribere,  qui  ana- 
baptismum  et  communionem  rerum  exigunt.  Cae- 
tera  alias.  Vale.  Die  dominica  post  festum  Mar- 
tini. 


No.  483. 


(fere    12.   Decb. ) 


Georg.  Spalatino. 

■f  Ex  autographo  Melanth.  in  cod.  Basil.  F.  epist.  87, ,  cuius 
inscriptioni  Spalatinus  adscripsit:  ,,  anno  1527  ex  lena." 

Optimo  viro  D.  Georgio   Spalatino, 

S.  D.  Calathus,  in  quem  poma  condideramus, 
istic  in  diversorio  relictus  est,  fecitque  servulus, 
quod  solet  id  genus  in  cornoediis;  est  enim  im- 
pudenter  mentitus,  cum  ait  a  Clamo  huc  aspor- 
tatum  esse.  Ea  res  tametsi  levicula  est,  tamen 
mihi  stomachum  movit,  quia  verebar  futurum, 
ut  calathum  amitteres.  Quaeso  igitur  te,  ut  cures 
ab  isto  improbo  servo   hospitis  reposci  sportam. 


9)  Cod.  Mehn.  institui. 


Nam  ego  ipse  tradideram  servo  asservandam  ad 
meum  reditum.  Ex  Francofordia  nihil  accepi 
novi  adhuc.  Nam  bibliopola  me  absente  hic  fuit, 
et,  quia  nemo  postulavit,  vas,  inquo  novos  libros 
adduxit,  non  aperuit.  Cum  primum  redierit,  mit* 
tam  tibi  quae  sum  pollicitus,  et  quidem  cum  aucta- 
rio.  Hic  audio  constanter  dici,  Argentinenses 
veujteqiQelv  tieqI  Trjg  ayiag  TQiadog.  Mitto  tibi 
epistolam  Croti,  in  qua  de  JVIutiani  morte  longa 
narratio  est  *).  Vides  famam  illam,  de  qua  tibi 
dixi ,  permanasse  usque  ad  Balticum  ma 
Postremo  te  rogo,  ut  agas  cum  deductore  istic, 
ut  hic  vector  recipiat  mercedem  et  viaticum.  Cae- 
tera  mittam  tibi  quam  primum.  Vale  feliciter ,  et 
rneis  verbis  reverenter  saluta  tuam  uxorem.  Datae 
Ienae,  postridie  quam  eo  veni  **). 

Philippus. 


No.  484. 


(fere  d.  1  6.  Decb.  Ienae.) 


Iusto  Ionae. 


Epistolar.  Iib.  V.  p.  71. 

Iusto  lonae. 

S.  D.  Heri  sero  admodum  tuas  literas  accepi, 
quae,  quia  significant,  te  tranquilliore  animo 
esse  factum  ***),  fuerunt  mihi  iucundissimae.  Si 
credimus,  mi  Iona ,  divinitus  hos  casus  guber- 
nari ,  ut  docent  sacrae  literae,  toleremus  aequo 
animo  consilium  Dei  affligentis  nos,  non  ut  per- 
dat,  sed  ut  salvet.  Haec  cum  in  aliis  calamitati- 
bus  sit  efficacissima  consolatio,  multum  etiam  inj 
hoc  tuo  luctu  adiuvare  te  poterit.  Meus  filio- 
lus  -j-)  non  optime  valet.  Tanta  pueri  imbecilli- 
tas  est,  ut  diuturmis  fore  non  videatur.     Egoque 


*)  Obiit  Mutianus  d.  29.  Mart.  1526.  —  Ad  hanc  famam  de 
Mutiani  morte  referenda  sunt  verba  Lutheri  ep.  2.  Maii 
1525  ad  Spalatinum:  „Mutianum  ita  defunctum ,  luben- 
tissimc  audivi ,  ut  scribis."  —  De  eius  niorte  scribit  Spa- 
latinus  (in  Schelhorn.  amoen.  lib.  IV,  430.) :  „  Deo  igitur 
sit  laus  et  gratia,  tantum  viriini  ante  mnrlem  assecutum 
cognitionem  Christi."  Fama  fuit ,  ni  fallor,  Mutianum 
sibi  ipsum  manum  intulisse. 

**)  Non  de  adventu  primo,  mense  luJio,  loqui  videtur,  sed 
de  reditu  suo  ineunte  mense  Decb.  postquam  mense  No- 
veinbr.  Torgae  fuerat.  Epistola  igitur  ineunte  mense  Decb. 
scripta  est.  Videtur  Meianthon  in  reditu  attigisse  Allen- 
burgum. 

***)  Propter  filium  peste  exslinctum. 

•}■)  i.  e.  Georgius,    nalus  d.  25.  Nov.  1527  lenae. 


913 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


914 


profecto  mellus  cum  illo  agi  putarern,  si  morere- 
:ur,  quam  si  vivus  in  eiusmodi  miserias  incideret, 
in  quales  ego,  nescio  qudmodo,  praecipitatus 
W  Et  si  physicas  rationes  sequimur,  mortem 
?i  minatur  hoc,  quod  immaturus  in  lucem  editus 
jst.  Est  enim  inxaiLtrjviaTog  aut  aliquanto  serius 
riatus.      Sed  omitto  haec.  * 

Fui  Torgae  his  diebus,  quo  et  Lutherus  et 
Pomeranus  accersiti  erant  propter  deliberationem 
quandam  de  inspectione  Ecclesiarum  *).  Lu- 
therus,  Dei  beneficio,  satis  hilaris  erat,  tametsi 
rraerebatur,  se  subinde  adhuc  concuti  istis,  quas 
'icis,  tentationibus ,  ac  ita  prosterni,  ut  valetudo 
etiam  laederetur.  Collocuti  sumus  neol  xr)g  ev%a- 
MGxiag.  De  qua  cum  multa  timide  disputas- 
>em,  dixit  mihi,  quod  libenter  audiebam,  se  fir- 
;missimo  animo  sentire  ea  ,  quae  docuisset.  Id  ad 
te  scribi,  iudicavi  fore  opcrae  pretium. 

Piediens  in  Thuringiam  accepi  secundum  vo- 

alumen  Erasmici  vneqaoniGxov ,  quem  tu  putabas, 

X&Gneq    leinoxd&ov   non    rediturum   in  pugnam. 

«iVerum  rediit  ille  dolis  instructus  et  arte  Pelasga, 

ut  Poetae  verbis  utar.       Vaferrime  enim  evertit 

omnia,  quae  obiecit  Lutherus.     Sed  id  opus  de 

vulgo  nerno  intelligit.     Est  eniin  confusum  ac  pro- 

lixum,  nec  facile  est,  certam  auctoris  sententiam 

in  his  ambagibus  longae  disputationis  comprehen- 

.dere.     Sed  coram  de  his  rebus  colloquemur  ali- 

rquando.     Scripsi  vestrae  urbis  scribae,  non  hercle 

iiaequans  eius  illam  grandiloquentiam  y.al  &avluaxa 

^Tj/iidxcov.      Sed   tamen  conatus  sum  plenius  ali- 

^iquid    sonare.        Sed    nihil    invita  dices    faciesve 

tlMinerva.    Vale  feliciter  cum  tota  familia  tua,  vos- 

ique  omnes  Christus  servet. 

Philippus. 


No.  485. 


18.  Dec. 


Ge.  Spalatino. 


f    Ex    autogr.    Melanth.   in   cod.  Basil.   F.   101.   epist.  90., 
cuius  inscriptioni  adscripsit  Spalatinus:  ann.  1527. 

D.    Georgio    Spalatino,     amico    suo 
praecipuo, 

S.  D.     Fecit  amanter  optimus  iuvenis,  tuus  col- 
lega  Crucianus ,   quod  cum  esset  istic  iter  factn- 


*)  De  hoc  ilinere  vid.  quae  in  Annal.  Vitae  Mel.  diximus. 
Melanth.  Ofer.   Vol.  I. 


rus ,  literas  a  me  flagitavit.  Nam  ego  si  quotidia- 
nos  tabellarios  haberem,  nihil  gravarer,  vel  quo- 
tidie  ad  te  scribere.  Cum  domum  ex  Torgensi 
itinere  rediissem ,  inveni  uxorem  puerperam  et 
auctam  familiam  meam  nato  filiolo.  Et  domesti- 
cae  quidem  res  noslrae  sunt  tolerabiles,  Dei  be- 
neficio.  Utinam  publicae  etiam  tranquilliores 
essent !  Erfordiam  ante  paucos  dies  adducti  sunt 
avafianxloxai ,  sinonfallor,  quatuordecim.  Est 
in  his  sacerdos  etiam  quispiam.  Et  circa  Gottham 
magnus  numerus  hominum  eius  factionis  esse  di- 
citur.  Nondum  ab  Erfordia  audivi,  quid  pro- 
fiteantur  praeter  %b  avafianxiQeo&ai.  Ego  autem 
nihil  dubito,  quin  multa  alia  mala  haec  pestis 
secum  habeat.  Pieliqui  sunt  Monetarii.  Hoc 
magis  istic  advigilabis,  ne  eo  serpat  contagio. 
Quaeso  te,  si  habes  imagines  principis  Friderici 
excusas  a  Durero,  tam  multas,  uno  ut  exemplo 
carere  possis,  ut  huc  mihi  unum  mittas.  Nos 
curabimus  pro  uno  tibi  multa  exempla  a  Durero, 
cum  primum  poterimus.  Hoc  ita  peti  abs  te  pu- 
tes,  ut  tamen  scias,  me  nihil  velle,  quod  tibi 
praestare  parum  commodum  sit.  Vale.  Ex  Iena. 
Die  Martis  /nexa  xr)v  xrjg  Aovy.iag. 

Philippus. 


No.  486. 


20.  D 


ec. 


Iusto  Ionae. 


Edila  a  Sauberto  in  libro  V.  epistolar.  p.  107.  Nunc  accu- 
ratius  ex  apographo  in  cod.  Golh.  210,  ab  autographo  de- 
scripto. 

Iusto   lonae. 

S.  D.  Valde  delector  officio  tuo,  quod  nihil  gra- 
varis  tuo  sumptu  literas  huc  mittere,  ut,  quoniam 
aliter  non  potes  hoc  tempore,  per  epistolas  cum 
absentibus  amicis  colloquaris.  De  valetudine  tna 
saepe  profecto  cogito,  nec  raro  in  te  diligentiam 
in  ea  curanda  requiro.  Nunc  quia,  Dei  bene- 
ficio,  convaiuisti,  precor  Christum,  ut  te  servet 
incolumem,  et  confirmet  vires,  ut  vivere  possis, 
et  videre  filios  filiorum  tuorum.  Nunc  o  Calliope 
etc. 

Scribam  cnim  de  dissensione,  quae  mecum 
Islebio  esse  videtur,  tibique  simplicissime  avev 
naO-cov  y.al  n^ooifxicov ,  iuxta  nostrae  civitatis  le- 
gem ,    animi  mei    sensa  ')  exponam.      Non  igno- 

1)  Saub.  se.nsum. 

58 


915 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1527. 


916 


rabam,  cum  ad  te  proxime  scriberem  per  tuum 
minislrum,  quos  de  me  triumphos  agerent  qui- 
dam,  quomodo  circumferretur  in  omnibus  sym- 
posiis  Ishbii  libellus,  quae  smOrj/Liaaiai ,  qui 
plausus  essent  populi.  Sed  ego  nihil  volui  ad  te 
his  de  rebus  scribere,  ne  meo  dolore  nimium 
commoverere.  Nune  posteaquam  ipse  fecisti  men- 
tionem  huius  tragoediae,  ut  liberem  te  nonnulla 
cura,  scribam  omnia,  quae  existimo  te  requircre. 
Ego  sane  desidero  in  amico  nostro  humanitatem, 
qui,  curn  esset  reprehensurus  quaedam  in  meo 
scripto,  prius  suam  censuram  spargi  per  univer- 
sam  Germaniam  voluit,  quam  mecurn  expostula- 
vit.  Omnes  eius  sermones  minacissimi  inhuma- 
nissimique  ad  me  prolati  sunt.  Scriptum  ita  ce- 
latum  est ,  ut,  cum  etiam  ad  Ducem  2)  Georgium 
perlatum  sit  ac  Lipsiae  saepe  descriptum,  tamen 
mihi  videre  non  contigerit,  neque  magnopere  cu- 
pivi  videre.  Quanquam  enim  vehementer  com- 
movebar  hac  iniuria,  tamen  hoc  statueram,  in 
tot  dissidiis  non  statim  mihi  cornua  3)  sumenda 
esse,  sed  hanc  offensionem  consilio  potius  sanan- 
dam  esse.  Multae  erant 4)  gravesque  causae,  cur 
regere  hoc  malum,  quam  exulcerare  malebam  s). 
Itaque  ad  eum  lenissime  scripsi,  purgans  me  ei 
aliqua  ex  parte.  Postea  ventum  est  in  aulam,  ubi 
quid  acciderit,  vel  ex  ipso  vel  ex  Doctore  Cas- 
paro  certior  fieri  potuisti.  Ego  ei  ad  te  literas 
dedi,  sed  verecunde  scriptas  et  plenas  humani- 
tatis,  quas,  miror,  tibi  non  esse  redditas.  Sed, 
ut  scias,  quid  actum  sit  Torgae,  recitabo  et  ipse 
brevissime,  quae  ad  rem  pertinent.  Hoc  certis- 
simum  est,  inimicissime  de  me  locutos  esse  quos- 
dam  in  aula,  accensos  illo  Islebii  libello,  quo- 
rum  gratiam  non  usque  adeo  contemno,  utmagno- 
pere  gaudeam  eos  a  me  abalienari.  Feram  tarnen 
aequo  animo,  si  fiant  mihi  parum  aequi.  Prin- 
ceps  iussit,  quia  quaedam  reprehendi  audisset,  ut 
de  his  colloqueremur  et  iudicarent  Lutheranus, 
Pomeranus  et  alii,  qnid  esset  rectum.  Lectus 
liber  est,  ac  primus  ille  locus  de  Poenitentia  agi- 
tatus.  Ibi  cum  alii  nihil  viderent  vitii,  Islebius 
contendit  pugnare  meum  scriptum  cum  Scriptura 
et  cum  Luiheri  dogmatibus:  Lutherum  docuisse, 
quod  ab  amore  iustitiae  poenitentia  inchoari  de- 


2)  Saub.  dominum. 

3)  mihi  corn.  Saub.  non  habef. 

4)  erunty  quod  Saub.  et  apogr.  habent,  mulavi  in  erant. 

5)  Saub.  mallem. 


beat.  Et  apud  Ionam  esse :  Grediderunt  et  ege- 
runt  poenitentiam.  Et  in  Evangelio:  Poenitenr 
tiam  in  nomine  meo ,  non  in  nomine  Moisi  aut 
irati  iudicis.  Haec  erat  summa  orationis  Isle^ 
bianae.  Ego  respondi  paucis,  oportere  terrores 
in  animis  existere  ante  iustificationem,  et  in  hi$ 
moeroribus  6)  non  discerni  facile  posse  amorem 
iustitiae  et  timorem  poenarum:  praesertim  cum 
ego  non  dixerim  de  simulatione  poenitentiae,  sed 
de  terroribus  divinitus  incussis.  Faletur  boc  Is^ 
lebius,  sed  ait  7)  a  fide  minarum  iuchoandam 
esse  contritionem.  Sic  iile  axQifiohoyoJV  s)  ami- 
cum  in  summam  invidiam  el  discrimen  vocavit. 
Ego  respondi  a  fide  minarum,  terrores  non  esse 
separandos,  quod  aliud  est  fides  minarum,  quam 
pavor.  Quod  si  uni  sibi  exi/stimet  ille  has  dispu- 
tationes  de  fide  minarum,  de  amore  iustitiae  no- 
tas  esse,  ac  meas  aures  ita  peregrinari,  ut  tot  an-» 
nis  versatus  inter  Theologos,  nihil  de  talibus  9) 
rebus  audierim,  nae  ille  non  multum  ingenio  meo 
tribuit:  qua  in  re  suscepit  etiam  quandam  ingra- 
titudinis  culpam.  Nam  cum  ego  eius  ingenium 
tantopere  praedicarim  semper,  cum  tam  multa  ei 
tribuerim,  nunquam  ut  me  anteponerem,  civile 
erat,  libet  enim  apud  te  iocari,  et  in  nos  -f-ali- 
quam  laudum  partem  regerere"  10).  Lutherus  sic 
altercantibus  nobis  diremit  controversiam.  Sibi 
placere,  ut  fidei  nomen  tribuatur  iustificanti  fidei 
ac  consolanti  nos  in  his  terroribus,  fidem  genera- 
lem  sub  nomine  poenitentiae  recte  comprehendi. 

Habes  totam  altercationem  simplicissime  de- 
scriptam.  Postea  in  toto  volurnine  nihil  repre- 
hendit  amplius.  Tantum  inler  prandendum  me- 
cum  tacite  litigabat,  non  placere  sibi,  quod  De- 
calogum  iuberem  doceri,  quia  enim  simus  a  lege 
liberati,  non  esse  Decalogum  exigendum:  sed 
praecepta ,  quae  sunt  in  Panlo.  Ad  haec  re- 
spondi,  eas  paraeneses  nihil  esse  nisi  Decalogum, 
et  docendi  causaDecalogo  apte  comprehendi  posse, 
praesertim  cum  et  Christus  Decalogum  enarrarit  et 
docuerit.  Sed  ille  exemplum  Christr  negabat  ad 
nos  pertinere,  quia  Christus  docuisset  Indaeos. 
O  hominem  subtilem !  -f  Quid  est  dvauerQuv 
otiuGovq  tyallto&at  aXXon.o  nodag  avxwv ,   ut  ait 


6)  Cod.  Goth.  terroribus. 

7)  Saub.  mendose  ut  pro  oit. 

8)  Saub.  uy.QifloloyeZv. 

9)  Saub.  his. 

10)  Saub.  bic  ab  nos  aliq.  habel  lacunam. 


917 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1527. 


918 


A.ristophanes ,  si  hoc  non  est?     Neque  enim  du- 

Luto,  te  facere  arbitrum  totius  controversiae "  "). 

Si  enim  videtur  tibi  iustam  habuisse  causam,  sic 

me  arripiendi  mordicus,  nullam  recuso  poenam. 

Quod  si  praeter  rem  movit  hanc  tragoediam,  quam 

prudenter  fecerit,    relinquo  tibi  considerandum, 

]ui  non  mediocris  scandali  auctor  fuit,    et  futu- 

rum  est  scandalum  maius,  si  me,  quod  hnud  scio, 

Hi  moliatur,  perpnlerit  ad  respondendum.     Ego 

Mumanissime  sum  cum  eo  locutus  Torgae,  nullam 

1  rati  animi  significationem  praebens  12).     Ter  ro- 

[javi,  ut  veterem  erga  me  benevolentiam  retineret, 

ne  libenter  oblivisci  huius  offensiunculae.      Iste 

Inihi  nihilo  plus    quam   statua   respondit.       Non 

jostulavi,    ut  culpam  deprecetur.  _    Nam   si    hoc 

>ersuasit  sibi,  se  vicisse,  fruatur  hac  sua  opinione. 

Sihil  obsto.      Nec  vero,    quo  minus  decernat  ei 

xiumphos  is,    a  quo  sentio  impulsurn  ad  me  la- 

»;erandum.       Non  invideo  eins  gloriae  aut   laudi. 

'Soc  tantum  pro  nostra  13)  vetere  coniunctione  pe- 

i  ivi,  ut  amicitiam  nostram  colere  pergeret. 

Ego  mihi  conscius  sum  in  eo  ornando  nul- 

I  um    me    unquam    officii    genus    praetermisisse. 

Quod  si  ipse  potest  tam  facile  me  ex  animo  eiicere, 

lamelsi  sit  acerbum,  feram  tamen.     Huc  accedit, 

jjuod  in  tot  dissensionibus  mngis  conveniebat  nos 

Yjvyy.QijTiCuv.      Et  nunc  Lutherus  ita  omni  ge- 

nere  afflictibnum  oppugnatur,    ut  sit  mihi  mole- 

utum  addi  ei  aliquid  oneris  a  nobis.      Nec  putes, 

jTii  Iona ,    defuturam   mihi   honestam   orationem 

{oro  meo  scripto  dicenti  M).      Non  omnia   subtili- 

Jer  excussi,  at  nihil  opus  erat  eo  loco,  ii_5i  id  egi 

pnum,  ut  attemperarem  orationem  ad   legentium 

;aptum,    quorum  causa    haec   scripsimus.      Quid 

juod  illae  subtilitates,  quas  me  fugere  scis,  ple- 

raeque  sunt  inanes  ipv^Qoloyiat  15) ,    qnas  citius 

aiirantur  homines,    quam  intelligunt  16).       Quid 

piod  multas  dissensiones  pariunt  istae  nimis  cal- 

lidae   et  veteratoriae  quaestiunculae.       Ego  vero 

hoc  putavi  agendum  in  hac  inspectione  Ecclesia- 

rum ,  ut  causas  multarum  controversiarum  prae- 

ciderem.       -j-Displicet    quibus(]am    et   hoc,    quod 


11)  Est  bic  lacuna  in  texlu  Saub. 

12)  Saub.  praebui. 
1S)  Saub.  mea. 

14)  Saub.  mendose:  dicendi. 

15)  Saub.  \p(o/oXoy(ai. 

16)  Saub.  mirenlur  —  intelligant. 


non  satis  vehemens  fui  in  infestanda  pontificia  do- 
ctrina.  Quid  facerem?  Yidi  homines  indoctos 
fnrere  pro  concione,  et  nihil  agere  totis  concioni- 
bus  aliud,  quam  ut  omni  genere  conviciorum  la- 
pident  monnchos.  IUos  reprimendos  potius, 
quam  incitandos  putavi'1  ll).  Haec  atque  alia 
multa,  si  contingat  mihi  pro  ine  dicere,  possum 
optima  conscientia  commemorare.  Neque  haec 
eo  scribo,  quod  magnopere  cupiam  cum  illo  di- 
gladiari.  Fugio  enim  ut  quam  maxime  hoc  genus 
pugnarum  Ecclesiasticarum.  Sed  si  ille  me  com- 
moverit,  non  erit  reprehendendum,  si  me  modeste 
defendero.  Ego  autem  malo,  praesertim  cum  de 
summa  doctrinae  Christianae  nobis  conveniat,  pa- 
cem  inter  nos  esse.  Quid  autem  mihi  polliceri 
debearn  nescio,  toties  a  me  rogatns ,  ut  pergeret 
amicus  esse,  nihil  respondit.  Hoc  quid  aliud  est, 
quam  bellum  denunciare.  Aut,  si  me  illud  suum 
silentium  non  animadvertisse  putat,  non  putat 
me  hominem  esse,  sed  truncum  aut  lapidem. 

Verum  finiam  aliquando.  Ego  ei  condono, 
quicquid  huiusfecit,  te  etiam  rogo,  ut  meis  ver- 
bis  ei  significes  de  mea  erga  ipsum  benevolentia 
nihil  me  mutare ,  esse  eum  mihi  carissimum, 
facturumque  mihi  rem  iucundissimam ,  si  mutuam 
mihi  benevolentiam  praestiterit.  Certe  carita- 
tem  a  nobis  Christus  requirit,  huius  gloriae  tri- 
buat,  ut  deponat  hanc  ex  animo  iracundiam.  Ego 
quasi  hac  syngrapha  testor,  me  tibi  permittere,  ut 
a{nn]Gziav  huius  dissensiunculae  inter  nos,  si  la- 
men  hoc  ab  illo  obtineri  potest,  sancias. 

Haec  scripsi  ad  te  liberius,  quam  unquam 
adhuc  cum  quoquam  hominum  locutus  sum.  Sed 
scripsi  ideo,  ut  eum  ad  pacem  adhortareris. 

Natus  est  mihi,  Dei  beneficio,  filiolus,  quern 
appellaiunt  Georgium ,  de  mei  patris  nomine. 
Eram  enim  tunc  1S)  Torgae.  Mater  graviter 
aegrotat,  sed  fiat  voluntas  Domini.  Vale,  pridie 
diei  D.  Thomae.  Christus  servet  te  ac  tuam  uxo- 
rem  filiumque  et  totam  familiam. 


17)  Displicet  etc.  non  babet  Saub.  Sed  adduntur  etiam  in 
A.  D.  ubi  in  fine  pro  illos  legitur  hos  et  pro  incilandos  ba- 
betur  concitandos. 

18)  Saub.  Etiam  erarn  tuni.  quod  correctioni  scilicet  de- 
bitur. 


58 


919 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1527. 


920 


No.  487.  (20.  Decb.) 

loach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  111. 

Ioachimo  C amerario   suo  summo, 

S.  D.  Quod  aliquamdiu  distuli  ad  te  scribere, 
liou  modo  occupationes  in  causa  fuerunt,  sed 
etiam  aerumnae  tum  publicae  tum  privatae,  quae 
quoniam  tantae  sunt,  ut  nulla  earum  solatia  ex 
his  studiis,  ex  quibus  alioqui  soleo  communium 
malorum  remedia  petere,  auferre  queam,  prope- 
modnm  me  literarum  et  studiorum  nostrorum 
pertaesum  est.  Ita  fit  ut  scribere  etiam  pigeat. 
Carmina ,  inquit  ille,  proveniunt  animo  deducla 
sereno.  Et  haec  nostra  qualiacunque  sunt,  va- 
cuum  animum  requirunt.  Saepe  etiam  ad  te  cu- 
pientem  scribere  fratris  tui  recordatio  retundit, 
quem  opto  ut  Deus  tandem  ex  his  malis  liberet. 
Nam  auxilii  nihil  habeo  praeter  haec  vota.  Quan- 
tum  autem  doleam  tali  me  tempore ,  tibi ,  ut  pro 
nostra  coniunctione  debebam,  nihil  opis  afferre 
posse,  non  possum  verbis  explicare. 

Commendasti  mihi  quendam  sacerdotem,  cui, 
quanquam  mihi  satis  notus  est,  tamen  etiam  tua 
causa  cupio  consulere,  sicubi  queam.  Sed  Nea- 
poli  *) ,  priusquam  tuae  literae  advenerant,  iam 
erat  designatus  Pastor.  Proinde  alius  locus  quae- 
rendus  est.  Miror  autem,  cur  istic  non  malit 
esse,  nisiidest,  quod  suspicor,  quod,  quo  quis- 
que  loco  est,  putat  se  miserrimum  esse.  Eius 
rei  uterque  nostrum  coniecturam  de  suo  amico  fa- 
cere  potest.  Quod  si  nulla  magna  causa  est  quae- 
rendi  alias  sedes,  meo  iudicio  prudenter  fecerit, 
si  istic- manserit. 

Libellus  ille,  quem  edi,  postulat  Spenglerus, 
est  in  aula  **),  et,  ut  opinor,  edetur.  Quidam 
alius  similis,  sed  brevior  aliquanto  latinus,  mi- 
nime  in  hoc  ut  ederetur  scriptus,  Witebergae  me 
inscio  excusus  est,  quem  nihil  dubito  ad  vos  per- 
venisse.  Nihil  habet,  nisi  quandum  puerilem 
xaTi)xi]GLV ,  ut  ita  dicara,  Christianae  religionis. 
Et  tamen  hic  tam  brevis  libellus  quas  tragoedias 
excitavit?  composuit  quidam  e  nostris  ***)  per- 
acerbam  sane  censuram  in  id  scriptum.      Et  ex- 


*)   Neustadt  an  fler  Orla. 

**)  Remillehatur    ab    Electorc    Lutbero    d.    3.   Ian.    1528    et 

prodiit  mense  Febr. 
***)  Iobann.  Agricola. 


specto  ab  eo  acerbiorem.  Nunc  de  me  aiunt  eum 
triumphare,  tanquam  si  regem  Gallorum  in  acie 
cepisset.  Sed  ego  dabo  operam,  ut  intra  nos 
componatur  haec  res,  et  vincam  mea  moderatione 
atque  humanitate  istius  vehementiam.  Repre- 
hendit,  quod  non  doceam  inchoari  poenitentiam 
ab  amore  iustitiae,  quod  de  legis  praedicatione 
urgenda  nimius  sim,  quod  alicubi  male  detor- 
serim  scripturas,  quod  quibusdam  locis  Cbristia- 
nam  libertatem  laeserim.  Facit  me  bis  Papistam, 
Sic  ego  audio  apud  amicos.  Nolo  autem  te  hac 
dissensione  quicquam  moveri,  dabit  mihi,  ut 
spero,  Deus  hanc  mentem ,  ne  quid  faciara,  quod 
augere  discordias  Ecclesiasticas  possit.  Et  in  illa 
ipsa  xaT7]%i]Oei  quid  aliud  secutus  sura,  nisi,  ut 
necessaria  in  Ecclesiis  docerentur,  omissis  con- 
troversiis  plerisque,  quae  vcl  non  intelliguntur, 
vel  ad  pietatem  parum  conducunt.  Itaque  prae- 
cidi  quaedam,  ut  prudens  lector  intelligere  potest, 
dissensionum  semina. 

Fui  Torgae  proximo  mense,  atque  ibi  una 
Lutherus  erat,  qui  cum  multa  mecum  esset  locu- 
tus  de  suis  afflictionibus,  mirabiliter  etiam  me 
perturbavit.  Ad  haec,  iacet  ille  deformatus 
omnino  scriptis,  quae  quibusdam  non  videntur 
evxaTaayQovrjia.  Et  cum  ipsius  misericordia  mo- 
veor,  tum  me  gravissime  angit  publica  Ecclesiae 
perturbatio.  Scinditur  incertum  studia  in  con- 
traria  vulgus ,  et,  nisi  Christus  promisisset  $e$ 
nobiscum  futurum  esse  usque  ad  consummationem 
seculi,  profecto  timerem  totam  religionera  peni- 
tus  his  dissensionibus  obrutum  iri.  Verissimuin 
enim  illud  est:  nimium  altercando  verilatem 
amitti.  dieXs%&i]V  ds  t(p  Aov&i]Q(p  nolXa  nso\ 
Gvva&ujg,  xal  nsol  rrjg  naoadoZov  vno  tivojv 
^oyjLiaTiQo/usvrjg  ovfifii&ojg  rov  aQTov  ts  xal  goj- 
juaTog  tov  Xqigtov ,  dXX3  ixetvog  aney.Qivaro  qtj- 
Twg  duGxvQiCojLievog  xal  diaftsfiauov  aneQ  o%sdov. 
y.a\  ttqotsqoj/.  Ego  nullo  modo  puto  mihi  hanc 
controversiam  adhuc  attingendam  esse.  Quan- 
quam  autem  satis  hic  negotii  habeam,  tamen  xaT.a 
tqjv  avafiamiGTWV  cogito  aliquid  scribere,  vides 
quos  ubique  tumultus  excitent,  cnm  nullam  ne- 
cessariam  rationem  sui  dogmatis  habeant. 

Haec  cum  scriberem ,  vexabar  vnb  T.r)g  xoh- 
xrjg  *) ,    qua  dies  iam  quinque  laboro.      Causam 


*)  Idern  Luthero  scripserat,  ut  intelligitur  ex  LuUieri  respon- 
sione  d  27.  Ocl.  1527.  Fuit  Mel.  Torgae  mense  Septemb. 
Non  igitur  1528,  ut  editori  visum  est,  sed  anno  1527  est 
scripta  epistola. 


m 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1527. 


922 


se  haec  Thuringiaca  vina  puto.  Multa  tecum 
>lebam  in  his  literis  commentari ,  sed  partim  im- 
;dior  morbo,  partim  eiusmodi  sunt,  ut  literis 
:ommittenda  non  putarim.  Quanquam  has  ipsas 
teras,  cumlegeris,  rogo  te  ut  concerpas.  Tuam 
>rtem  quaeso  te  ut  aequo  animo  toleres.  Saepe 
rbitratus  sum  me  peccasse,  quod  non  hic  te  vel 
)lentem  retinuerim.  Sed  multae  causae  sunt, 
alibi  te  esse  satius  esse  existimem.  Vale  feli- 
ter. 

Mitto  vobis  Psalmum,  Dixit  dominus,  ad 
icitandum  Eobanum,  quem  vere  in  hoc  genere 
jgem  esse  statuo.  Ages  ei  meis  verbis  amplissi- 
las  gratias,  quod  edidit  illos  a  se  factos  Psalmos. 
igo  eius  literis  respondebo,  cum  plus  erit  otii. 
rale  iterum.  X.  Calend.  [Novembris]  (lanuar.)  *). 

Philippus. 


Io.  488. 


(20.  Decb.) 


Lazaro  Spenglero. 


Epist.  lib.  VI.   p.  253. 
Monac.  I.  p.  293. 


Nunc   ex    autographo    in  cod. 


Jrnatissimo    viro   D.   Lazaro    Spenglero, 
Senatori  urbis  Noribergeae,   suo  patrono , 

>.  D.  Ioachimus  Camerarius  scripsit  mihi, 
os  legisse  quoddam  meum  scriptum,  quod  ex- 
idit  mihi  in  inspectione  Ecclesiarum  nostrae  re- 
ionis,  teque  cupere,  ut  is  libellus  ederetur.  Est 
utem  editus  eodem  argumento  latinus,  sed  Ger- 
nanicus  est  plenior  aliquanto;  hic  est  in  aula. 
^ec  scio  quid  Princeps  de  tota  nostra  inspectione 
lecreturus  sit.  Multis  non  perinde  placuit  libel- 
us  ille.  Sed  ego  simplicissimo  animo  scripsi. 
jomrnendavi  tibi  antea  Vitum  Dielerich  peten- 
m  stipendium,  quod  nunc  Stor  habet.  Nunc 
ibi  rursum  eius  adolescentis  causam  commendo, 
uem  nisi  vos  iuveritis,  fortuna  horum  teinporum 
bstrahet  a  studiis,  id  quod  indignissimum  esset. 
^dm  et  ingenio  abundat,  et  brevi  tempore 
agnos  in  literis  profectus  fccit ,  magnamque 
mnc  de  se  spem  praebet  non  vulgaris  erudi- 
ionis. 

Ouaeso  igitur  te,  ut  cum  diligenter  adiuves. 
go  vicissim  olim  declarabo,    mihi  et  in  hac  re 


*)  Vid.  quae  diximus  in  Annal.  yitae  Mel. 


et  multis  aliis  negotiis  benevolentiam  tuam  gratis- 
simam  fuisse.     Vale. 

Philippus  Melanchthon. 


No.  489. 


(20.  Decb.) 


Casp.  Aquilae. 


f  Ex  autographo  Phil.  in  cod.  Rehd.  Vratisl.  Vol.  V.  a  S.V. 
Schulzio  nobis  descripta. 

D.  Casparo  Aquilae,  amico  suo, 

•3.  D.  Recipio  tuam  satisfactionem ,  mi  Caspar, 
teque  adhortor,  ut,  quod  decet  virum  doctrinam 
caritatis  profitentem,  benevolentiam  erga  me  tuam 
retineas.  Vides  quod  sit  secutum,  quam  multae 
ubique  dissensiones,  quam  vatiniana  odia  eorum 
inter  se ,  qui  caritatem  alios  docere  debebant.  Et 
ego  quotidie  magis  experior,  quantum  haec  dissi- 
dia  noceant  pietati  in  ecclesia,  quantum  pertur- 
bentur  vulgi  conscientiae  talibus  scandalis.  Quare 
terogo,  ut  cum  erga  me,  tum  erga.alios  carita- 
tem,  quam  tantopere  commendat  nobis  Christus, 
summa  cura  summaque  patientia  retinendam  tibi 
esse  statuas.  Meus  erga  te  animus  est  idem, 
qui  semper  fuit,  hoc  est  tui  amantissimus.  Tu 
hunc  amorem  maxime  augebis,  si  perges  moderate 
docere  ea,  quae  necessaria  sunt,  quae  ad  aedifica- 
tionem  faciunt. 

Fui  Torgae,  ubi  sic  satis  vapulavi,  tametsi 
meus  Aristarchus  *)  non  fuit  tam  acerbus,  quam 
quidam  fore  suspicati  erant.  Pro  Luthero  orabis. 
Is  enim  ne  Torgae  quidem  integra  valetudine  erat. 
Mitto  istuc  litenss  ad  XJlstadium,  quas  quaeso 
cures  lohanni  reddi ,  quia  principis  nomine  eum 
ad  me  accerso.     Vale.     Pridie  divi  Thomae. 

Philippus. 


No.  490. 


(m.  Decb.) 


Iudicium. 


Primum  editum  a  Manlio  in  farrag.  p.  150  postea  iterum, 
haud  paucis  mutatis,  in  Consil.  lat.  a  Pezelio ,  Pt.  II. 
p.  220.  Contuli  apographa  in  cod.  Golh.  212.  p.  79., 
c.  Gotb.  19.  p.  98.,  c.  Gotb.  402.  p.  235..  cod.  Bavar. 
I.  p.635.      c.  Goth.  263.  p.  10.  et  cod.  Basil.  39.  p.141^. 


*)  Io.  Agricola. 


925 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1527. 


924 


—  InManl.  inscribitur:  ^ludicium  de  homicidis  proprio* 
rum  corporum,  D.  Phil.  Melanchth."  InConsiliis  sic: 
M  Iudicium  de  iis ,  qui  sibi  ipsis  mortern  consciverunty 
vel  alias  repentina  morte  obierunt."  —  In  quibusdam 
codd.  similiter  inscribitur,  in  aliis  caret  inscriptione.  — 
Cod.  Basil.  addit:  de  morte  lohann.  Kraus,  D.  Hallen. 

—  Intelligitur  igitur,  bunc  eundem  esse,  de  quo  scripsit 
Lutberus  in  epist.  ad  Ionam  d.  10.  Decbr.  1527.  Hoc 
igitur  anno  factum  est  iudicium,  quanquam  in  Manlio 
et  in  cod.  263.  adscriptum  legitur:  anno  1529.  — 
Manum  sibi  intulerat  Doct.  Krause ,  Halensis,  die 
omnium  sanclorum  1527,  perturbatu»  animo  propter  sen- 
tentiam ,  quam  protulerat  de  communione  sub  una 
specie. 

{Iudicium   de  Ioanne  Kraus  Hallense,    qui 
mortem  sibi  ipse  conscivit.) 

Paulus  inquit :  manifesta  sunl  opera  carnis  etc. 
Ex  iis  nos  iudicamus ,  sicut  et  Christus  ait:  ex 
fructibus  l)  eorum  cognoscetis  eos.  Itaque  non 
possumus  aliter  iudicare  de  iis,  qui  sibi  mortem 
consciverunt 2) ,  quam  quod  sint  in  potestate  dia- 
boli,  a  quo  sint  3)  impulsi  ad  tantum  scelus.  Et 
exempla  in  scripturis  4)  hoc  genus  mortis  faciiint 
horribilius,  quia  singularis  impietatis  fuit  in  iis, 
qui  sic  perierunt,  ut  Saul,  Achitophel,  luda  etc. 
Sed  tamen  5)  colligi  possunt  aliqua  verisimilia 
exempla,  quod  hoc  nostrum  iudicium  de  taiibus 
sit  incertum.  Sicut  enim  in  aliis  6)  subitis  casi- 
bus,  ut  in  naufragiis  aut  simili  casu  7),  Deus  potest 
aliquem  peccatorem  convertere,  sicut  converlit 
latronem  in  cruce,  ita  potest  fieri,  ut  convertat 
talem  aliquem  facta  caede,  cum  tamen  diutius  vi- 
vere  non  possit.  Nam  exempla  aliqua  exstant,  ubi 
quidam  cum  se  iam  vulnerassent,  tamen  in  illa 
ipsa  perturbatione  redierunt  ad  se,  qui,  quia  le- 
viter  erant  vulnerati,  convaluerunt ,  morituri  si 
vulnera  accepissent  maiora,  et  in  iis  signas)  quae- 
dam  verae  poenitentiae  reperiebantur,  ut  affirmari 
non  9)  posset  10),  si  mortui  fuissent,  eos  damna- 
tos  fuisse  u).      Custos  carceris  I2)  Act.  16.  volens 


1)  Manl.  fructu. 

2)  consciscunt  cod.  263.  et  cod.  Bas. 

3)  Pez.  sunt. 

4)  scriptura  Pez. ,  cod.  19.  et  c.  212. 

5)  etiam  Manl. 

6)  Sic  cod.  263.,  cod.  Bav.,  cod.  Basil.  —  Pezel.  aliis  prae- 
termisit;  Manl.  sicut  in  malis  aut  subitis  etc. ;  cod.  19.  et 
212.  sicut  in  rnultis  rnalis  et  subitis. 

7)  et  siinili  casu  abest  a  Manl.  et  Pez.  sed  babent  codd. 

8)  Manl.  convaluerunt.  In  iis  vero ,  qui  vicini  erant  morli 
et  vulnera  maiora  acceperant ,  signa  etc. 

9)  Manl.  addit:  aliter. 

10)  possit  cod.  263.  et  c.  Bav. 

11)  Manl.  si  sic  mortui  fuissent ,  non  fuissent  damnati. 

12)  Maul.  Damnatus  etiam  fuisset  custos  etc. 


sibi  consciscere  mortem,  subito  ")  convertitur  et 
agit  poenitentiam ,  inquiens :  domine  quid  opor- 
tet  mefacere  ut  salvus  fiam.  Exstant  multa  simi- 
lia  exempla  subitae  poenitentiae,  sicut  2  Reg.  13. 
ubi  propheta  quidam  contra  mandatum  Dei  mansit 
in  Bethel,  et  obiurgatus  a  Deo  cxiit  inde,  et  ")  a 
leone  discerptus  est.  Hunc  miracula  secnta  te- 
stantur  ad  poenitentiam  venisse.  EtEsaiae5.  et  9. 
scriptum  est  15) :  numquid  abbreviata  et  parvula 
facta  est  manus  mea,  ut  reducere  non  possim?, 
ubi  dorainus  testatur,  quod,  quantacunque  pec- 
cata  sint,  tamen  condonantur  et  remittuntur  l6) 
invocantibus  eum.  Neque  est  spatium  temporis 
considerandum,  iuxta  hanc  sententiam  ");  ma- 
nus  domini  non  est  abbreviata.  Quanquam  igi- 
tur  propter  opus  iudicamus  eum,  tamen  non  pos- 
sumus  de  iudicio  Dei  esse  certi,  quia  est  arcanum 
et  absconditum,  sicut  Esaiae  24.  scriptum  est  18): 
secretum  meum  mihi.  Item :  dominus  novit,  qui 
sunl  19)  eius ,  inquit  Paulus.  Ego  20)  iudicare  nec 
debeo  nec  possum  21). 


No.491. 


27.Decb. 


Georgio    Sturtz. 


Epist.  lib.  VI.  p.  260.  —     Nunc  ex  autographo  Mel.  in  cod. 
Monac.   I.   p.  309. 

Clariss.  viro  D.  Georg io  Sturtz,  Medicinae 
Doctori,   suo  amico , 

o.  D.  Scisopinor,  istuc  iuvenem  quendam  Pa- 
ceum  cum  uxore  commigrasse,  qui  propter  fem- 
poris  iniuriam,  quod  singnlari  quodam  fato  stu- 
diosis  iniquius  est,  multis  difficultatibus  iarn  diu 
conflictatur.  Erfordiae  speravit  se,  ut  in  magna 
urbe,  occasionem  vitae  recte  traducendae  et  paran- 
di  victus  inventurum  esse.  Sed  hoc  effici  sine* 
bonorum  virorum  -fope  atque"  auxiiio  non  potest. 


13)  Manl.  at  subito. 

14)  in  via  addunt  c.  263.  c.  Bav.  et  c.  Bas. 

15;  Manl.  IIuc  congruit  Esaiae  dictum ,    qui  sic  inquit. 

16)  Pez.  condoncntur  et  remittantur. 

17)  Pcz.  el  c.  19.  et  212.  iuxta  illud. 

18)  Manl.  sicut  Esaias  dicit. 

19)  sunt  abest  a  c.  263.,    c.  Bav.  ct  c.  Bas. 

20)  cod.  212.  et  19.  ergo. 

21)  Manl.  Ego  quid  iudicare  debeam  ,  statuere  non  possum 
anno  1529.    (Ann.  1529  addit  eliam  cod.  263.) 


925 


EPISTOLARUM    LIB.  IV.     1527. 


926 


Quaeso  te  igitur  pro  tua  summa  humanitate,  ut 

commendes  eum  facultati  artium  liberalium.     Est 

enim  ei  spes  quaedam  ostensa  consequendi  stipen- 

dioli,  si  per  tui  similes  viros  bonos  istic  commen- 

datus  fuerit  eius  facultatis  Senatui.      Saepe  mihi 

,in  magnis  rebus  tua  liberalitas,  humanitas  atque 

jjfides  cognita  est.       Ideo  nihil  dubito,    quin  pro 

tuo  more   diligenter  sis  adolescentem  hunc  adiu- 

turus,     praesertim    cum    eam    artem    profitearis, 

aquae,  cum  tota  iuvandos  homines  comparata  sit, 

excitare  suos  cultores  ad  omnia  humanitatis  officia 

solet.     Vale,  ex  Iena.  4.  Cal.  Ianuarii. 

Philippus  MelanchthoN. 


INo.  492. 


(eod.  amio.) 


Friderico  Abbati. 


Epist.  nuncupat.  Mdanlhonis  praemissa  Nonni  paraphrasi 
Evang.  secundum  Iohannem,  quae  prodiit  Haganoae 
apud  loannem  Seceiium  anno  1527. 

B.everendo  in  Christo  Patri,    D.  Friderico, 
apud  S.  Aegidium  Noribergae  Abbati. 

;Xon  alii  melius  de  rebus  humanis  mereri  iudi- 
:andi  sunt,  quam  qui  bonos  libros  ad  posterita- 
lem  tr.msmilti  curant.  Neque  enim  sine  illis 
Ltare  religiones  aut  civitates  teneri  regique  pos- 
lunt.  Sed  ego  semper  ita  existimavi,  optimos 
j:sse  fere  auctores,  qui  vetustissimi  essent:  et 
bnulto  verius  esse  de  libris  quam  quod  Germani 
|licunt,  veteres  aureos  probissimos  essc.  Certe 
noc  tempore  in  hoc  tanquam  civili  bello  liberato- 
lum,  ut  sunt  nolla  nokeuov  xeva,  uberrimus 
oroventus  est  non  tantum  nngacissimorum  libro- 
lum,  sed  etiam  perniciosissimorum.  Proinde 
"oleo  consulere  typographis,  ut  potius  sumptus 
aciant  in  veteribns  codicibus  edendis.  Idque 
mtvl  optarim  inpvimis  in  thcologicis,  quos  non 
leve  scelus  est  sinere  perire:  sed  Pauli  regula  se-<- 
iuenda  est,  qui  de  doctoribus  ait,  alios  aurum, 
lios  argentum,  alios  stipulas  superstruere  doctri- 
lae  fidei.  Si  qui  enim  sunt  ex  eo  gcnere,  qui  au- 
1  um  aut  argentum  superstruxisse  videantur,  non 
nint  a  nobis  contemnendi,  sed  sedulo  legendi  as- 
ervandique.  Hoc  consilio  et  Nonnus  editus  est, 
uius  eruditissimum  carmen  in  Iohannis  Evange- 
ium  vice  prolixi  commentarii  esse  possit.  Ego 
Iraedic.Tre  non  dubito,  multis  locis  ab  eo  me  ad- 


iutum  esse,  speroque  fore,  ut,  si  alii  legerint, 
fateantur,  se  quoque  ex  hoc  meliores  factos. 
Etenim  quanquam  ita  religiose  servarit  Nonnus 
leges  Tiaoaqpodoecog ,  ut  de  suo  vix  quidquam  ad- 
diderit  Iohanni,  tamen  plerasque  sententias  mira 
felicitate  illustravit.  Huius  igitur  aedificium  pu- 
temus  ex  auro  constare,  qui  proxime  sequitur 
archetypum  ,  nec  procul  ab  ipsa  historia  evangelii 
discedit,  tamen  ut  enarret  et  adferat  lucem  obscu- 
rioribus  sententiis.  Volui  autem  sub  tuo  nomine, 
Pi.  P. ,  hunc  librum  publicare ,  quia  cum  aliquod 
ad  te  munus  mittere  voluissem,  feci  scilicet  quod 
multi  solent,  de  alieno  liberalis  fui,  tibique  alie- 
num  opus  mitto,  quod  homini  amanti  pietatis  et 
doctrinae  evangelicae  maxime  placiturum  esse  con- 
fidebam.     Vale. 


No.  493. 


(eod.  temp.) 


Eidem. 


Epist.  lib.  VI.  p.  311.   —     Contuli  aulographon  Mel.  in  cod. 
Monac.  I.  p.  283. 

Reverendo  Patri  ac  Domino,  D.  Frider ico, 
Abbati  Noribergensi  ad  St.  Aegidium , 

S.  D.  Ego,  mi  Domine  Abbas,  iure  possim  in- 
gratus  videri,  quod  cum  honorificentissime  sim  a 
vobis  et  amantissime  tractntus,  nunquam  interea 
vobis  scripsi,  aut  significationem  aliquam  ostendi 
gratitudinis  meae.  Sed  ego  quanquam  me  non 
libero  omni  culpa  ,  tamen  ab  ingratitudine  semper 
studui  quam  maxime  alienus  esse.  Neque  un- 
quam  hominum  vocabulo  dignos  esse  existimavi, 
qui  oblivisci  possent  bene  meritorurn.  Sed  ut 
publice  meam  gratitudinem  vobis  declararem, 
praefixi  Nonno  poetae,  qui  Evangelium  Iohannis 
carmine  perscripsit,  praefationem  vobis  nuncu- 
patarn.  Accidit  autem  forte  ita,  ut  nomen  vestrum 
non  tenerem  memoria.  Propterea  dedi  Chalco- 
grapho,  qui  et  ipse  ')  anno  superiore  mecum  istic 
fuit,  ut  ad  vos  proficisceretur ,  et  de  nomine  cer- 
tior  fieret.  Ego  aliquando  honestiore  aliquo  offi- 
cio  meam  gratitudinem  vobis  declaraturus  sum. 
Eobanum  et  aliosmeosamicos  vobiscommendo*). 

Philippus  Melanthon. 

1)  Spanh.  ipsoy  mendose. 
*)  Addidit  Spanhem.:   anno  1527,  quae  vero  in  autographo 
non  legunlur. 


927 

No.  494. 


EPISTOLARUM 

(eod.  anno  ?) 


LIB.  IV.     1527. 


928 


Eidem. 


Epist.  Hb.  VI.  p.  311.  —     Contuli  autographon  in  cod.  Mo- 
nac.  I.  p-  282. 

Reverendo  Palri  ac  Domino,  D.  Friderico, 
Abbati  Noribergensi  ad  St.  Aegidium, 

S.  D.  Magister  Vitus  hinc  exspatiatus  est  cum 
quodam  suo  discipulo  ad  nuptias  quasdam  Fran- 
cofordiam ,  quae  est  ad  Oderam.  Hoc  me  roga- 
vit  nuncius,  ut  vobis  significarem  ,  ut  de  fide  eius 
nihil  dubitaretis.  De  rebus  Italicis  ac  Turcicis 
cupimus  a  vobis  fieri  certiores.  De  Anglicis  ad- 
huc  incerta  sunt  omnia,  praeter  ea,  quae  iam 
olim  audistis.  Nuper  Rex  expulit  Franciscanos 
ex  quinque  monasteriis,  nimiuin  tenaces  obser- 
vantiae  erga  Rom.  Pontificem.  Ea  de  re  heri  li- 
teras  accepi.  Hamburgensem  concionatorem  iam 
aliquoties  ad  familiare  colloquium  admisit,  et 
ostendit,  se  sanam  doctrinam  velle  in  regno  pro- 
pagari.  '  Christus  bene  fortunet.  Synodum  ea  de 
relndixit  Episcopis.  Sed  opinor  haec  omnia  vo- 
bis  nota.  Bene  valete.  Meis  verbis  reverenter 
salutate  l)  D.  Osiandrum. 

Philippus. 


No.  495.  (±ere   eod.  amio.) 

Andr.  Althamero. 

Edita  in  Andr.  Allhanieri  vita  per  Io.  Arnold.  Ballenstadium 
(Wolfenb.  1740.  4.).  —  Althameri  liber,  de  quo  epistola 
loquitur,  videlicet  „Notae  et  Scholia  in  Tacitum  de  situ, 
moribus  populisque  Germaniae,,)    prodiit  1529  Nonnber- 

ae-    4,   Videtur  igitur  epist. ,    quam  descripsit  Lun- 

zius,  scripta  fere  eodem  anno. 

Andr.  Palaeosphyrae   (Althamero) 

luveni    praeter    opinionem    erudito    S.    D. 

Phil.  Melanchthon. 

Diligentiam  et  studium  tuum  in  re  tum  utili,  tum 
honesta,  non  modo  comprobo,  sed  admiror  etiam. 
Quod  vero  ad  hunc  libellum  attinet,  quando  res 
omnispendet  ratione  iuris,  est  agendum  tibi,  ut 
quam  maxime  verisimilibus  argumentis  ubique 
utaris,    qualia    esse    fere    Beati  Rhenani   vides. 


Alioquin  quae  est  gloria  patriae ,  si  figmentis  cele- 
bratur?  Et  quid  dissimilius  veri,  quam  quod 
fingunt  de  Hercule  Germanico,  de  filiis  Herculis 
apud  nos,  et  multa  hoc  genus?  Quare  non  est, 
quod  praecipites  editionem.  Opto  equidem,  ut 
in  lucem  prodeat.  Sed  candoris  mei  est  consulere, 
ut  quam  emendatissime  exeat.  Vides,  qualia  sint 
Germanorum  hominum  hodie  iudicia,  quibus  te 
committis.  Ipse  meo  malo  didici,  quam  sit  iiv- 
felix  praecipitantia.  Relegi  bonam  libelli  tui  par- 
tem  ;  atque  utinam  audias  me  !  Nam  et  Francis- 
cum  Irenicum  saepe  poenituit,  non  audisse  meo 
consilio.  Iam  hoc  quoque  displicet,  quod  novi- 
tios  et  ignobiles  scriptores  crebrius  citas,  per  quosi 
operi  tum  auctoritas  tum  gratia  derogabitur.  Non 
erant  mihi  ad  manum  literae  tuae:  quare  de  omnir- 
bus  respondere  non  possum.  De2"udro  est,  quod 
habemus.  De  Ascipurgo  non  placent  illa  vulgi 
commenta :  et  praeter  alios  insigniter  ibi  deliravit 
Bebelius.  Vale,  et  boni  consule  meam  senten- 
tiam  :   scribo  enim  amico  et  candido  pectore. 

Philippus  tuus. 


No.  496. 


(eod.  anno ,    Ienae.) 


Georg.  Sturtz. 


Epist.  lib.  VI.  p.  262. 
Monac.  I.  p.  262. 


—     Nunc  ex  autographo  Mel.  in  cod. 


1)  Spanh.  salutetis> 


Clariss.  viro  D,  Georgio  Sturciadae,  doc.\ 

amico  suo, 

S.  D.     Vide  quantum  haec  nostra  *)  vicinia  ne- 
gotii  vobis  faciat,       Paulo  ante  commendavi  tibi 
quendam  meum   discipulum.      Nunc    commendc| 
hunc  quoque  bonum  virum,  sed  ut  ei  in.  re  qua- 
piam  liberaliore  gratificeris:    nempe  ut  tuam  bi-| 
bliothecam  ostendas.     Diu  iam  molitur  inchoaw! 
medicinae  studium,  et  molitur  tantum.     Proind< 
tu  hortaberis  eum,  ut  aliquando  manus  admoveal 
arti,    £vv  &£&  xcd  tcus  /loovgccis.      Forsan  etiani 
addet  ei  calcaria  Galenus  recens  editus,  si  videret 
Vale. 


*)  Prinium    scriptum  est :    noslra,    sed    id    mutatum    est   u 
veslra,  et  sic  edidit  etiam  Camerarius.     Sed  puto  nostra  le-j 
gendum  esse,  el  epistolium,  ut  eliam  scriptura  suadet,  scri- 
ptuni  esse  Ienae,   ann.  1527.       Camerarius    ipse  nostra  ii 
usum  typographi  mutavit  in  vestra.     Nam  iypographus  ip*i  ( 
autographis  usus  esse  videliu  . 


929 
No.  497. 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1527, 


930 


( eod.   anno  ,    Ienae.) 


Georg.  Sturtz. 


Epist.  lib.  VI.  p.  261.  —  Nunc  ex  aulographo  Mel.  in 
cod.  Monac.  I.  p.  318.  ex  cuius  scriptura  iudico,  episto- 
lam  anno  vel  1527  vel  1528  esse  scriplam. 

Clariss.  viro,  Georgio  Sturciadac,  Mcdi- 
cinae  Doctoriy  amico  suo, 

S.  D.  Ex  hoc  tabellario  intellexi ,  te ,  quod  fau- 
[ftum  felixque  sit ,  Erfordiam  rediisse.  Quia  au- 
tem  illi  iam  ante  perspecta  est  tua  et  fides  et  li- 
beralitas ,  necessario  suo  tempore ,  suae  valetudi- 
nis  servandae  causa,  coepit  consilium  ad  te  pro- 
tkiscendi.  Quanquam  enim  mediocribus  condi- 
tionibus  invitaretur  ad  suscipiendam  ccrtis  locis 
tlocendi  provinciam,  tamen  et  valetudini  suae 
Lnaluit  consulere,  et  sibi  tantum  de  tua  benigni- 
tate  promisit,  ut  speret  te  sibi  nullo  modo  defu- 
turum  esse.  Ego  multis  aliis  beneficiis  a  te  auctus 
ium,  nunc  ad  illnm  cumulum  tuorum  erga  me 
meritorum  quaeso  ut  hoc  etiam  accedat,  ut  meo 
nomine  velis  hunc  iuvenem  tibi  commendatiorem 
esse.  Ingenium  est  dignum  quod  foveatur,  et 
iruditio  praesertim  in  Graecis  literis  usui  opinor 
tibi  in  eo  philosophiae  genere,  in  quo  versaris,  esse 
potest.  Est  enim  vestra  Medicina  tota  et  nata  et 
exculta  in  Graecia.  Nec  mihi  sine  Graecis  literis 
quisquam  vestrorum  scriptorum  perfectam  intel- 
jigentiam  consequi  posse  videtur.     Vale. 

Philippus  MelanthoN-. 


No.  498. 


(eod.  anno.) 


Iustino  ab  Holtzhausen. 


Praefatio  in  ^lacobi  Micjlli  Hodoeporicon.  Epicedium 
Mosellani  et  alia"  (ed.  Philippo  Melanlhone)  Witten- 
bergae  1527.  8.  Cf.  Panzeri  Annal.  typogr.  IX.  87.  193. 
—  Legitur  Micylli  carmen  cum  praelatione  Melanthonis 
etiam  in:  Farragine  aliquot  epigramniatum  Philippi  Me- 
lauthonis  et  aliorum  quorundam  eruditorum  (ed.  Ioh. 
Heiffenslein).  Haganoae  per  lohannem  Secerium.  An. 
M.D.XXVHI.  mense  Ian.  in  8.  plag.  97  seqq.  [F.]  — 
Equidem  Melanthonis  praefationem  iuveni  etiam  in  :  lac. 
Micylli  libris  III.  de  re  metrica,  cum  praefatione  Me- 
lantli.  ad  luslinum  ab  Holtzbausen ,  Senatorem  Francof. 
Francofordiae  ad  Moen.  1561.  8.  —  Priorein  editioneln 
coniulit  CI.  Foerstemannus ;  primam  videre  nobis  non 
contigit. 
BlKlANTH.  OrEll.    VoL.  I. 


Phil.  Mel.   lustiniano  ab  Holtzhausen, 
{Senatori  Francof.} 

Quum  Micyllus  ')  pro  amicitia,  quae  ei  mecum 
iam  vetus  est,  Hodoeporicon  suum  mihi  viden- 
dum  misisset,  legissentque  id  una  mecum  aliquot 
studiosi  amici  nostri  summa  cum  voluptate,  nemo 
fuit  omnium ,  qui  non  ut  saepius  relegere  posset, 
describi  aut  in  publicum  emitti  flagitaret.  Nam 
nt  oculi  nunquam  sic  explentur  in  excellentibus 
picturis  spectandis,  ut  non,  quoties  in  eas  inci- 
dimus,  resistamus,  et  in  earum  contemplationo 
haereamus:  ita  nunquam  obrepere  satietas  boni 
carminis  legendi  potest.  Quanquam  autem  ob 
eam  causam  Micyllus  non  miserat,  tamen  neque 
mihi  tot  amicorum  sententiis ,  qui  flagitabant  edi- 
tionem,  adversari  integrum  fuit,  et  carmen  eius- 
modi  videbatur,  quod,  ut  verecunde  dicam,  non 
sine  magna  voluptate  docti  homines  lecturi  essent. 
Et  cum  his  miseris  temporibus  studia  Musarum 
passim  conticescant,  putavi,  etiam  ad  exemplum 
pertinere,  si  rnulta  huius  generis  scripta  ederen- 
tur,  ut  aliorum  studia  languentia  commovercntur 
excitarenturque.  Trahuntur  enim  animi  homi- 
num  coinmoniti  aliorum  exemplis  ad  similia  stu- 
diacolenda,  ut  significat  Hesiodus  cum  ait:  Zpjlol 
de  ydxova  yuxuw.  Proinde  libenter  tradidi 
chalcographis  hoc  poema  transscribendum,  non 
modo  ut  amicis  morem  gererem ,  sed  etiam  quia 
eius  lectionem  profuturam  studiosis  iuvenibus 
existimabam,  quos  hoc  diligentius  legere  poema 
oportet,  quia  meo  iudicio  nemo  tolerabiliter  solu- 
tam  orationcm  scribet  unquam,  qui  non  rnultum 
operae  in  poetarum  lectionem  collocarit. 

Tibi  autem,  Iustiniane,  potissimum  dedi- 
care  hunc  libcllum  volui,  non  tam  ut  memoriam 
mei  et  iucundissimae  consuetudinis  noslrae  reno- 
varem,  quam  ut,  quoniam  Micyili  studia  ad 
urbis  *)  vestrae  laudcm  pertinent,  te  hortarer, 
ut  eum  omni  genere  officii  colendum  duceres. 
Nam,  ut  hoc  omittam,  in  primis  magnum  urbis 
vestrae  ornamentum  esse  talem  virum ,  cuius  mo- 
numentis  etiam  ad  posteros  urbs  vestra  clarior  fu- 
tura  est,  illud  quanti  fieri  debet,  quod  ad  id  ge- 
nus  studiormn  cives  vestros  adsuefacit,  ex  quo  uno 
humanitas  et  virtus  nata  est,  qua  in  re  de  civitale 


1)  Ed.  Hag. :  Mycillus,  et  sic  etiam  in  seqq. 

*)  Francofordiae  ad  Moenum,    ubi  ab  Holtzhausen  Senalori.s 
inunere  fungebatur.     F. 

59 


931 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1527. 


932 


vestra  optime  mereri  iudicandus  est.  Multi 
fortasse  tibicinem  aut  praeconem  in  urbe  pluris 
aestimant,  qnia  vulgus  neque  literarum  utilitatem 
neque  humanitatis  aut  virtutis  vim  perspicit.  Eo 
magis  prudentes  viri  tueri  literarum  studia  adver- 
sum  iniqua  imperitorum  iudicia  debent.  Idque 
fecit  hactenus  summa  constantia  vir  sapientissimus, 
pater  tuus,  qui,  cum  ipse  ad  Rempublicam  ad- 
ministrandam  non  vulgarem  scientiam  literarum 
attulisset,  vidit,  ad  civitates  regendas ,  tenenda 
iudicia ,  ad  conservandas  leges  ac  religiones  in- 
primis  necessariam  esse  literarum  cognitionem. 
Itaque  summa  fide  eos,  qui  apud  vos  studia  ci- 
vium  excitabant,  defendendos  suscepit,  quae  res 
tantum  laudis  meretur,  ut  nullis  profecto  iustius 
servatarum  civitatum  tituli,  nullis  coronae  rectius 
civicae  decerni  queant,  quam  qui  efficiunt,  ut  in 
urbibus  literae  floreant  et  propagentur. 

Habes  igitur,  Iustinlane ,  domesticum  et 
paternum  exemplum,  cuius  non  licet  tibi  iam  dis- 
similem  esse,  quanquam,  cum  ipse  literas  non 
ignores,  existimo,  te  non  dubitare,  quin  ad  boni 
civis  officium  pertineat,  summa  illas  ope  iuvare  ac 
defendere.  Est  autem  Micylli  non  tantum  eru- 
ditio  digna  favore,  sed  mores  etiam  sic  sunt  ama- 
biles,  ut  ornare  eruditionem  queant.  Quorun- 
dam  mores  officiunt  existimationi  literarum:  at 
Micylli  modestia  et  diligentia  in  omni  genere 
multo  cariores  reddere  literas  omnibus  bonis  viris 
possit.  Praeclare  igitur  facies,  si  quam  familia- 
rissime  doctissimum  hominem  complexus  fueris. 
Nec  erit  inhonestum  tibi  uti  poetarum  amicitia, 
cum  in  Scipionis  et  Catonis  et  multorum  aliorum 
summorum  virorum  laudibus  hoc  quoque  connu- 
meretur,  quod  doctorum  et  poetarum  consuetu- 
dine  usi  sint.     Vale.    (Wittebergae  1527  *).) 


No.  499. 


(eod.  anno  ?) 


Iudicium  de  Anabaptistis. 

f  E  cod.  Obenandri  p.  84.   et  cod.  Golh.  262.  in  fol. 

Phil.  M elanchth.   argumentum,    quod  par- 
vulis  sit  adhibendus  baptismus  **). 

Primum  Argumentum.     Infantes  circumcisi  sunt 
in  Veteri  Test. ,  ergo  licet  et  eos  baptisare  in  Novo 


*)  Locum  et  annurn  non  babet  edit.  Hagan. 

**)  Fortasse  in  inspectione  ecclesiarum   1527  scriptum,  et  ut 

videtur  in  usum  eorum  pastorum   ecclesiarum,  quibus  fuit 

disputandum  cum  eiusmodi  bominibus. 


Testamento.  Utrumque  enim  et  circumcisio  et 
baptismus  signum  est  promissae  gratiae  ac  vitae 
aeternae.  De  circumcisione  sic  scriptura  est 
Genes.  XVII.  ero  Deus  corum  etc.  Item :  mascu- 
lus,  cuius  praeputii  caro  non  fuerit  circumcisa, 
delebitur  anima  illius  de  populo  suo.  De  bapti- 
smo  sic:  quicunque  crediderit  el  baptisatus  fuerit, 
salvus  erit. 

Secundum.  Christus  iubet  parvulos  ad  se 
venire  sic  inquiens:  sinite  parvulos  venire  adme, 
et  nolite  eos  prohibere,  talium  e.st  enim  regnum 
coelorum.  Ergo  licet  infantes  baptisare.  Huc 
pertinet  et  illnd,  quod  Christus  bene  dixerat  eis, 
quod  certe  aliter  non  potest  accipi ,  nisi  quod  re- 
ceperit  eos  in  gratiam  et  commendarit  eos  patri 
sanctificandos  et  servandos.  Huc  exempla  sunt 
accersenda;  non  enim  dubium  est,  quin  regnum 
Dei  pertinuerit  ad  pueros,  qui  sunt  interfecti  ab 
Herode. 

Confutatio  obiectionum  Anabaptistarum. 

Nullum  inquiunt  Anabaptistae  praeceptum 
cogit  baptisare  infantes.  Ad  hoc  sic  respondetur: 
quamvis  expressum  praeceptum  non  habemus,  ta- 
men  habemus  exemplum,  quod  valere  debet,  cum 
scriptura  diversum  non  praeceperit.  Scriptura 
nusquam  prohibuit  baptisare  pueros.  Item,  licet 
exemplum  circumcisionis  transferre  ad  baptismum; 
nam  eundem  Christum  docet  utrumque  signum. 
Infantes  non  consequuntur  remissionem  peccato- 
rum  nisi  in  ecclesia;  ergo  infanles  sunt  baptisandi. 

At:  non  credunt  infantes;  propterea  non 
sunt  baptisandi;  porro:  sacramenta  nullis  sunt 
administranda  nisi  credentibus.  Atqui  ob  eam 
causam  maxime  sunt  baptisandi  pueri,  ut  fidem 
consequantur,  quia  fidem  nemo  consequitur  nisi 
ex  verbo  Dei.    In  baptismo  autem  est  verbum  Dei. 

At:  nondum  possunt  uti  ratione  infantes. 
Sine!  Ob  id  maxime  idonei  ad  suscipiendnm 
baptismum.  Nullus  est  enim  rationis  usus  in  re- 
bus  spiritualibus.  Opponendum  est  hic  Ana- 
baptistis  exemplum  Iohannis  baptistae.  Iohannes 
sensit  praesentiam  Christi  nondum  natus;  ergo  et 
alii  infantes  electi  sanctificari  a  Spiritu  sancto  sine 
auxilio  rationis  possunt.  Licet  parvulos  afferre 
ad  Christum.  Afferre  parvulos  ad  Christum  est 
eos  baptisare;  ergo  licet  parvulos  baptisare. 

Concedant  necesse  est  Anabaptistae  ad  quos- 
dam  parvulos  pertinere  promissionem  gratiae,  vi- 
delicet  ad  eos,  qui  sunt  in  ecclesia.  In  ecclesia 
autem  sunt  omnes  baptisati. 


933 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1527. 


934 


Alia  obiectio  Anabaptistarum. 
Pueri  non  intelligunt  verbum ,  ergo  illis  non 
est  adhibendum.  Haec  obiectio  confutanda  est 
^xemplo  circumcisionis ,  atque  hoc  exemplo  testa- 
lur,  solius  sacramenti  usum  alicubi  esse  apud  eos, 
cjui  verbum  non  intelligunt. 

Quid  prosit  baptismus  parvulis. 
Hoc  confert  baptismus  parvulis,  quod  docet, 
ad  eos  pertinere  remissionem  peccatorum.  Omnes, 
quibus  est  adhibitum  sacramentum,  consequuntur 
remissionem  peccatorum.  Parvulis  est  adhibitum 
sacramentum,  ergo  parvuli  consequuntur  remis- 
sionem  peccatorum. 


]No.  500. 


(eod.  anno.) 


Amerbachius  Erhardo. 


Manlii  farrag.  p.  492.  —  Apogr.  in  cod.  Goib.  401.  p.  90. — 
Manlius  eam  inscribit  Erhardo  Holtzariensi ;  in  aliis  epi- 
stolis  autem  dicitur  Holsalius. 

D.  Erhar  do  Holtzar  iens  /,  amicissimo 
suo  Stolbergae ,    Vitus  Amerb achius,  S.  D. 

Ut  nunquam  de  tua  fide  et  amore  erga  me  dubi- 
tavi,  ita  ante  paucos  admodum  dies  mirari  coepi, 
qui  fieret,  qnod  tot  nuncios  huc  mitteres  sine  tuis 
literis  ad  me,  praesertim  cum  nonnullis  huc  scri- 
psisses  aliis.  Semper  enim  iustis  de  causis  putavi, 
neminem  te  hic  me  cariorem  habere:  et  id  tu 
etiam  nonnunquam  non  obscure  tulisti  Erharde. 
Quare  fac  ut  me  quam  primum  tuis  elegantissimis 
literis  a  tali  affectu  liberes.  Volo  autem  ut  mihi 
significes  de  tota  tua  fortuna  copiosissime.  Est 
mihi  aliquoties  indicatam  de  tuis  rebus,  quam  in 


bono  et  felici  statu  essent:  eo  nihil  potui  audire 
neque  iucundius  neque  gratius.  Recte  dictum 
est  a  doctissimo  poeta:  quondam  cithara  canen- 
tem  *)  suscitat  Musam,  neque  semper  arcum  ten- 
ditApollo.  De  rebus  meis  proxime  satis.  Fuerunt 
hic  aliquot  Islebienses  2)  in  nuptiis  Ambrosii 
Reutter:  qui,  quia  mihi  non  fuerunt  vaJde  bene3). 
noti,  cum  istic  essem-,  neque  a  me  ipsi,  neque 
ego  ab  ipsis  appellatus  quidem  sum  familiariter. 
Loguleius  ille  crassus ,  et  per  omnia  pinguis ,  sa- 
lutabat  quidem  stantem  me  apud  alios,  sed  tan- 
quam  ignotissimum.  Ursam  audio  relictum  hic 
iri,  et  propositum  iri  venalem.  Magnae  eius  opes 
esse  dicuntur.  Olfacio  non  frustra  id  fieri :  pos- 
sit  aliquis  eam  comparare  non  magna  pecunia,  non 
magno  labore,  precibus  aut  eloquentia.  Novus 
homo,  cui  quondam  eram  unicae  deliciae,  vix 
aspexit  me:  qui,  praeterquam  quod  est  pessime  de 
me  meritus,  cum  ego  vicissim  non  levissima  benefi- 
cia  contulerim  in  eum ,  nondum  etiam  cessat  (ut 
audio)  meam  mihi  existimationem,  quae  alioqui  satis 
parva  est ,  labefactare.  Si  is  tuus  est  erga  Ursarn 
animus,  qui  olim  fuit,  accelera:  fortasse  ridetur4) 
tibi.  Ego  istam  gentem  nihil  moror,  neque  etiam 
ei  male  cupio.  Argenteum  poculum  vide  brevi  ut 
habeas.  Ego  parturio  nunc:  ubi  peperi 5),  faciam 
primo  quoque  tempore  ut  scias.  Vale,  et  nos  ama. 
Gommendo  tibi  Martinum,  hominem  profecto 
dignum  meliori  valetudine  Vitebergae. 

Vitus  Amerl)achius. 


1)  Cod.   tacentem. 

2)  cod.  adolescentes. 

3)  cod.  adrnodum. 

4)  cod.  videbitur. 

5)  cod.  peperero. 


59 


15  28. 


No.  501. 


7.1 


au. 


Ioach.  Cameravio. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  84, 

loachimo  Camerario,  Bambergensi  amico 

suo  summo, 

&.  D.  Heri  accepi  tuas  literas,  quae  quoniam 
liilariuscule  sunt  scriptae,  mirifice  me  delectant. 
Etenim  cum  voluptatem  singularem  mihi  animi 
•  tui  aequitas  affert,  tum  rebus  omnibus  tuis,  vel 
secundis,  vel  adversis ,  non  secus  ac  meis,  com- 
moveri  soleo.  Totam  fabulam  dissensionis,  quae 
necessario  nostro  mecum  est,  yeTScvipsi  Itfichaeli. 
Eam  epistolam  mitto  tibi  quoque  legendam,  si  ta- 
men  aequo  animo  tantas  ineptias  legere  potcris. 

De  mea  dignitate,  quod  scribis,  est  sane  gra- 
tum,  me  tibi  pro  tua  summa  erga  me  benevolen- 
tia  curae  esse.  Quod  si  autem  dignitas  est  in  re- 
cte  factis  potius,  quemadmodum  nos  philosophi 
sentimus,  quam  in  virtutis  praemiis,  dignitatem 
ut  spero  retinebimus.  De  praemiis  vero  non  ad- 
rnodum  laboro,  sensi  iam  olim  in  quanto  odio 
quibusdam  essem.  Et  vulgi  studia  non  nunc  pri- 
mum  amisimus,  quae  si  magnopere  monuissent 
me  unquam,  magis  fortasse  succenserem  hoc  tein- 
pore  isti  scurrae  *) ,  qui  me  plane  ludos  delicias- 
ijiie  facit,  sed  apud  gregales  suos  maxime.  Ego 
tamen  nihil  alienum  meo  officio  per  iracundiam 
facturus  sum.  Nec  tantopere  existimatio  mea 
curae  mihi  est,  ut  velim  eam  defensam  cum  pu- 
blico  incommodo.  Nnnquam  enim  iudicavi  quen- 
(juam  vel  mediocrem  virum  esse,  praeserthn  no- 
liTSVOjiievoy ,  qui  rumores  ante  salutem  poneret, 
qnique  e  vulgi  applausu  penderet.  Quod  si  ille 
in  Epigrammatis,  quae  non  ad  usum  aliquem  ne- 
cessarium,  sed  tanlum  ad  iocos  scribebantur,  in- 
quit:  Raris  me  iuvat  auribus  placere,    nos  quo- 


*)  Islebio.    C.W. 


que  in  gravissima  causa  bonorum  virorum  iudiciis 
contenti  sumus.  Caetera  sunt  in  literis  ad  JMi- 
chaelem  scriptis.  Epigramma  inscribendumHip- 
pocrati  est  sane  suavissimum.  Sed  si  adhuc  apud 
te  habes  codicem,  quaeso  ut  ipse  inscribas,  ita 
duplicabis  beneficium.  Ac  tantum  abest,  ut  gra- 
tius  id  mihi  ornamentum  auro  ac  gemmis  futurum 
sit.  Apellum,  opinor,  non  patiemur  abstrahi  a 
schola  nostra.  Die  divae  Catharinae ,  cum  essem 
Torgae,  natus  est  mihi  Dei  beneficio  filiolus  *). 
Vale  feliciter,  et  meis  verbis  uxorem  tuam  re- 
verenter  saluta.  Fratrem  tuum  audio  liberatum 
esse,  quanquam  autem  duras  conditiones  arbitrer 
ei  impositas,  tamen  gaudeo  ex  custodia  illa  extra- 
ctum  esse.  Caetera  mutabit  in  melius  Deus  ali- 
quando.  Scis  illud:  Multa  dies  variusque  la- 
bor  mutabilis  aevi  reilulit  in  melius.  Iterum 
vale  felicissime.  Postridie  rrjg  mupaveiu.g,.  Mitto 
tibi  Luthari  epistolam  proxime  mihi  missain. 

Philippus. 


No.  502. 


(fere  23.  laii.) 


llier.  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  63.  Nunc  ex  autograpbo  Mel.  in  cocK 
Monac.  I.  p.  37. ,  cui  adscripsit  Bautngartnerus :  „1528 
per  lohannem  Pbitippi  famulum." 

Ornatissimo  viro  D.  Hieronymo  Bom- 
g  artnero,  Senatori  Noribergensi ,  suo  amico , 

S.  D.  Est  apud  nos  quispiam  Vitus  Winshe- 
mius ,  quem  arbitror  tibi  de  fama  notum  esse. 
Vir  est  eruditione  ac  modestia  singulari  praedi- 
tus,  habetque  apud  nos  privatum  ludum,  neque 
jdius  ullus  hoc  ternpore  aut  felicius  aut  maiore 
cum  fide  docet.  Propter  has  virtutes  mihi  longe 
carissimus  est,  et  quia  saepius  eius  iudicio  in  meis 


*)  Georgius. 


ffl 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1528. 


938 


tudiis  utor,  magna  etiam  cum  eo  mihi  familia- 
itas  est.  Huic  aiiquot  annis  datum  est  a  Wins- 
lemensi  senatu  stipendium,  aurei  viginti ;  id  pro- 
ogari  sibi  certa  quadam  de  causa  petit,  sperat- 
rue  ')  se  impetraturum  per  primarios  cives  urbis 
estrae ,  quorurn  auctoritas  merito  fit  plurimi  a 
/Vmshemensibus.  Scripsi  igitur  D.  Ebnero ,  et 
).  Caspari  Nucelio ,  easque  literas  tibi  mitto,  ut 
u  eas  exhibeas  illis,  simulque  hanc  causam  susci- 
tias.  Magnum  mihi  beneficium  puta  te  praesti- 
isse,  si  hoc  negotium  susceperis. 

Est  hic  et  alius  quidam  sic  satis  studiosus 
dolescens,  civis  vestrae  urbis  Tl^olfgangus 
lupell,  cui  sumptus  studiorum  hactenus  dati  sunt 
x  legato  quodam.  Huic  spes  est  facta,  fore  ut 
mplius  suppeditetur,  si  eius  studia  commendata 
uerint  Testamentariis.  Audio  in  illis  Colerum 
enatorem  esse.  Obsecro  te  igitur,  ut  Colerum 
oges,  ut  studiis  istius  2)  consulat.  Scripsissem 
d  D.  Colerum,  si  mihi  tantum  fuisset  otii;  sum 
nim  hoc  ternpore  plus  aliquanto  occupatus  quam 
oleo.  Scio  te  pro  tua  humanitate  cupere  consul- 
um  omnibus  studiosis;  proinde  ad  te  illorum 
ausas  defero;  et  cum  Coletus  doctrina  minime 
lulgari  sit,  spero,  ut  facile  studiosi  hominis  cau- 
lam  patiatur  sibi  commendari.  Ebnerus  filius 
ecte  valet.  neol  avaficmriOTcdv  absolvi  disputa- 
ionem,  sed.  non  edam,  nisi  antea  eam  Lutherus 
ide.rit.     Vale  feliciter. 

Philippus. 


So.  503. 


23.  I 


auuar. 


Ebnero  et  Nucelio. 


Epist.    lib.  VI.  pap;.  42.      Contuli  autographon  Mel.  in  cod. 
Monac.  I.  ep.  273. 

implissimis  Viris  D.  Hi eronymo   E bnero 
\t    Ca spari    Nucelio     Moderatoribus  Rei- 
publicae  Noribergensis,  Dominis  suis, 

).  D.  Cum  innumera  exstent  in  me  beneficia  ve- 
tra,  saepe  vereor  ne  videar  impudens,  dum  nul- 
iim  finem  facio  subinde  alia  flagitandi.  Sed 
uoniam  existimo  vos  pro  vestra  excellenti  sapien- 
ia  meum  consilium  perspicere,  minus  timide  ad 
os  scribo  quam  meae  personae  convcniat.     Vide- 


1)  Spanh.  mendose:   sperans. 

2)  Spanh.  mendose :  ipsius. 


tis  enim  me  non  de  meis,  sed  de  studiosorum 
adolescentium  commodis  apud  vos  agere,  qui  hoc 
tempore  quantis  difficultalibus  confiictentur,  non 
ignoratis.  Et  quia  mihi  vestra  sapientia  ve- 
strumque  de  omnibus  bonis  literis  atque  artibus 
iudicium  notum  est,  non  invitus  studiorurn  ac  li- 
terarum  causas  ad  vos  defero.  Non  possunt  ho- 
nestae  artes  sine  praesidio  eorum  qui  praesunt 
conservari.  Sed  his  nemo  liberalius  opitulatur 
hoc  tempore  quam  vos.  Ita  fit  ut  cogar  a  vohis 
opem  atque  auxilium  studiosorum  nomine  toties 
implorare.  Haec  de  meo  officio  praefari  volui, 
quod  vobis  tantae  sapientiae  viris  magnopere  ve- 
lim  probari. 

Nunc  exponam  vobis  causam  quam  agendam 
apud  vos  suscepi.  Est  apud  nos  quidam  ex  op- 
pido  Winsheim  Vitus  Orllin,  cui  de  publico 
cives  sui  annis  iam  aliquot  sumptus  studiorum 
praebuerunt.  Is  cupit  sibi  prorogari  id  stipen- 
dium,  speravitque  hoc  ita  se  consequi  posse,  si 
vos  pro  eo  apud  Senatum  suae  patriae  laboraretis. 
Hoc  ut  faciatis  vos  etiam  atque  etiam  oro.  Neque 
enim  collocari  melius  ea  pecunia  potcst.  Norunt 
cives  eius  ingenium  doctrinamque  hominis  et  di- 
ligentiam  in  omni  genere  officii.  Quod  si  essent 
tempora  aequiora  nostris  studiis,  talis  vir  non 
egeret,  quem  ego  tanti  facio,  ut  eius  iudicio 
multum  in  studiis  utar  ipse.  Quaeso  igitur  vos, 
ut  pro  vestra  sapientia  atque  humanitate  talis  viri 
causam  suscipiatis,  eumque  suis  civibus  commen- 
detis,  ut  inchoata  studia  absolvere  possit.  Mul- 
tum  se  vobis  debere  putabit,  si  haec  vestra  opera 
consecuttfs  fuerit.  Et  ego  reliquis  erga  me  vestris 
officiis  innuinerabilibus  hoc  quoque  adscribam. 
Valete  feliciter.     Ex  Iena.     Postridie  Vincentii. 

Philippus  Melanchthon. 


No.504. 


24.  lan. 


Hier.  Baumgartnero. 

Epist.  lib.  VI.   p.  71. 

Hier  onymo   JBa  um  ga  rtnero. 

S.  D.  Non  dubitabain,  quin  et  causam  suam 
tibi  diligentissime  ipse  Stor  commendaturus  esset, 
et  tu  ultro  de  illo  bene  mereri  cuperes,  viro  pri- 
mum  erudito,  deindc  amico  etiam.  Quare  de 
universa  re  parcius  ad  te  scribere  institui ,  tantum 


939 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


940 


officii  causa  hasliteras  ad  te  dedimus,  ut  curren- 
tem,  qnod  aiunt,  incitaremus.    Nae  ego  in  vestris 
plusculum  humanitatis  desiderare  cogar,  si  nul- 
lam  Stori  rationem  habuerint,    hominis   summa 
fide  et  candore  praediti,  deinde  de  republica  ve- 
stra  bene  meriti ,  postremo  ad  literas  satis  adpo- 
siti.       Incumbe  igitur,    mi  Hieronymc,    in  hanc 
causam  summis  viribus,  ne  amici  saluti  defuisse 
videare.     Nam  cum  emergendi  vix  ei  alia  restet 
via  commodior,  de  eius  capite  hic  quaeso  agi  pu- 
tes.     Consului,  ut,  si  res  postularet,  et  a  Principe 
nostro  opem  imploraretis.     Is  adduci  se  haud  gra- 
vatiin,   ut  opinor,  patietur,   ut  causam  boni  viri 
praesertim  non  invidiosam  suscipiat.     Invenienda 
ratio  est,  qua  insidieris  eorum  animis,  penes  quos 
huius   rei  arbitrium  est.       Quod  si  submonuisset 
me  citins  Stor,  cum  Luca  pictore  hinc  ad  vos  pro- 
ficiscente    rem    et   consilia   mea   communicassem. 
Verum    diligentia  tua  facile  sarciet,    si  quod  hic 
peccatum  est.     Nolo  esse  prolixior,  ne  de  fide  tua 
dubitare  videar,  qua  mihi  nihil  usquam  explora- 
t.ius  est.     Vale ,  pridie  Paulinae  conversionis. 


No.  505. 


2.  Febr. 


Senatui   Saalfeldensi. 


Ex  autographo  edita  in  der  „Fortgesetzt.  Samml.  von  allen 
und  neuen  theol.  Nachrichten."   Jahrg.  1726.   p.  197. 

£)en  Gfyrfamen,  metfen,  SBurgemeifter  unb 

SRatl)  3U  ©aalfelD,  metnen  gunjiigen  £errn 

unb  ^reunben. 

9J?eine  rotUige  £>tenjt  juoor.  (Sfyrfame,  roeife,  aun= 
jttge  «iperrn  unb§reunbe.  Scf)  fuge  eud)  ju  mijjen,  t>a$ 
fo  ifyr  roiUene> ,  wa§  mit  mir  ju  fyanbeln ,  mogt  ii)t  fol= 
d)e§  biefc  2Sod)e  wofyl  ttjun;  roo  icf)  m<i)  fann  Dienjt 
erjeigen,  mttt  id)  fotd)e£  mit  aftem  ^letp  tfmn.  SSo 
it>r  aber  gefmnt  fc»b,  etvoaZ  beS$pfarrer6  gu  Ut>lfldbt 
fyalb  nt  fyanbeln ,  atyt  \d)  3eit  fepn ,  bajj  it>r  benfclben 
famt  @uren,  ben  ifyr  oorfjabt,  f)ief)er  ju  fenbcn  oer= 
mod)t,  fjerab  ut  giel;en,  bamit  befio  frud)tbarttfd)e 
[frud)tbavltd)e]  §anblung  mod)te  oorgenommen  merben. 
£)enn  fo  oiel  moglid)ift,  roilt  tcf)  gern  fyelfen,  baf  er 
$u  eud)  fomme,  baoon  id)  bann  je|o  (Suevn  ^rebiger, 
(Sr  (SaSpav  Sttenn,  roeiter  jugefdjvieben.  (§ud)  ju 
bienen  btn  td)  rotttig.  %m  5Kittwod)  nad)  Purificatio- 
nis,  anno  1528. 

$pf)ili»»uS  SKelantfjon. 


No.  506.  27.  Febr.  (Frankenhusae.)  L 

-  I» 

Guil.  Reiffenstein. 

•f  Ex  cod.  Bihl.  Palatin.  Vienn.  Theol.  No.  925.  p.  25  b. 

Guiliclmo     Iiciffenstein,    quaestori   Co+f 
mitis  Stolbergcnsis,   amico  suo  summo, 

S.  D.  Quo  die  a  vobis  discessimus,  venimuS 
vesperi  in  Frankenhuscn,  ubi  ad  Nicolaum^ 
Quaestorem  in  arce,  divertimus.  Is  pro  sua  hu- 
manitate  tractavit  nos  comiter.  Forte  autem  in-  (, 
iecta  est  Caesarei  menllo.  Hunc  primum  rescivitr 
Nicolaus  ex  nobis  Stolbergae  esse,  quo  quia  prae-fc 
ceptore  usus  est  adolescens,  cupit  vicinum  hoc 
tempore  salutare.  Dedi  igitur  ei  has  ad  te  literas, 
ut  ad  Caesarcum  abs  te  perduceretur.  Video 
singularem  huius  hominis  modestiam,  quae  vir- 
tus  hoc  tempore  desideratur  in  plerisque  eorum, 
qui  perhiberi  se  eruditos  volunt.  Cupit  se  in  tuam 
amicitiam  quoque  insinuare,  quod  propter  erudi- 
tionem  et  modestiam  tantam  facile  ei  concedes. 
Vale  felicissime  cum  tota  familia.  Ex  Franken- 
husa. 

Philip.  Melan. 


No.  507. 


28.  Febr.  (Ienae.)' 


Guil.  Reiffenstein. 


f  E  codice  Bavari  Vol.  II.  p.  511.  et  cod.  Basil.  S9.  p.  37. 
—  Exspatiatus  fuerat  Mel.  exeunte  mense  Febr.  Stolber- 
gam  ad  Reiffensteinium ,  cui  nunc  gratias  agit  pro  bo- 
spitio. 

Phil.  Mcl.    M.  Guilielmo  Reifcnstein. 

JNos  Dei  beneficio  Ienam  incolumes  reversi  sumus. 
Optamus  autem  ex  animo,  ut  Deus  te  tuosque 
omnes  servet  incolumes.  Ubi  domum  redii,  in- 
veni  missas  mihi  ex  Norimberga  picturas  quas-! 
;  dam,  quarum  tibi  unum  exemplum  mitto,  taro- 
|  etsi  non  dubitabam ,  quin  amici  tui  essent  tibi  ex 
Noriberga  missuri  ')  similes ,  et  fortasse  vivis  co- 
loribus  illuminatas.  Accipio  enim,  vendi  di- 
stinctas  coloribus.  Sed  ego  pro  ingentibus  tuis 
beneficiis  significare  tibi  cupio  quoquo  modo  ani- 
mi  mei  2)   gratitudinem ,    posteaquam   non   opus 


1)  picluras  quasdam  —  missuri  exciderunt  e  cod.  Bav. 

2)  Cod.  Bav.  mendose  :  quoque  nostro  animo  meam. 


d 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


942 


st,  vere  grates  persolvere  dignas.      Verum  non 

>oenitebit  te  tuae  humanitatis  ac  liberalitatis ,  si, 

it   caeteras   virtutes,   ista  hanc   quoque   gratis  3) 

lolendam  esse  statues.     Neque  ego  unquam  aliter 

licavi  te  adduci  ad  benigne  faciendum  *),  quam 

>nitate  naturae  et  amore  virtutis.     Sumptus  au- 

ligae  hic  persolvimus;     caeterum   nihil  dedimus. 

Uavus,  qui  currum  iungit  temoni,  in  itinere  fra- 

Itus  est.     Nos  refici  curavimus;  sed  an  satis  fir- 

hus    futurus    sit,    nescio.       Nosti   enim  artifices 

rhuringos.      Hoc    significare  tibi   volui,    ut,    si 

pus   esset,    locares  alium  clavum  firmiorem  fa- 

tiendum   vestris  artificibus  s).      Vale  felicissime. 

Kalutant  te ,  uxorem  tuam  et  universam  familiam 

Imnes  nostri  comites.     Ex  Ihena,  Freytags  post 

nlianae  diem  6). 


So.  508. 


(in.Mart.) 


Nicolao  Kindt. 


Edila  e  cod.  Bav.  Vol.  II.  p.  505.  in  Schlegelii  vita  Langeri 
p.  215.  Nunc  accuratius  ex  eod.  cod.  et  apographis  in 
cod.  Mehn.  III.  p.  49.  et  ib.  p.  157 b.  et  cod.  Basil.  39. 
p.  32. 

lhil.  Mel.    D.   Nicolao  Kindt,    Pastori 

Eisfeldensi. 

iiterae  tuae  perspicuam  significationem  benevo- 
;ntiae  erga  me  tuae  habuerunt,  quae  mihi  gra- 
ssima  est.  Nam  nihil  mihi  iucundius  accidere 
otest1),  quam  nos,  qui  literas  et  religionis  do- 
xinam  profitemur,  recte  inter  nos  cohaerere,  nec 
uicquam  magis  displicet  mihi,  quam  intestinae 
ostrorum  discordiae  et  domestica  odia,  quasi  non 
nt  alii  rnulti  hostes.  Videmus  quantopere  nos 
dit 2)  vulgns.  Adversus  haec  mala  noster  con- 
msus  aliquid  solatii  adferret 3).  Sed  desino  de 
is  rebus  declamare.  Literae  tuae  mihi  gra- 
»e  fuerunt.  Pastorem  Hilperhausensem  com- 
lendo  tibi,    ut  quantum  *)   potes ,    des  operam, 


3)  C.  Bav.  hanc  gratiam  quoque. 

4)  c.  Bav.  efficiendum. 

5)  Toluni  locum:    Clavum  qui  —  arlificibus,  Bavarus  prae- 
termisit. 

6)  Freytag  p.  Iul.  d.]    non   habet  c.  Bav.      Est  hic  dies  28. 
Febr, 

1)  Nam  nihil^  —  potest]     praetermissa    sunt    in    cod.  Bav. , 
ideoque  eliam  in  textu^Schleg. 

2)  Cod.  Bas.  oderit. 

3)  cod.  Bas.  adfert. 

4)  quantum]  cod.  Bav.  et  Schleg.  tamen. 


ne    per   iniuriam  opprimatur.      Bene  et  feliciter 
vale  s). 


No.  509. 


5.  Mart. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  85  sq. 

loachimo  C amerario  Bambergensi ,  amico 
suo  s.  Noribergae, 

S.  D.  Cum  rediret  huc  minister  meus ,  ego  Stol- 
bergae  aberam,  exspatiatus  ad  Gruilielmum  Rey- 
fensteynum ,  a  quo  cum  domum  rediissem,  exhi- 
buit  mihi  Ioannes  et  literas  tuas  et  Hippocratis 
codicem.  Non  agam  tibi  ambitiose  gratias,  quia 
id  alienum  nostra  familiaritate  videri  potest.  V  e- 
rum  non  possum  facere,  quin  hoc  scribam:  Mihi, 
quanquam  in  te  colendo  non  captarim  unquam 
utilitatem  aliquam,  sed  amavi  te,  quod  vel  iura- 
tus  dicere  possum,  captus  adiniratione  humani- 
tatis  ac  doctrinae  tuae,  tamen  cum  hoc  munus, 
tum  alia  omnia  abs  te  profecta  esse  gratissima. 
Hoc  tantum  in  hac  re  vereor,  te  hoc  tempore  con- 
flictantem  tot  domesticis  incommodis,  onerari  a 
me  quoque.  Nam  video  magno  emtum  esse  co- 
dicem.  Itaque  pretium  etiam  libens  missurus 
sum ,  si  id  tu  patiaris.  Saepe  cogito  de  tuis  rebus. 
Quanquam  autem  scias,  unde  petenda  sint  ad- 
versus  tot  iniurias  fortunae  solatia,  tamen  ego 
quoque  duxi  te  hortandum  esse  ad  animi  aequa- 
bilitatem,  qua  adhuc  usus  es,  retinendam.  Gaudeo 
non  posse  saevire  in  tuum  corpus  eos ,  qui  in  for- 
tunas  tuas  tantum  sibi  licere  putant.  Teque  rogo, 
ut  in  illa  urbe,  cuius  hospitio  satis  commodo  ha- 
ctenus  usus  es,  te  contineas,  teque  cum  uxore  ob- 
lectes.  Atque  hoc  meum  votum  Christus,  cui 
confido  nos  curae  esse,  approbet.  Cum  ita  res 
fercnt,  ut  quaerendus  sit  alius  locus,  non  despero, 
quin  aliquid  consilii  Deus  in  his  tenebris  nobis 
ostensurus  sit.  Tu  modo  ingente  animo  praesen- 
tem  fortunam  toleres.  Cuin  patre  bene  actum 
esse  iudico,  quod  ex  his  miseriis  ereptus  est,  <i- 
que  opto,  ut  feliciter  quiescat.      Accepi  a  meo  re- 


5)  Sequitur  in  cod.  Bav.  apo«iaphon  epistolae  ad  Guil. 
Reiffenstein  ,  incipientis:  „  Rogavit  me  frater  uxoris" 
etc,  quam  Scldegelius  ex  errore  pro  poslscripto,  huic 
epist.  annexo,  babuit. 


943 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


944 


ditu  Graecam  epistolam,  qua  de  re  scribis,  ea 
cum  sit  maxime  hic  caelata,  tamen  istic,  ut  video, 
dyvXlelzai.  Sed  si  adhibebor  in  comitatum  *), 
nihil  enim  adhuc  certi  scimus,  te  decrevi  videre. 

Ilsyl  Jayeiov,  non  numerant  eo  modo  He- 
braei,  quo  Herodotus.  Cum  erit  otium  exponam, 
quatenus  dissentiant  a  Graeca  historia.  Est  enim 
in  promtu.  Tu,  quod  veniam  petis,  quodGraece 
scripseris,  non  recte  facis.  Ego  enim  etsi  ipse 
Graece  non  soleo  scribere,  tamen  illo  tuo  genere 
literarum  mirifice  delector,  videorque  mihi  cum 
eas  lego ,  veterum  alicuius  scriptum  legere.  Nolo 
scriberc  de  te,  quod  Plinius  de  Adriano,  ne  ipsas 
quidern  Athenas  tam  esse  Atticas.  Sed  hoc  vere 
affirmare  possim ,  cuin  ab  Atticis  discessi,  nullius 
orationem  mihi  magis  quam  tuam  placere.  Non 
profecto  Synesii  aut  siinilium,  quorum  circum- 
ieruntur  epistolae,  in  quibus  praeter  sententiarum 
affectatas  argutias  nihil  est,  quod  magnopcre  mi- 
rari  quisquani  possit.  De  me  vero  hoc  tibi  re- 
spondeo,  cur  Graece  raro  scribam,  quod  Hora- 
tms  sibi  accidisse  inquit,  scribendi  Graecos  ver- 
sus:  vetuit  me  tali  vocc  Quirinus ,  Post  noctem 
mediam  visus,  cum  somnia  vera,  In  sylvam 
non  lignaferas.  Sed  desino.  Eram  sane  occu- 
patus,  cum  haec  scripsi,  quare  dabis  mihi  veniam, 
si  videor  tibi  plus  satis  ineptus.  Vale  felicissime. 
Christus  servet  te  ac  uxorem  tuam,  tuosque  omnes. 
Ex  lena,  die  111.  Nonarum  Mart.  Noster  Vi- 
tus  **)  salutat  te,  et  iussit  tibi  significari,  se  uxo- 
rem  ,  puellam  Thuringiacam  civis  Ienensis,  viri 
mediocris,  filiam  duxisse  ***),  quod  bene  vertat. 

Philippus. 


No.  510. 


(fere   hoc   teinp.) 


Urbano  Otthoni. 


Ex  apographo  cotl.  Goth.  18S.  epist.  63.  descripta,  iatn 
edita  in  den  Unschuld.  Nachr.  1713.  p.  519.  —  Haud 
tiubie  in  visitatione  scripta  est ,  quum  Melanthon  Ienae 
versaretur. 

I)  o~m ino  Urbano  Othoni,    Pastori  in 
v  Auma,  suo  amico,  S.  I). 

Eso  non  iubeo ,   renovare  morem  pulsandi  nolas 
in  tempestatibus  iilis  locis,    ubi  iam  mos  ille  an- 


*)  Loquitur  haud  dubie  de  comitiis,   quae  Ratisbonae  indicta 

erant,  at  non  habita  s'int. 
**)  Winshemius.     C.  W. 
***)  i.  e.  se  desponsasse.      Solet  ita  loqui  Melanthon  de  spon- 

salibus.       Nupliae    erant    exeunle   Augusto.      Vid.  epist.  d. 

3.  Sept.  ad  Mart.  Fabrum. 


tiquatus  est.  Verum  ubi  nondum  fuit  abolitus, 
ibi  rixari  nolim  pastores  cum  populo  de  re  tantilla. 
Praeterea ,  si  ego  ipse  essem  pastor  alicubi,  non 
recusarem ,  vel  abolitum  illura  renovare ,  si  po- 
pulus  magnopere  postularet.  Nihil  tamen  tibi 
praescribo,  nec  renovare  te  iubeo.  Nolite,  in- 
quit  Paulus ,  pueri  cffici  sensu ,  et  quid  aliud  est 
pueriliter  sentire,  quam  contendere  de  tam  levi- 
bus  rebus?  Existimo  initio  pulsatas  esse  nolas, 
ut  ad  precandum  homines  commonefierent.  Quod 
si  et  nunc  retineretur  mos  ad  eum  usum,  nihil 
haberet  vitii. 

De  censibus  parochiae  scias,  fore,  ut  agatur, 
cum  visitatores  iterum  convenient.  Placuit  in 
aula,  quod  vestri  cives  tam  diligenter  student  con- 
sulere  utilitatibus  pastoris.  Coldicius  discessit 
ex  aula  ducis  Georgii.  Ideo  nihil  adhuc  cum  eo 
actum  est,  sed  agetur  per  occasionem.  Veste« 
sacras  licebit  distrahere  magistratibus,  sed  tamen 
cura,  ut  sine  scandalo  distrahantur,  ne  coram 
populo  ebrii  rustici  induant  eas,  quod  quibusdam 
locis  scio  accidisse ,  cum  magna  offensione  bono- 
rurn  virorum.     Vale. 

Philippus. 


No.  511. 


(fortasse  Ii.  t.) 


Ge.  Spalatino. 


f  Scheda  autogr.  Mel.  in  cod.  Basil.  E.  101.  ep.  99.  epislo- 
lae  cuidam  ad  Spalatinuiminclusa. 

De  Cronsvicensi  negotio  nihil  adhuc  agere  volui 
propter  tumultus  et  helli  famam.  Nunc  agam 
cum  Lodoico.. 


No.  512.  (eod.temp.) 

Ge.  Spalatino. 

f  Ex  autogr.  Mel.  in  cod.  Basil.  F.  101.  epist.  86. 

(Schedula  Mel.,    haud  dubie  Georg.  Spala- 
-     tino  scripta.} 

Concionator    Cronswicensis    manet   apud    virgi- 
nes  *),    nec  accepit  parochiam  Neapolitanam  de- 


*)  Sermo  est  de  monasterio  Cronswitz ,  sito  prope  Wiltkn- 
feis  in  Misnia.  Vid.  Lutheri  ep.  ad  lohannem  Principem 
Elect.  d.  14.  lul.  1529.  (apud  deWettium  T.  III.  p.481.). _-- 


Definiii   nuiic  non   potesl,    quae  fuerit  res, 
scribit. 


le  tiua 


Mel. 


>45 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.    1528. 


946 


rtam  ei  a  nobis.  Interea  clam  nobis  scriba  Hes- 
us  accersit  Ibachium  ex  Buchholtz.  Mihi  dis- 
licet,  sine  nostro  consilio  qnemquam  accersi, 
aqne  de  re  scripsi  Doc.  Martino.  Gaetera  non 
ideo  literis  committere. 


^O.  513.  (fere  ined.  Mart.) 

Guilh.  Heiffenstein. 

Manlii  farrag.  p.  335.  —  Contuli  apograpba  in  cod.  Basil. 
39.  p.  30.  et  in  cod.  Bavar.  II.  p.  505.  In  hoc  caret  in- 
scriptione,  quare  a  Schlegelio  in  vita  Langeri  p.  2l5.  ex 
errore  pro  additamento  epistolae  cuiusdam  ad  Kindlium, 
pastorem  Eisfeldensein  ,  habita  et  edita  esl. 

D.  Guilhelmo  Reiffenstein  S.  D. 

\ogavit  me  frater  uxoris  meae,  ut  se  tibi  com- 
lendarem.  Cupit  enim  uti  tua  opera  tuoque  offi- 
io  istic  in  emendo  panno  ').  Ego  invitus  onero 
2,  verum  2)  hoc  tantum  te  rogo,  ut  quantum  abs- 
ue  tuo  incommodo  d)  poteris,  illum  iuves. 
lanc  totam  rem  exponet  tibi  frater  meus  lohan- 
\es  *)  copiosius.  Nos  adhuc  Ienae  haeremus, 
c  impediunt  tempestates,  quo  minus  in  Saxo- 
iam  redeamus:  quae  ubi  prirnum  erunt  mitiores, 
ccingam  me  ad  iter.      Vale  feliciter. 


So.  514. 


22.  Mart. 


Erasmo  Roterodamo. 


Edita  ex  apographo,  quod  Melanthon  Camerario  miserat  in 
epp.  adCamerar.  p.  89.  —  Iterum  a  Pezelio  in  libro  III. 
epp.  Mel.  p.  138    (edit.  Londin.  III.  ep.  66.) 


1)  Similem  commendationem  alicui  empturo  pannum  ad 
Reiffensteinium  dedit  Franciscus  Vinariensis  d.  5.  Septbr. 
1527. 

2)  verurri)  non  habet  Manl 

8)  incommodij]   Manl.  commodo  facer e ,  mendose. 

4)  Fratrem  nomine  Iohannis  Melanthon  non  habuit,  et 
quanquam  b.  Vcesenmeyerus  (Penlas  epistolar.  claror.  viror. 
hactenus  nondum  editaruin,  Ulmae  1798.  4.  p.  5.),  exem- 
pluui  suum  epislolarum  Camerarii  lib.  VI.  (Francof.  1583. 
8.),  dixeril  fuisse  olim  Iohannis  Melanchthonis ,  bic  cerle 
iraler  Philippi  esse  non  poluit.  —  lohannem  Melanthon, 
avunculum  vicle  infra  in  ep.  d.  30.  Aug.  1548.  ■  Neque  vero 
is  vel  hoc  leinpore  vel  anni  1536.  mense  lanuaria  apud  Me- 
lanthouem  esseypotuit,  neque  lrater  dici.  Pulo  igitur  vel  pro 
frater  Jegendum  esse  et  a  Melanlhone  scriptum:  minister, 
quum  utrumque  compendio  scribere  solitus  sit  Melanthon, 
ila  ut  mstr  pro//r  lecluiu  sit,  —  vel  Iohannem  fuisse  fra- 
trem  uxoris,  igitur  lohannem  Krapp ,  quem  fratrem  ap- 
pellavit  ex  vulgari  consuetudine  loquendi. 

lltl.AtiTH.  OrEM.     VOL.  I. 


Erasmo  Roterodamo  S.  D. 

JbLitsi  mihi  semper  alias  literae  tuae  gratissimae 
fuerunt,  tamen  proxima  epistola  multo  fuit  iu- 
cundior,  quam  ulla  unquam  antea.  Nam  cum 
aliquamdiu  de  tua  erga  me  voluntate  dubitassem, 
quia  in  priore  Hyperaspiste  exstant  quaedara  ani- 
mi  subirati  signa,  exemerunt  eam  mihi  sollicitu- 
dinem  hae  literae  tam  amanter  tamque  honori- 
fice  scriptae.  Neque  enim  obscure  perpetuam 
erga  me  benevolentiam  ex  eis  cognovi.  Itaque 
Dilfo  magnam  gratiam  habeo,  qui  et  testirno- 
nium.tuae  voluntatis  et  amoris  mihi  attulit,  et 
optatissimam  occasionem  ad  te  scribendi  prae- 
buit. 

Longum  esset  recensere  causas  omnes  silen- 
tii  mei,  quo  hactenus  usus  sum.  Verum  illud  te 
oro,  quamvis  ut  causam  potius  suspiceris  fuisse, 
quam  mutationem  voluntatis  erga  te  meae.  Ego 
enim  quantum  tibi  privatim  praeter  alios  debeam, 
memini,  et  libenter  praedicare  soleo.  Et  curn 
fieri  nequeat,  quin  illi  ipsi  etiam  nobis  carissi- 
mi  sint,  quorum  ingenia  studiaque  miramur,  ra- 
piunt  me,  vel  si  repugnarem,  in  amoretn  tui  ex- 
cellentes  ingenii  tui  dotes.  Quod  cum  ita  sit,  non 
existimes  futurum  ,  ut  cuiusquam  immodico  stu- 
dio  adducar,  ut  tecum  inimicitias  exerceam.  Haec 
de  meo  officio  putavi  esse  ad  te  scribenda ,  qnae 
si  tibi  probabuntur,  facile  liberabis  me  suspicio- 
nibus  illis,  quae  sparsae  sunt  in  priore  Hypera- 
spiste.  In  posteriore  enim  animadverti  me  cle- 
mentius  tractatum  esse. 

Quanquam  enim  non  soleo  dissimulare,  quid 
de  controversia  illa  sentiam,  tamen  nunquam  ita 
amavi  Lufherum,  ut  veluti  instruxerim  eius  in 
disputando  vehementiam.  Tantum  abest,  ut  nunc 
adiuvare  velim  et,  ut  ita  dicam,  oleum  igni  ad- 
dere.  Atque  huius  mei  iudicii  ipse  mihi Lutherus 
optimus  testis  est.  Utinam  vero  non  esset  tarn 
atrox  certamen  inter  vos  susceptum.  Neque  satis 
enim  habuit  fortasse  tuae  dignitatis  rationem  Lu- 
therus.  Et  tu  vicissim  illmn  mirifice  deformasti, 
quem  quidem  virum  ego  meliorem  esse  iudico, 
quam  qualis  videtur  facienti  de  eo  iudicium  ex 
illis  violentis  scriptionibus  ipsius.  Plus  profutura 
erant  ecclesiae  utrinsque  vestrum  studia,  si  ad 
sananda  haec  dissidia  conferrentur.  Et  faciat 
Chtistus,  ut  consilescat  haec  inter  vos  contentio, 
ovgedu  dyiovo&tTag  eivat,  ov  tujv  di%oGTaouT)vy 
alla  tcvv  y.alliOT.uw  emTri^iVfiaTOJV. 

60 


947 


EPISTOLARUM    LIB.  IV.     1528. 


948i 


Video  te  Neseno  etiam  succensere.  De  quo 
velirn  mihi  credas,  fuisse  eum  ad  extremum  us- 
que  spiritum  tui  studiosissimum.  Nunquam  eniin 
non  honorificentissime  de  te  loqui  solebat.  Ne- 
que  dubitem  vel  iuratus  affirmare,  sempcr  illum 
singularem  in  te  colendo  pietatem  praestitisse. 
Non  est  autem  vel  prudentiae  vel  humanitatis 
tuae,  de  amico  mortuo  diversamopiriionem  temere 
concipere.  Et  exstinctus  est  tali  mortis  genere, 
ut  etiam  si  quid  in  aliqua  vitae  parte  peccasset, 
oblivisci  conveniret,  ne  quid  miseris  manibus  oneris 
accederet. 

Quod  pergis  studia  literarum  iuvare,  precor 
Christum,  ut  tuis  laboribus  faveat,  pro  quibus 
etiamsi  haec  aetas  parum  grata  est  tibi  praeclare 
merenti,  tamen,  ut  spero,  iudicium  melius  po- 
steritatis  erit.  Ego  quoque  has  literulas  et  haec 
studia  conterrita  tumultu  horum  temporum  utcun- 
que  propugno,  tanquam  gregarius  aliquis  miles, 
tua  signa  sequens. 

Articulorum  c§^yrjOir ,  de  quibus  scribis, 
optarim  tibi  non  displicuisse.  Hic  in  magnam 
reprehensionem  incurrit,  quia  moderatior  fuit, 
qliam  quidam  voluerint.  Sed  mihi  nihil  unquam 
erit  antiquius  publica  pace,  cui  cum  servirem,  ad- 
hortatos  sum  eos,  qui  in  Ecclesiis  docent,  et  qui- 
dem  de  principis  mandato,  ad  moderationem. 
Vale  feliciter.  Ex  Iena  Duringorum.  10.  Calend. 
April.  Anno  1528. 


No.515. 


22.  Mart. 


Coclenio. 


Edita  in   epp.  ad  Camerar.  (cui  Melanlhon  apographon  mi- 
serat)  p.  91. 

Coc  lenio, 

S.  D.  Facile  perpulit  me  Dilfus ,  ut  ad  te  scri- 
berem.  Tanta  enim  est  suavitate  ingenii,  ut  vel 
repugnantem  potuerit  in  suam  sententiam  addu- 
cere.  Ego  autem  huc  sponte  ibam.  .  lam  olim 
enim  cupio  me  in  tuam  amicitiam  insinuare.  Nam 
ex  multis  testibus  cognovi ,  non  modo  quam  feli- 
citer  in  omni  doctrinae  genere  verseris ,  sed  etiam 
quantam  humanitatem  cum  eruditione  minime 
vulgari  copulaveris,  qua  societate  nihil  est  in  uni- 
versa  natura  aut  meliu  aut  amabilius.  Et  habeo 
quendam  domesticum  praeconem  tuarnm  laudum 


loannem  Iteyjfensteynium ,  qui  tecum  aliquam-| 

diu  Lovanii  familiariter  vixit.     Neque  vero  te  (k\ 

fama  tantum  novi,    sed  aspexi  propius  has  tuasl 

virtutes,    propemodum,     ut  Graeci   dicunt,    av-\ 

Tomrjg  factus.     Legi  enim  quaedam  tua  poemataj 

quae  specimen  praebent  non  modo  doctrinae,  sedl 

etiam  ingenii  atque  animi  tui.       Proinde  cum  t(| 

plurimi  facerem,    sacpe   optavi  mihi  occasion 

amicitiae    tecum  iungendae   offerri.       Peto   igiti 

abs  te,  ut  me  inter  eos,  qui  sunt  tui  nominis  si 

diosissimi,   numeres.       Existimo   simile  quidda 

abs  te  petere  Ioachimum  ac  Eobanum ,  quos  cuu 

propter    eorum  virtutem    libenter  recepturus   sijj 

in  amicitiam,  non  poterit  fieri,  ut  nos  excludasl 

y.oivol   yaQ    ol  cpilwv    cplXot.       Est   autem   cuir 

loachimo  ea  mihi  necessitudo,  ut,  cum  a  domesti-l 

co  amore  discessi,  nemo  mortalium  illo  mihi  ca-i 

rior  sit.      Eobanus  autem  etiam  publicis  scriptiij 

suam  erga  me  benevolentiam  testatus  est. 

his  quoniam  divellere  me  non  poteris,  quaeso  ui 

sinas  abs  te  quod  peto  impetrari.     Sed  ego  iamdu- 

dum  plus  satis   ineptus   sum.      Caetera   narrabi 

Dilfus.      Vale  feliciter.      Ex   Iena  Duringorumj 

X.  Cal.  April.  Anno  XXVIII. 

Philippus. 


No.  516. 


(fortasse  eod.  terap.) 


Balthas.  Thuringo. 


Mendose  edifa  a  Schlegelio  in  vita  Lang.  pag.  203. ,  nuiiJ 
rectius  ex  apogr.  cod.  Goth.  19.  p.  25  ,  cod.  Bavar.  U 
p.  811.,  cod.  28.  p.  18.  et  e  cod.  Mehn.  IV.  p.  46b 
Eandem  ediderat  etiam  Schliisselburg.  p.  104. 

Ad  M.    Balthasarum    Thuringum, 
concionatorem  Coburgensem. 

In  causa  Ovvdgswg  me  ipsum  diu  oiTendit  conse 
cratio ,  ut  vocant.  Et  Oecolampadius  vehemen- 
ter  urget,  qui  fieri  possit,  ut  vocetur  de  coel( 
Christus?  fiatne  hoc  meritis  ac  precibus  sacerdoti: 
seu  populi,  an,  ut  quidam  dixerunt,  virtute  ver- 
borura?  Tandem  veni  in  hanc  sententiam,  ne< 
meritis  seu  precibus  sacerdotis  seu  populi  tribuen 
dum  esse,  quod  Christus  det  nobis  suum  corpus1 
et  sanguinem ,  nec  virtuti  verborum;  id  enim,  u 
sonat,  magicum  cst.     Hoc  magis  placet,    causan 


1)   Cod.  Mcbn.  carnern. 


-49 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


950 


l  institutionem  Ghristi  conferre.  Sicut  enim  sol 
uotidie  oritur  propter  ordinationern  divinam;  sic 
ihristi  corpus  propter  ordinationem  divinam  in 
icclesia  est,  ubicunque  est  Ecclesia.  Et  quod 
nidam  disputant,  Ghristi  corpus  non  posse  mul- 
s  in  locis  esse;  id  non  satis  probanf.  Ghristus 
lim  exaltatus  est  super  omnes  creaturas,  et  adest 
irique.  Inquit  enim:  in  medio  vestrum  sum. 
[aec  annotavi  2),  ut  tibi  forte  anxie  cogitanti  de 
jiac  controversia  significarem,  quid  ipse  de  his 
rgumentis  sentiam,  quibus  maxime  nituntur  qui- 
lam.     Vale  3). 


fo.  517.  (fere  eod.  teinp.) 

Bilib.  Pirkheimero. 

f  Es  apogr.  Dresd.  in  cod.  Zeltneri  epist.   485.   p.  1.,   de- 
scripta  a  Clar.  Gersdorfio. 

mplissimo  viro  D.  Bilib aldo  Pirckamero 
patrono  suo, 

.  D.  Non  fit  oblivione  tuorum  erga  me  merito- 
im,  Vir  amplissime,  cur  ad  te  rarius  scribam, 
d  verecundia  potius  quadam  mea.  Non  enim 
isim  temere  te  versantern  in  gravissimis  studiis 
iterpellare.  Nunc  autem  ut  ad  te  sccibcrem,  po- 
ulavit  a  me  Cordatus  *).  Et  hercle  gaudebam 
ibi  offerri  argumentum  post  tam  longnm  inter- 
rilum  renovanrli  rneam  in  hoc  genere  officii  con- 
leludinem.  Sed  hoc  parum  commode  cecidit, 
lod  properante  tabellario  breviores  literas  dare 
>actus  sum.  Forte  dum  rediit  Cordatus  de  te 
terrogo,  num  te  salutarit,  cum  per  urbem  ve- 
ram  itcr  huc  fecit.  Ille  veritum  se  respondit,  ne 
bi  molestus  esset,  itaque  intempestivo  officio 
jluisse  se  tibi  negotium  facere.     Tum  ego  illi  ex- 


2)  Cod.  Bav.  adieci. 

8)  cod.  Bav.  addit  „etc."  ita ,  ut  haec  tantum  exccrpta  ex 
epistola  videantur.  Sed  cod.  28.  et  cod.  M.  addunt : 
Pale.  Apud  Schlusselburgiurn  hic  non  explicit  epistola, 
sed  sequuntur  responsiones  ex  Lutheri  scriplis  ad  varias 
quaesliones  de  sacra  coena,  quae  haud  dubie  alia  manu  ad- 
scripta  fuerunt.  Non  solum  enim  uurissiina  Lutheri  in  hac 
ie  efFata,  quae  Philippus  nunquam  sua  fecisset ,  excerpta 
sunt,  sed  eliam  epistola  in  fine  non  habet  conclusionem  et 
additur  denique  annus  1561. 

*)  Conrad  Cordatus?  —  Eum  Lutherus  in  epist.  d.  6.  Mart. 
h.  a.  invitat ,  ut  Vitebergam  se  conferat.  Cordatus  iter  per 
Norinbergam  fecerat,  lenamque  venerat,  verisimiliter  mense 
Martio. 


posui,  quam  de  se  amanter  et  honorifice  mecum 
locutus  esses;  id  mirum  in  modum  ipsi  gratum 
erat,  meque  rogabat,  ut  si  quando  ad  te  scribe- 
rem,  se  tibi  diligenter  commendarem,  et  abs  te 
suo  nornine  peterem,  ne  benevolentiam  eam,  qua 
hactenus  erga  se  usus  es ,  patereris  extingui.  Id 
ut  facias,  te  etiam  atque  etiam  rogo,  sed  ea  lege, 
ut  quemadmodum  uinbras  in  convivia  amici  ad- 
ducunt,  patiaris,  ut  me  quoque  obiter  velut  Cor- 
dati  umbram  tibi  commendem.  Bene  vale  et 
ignosce  extemporabilitati.  Durerum  quaeso  ut 
meis  verbis  reverenter  salutes. 

Philippus  Melanthon.     28  *). 


No.  518. 


25.  Mart 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.   p.  88. 

Ioach im o  C a merario,  Bambergensi  amico 
suo  summo  Noribergae, 

S.  D.  Scholam  nostram,  quod  faustum  felix- 
que  sit,  in  Saxoniam  remisimus.  Me  hic  tem- 
pestas  hactenus  retinuit,  et  morantur  nonnihil 
negotia  ecclesiastica,  quae  me  sane  toto  hoc  se- 
mestri  strenue  exercuerunt.  Sed  spero  me,  cum 
domum  rediero,  fore  liberiorem.  Nam  ibi  sunt, 
in  quos  oneris  pars  reiici  potest.  Ego  praeter  la- 
borem  summam  etiam  invidiam  sustineo,  quia 
non  obsequor  quorundam  vehementiae.  Sed  de 
his  rebus  tecum ,  cum  primum  potero ,  decrevi 
coram  colloqni.  Erasmi  epistolion  ad  me  scri- 
ptum  mitto  tibi,  nihil  enim  habebam  aliud  hoc 
tempore,  quod  magnopere  requirere  te  arbitrabar. 
Sunt  sane  suaves  literae,  nisi  forte  irrideor.  Sed 
libet  mihi  candidius  de  illo  sentire.  Mitto  ctiani 
meam  responsionem,  in  qua  brevior  fui,  quam 
res  ferebat.  Sed  multae  mihi  causae  fuerunl 
brevissime  scribendi.  Addidi  unam  epistolain 
scriptam  ad  Coclenium,  ac  nescio  cur  addiderim, 
nisi  quia  ncminem  habeo ,  cui  legam ,  et  de  uno 
te  noctes  ac  dies  cogito,  tibi  recitare  mea,  tua 
scripta  audire  cupio.  Noster  Nigellus  videlur 
mihi  fieri  paulatim  a  mc  alicnior.  Hoc  accedit  ad 
alias  meas  molestias,  quas  hoc  tempore  sustineo. 


*)  Si  anno  1528   scripta    est ,     ante  mensem   April.    data  cst, 
quum  Durerus  mortuus  sil  d.  6.  April. 

60  * 


951 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


952 


Sed  privata  incommoda  facile  fero.  Publica  mala 
magis  me  excamificant.  Ex  nostris  quidam  naxa 
(wvv  feruntur  ad  turbandam  tranquillitatem  com- 
munetn.  Sed  Deus  respiciat  ac  servet  nos,  qui 
certe  hactenus  nos  iuvit.  Te  qtioque,  mxloachime, 
hortor,  ut  eam  spem  retineas,  nec  excuti  tibi  pa- 
tiaris ,  sed  animum  adversus  fortunae  iniurias  eri- 
gas.  Dixi  Blicaro  constituisse  me  brevi  istuc  pro- 
ficisci.  Epistolae  Erasmicae  ad  te  scriptae  exem- 
plum  videre  cupio ,  si  tamen  mittere  non  est  mo- 
lestum.  Vale  feliciter.  Eobano  et  Michaeli  sa- 
lutem  dicito  meis  verbis.      VIII.  Gal.  Aprilis. 

Philippus. 


No.  519. 


(fere  6.  April.) 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  78. 

Ioachimo  Camerario,  Bambergensi  amico 
suo  summo  JSoribergae, 

S.  D.  Qui  dicam  hoc  accidisse,  ut  tu  prius  scires 
quid  consilii  domi  meae  coeperit  meus  minlster, 
quam  ego?  Ego  enim  ex  tuis  literis  primum  co- 
gnovi  eum  istuc  proficisci  cupere  *).  Eram  eum 
istuc  ipse  missurus,  sed  aliquanto  post,  nondum 
enim  arbitrabar  morbum  maturuisse  curationi. 
Sed  cum  ipse  his  comitibus  delectaretur,  et  pro- 
ficisci  iam  vellet,  non  fuit  humanitatis  meae,  eius 
voluntati  adversari.  Commendo  eum  tibi.  Dedi 
viaticum,  sed  si  erit  ei  opus  pecunia  istic,  te 
quaeso ,  ut  mea  fide  ei  alicunde  cures.  Solvam 
enim  libenter. 

Nuper  dedi  JMusuro  fasciculum  literarum, 
quas  si  accepistis,  cognovistis  totam  historiam  mei 
cum  Islebio  congressus.  Nunc  rursus  accersor  in 
aulam,  nescio  qua  de  causa,  sumque  cras  iter  in- 
gressurus.  Verum  opinor  m-e  defunctum  esse  illa 
contentione  Islebiana.  Aliud  quiddam  sit  necesse 
est ,  cur  modo  hinc  evocor. 

Disputationem  meam  zata  avaftajitiGtwv 
absolvi,  sed  accipiam  mecum,  ut  de  ea  cum  Lu- 
thero  colloquar.  Carolostadius  clam  discessit  ex 
Saxonia  in  Silesiam,  ut  fertur,  multis  non  du- 
bium  est,  quin  sit  novam  aliquam  tragoediam  ex- 


*)  Hoc  iter  Ioannes,  Mel.  minister  serius  fecit,  videlicet  mense 
lulio  anni  1528. 


citaturus.  Mihi  non  lubet  male  suspicari.  Sed 
iam  in  aula  resciscam,  num  quid  audierint  euru 
moliri.  Hae  regiones  divino  beneficio  adhuc  sa- 
tis  tranquillae  sunt.  Anabaptistae  minus  hic  tu- 
multuum  adhuc  quam  in  aliis  quibusdam  Ger- 
maniae  partibus  excitarunt.  Sed  nisi  coniuratio 
patefacta  esset,  horribilis  motus  fuisset  exortus. 
Viti  nostri  causam ,  de  qua  ad  Hieronymu 
Baumgartnerum  scripsi,  tibi  commendo.  ! 
enim  quanti  faciam  Vitum.  Et  hoc  tempore 
ei  nostro  auxilio  opus,  Vale.  Epistolam  a  L 
thero  accepi  hac  hora ,  priusquam  tuas  literas  ob- 
signassem,  hanc  tibi  misi. 

Philippus. 


(Rediit    Phil.  Melanthon   TViteber- 

gam.) 


No.  520. 


1  0.  April.  (Lipsiae.) 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  94. 

loachimo  Camerario  ,    Bambergensi  amito 
suo  summo  Noribergae, 

S.  D.  Christophorus  reddidit  mihi  tuas  literas, 
cum  quidem  in  tota  urbe  apud  celebriores  rnerca- 
tores  requisissem  eas.  Fui  libenter  hic  cum  lu/io, 
et  cum  Conricio  meo  quondam  discipulo.  Iulius 
mirifice  te  praedicabat,  ac  veris  laudibus,  si  quid 
ego  iudicare  possum,  ornabat.  Itaque  tacitus 
optabam  istic  eum  abs  te  conventnm  esse.  Vir  est 
optimus,  et  admirari  philosophiam  coepit,  quae 
res,  ut  facile  potes  existimare,  me  delectat 
JErasmi  epistolam  accepi,  quam  tibi  mitto ,  nolui 
enim  exemplum  mittere  certo  quodam  consilio. 
%ov  xizsQcoviavdv  Iulius  ')  non  valde  probat. 
Dixi  ei  de  tuo  consilio ,  valde  igitur  rogavit,  si 
quid  misisses ,  ut  sibi  ostenderem. 

Haec  scribo  Lipsiae,  iara  iter  ingressurns, 
ut  redeam  domum.  Novi  nihil  plane  audivi 
Lipsiae,  tametsi  multos  conveni,  qui  ex  Italia 
nuper  redierunt.    6  (paiozcouog  2)  latet  domi  suae. 


1)  Erasmum  Iulius  Pflugk. 

2)  Moguntinus ,    C.  W. 


953 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


954 


Inter  xov  ojuojvvjlwv  sjlioI  ,  de  quo  saepe  iam  scri- 
psi,  et  illum  Ibcricum  magnae  dicnntur  esse  ini- 
micitiae.  Nobilior  iam  probat  nostra  consilia, 
illius  improbat.  Vale  feliciter,  XoiOrog  te  custo- 
diat.  Christophorus  dicebat  te  iussisse,  ut  cultros 
tibi  emeret.  Emi  igitur  ipse  tibi  et  uxori  tales,  qua- 
libus  ego  delector.     Vale. 

Philippus. 


No.  521. 


13.  April. 


Rier.  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  66. 
I.  p.  40. 


Contuli  autographon  in  cod.  Mon. 


D.    Hieronymo    Bom  gartnero,    suo 

patrono, 

S.  D.  De  puero  statuendi  tibi  potestatem  pro  ar- 
bitrio  tuo  facio,  nec  aegre  recipio  ad  me,  si  in- 
genium  videtur  adpositum  ad  literas.  Regum 
nostrorum  minas  exspectamus;  causa  salusque 
nostra  Christo  curae  erit ,  utut  cadat  res. 

Estautem,  mi  Hieronyme ,  hoc  tempore  di- 
ligentia  et  opera  mihi  tua  opus.  Haeret  hic 
adolescens  quispiam  Vitus,  civis  tuus,  qui  satis 
feliciter  didicit  literas,  verum  non  suppetunt  porro 
sumptus  studiis ,  et  periculum  est,  ne  -fprorsus 
ei"  deserendae  literae  sint.  Nuper  adeo  accepit, 
,stipendium  quoddam  apud  vos  modo  vacuum  esse; 
rogavit,  ut  suo  nomine  ad  amicos  scriberem.  Ego 
vero  cum  anno  superiore  Georgii  causam  "f  pri- 
dem  Stori^  tam  impudenter  egerim,  non  sum 
ausus  hanc  suscipere,  ne  viderer  vestris  immodice 
ineptus,  qui  subinde  novis  commendationibus  tan- 
quam  leges  ferre  vobis  instituissem.  Et  tamen 
vellem  adolescenti,  certe  studioso,  (neque  enim 
idubito  meam  fidem  obstringere)  consultum.  Gra- 
tum  feceris,  si  tu  illum  commendaveris  tuis  prin- 
cipibus,  praesertim  cum  de  ingenio  ex  ipsius  literis 
coniecturam  facere  possint.  O  miseras  literas 
nostras,  quibus  usque  adeo  nihil  honoris  habent 
Satrapae,  ut  indignas  ducant,  quas  suis  illis  infe- 
licibus  opibus  foveant. 

Ego  ad  Ebnerum  scripsi,  sed  penes  te  errt, 
de  reddendis  literis  statuere.  Nam  si  videbitur 
commodum  ,  patior  exhiberi,  sin  obfuturas  putas, 
aut  me  ridiculum  fore,    qui  in  tantum  mihi  su- 


mam,  ut  summos  homines  meis  commendationi- 
bus  moveri  ducam,  concerpe.  Nolo  enim  me 
propines  deridendum  nasutis  illis,  Committo  rem 
omnem  tuae  prudentiae  et  fidei. 

Horburgium  salutabis  meo  nomine,  neque 
enim  vacabat  scribere.  De  Eobano  melius  spero, 
et  tamen,  si  quid  peccat,  non  tam  ei,  quam  illis, 
qui  eum  producunt  in  scenam,  irascor.  O  per- 
ditos  sycophantas !  Vale,  postridie  7tdo%aros. 
Literas  inscriptas  Ebnero  non  obsignavi,  ut  tu 
prius  legeres,  quam  de  reddendis  consilium  cape- 
res:  vide  quanta  sollicitudine  scripserim. 

Philippus. 


No.  522. 


Epist.  lib.  VI.  p.  73. 
I.  p.  46. 


(fere  eod.  temp.) 


Eidem. 


—     Contuli  autographon  in  cod.  Mon. 


Ornatissimo    viro,    D.    Hieronymo    Bom- 
gartnero,   Senatori  Noribergensi, 

S.  D.     Existimo  Vitum  hunc  tibi  notum  esse ,  mi 

Hieronyme  ,     quare    nolo    tibi    pluribus    verbis 

praedicare    eius  ingenium  aut   doctrinam,    quo- 

rum    utrumque    mihi    quidem    dignum    videtur, 

cur  iuvenem  amemus ,    eiusque  studia  foveamus. 

Et  cum   in   urbe   vestra  multi  sint  literati  sena- 

tores,  tamen  vides  in  uno  te  plus  esse  spei  studio- 

sis   adolescentibus,    quam   in   reliquis.       Quaeso 

igitur  te  pro   humanitate  tua,    ut   hunc  Vitum, 

quantum  potes,   adiuves,    si  quod  aliquando  va- 

cuum  stipendium  erit,    de  hoc  iuvando  cogitabis. 

Opulenti   pauci   discunt,    hinc  etiarn  nuper  duo 

iuvenes  optimae  spei  a  literis  ad  mercaturam  abs- 

tracti  sunt.      Eo  magis  pauperum   et   tenuiorum 

studia  vobis  fovenda  sunt  et  excitanda  vestra  li- 

beralitate:    id   etiam   sacrae   literae   docent,    ne- 

minem    militare   suis    stipendiis.       Nam  et  haec 

nostra  militia  ad  rempuhlicam  pertinet  custodien- 

dam  et  gubernandam.    Vale.    Ainicos  nostros  istic 

Eobanum  et  Ioachimum  et  Michaelem  tibi  com- 

mendo. 

Philippus. 


955 

No.  523.  524. 


EPISTOLARUM 

(ex.  April.) 


LIB.   IV.     1528. 


956 


De  Anabaptistis. 


Prodiit  hoc  iudicium  siniul  cum  epistola  ad  Fridericum  Ab- 
batem  primum  separatim  :  „Adversus  Anabaptistas  Pliil. 
Mel.  iudicium  "  (anno  1528).  Iterum  in  opp.  Melantho- 
nis  Basileae  editis  T.  I.  p.  403.  et  in  Consiliis  lalin.  Me- 
lanthonis  a  Pezelio  editis  T.  I.  p.  51 —  73.  Vid.  de  eo 
Seckeudorfius  in  hislor.  Lutheranismi  P.  11.  p.  1 18-  — 
Prodiit  eodem  anno  germanice  :  Untemcfot  tiubcr  btc  Ccfjrc 
bcr  SBicbcrtciufcr,  au$  bcm  Sateln.  ccrbcutfcfjct  burcf)  Suftum 
Sonam.  SBtttcnt).  1528.  4.  Iterum  Erfordiae  1528.  8. 
Uanc  versionem  Pezelius  inseruitMelanthonis  „  cf)rtftltcf)cn 
SBcbcnfcn  ",  p-  51.  et  Walchius  operibus  Lutheri  germ. 
T.  XX.  p.  2149.  —     (Primum  edit.  latin.  non  vidi.) 


A. 

Keverendo  Pairi,  Friderico  Abbati  ad  San- 
ctum  Aegidium  Noribergae   Phiiippus  M e- 

lan.    S.  D. 

Scripsi  ante  aliquot  menses  brevem  disputatio- 
nem  *)  adversus  Anabaptistas.  Sic  enim  eram 
eo  tempore  occupatus,  ut  non  vacaret  mihi  ei  uni 
argumento  adsidere.  Et  qui  meum  iudicium  re- 
quirebant,  adeo  urgebant,  ut  vel  vacuo  non  vi- 
derentur  relicturi  satis  temporis  ad  longiorem 
commentarium ,  permisi  tamen,  ut  ederetur  boc 
qualecunque  scriptum ,  ut  interea  exstaret  mea 
sententia.  Multas  pestes  secum  trahit  illud  dogma, 
nec  una  in  re  tantum  failuntur  isti  fanatici  homi- 
nes.  Id  quod  nuper  rescivi  ex  quodam,  qui  ini- 
tiatus  illis  impiis  mysteriis  ultro  resipuit.  Nulla 
est  veterum  baereslum ,  quae  non  videatur  his  au- 
«rtoribus  repullulare.  Prodest  igitur  hortari  im- 
peritos  homines,  ut  fugiant  Anabaptistas:  obam- 
buiatSatan,  tanquam  leo  rugiens,  quaerens  quem 
devoret.  Quid  enim  aliud  sunt  illorum  disputa- 
tiones,  quam  insidiae  diabolicae?  Non  saepe 
scripturas  citant,  plerurnque  rationibus  nituntur, 
et  illis  quidem  male  inter  se  cohaerentibus :  quod 
Sndiciumest  corruptarum  mentiurn,  utPauli  verbo 
trfar'.  Nos  vero  rogemus  Ghristum,  qui  dixit 
Petro,  se  pro  eo  rogasse  ne  deficeret  eius  fides, 
ut  et  corda  nostra  custodiat,  et  ut  exsuscitet  in 
nobis  fidem,  ne  a  simplicitate  Verbi  Dei  ad  im- 
pias  opiniones  abstrahamur.     Vale  feliciter. 


*)  Videtur  ea  esse,   quani  dedinius  fin.  ann.  1527. 


B. 


Contra  Anabaptistas  Philippi  Melantho- 

nis  iudicium. 

Saepe  alias  diximus,  quorum  locorum  noti- 
tia  maxime  necessaria  sit.  Indicavit  enim  eos 
Christus,  cum  iubet  praedicari  poenitentiam  et  ! 
remissionem  peccatorurn.  Et  voluit  Paulus  osten- 
dere  principalia  capita  doctrinae  Christianae,  ubi 
inquit:  Finis  praecepti  est  caritas  ex  corde  puroy 
et  conscientia  bona ,  etfide  nonjicta.  Iidem  loci 
proponuntur  apud  Prophetas:  Misericordiam  vo- 
lui,  non  sacrificium,  et  scientiam  Dei  plusy 
quam  holocausta.  Ad  hunc  modum  et  alias 
saepe  scriptura  monet,  ut  maxime  cognoscamus 
hoslocos,  doctrinam  poenitentiae,  item  fidei,  pa- 
tientiae,  caritatis  et  omnium  bonorum  operum. 
In  hos  locos  intueri  nos  oportet,  his  excitanda 
sunt  corda  et  exercenda,  ut  simul  in  nobis  timor 
et  fides  augeantur,  et  crescat  cognitio  Dei,  et 
quoties  aiiquam  partem  scripturae  in  manus  acci- 
pimus,  illi  loci,  quos  recensui,  rnaxime  requi- 
rendi  sunt.  Et  est  quaedam  summa  doctrinae 
Christianae  informanda.  Sed  hoc  seculo  plane 
praepostera  quadam  sapientia  delectantur  homi- 
nes,  rixantur  de  ceremoniis,  item  de  traditioni- 
bus  humanis  sine  ^ne,  interim  de  poenitentia,  de 
fide,  de  cruce,  de  caritate  et  omnibus  bonis 
operibus  magnum  silentium  est.  Nos  autem  sum- 
mam  doctrinae  Christianae  saepe  alias  tradidimus, 
et  fortasse  suo  loco  repetemus.  Nunc,  quia  de 
Sacramentis  tam  multae  ac  perniciosae  dissensio- 
nes  sunt,  visum  est  hoc  lqco  attingere  illas  con- 
troversias ,  ut  praemuniamus  aliqua  ex  parte  im- 
peritos  adversus  haereses,  quae  magno  numero 
subinde  na.scuntur.  Est  enim  difficile  retinere 
verum  inter  tot  scandala ,  in  tot  dissensionibus, 
et  fere  fit,  ut  error  gignat  errorem,  quemadmo- 
dum  significat  et  Paulus,  cum  inquit,  proficere 
hdereticos  in  deterius. 

Quid  sit   Sacrament urn. 

Est  autem  sacramentuni  signum  divinitus 
institutum  promissae  gratiae  Dei.  Et  placet  mihi 
olim  usurpata  vox:  Accedat  verbum  ad  elemen- 
tum,  et  fil  sacramentum.  Nam  haec  duo  sunt 
in  sacramento:  Piesquae  significat  promissam  gra- 
tiam,  et  Verbum  quo  promittitur  gratia,  et  quo 
Deus  instituit  signum.  Multa  igitur  sacramenta 
numerari  possent,  si  quis  omnia  signa  promissio- 


957 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


958 


num   divinarum  diligenter  vellet  colligere.       A£-; 

flictio  est  sacramentum.      Est  enim  res,  cui  ad- 

iunxit  Deus  verbum ,    quo  promittit  gratiam,  ut: 

Cum  iudicamur ,  a  Domino  corripirnur ,   ne  cum 

hoc  mundo  damnemur.     Item:  Filium  quem  di- 

ligit,  corripit.      Item:  Invoca  me  in  die  tribula- 

tionis ,    et  eripiam  te.      Quanquam  igitur  sensus 

-,  carnis   reclamet,    et    iudicet  afflictioncm   signurn 

esse  irae,  tamen  statuere  debemus  non  ex  nostro 

|  sensu,    sed    ex   verbo  Dei,     afflictionem   signum 

esse  gratiae  seu  misericordiae.     Sunt  item  sncra- 

menta  officia  caritatis,    quia  accedit  verbum  Dei 

quo  promittitur  gratia:  Date  et  dabitur  vobis,  re- 

i  mittenti  remiltetur.     Ut  enim  arcus  significat  ter- 

r  ram   non   esse    perituram    amplius    diluvio :     ita 

tsignificant  opera  caritatis,    quod  Deus  velit  nobis 

[ignoscere.       Sicut    vellus   Gedeonis   signum    fuit 

i  promissae  victoriae,    ita  afflictio  signum  est  pro- 

Imissae   gratiae.       Neque  tamen  vellus  iustificavit 

fcGedeonem,  sed  fides  qua  credidit  Deo,  ita  afflictio 

|mon  iustificat :    ita   nec  opera  caritatis  iustificant, 

ised  signa  sunt  promissae  gratiae.      Oportet  igitur 

fidem  accedere  quae  credat  promissioni  Dei.      Ad 

jihunc   modum   et   pleraeque  aliae  res  colligi  pos- 

sent,    quibus  additae   sunt  promissiones   gratiae, 

i  quae  recte  et  utiliter  sacramenta  vocari    possint. 

Nos    autem    sacramenta    communi    contuetudine 

■tiuncupamus   baec    duo,    Baptismum    et  Coenam 

Domini,  quia  sunt  ceremGniae  quaedam  divinitus 

■institutae,  qnibus  sunt  additae  promissiones  gra- 

_tiae. 

Posteaquam  de  vocabulo  sacramenti  diximus, 

licendum  est  etiam  in  genere  de  usu  sacramento- 

rum.       Primum  igitur  hoc  sciamus,   sacramenta 

oon  tantum  instituta  esse  in  hoc,  ut  notae  essent, 

juae    discernerent  Christianos   a   gentibus,    sicut 

:oga   Piomanos    discernebat  a  Graecis:    aut  sicut 

vestitus  discernit  Monachos.      Sic  enim  scribunt 

lonnulli,  Sacramenta  esse  instituta,  ut  perhaec 

istendamus  gentibus,    nos   credere  Christo,    et 

irofiteamur  fidem  coram  hominibus ,    et  nostro 

txemplo  alios  invitemus  ad  suscipiendam  doctri- 

lam  Christi.      Nos   vero  sic   sentiamus,    sacra- 

nenta  esse  voluntatis  divinae  signa  erga  nos,  nec 

antum  signa  esse  nostrae'  professionis  erga  homi- 

s.       Ut  enim  vellus  erat  Gedeoni  non  tantum 

ro  nota  qua  exercitus  cius  ab  hostibus,  tanquam 

*||;astrensi  tessera   discernetur,    sed  magis  signum 

luntatis  Dei  et  promissae  victoriae  pignus.    Ita 

io* 1 1*4  ■  nobis   sacramenta    sunt    signa  voluntatis  Dei, 


sicut  et  Christus  dbcet,  cum  inquit:  Hoc  facite 
in  mei  memoriam.  Meminisse  autem  Christi, 
non  est  tantum  docere  alios,  sed  meminisse  bene- 
ficiorum,  quae  accepimus  et  ipsi  ab  eo  per  mortem 
eius  et  resurroctionem,  hoc  est,  meminisse  re- 
missionis  peccatorum ,  quam  per  eum  eonsequi- 
mur.  Sicut  enim  voluntas  Dei  ostenditur  in  ver- 
bo  seu  promissione,  ita  etiam  ostenditur  in  signo 
tanquam  in  pictura.  Et  ut  verbum  percipitur  au- 
ribus,  ut  exsuscitet  fidem  in  corde,  sic  incurrit 
signum  in  oculos ,  ut  et  ipsum  exsuscitet  fidem  in 
corde.  Ideoque  Augustinus  scripsit,  sacramen- 
tum  esse  visibile  verbum,  quia  idem  significat 
quod  promissio,  et  est  tanquam  pictura  divina 
voluntatis ,  sicut  verbum  vox  est  voluntatis  di- 
vinae.  Haec  de  usu  sacramentorum  iudicavi  le- 
ctorem  esse  monendum,  quia  quidam  docent  sic 
tantum  uti  sacramentis,  ut  coram  hominibus  pro- 
fiteamur  fidem :  hanc  partem  praetermittunt,  esse 
utendum  illis,  quia  moneant  et  significent,  quid 
aDeo  accipiamus,  quia  erlgant  et  exsuscitent  fidem. 
Erit  autem  hic  locus  magis  perspicuus,  clim  ex- 
posuerimus  uniuscuiusque  sacramenti  proprium 
usum. 

Secundo  prodest  ethocmoneri,  sacramenta 
non  iustificare.  Falluntur  enim  qui  existimant  se 
meteri  remissionem  peccMtorum  isto  opere,  cum 
manducant  Coenam  Domini.  Paulus  enim  docet 
iustificari  nos  non  ex  operibus,  sed  exfide.  Et 
sicut  audire  verbum  sine  fide  non  iustificat,  ita 
uti  sacramento  sine  fide  non  iustificat.  Nam  et 
ipsum  sacramentum  est,  ut  ante  dixi,  verbum 
quoddam  visibile.  Sicut  enim  vox  percipitur  au- 
ribus,  ita  sacramentum  incurrit  in  oculos,  ut  mo- 
veat  corda  ad  credendum:  et  cum  sacramenta 
contineant  promissiones,  ita  demum  recte  utemur 
quae  promittuntur:  nam  et  promissiones  requi- 
runt  fidem.  Sicut  Paulus  docet  Piom.  4.  Et  ibi- 
dem  docet  Abraham,  non  esse  iusfificatum  ex 
circumcisione ,  sed  circumcisionem  fuisse  signum 
iustitiae,  id  est,  quo  Deus  testatus  sit  se  mise- 
reri  Abrahae,  ac  iustificare  Abraham.  Hoc  testi- 
monio  confirmata  est  ct  aliter  fides  Abrahac, 
propter  quam  iustificatus  est.  Ideoque  appeltat 
Paulus  circumcisionem  sigillum  iustifiae.  Ut 
enim  sigilla  nos  de  alterius  voluntate  cerlos  fa- 
ciunt,  ita  per  circumcisionem  certior  fit  Abraham 
de  volnntate  Dei.  Sic  et  nos  uti  sacramentis  no- 
stris  debemus,  et  iudicare  ea  esse  signa  mstitine, 
quae  exhibuerit  nobis  Christus,    ut  testarctur  so 


959 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.    1528. 


960 


remittere  peccata  et  iustificare.  Quia  baptizati 
sumus,  gerimus  notam,  qua  testatur  Christus  se 
remittere  peccata  agentibus  poenitentiam ,  seu  ter- 
ritis  conscientiis ,  non  secus  ac  si  quotidie  novo 
signo  de  coelo  idem  testaretur.  Nec  est  somnian- 
dum  unius  esse  temporis  Baptismum ,  semper  hanc 
notam  gerimus,  cum  poenitentiae,  cum  promis- 
sae  gratiae. 

De    Baptismo. 

Baptismus  est  signum  poenitentiae  et  re- 
missionis  peccatorum.  Principio  enim  quod  sit 
signum  poenitentiae,  testatur  loan.  Matth.  3.,  qui 
ait :  Eg  o  baptizo  vos  aqua  ad  poenitentiam.  Et 
sic  praedicatio  Ioannis  est  praedicatio  poeniten- 
tiae.  Sicut  Esa.  40.  scriptum  est.  Ita  et  baptis- 
mus  eius  verbi  signum  est,  quod  a  Ioanne  prae- 
dicatum  est.  Deinde,  quod  baptismus  sit  signum 
remissionis  peccatorum,  apparet  ex  verbis  Christi : 
Qui  crediderit  et  baptizatus  fuerit,  salvus  erit. 
Et  Paul.  ad  Titum  3.  vocat  baptismum  lavacrum 
regenerationis  et  renovationis  Spiritus  sancti. 
Non  igitur  solius  mortificationis  signum  baptismus 
est,  praesertim  cum  praedicatio  poenitentiae  in 
Evangelio  non  sit  tantum  comminatio,  sed  habeat 
coniunctam  promissionem  gratiae.  Sic  enim  ait 
Ioan. :  Agite  poenitentiam \,  quia  appropincjuat 
regnum  coelorum.  Et  loan.  1.:  Ecce  agnusDci, 
qui  tollit  peccata  mundi.  Non  significat  igitur 
baptismus  poenitentiam  ita,  quin  simul  ostendat 
remissionem  peccatorum  per  omnem  vitam,  sicut 
Paulus  inquit:  Quicunque  baptizati  sumus  in 
Christo  lesu ,  in  mortem  ipsius  baptizati  sumus. 
Consepulti  enim  sumus  cum  illo  per  baptismum 
in  mortem.  Cur  igitur  baptismus  significet  mor- 
tificationem  seu  poenitentiam ,  eaque  effici  debeat 
per  omnem  vitam,  donec  moriamur,  satis  constat 
baptismum  non  esse  opus,  ad  unum  quoddam  cer- 
tum  tempus  pertinens,  sed  significans  in  omni 
vita  poenitentiam.  Nihil  igitur  necesse  est  repe- 
tere  signum,  alioqui  quotidie  baptizari  oportebat. 
Semper  enim  agere  poenitentiam  et  terreri  iudicio 
Dei,  semper  erigi  et  confirmari  per  fidem  de- 
bemus. 

D e     usu     ei    fr uctu     s a  cramenti 
b  aptism  i. 

Sic  igitur  utendum  est  baptismo.  Terrere 
nos  debet,  et  ad  poenitentiam  hortari,  et  osten- 
dere  iram  Dei  adversus  peccatum.       Et  cum   in 


Christum  baptizemur,  iubet  videre  inChristo  iram 
Dei  adversus  peccatum.     Sic  enim  irascitur  Deus 
peccato,  ut  nulla  creatura,  nullus  angelus,  nul- 
lius  sancti  quantumvis  bona  opera  delere  pecca- 
tum  potuerint.      Item  ut  filium  suum  voluerit  pro 
peccatis  offerri,  sic  ut  non  solum  isto  mortis  ge- 
nere  foris   afficeretur,     sed  etiam  intus  tanquarn 
abieclus  a  Deo  expavesceret.     Cum  itaque  tanto- 
pere  oderit  Deus  peccatum,    admonet  nos  bapti- 
smus,  qui  consepeliit  nos  cum  Christo  in  mortem 
ut  vere   expavescarous  et  terreamur  magnitudine 
irae  divinae,  sicut  etChristus  de  sua  morte  inquit: 
JSfe  plorate  super  me,   sed  plorate  super  vos , 
super  filios  vestros.     Transfert  enim  mortis  suafi 
causam   et  exemplum  in  nos,    quasi  dicat.      Ego 
patior,    sed   pro  vohis,    sustineo  iram  Dei ,    non 
quam  ipse  merui ,  sed  quam  vos  meruistis.     Nisi 
plorabitis,  et  agetis  poenitentiam,  dabitis  poenam, 
et  manebit  ira  Dei  super  vos.      Est  ergo  hic  ba- 
ptismi  usus,   magnitudine  irae  divinae  ad  exem- 
plum    Christi   terreri:    et    profanant  baptismum, 
qui  securi  sine  metu  Dei ,  sine  poenitentia  vivunt, 
etiamsi   quotidie   abluerentur.       Semel  est  nobis 
traditum  signum   iudicii  Dei    et   morlis    nostrae. 
Itaque  ipsuin  signum  renovare  nihil  opus  est.  Sed 
huc  respiciamus,  quo  signum  pertineat.     Accepi 
mus  enim  tanquam   condemnati  capitis,    signum 
mortis   nostrae  et  iudicii  Dei.      Expavescere  igi- 
tur  nos  oportet,  et  agere  poenitentiam,  et  sentire. 
quod  Deus  iure  succenseat  nobis,   et  iure  punial 
nos.     Neque  vero  satis  est  baptismo  perterrefieri. 
sed  in  his  terroribus  oportet  nos  fidem  concipere 
et  intueri  baptismum,  ac  sentire  signum  esse  pro 
missae   gratiae    et  remissionis  peccatorum.       El 
apprehendere  vocem  Iohannis ,  appropinquat  re- 
gnum  coelorum ,  id  est,  gratia ,  sapientia,  mise- 
ricordia ,  iustitia ,  vita.      Item  :  Ecce  agnus  Dei 
qui  tollit  peccata  mundi.     Ita  quoties  laborat  ei 
luctatur  cum  desperatione  conscientia,  intueri  de- 
bemus  hanc  notam  voluntatis  et  misericordiaeDei 
quae    testimonium   est  promissae   gratiae,    mod< 
credamus  Deo  promittenti:  atque  ea  fides  sic  no 
erigens  in  his  pavoribus,  est  iustitia  coram  Deo 
hanc   postulat  Deus,    haec    bene   de  Deo   sentit 
haec  videt  nos  diligi  a  Deo,  nos  curae  esse  Deo 
tanquam  patri  propter  Christum.     Sic  igitur  b* 
ptismo  utendum  est,  etiam  ad  consolationem.    E> 
sicut  verbum  est  traditum ,  ut  sit  adversus  despe- 
rationem  praesidium,  ita  et  baptismus  inter  armj 
numerandus  est,    quae   tradita    sunt  depugnanti- 


k 


961 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1528. 


962 


bus  cum  desperatione  et  incredulitate.  Sic  enim 
;ontirmare  nos  debet  ad  credendum,  quemadmo- 
him  si  nova  miracula  de  coelo  ostenderentur:  et 
,  ltGedeonem  vellus  ad  credendum  exsuscitavit.  Ita 
?t  nos  hortari  baptismus  et  ad  credendum  eri- 
*ere  debet. 

Secundo  hic  animadvertendum  est,  cum  ba- 

>tismus  sit  signum  mortificationis,  omnes  afflictio- 

,  les,  denique  mortem  ipsam  significari  a  baptismo, 

»t  ad  hoc  traditum  esse,  ut  tcstaretur  afflictiones 

:t  mortem,  quae  naturae  imposita  fuerat  propter 

i  >eccatum ,    nunc  salutarem  esse ,    nec  affligi  nos, 

lt   perdamur,    sed  ut   salvemur    et  insertas  esse 

lifflictiones   nostras    rnorti  Christi.       Sicut  autem 

i  nors  Ghristi  sacrificium  est,   ita  et  nostrae  aifli- 

|:tiones,  quia  sunt  insertae  Christo  per  fidem,  sa- 

Itfificia  sunt  Deo  grata.     Et  quemadmodum  glo- 

iificatus  est  Christus,    ita  significat  baptismus  ac 

Jestatur  nos  exaudiri,  liberari,  iuvari,  glorificari. 

)  n  omnibus  igitur  afflictionibus  respicere  ad  ba- 

Irtismum  debemus,  qui  admonet  placere  Deo ,  ut 

Jmmiliemur  et  affligamur,  et  significafpromitti  in 

iimnibus  afflictionibus  auxilium. 

D e  baptismo  Iohannis  et  Christi. 

Externus  baptismus,    quem  administrat  Io- 

Jianncs,  nihil  differt  ab  externo  baptismo,   quem 

J]hristus    administrat  sive  Apostoli.      Idem  enim 

.lignum  est  institutum  divinitus  per  ministerium 

Johannis,  qui  est  minister  novi  testamcnti,  sicut 

Jaquit  Christus:  Lex  et  Prophelae  usque  ad  lo- 

\annem  etc.     Christus  igitur  signo  iam  instituto 

Jt  ipse  usus  est.       Iohannes  vero  non  distinguit 

Jxternurn  baptismum,    sed   suum  ministerium  ab 

Jfficio   Christi,     quia   lohannes    baptizat    tantum 

Jqua,  hoc  est,  externum  baptismum  administrat, 

ilt  praedicat  verbum  ,  idem  faciunt  Apostoli.      Sed 

llhristus   non   tantum   externum   baptisrnum    ad- 

I  unistrat,  sed  satisfacit  pro  peccatis  nostris,  tol- 

\\  peccata,    dat  Spiritum  sanctum.     Nihil  igitur 

i  ignum    externnm   administratum  a  Christo    dif- 

"jiirt  a  signo  administrato  a  Iohanne,  idem  signi- 

I  cant  et  efficiunt  utraque,  sed  personae  differunt 

Jflc  officia.      Ioharines  enim  missus  est  tantum,  ut 

ilraedicaret,  sicut  et  Apostoli.    Christus  vero  mis- 

•  is  est,  ut  tollat  peccata ,  ut  detSpiritum  sanctum. 

;  ion   igitur  nostris  operibus  aut   satisfactionibus 

eleri    peccatiim  ,     significavit    Iohannes.        Sed 

jocuit ,     filios  Dei  fieri  non  posse ,    nisi  Christus 

ijiittat  in  corda  nostra  Spiritum  sanctum,  per  quem 

Melanth.  Oper.  Vol.  I. 


sanctificemur  et  renovemur  ac  gubernemur. 
Et  sicut  verbum  externum ,  quisquis  tandem  prae- 
dicat,  sive  Iohannes,  siveChristus,  sive  Apostoli, 
idem  est,  ita  et  signum  idem  est.  Sed  hoc  pro- 
prieChristi  opus  est,  dareSpiritum  sanctum.  Da- 
tur  autem  Spiritus  sanctus,  quando  Deus  vel  per 
verbiun,  vel  per  signum  perterrefacit  et  conso- 
latur  ac  vivificat  corda.  Nam  et  verbum  et  si- 
gnum  adhibentur,  ut  per  ea  Deus  moveat  corda, 
perterrefaciat  ac  rursus  erigat  per  fidem,  cum 
intuentur  vel  verbum  vel  signum.  Haec  de  usu 
baptismi  tenere  nos  ac  scire  prodest,  ne  somnie- 
mus  baptismum  opus  esse,  quod  ad  unum  aliquod 
tempus  pertineat,  sed  ut  eo  utamur  in  omni  vita, 
iuxtaPauli  doctrinam  Rom.6.,  cumait:  Consepulfi 
sumus  cum  illo  per  baptismum  in  mortem. 

De   baptismo  infantium. 

Baptismum  infantium  constat  a  veteribus 
jscriptoribus  Ecclesiae  probari.  Nam  Origenes  et 
Augustinus  scribunt,  ab  Apostolis  receptum  esse. 
Et  Cyprianus,  Chrysostomus  et  Augustinus  adver- 
sus  lulianum,  item  de  peccatorum  meritis  clare 
probant.  Hoc  praefari  volui ,  quae  prodest  scire, 
quid  veteres  iudicaverint  de  re  tanta,  nec  est  ab 
illis  sine  certis  et  perspicuis  scripturae  testimoniis 
dissentiendum.  Hoc  tempore  improbant  quidam 
bapsismum  infantium,  et  postulant  adultos  denuo 
baptizari.  Haecdogmata,  cum  nulla  firma  testi- 
monia  ex  scripturis  habeant,  tamen  aliqui  amplexi 
sunt.  Et  huius  erroris  auctores  alia  multa  irn- 
pia  dogmata  sparserunt  de  rerum  communica- 
tione,  de  tollendis  magistratibus.  Cum  autem 
haec  signa  et  has  notas  impietatis  isti  fanatici 
spiritus  prae  se  ferant,  merito  debuit  etiam  suspe- 
cta  esse  novitas  in  aliis  dogmatibus.  Sed  Christus 
praedixit  de  novissimis  ternporibus,  fore  ut  multi 
seducantur,  hoc  magis  vigilare  debernus,  et  nul- 
lum  dogma  recipere  sirie  certis  et  perspicuis  scri- 
pluris.  Nunc  ad  causam.  Hoc  constat,  promis- 
sioncm  gratiae  et  regni  Dei  etiam  ad  infantes  per- 
tinere.  Huius  sententiae  habemus  rnanifesta  testi- 
monia  in  scripturis.  Prirnum,  quia  praeceplum 
est,  ut  etiam  infantes  circumciderentur.  Fuit 
autem  circumcisio  signum  promissae  gratiae,  et 
promissi  seminis,  in  quo  benedicendae  sunt  omnes 
gentes.  Et  Paulus  circumcisionem  vocat  signum 
iustitiae,  Roin.  4.,  etGenes.  17.  scripturn  est:  ISro 
Deus  eorum.  Item:  Masculus  cuius  praeputii 
caro  non  fuerit  circumcisa ,  delebilur  anima  il- 
61 


963 


EPISTOLAPtUM    LIB.   IV.     1528. 


964 


lius  de  popu/o  suo.  Hae  sententiae  quid  aliud 
sunt  quam  proraissiones  gratiae?  Nam  cum  ait, 
ero  Deus  eorum,  significat  se  velle  misereri  et 
servare  eos.  Et  postea  cum  minatur  iis,  qui  non 
circumciduntur,  certe  testatur  se  circumcisos  in 
gratiam  recipere,  non  circumcisos  non  recipere, 
ut  circumcisio  pro  vero  ac  certo  signo  gratiae  ha- 
beatur.  Nondum  de  baptismo  dico,  tantum  hoc 
colligo,  quod  promissio  gratiae  et  vitae  aeternae 
pertineat  etiam  ad  infantes.  Etenim  si  circumci- 
sio,  quae  est  signum  gratiae,  ad  infantes  pertinuit, 
necesse  est  etiam  gratiam  ac  remissionem  peccato- 
rum  ad  infantcs  pertinere.  Secundo,  Matth.  19. 
scriptum  est:  Sinite  parvulos  ad  me  venire,  et 
nolite  eos  prohibere,  ialium  est  enim  regnum 
coelorum.  Hanc  sententiam  ita  eludunt  quidam, 
Christum  non  hoc  dicere,  quod  regnum  coelorum 
sit  puerorum ,  sed  eorum  qui  pueris  similes  sint, 
verum  haec  interpretatio  praecedentibus  verbis  re- 
fellitur.  Ghristum  enim  iubet  parvulos  ad  se  ad-. 
ferri,  quare  necesse  est  ad  eos  etiam  gratiam  per- 
tinere,  alioqui  non  erant  adferendi  ad  Ghristum, 
sed  abiiciendi  inter  inhnicos  Dei.  Item,  ut  ma- 
xime  Christi  verba  non  de  parvulis  interprete- 
mur,  sed  de  his  qui  sunt  illorum  similes,  apparet 
tamen  eum  approbare  et  recipere  parvulos,  alio- 
qui  enim  neque  eos  probaret_,  qui  illorum  evasis- 
sent  similes.  Postremo  Mnrcus  inquit:  Benedice- 
bat  eis ,  quod  accipi  non  potest  aliter,  nisi  quod 
receperit  eos  in  gratiam,  quod  commendaverit  eos 
patri  sanctificandos  et  servandos  etc.  Huc  exem- 
pla  etiam  sunt  accersenda.  Non  enim  dubium 
est  quin  regnum  Dei  pertinuerit  ad  pueros ,  qui 
sunt  interfecti  ab  Herode,  sicut  significat  Evan- 
gelista ,  citans  locum  leremiae  de  sanctis  martyri- 
bus.  Cum  itaque  hoc  constituerimus,  quod  re- 
gnum  Dei  pertineat  etiam  ad  pueros,  iam  viden- 
dum  est  ad  quos  pueros  pertineat;  nam  si  ad 
omnes  pueros  etiam  extra  Ecclesiam  pertinet,  nihil 
eis  opus  est  baptismo:  sin  autem  remissio  peccato- 
rum  non  est,  nisi  ubiVerbum  est  et  Sacramenta, 
remissio  peccatorum  ad  eos  pertinebit,  quibus  aut 
verbum  aut  sacramentum  adhibetur.  Nullum 
autem  e  scripturis  testimonium  adferri  potest, 
quod  promissio  gratiae  pertineat  ad  pueros  qui 
sunt  extra  Ecclesiam.  Et  in  confesso  est  remis- 
sionem  peccatorum  non  esse,  ubi  neque  verbum 
est ,  neque  sacramenta  ,  sicut  Petrus  inquit 
Actor.  4.:  Neque  enim  aliud  nomen  est  sub  coelo 
datum   hominibus ,    in  quo  oporteat  nos  salvos 


fieri.  Cum  itaque  tantum  sit  remissio  peccato- 
rura,  ubi  aut  verbum  est  aut  sacramentum,  con- 
sequitur,  salutem  ad  eos  infantes  pertinere,  qui- 
bus  adhibetur  quod  est  signum  ac  testimonium 
promissae  gratiae  omnibus  aetatibus,  non  tantum 
adultis.  Nullam  firmam  rationem,  nullum  per- 
spicuum  scripturae  testimonium  video  adversus 
hanc  rationem  opponi  posse.  Cum  reraissio  pec- 
catorum  ibi  tantum  sit,  ubi  verbum  est  ac  sacra- 
mentum,  consequitur,  ad  eos  infantes  pertinere 
remissionem  peccatorum,  qui  Ecclesiae  insenm- 
tur ,  quibus  signum  promissae  gratiae  adhibetur. 
Quod  si  non  satis  firma  haec  ratio  adversariis  vi- 
detur ,  ostendant  ipsi  ac  probent  remissionem 
peccatorum  ad  infantes  extra  Ecclesiam  pertinere. 
Nisi  forte  hoc  malunt  sentire,  promissionem  gra- 
tiae  omnino  ad  infantes  non  pertinere.  Sed  nos 
diversum  supra  ostendimus.  Sed  inquiunt:  Ba- 
ptismus  requirit  verbum  ac  fidem,  infantes  au- 
tem,  cum  nihil  intelligant,  neque  verbum  ha- 
bent  neque  fidem.  Huic  adversariorum  rationi 
exemplum  circumcisionis  opponitur,  quae  cum 
etiam  verbum  ad  fidem  requireret,  tamen  adhi- 
bebatur  infantibus  divino  mandato.  Sunt  autem 
plane  gratiae  eiusdem  Christi  signa,  circumcisio 
et  baptismus.  Non  enim  fuit  circumcisio  tantum 
promissionum  corporalium  signum,  sed  potius 
promissi  seminis,  scilicet  Christi,  sicut  et  Paulus 
ad  Roman.  4.  testatur,  cum  vocat  signum  iusti- 
tiae.  Et  ad  Galat.  docet,  ante  legem  fuisse  pro- 
missionem  gratiae  ac  iustitiae.  Sicut  igitur  cir- 
cumcisio  testabatur  tunc  remissionem  peccatorum 
ad  infantes  pertinere,  tametsi  nondum  uterentur 
ratione,  nondum  intelligere  verbum  possent:  ita 
et  nunc  baptismus  testatur  ad  infantes  remissio- 
nem  peccatorum  pertinere,  etiamsi  praedicationem 
verbi  nondum  intelligant.  Quod  si  magnopere 
contendant  adversarii  infantes  nihil  intelligere, 
eodem  modo  colligere  poterunt,  aut  infantes  omnes 
ad  regnum  Dei  pertinere,  aut  nullos  omnino. 
Quod  cum  sit  absurdum,  fateantur  ad  eos  infan- 
tes  pertinere  remissionem  peccatorum,  quibus  sa- 
cramentum  adhibetur.  Sed  nullum  praeceptum, 
inquiunt,  cogit  baptizare  infantes.  Ad  hoc  re- 
spondeo,  tametsi  praeceptum  expressum  non  ha- 
beamus,  tamen  habemus  exemplum,  quod  va- 
lere  debet,  cum  scriptura  diversum  non  praece- 
perit.  Habemus  itaque  causas  ex  scriptura  sumtas. 
Primum  igitur  ostendant  adversarii,  ubi  scriptura 
prohibeat  baptizare  infantes.      Deinde  ostendant, 


965 


EPISTOLARUM    LIB.  IV.     1528. 


966 


cur  non  liceat  transferri  exemplum  circumclsionis 
ad  baptismum,  cum  eundem  Christum  significet, 
utrumque  signum.       Postremo  hanc  causam  no- 
stram,    quae   ex  scriptura    sumta  est,    confutent 
scilicet,  cum  pertineat  promissio  gratiae  ad  infan- 
tes ,  nec  sit  extra  Ecclesiam  remissio  peccatorum, 
efficitur,    ut  sit   adhibendum  signum  infantibus, 
quod  testetur,  ad  eos  pertinere  remissionern  pec- 
catorum.     Haec  caussa  cum  sit  de  scriptura  sumta, 
falso  accusant  nos  adversarii,  quod  sine  auctori- 
tate   scripturae   baptismum    infantium  probemus. 
Ac  videte,  quam  non  sit  tuturn  assentire  iis,  qui 
vetant  baptizare  parvulos.     Nusquam  neque  scri- 
ptum    neque  pictum   est,    remissionem    peccato- 
rum   ibi  esse,    ubi   neque  verbum    neque  sacra- 
mentum  est,    quare  nunquam  poterunt  affirmare 
Catabaptistae ,  quod  illi  pueri,  quibus  non  adhi- 
betur  baptismus,  serventur,  aut  consequantur  re- 
missionem  peccatorum.      Quod  testimonium  scri- 
pturae,    quod  exemplum,   quam  ex  scriptura  ra- 
tionem  adferant,  ut  sciamus,  infantes  extraEccle- 
siam   consequi  remissionem   peccatorum?      Hinc 
intelligi  potest,  quam  incerta  doceant  adversarii. 
Et  haec  una  res  Catabaptistis  fidem  detrahere  pos- 
sit,    quod,    cum  improbant  baptismum  parvulo- 
rum,    affirrnant  rem  incertissimam ,   remissionem 
peccatorum  alicubi  esse,  ubi  nec  verbum  sit,  nec 
sacramentum.      Cum  igitur  tam  sint  incerla  do- 
gmata  eorum ,  apparet ,  quantum  periculum  sit  ea 
recipere  contra  veterein  Ecclesiae  consensum,  qui 
gravissimas  causas  habet  de  scriptura  sumtas.    Sed 
hic  obiter  etiam  dicendum  est,  quod  peccatum  re- 
mittatur    infantibus.       Vidco    autern,     veteribus 
scriptoribus  hoc  piacuisse,  remitti  peccatum  ori- 
ginale    infantibus.       Sic  enim  scribit    cum  saepe 
alias,  tum  maxime  adversus  Iulianum  Augustinns, 
citans  etiam  aliorum  scriptorum  testimonia,  eam- 
que  sententiam  nos  sequemur.      iNon  enim  acci- 
piendus  est  baptisrnus  pro  inani  signo,    sed  pro 
signo  remissionis  peccatorum,    proque  testirnonio 
divinaevoluntalis,  ut  supra  diximus.  Estigiturhoc 
loco  exponendum,  quomodo  remittatur  peccatum 
origin:de.  Vocantautempeccatum  originisChristia- 
ni  scriptorescorruptionemhumanaenaturac,  quod 
sine  notitiaDei,  sine  timore,  sine  fide  nascimur.    Et 
praeterea  adferimus  nati  concupiscentiam,  qua  at- 
trahirnur  ad  manifesta  flagitia.     Haec  autern  corru- 
ptio   humanae   naturae   secuta  est  maledictionem 
post  lapsum  Adae.     Porro,  sunt  hoc  tempore  qui- 
darn,  qui  dumnimiumphilosophantur,  negant  h:mc 


corruptionem  peccatum  esse,  sedhi  prorsus  dissen- 
tiunt  a  scriptura.     Augustinus  miratur  suis  tem- 
poribus  fuisse,    qui  peccatum    originis  negarent, 
cum  nemo  antea  fuerit  in  Ecclesia  qui  sic  senserit, 
et  inquit:  Ab  initio  usque  ad  praesens  tempus, 
quo  ista  novitas  orta  est,  hoc  de  originali  pec- 
cato  apud  Ecclesiae  fidem ,  tanta  constantia  cu- 
stodilum  etc.      Hoc  magis  nostris  temporibus  vi- 
tuperanda    est    quorundam    calliditas,    qui   vetus 
dogma  de  peccato  originis  irrident.     Sed  collige- 
mus  ex  scripturis  locos ,    qui  docent  et  naturam 
corruptam  esse,  et  eam  corruptionem  vere  pecca- 
tum  esse.      Rom.  5.:  Per  unum  /lominem  pecca- 
tum  intravit  in  mundum,  et  deinde  in  omnes  ho- 
mines  mors  pertransit,  quia  omnes  peccaverunt. 
Et  Ephes.  2. :  Eramus  natura  filii  irae,  sicut  et 
caeteri.     Esse  autem  filios  irae,  est  eiusmodi  pec- 
catum  habere,  cuiDeus  irascitur,  et  quod  damnat. 
Et  in  Pslm.  scriptum  est:  Ecce  enim  in  iniquila- 
tibus  conceptus  sum,   et  in  peccalis  concepit  me 
mater  mea,  id  est,  cum  formarer,  eram  immun- 
dus,    et  contrahebam  peccatum.       Et  Gcnes.  8.: 
Formatio   cordis  humani  mala  est  a  pueritia. 
Significat  enim  nos  non  imitatione  seu  exemplis 
uialorum  corrumpi,  sicul  Pelagiani  senserunt,  et 
iudicant  philosophi:    sed  naturam  humani  cordis 
secum   inde   usque   ad   pueritiam  adferre    concu- 
piscentiam,  quasi  dicatprins  existerein  natura  con- 
cupiscentiam ,   quam   sensum    imitandi,    et  haud 
scio,  an  nomen  formatio  hic  de  nativitate  ac  for- 
matione  foetus  sit  accipicndum.   Huc  pertinet  et  lo- 
cusloannis  1.:  Qui  non  sunt  nati  ex  sanguinibus. 
Damnat  enim  Evangelista  omnes  qui  non  sunt  ex 
Deo  nati.      Et  Iohannis  3. :  Quod  natum  est  ex 
carne,  caro  est.     EtPaulus  Roman.  8.:  Caro  non 
potest   legi  Dei  subiici.      Posset  autem  legi  Dei 
subiici,     si  non  adferret  secum  corruptioneru  ac 
peccatum  nascens.     Sentire  igitur  debemus  quod 
natura  corrupta  sit,  hoc  est:  quod  nascamur  sine 
timore  Dei,  sine  fiducia  erga  Deum.      Itern  ,  quod 
adferamus  nati  concupiscenti am  nobiscum  quae 
est  efficax ,  ut  inquitPaulus,  in  membris  nostris, 
et  parit   vitia.       Praeterea   sentiamus    eam   cor- 
ruptionem  eiusmodi  peccatum  esse,  quod  damnet 
Deus.     Philosophi  mirati  sunt  quid  sit  causae,  cur 
homines  tanta  vi  ad  vitia  ferantur,  nec  possint  ob- 
temperare  rationi  recta  monenti;     sed  docet  nos 
Christiana  doctrina  causam  esse  peccatum   origi- 
nis,    quia  post  Adae  peccatum  maledicta  sit  eius 
posteritas,    hinc  ilia  naturae  corrnptio   cst.       LJt. 
61  * 


967 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1528. 


968 


enim  arbor  fit  sterilis,  si  maledicat  ei  Deus,  ita 
natura  corrupta  est  et  debilitata ,  posteaquam  filii 
irae  facti  sumus.    Nunc  redeo  ad  institutum.     Re- 
mittitur  peccatum   originale   infantibus,    non  ita 
ut  morbus  totus  statim  sanetur,  sed  ignoscitur  eis, 
ne  rei  habeantur  istius  peccati,    seu,    ut  veteres 
loquuntur,  donec  in  hac  carne  vivimus,  manent 
morbi  reliquiae ,    sed  reatus  tollitur.     Recipiun- 
tur  enim  in  gratiam  pueri  et  sanctificantur  a  Deo. 
Sicut  enim  de  circumcisione  scriptum  est:    Ero 
Deuseorum,   quodest:    recipiam  eos  in  gratiam, 
custodiam  eos,  et  sanctificabo  eos,  gubernabo  eos; 
ita  et  isti  pueri  commendati  Deo,  recipiuniur  in 
gratiam,     sanctificantur  et    custodiuntur    a   Deo. 
Quanquam  enim  ratione  nondum  utantur,  tamen 
agitat  eos  Deus  pro  modo  ipsorum.     Nam  ncque 
in  senibus  ratio  efficit  iustitiam  Christianam,  sed 
Deus  incutit  verum  timorem,  et  ostendit  peccatum 
his  quos  ad  poenitentiam  revocavit,  eosque  rursus 
per   fidem   erigit    ac    iustificat.       Effecit  Spiritus 
sanctus,  ut  sentiret  Ioannes  nondum  natus  prae- 
sentiam  Christi.      Ita  sanctificari  a  Spiritu  sancto 
et  alii  infantes  electi  sine  rationis  auxilio  possunt. 
Hactenus  de  infantium  baptismo   diximus.       Pro 
quibus  inquit  Augustinus,  idno  vehementius  con- 
tendere   debere ,    cjuia  pro  se  ipsis  non  possunt 
dicere.      Fuit  autem  nostrae  ratiocinationis  haec 
summa.     Cum  reraissio  peccatorum  non  sit ,  ubi 
nec  verbum  est  nec  sacramentum:    sequitur,    ut 
ad  illos   infantes  remissio  peccatorum   pertineat, 
quibus  est  adhibitum  sacramentum ,  quod  testatur 
pertinere  ad  remissionem  peccatorum.     Et  si  quis 
contendat  sacramentum  non  esse  administrandum 
his,  qui  verbum  non  intelligunt,  aut  solum  sacra- 
mentum  non  significare  remissionem  peccatorurn, 
huic  exemplum   circumcisionis  opponatur,   quae 
significavit  ad  infantes  gratiam  pertinere ,  tametsi 
verbum  nondum  intelligerent,    atque  hoc  exem- 
plum  testatur  solius  sacramenti  usum  aiicubi  esse 
apud  eos,  qui  verbum  non  intelligunt.     Si  quis 
interroget,  quid  conferat  baptismus  pueris?   Huic 
respondeo,   quod  significet  ad  eos  pertinere  pro- 
missionem  gratiae.     Porro  cum  non  sit  remissio 
peccatorum,   ubi   nec  verbum    nec  sacramentum 
est,  fit  ut  illi  consequantur  remissionem  peccato- 
rum,   quibus  sacramentum   adhibetur,    nam  tota 
Ecclesia  credit  remissionem  peccatorum  hic  esse, 
ubi  verbum  ac  signum  est.     Et  hanc  fidem  prae  se 
ferens,    commendat  infantes  Deo,    quia  Christus 
inquit:  Sinite  parvulos  ad  me  vcnire.    Et  signum 


adhibet,  quia  non  est  certum  remissionem  pecca- 
torum  alibi  esse,  ubi  nec  verbum  nec  signum  est. 
Hanc  Ecclesiae  fidem  nulla  causa  prorsus  est,  cur 
improbent   Catabaptistae,    neque   enim   poterunt 
unquam  ostendere  remissionem  peccatorum  extra 
Ecclesiam  esse.      Qui  postulant  ut  denuo  baptize- 
mur,    hanc  unam  sequuntur  causam ,    quia  non 
liceat   infantes   baptizare.        Atqui    nec    prohibet 
scriptura  eos  baptizari,  et  Christus  testatus  est  eos 
ad  regnum  Dei  pertinere.     Iubet  enim  ad  se  ad- 
ferri,  dicit  talium  esse  regnnm  coelorum,  signi- 
ficat  eis  custodes  angelos  esse  datos  a  patre,    sic 
enim  inquit:  Angeli  eorum  in  coelis  stmper  vi- 
dent  faciem  patris  mei  in  coelis,  sunt  haud  du- 
bie  filii  Dei,  qui  custodiuntur  ab  angelis.      Quae 
cum  ita  sint,    cur  excludunt  eos  isti  ab  Ecclesia 
et  a   sacramentis,    cum  non  constet  remissionem 
pcccatorum  esse,    ubi  nec  verbum  est  nec  sacra- 
mentum.     Cum  igitur  nulla  sit  causa,  cur  impro- 
belur  baptismus  infantium,  nihil  necesse  est  de- 
nuo  baptizari ,  sed  qui  postulant  ut  denuo  bapti- 
zemur,  hi  cogitant  baptismum  certi  alicuius  tem- 
poris   opus    esse,    videlicet,    cum   coeperis   agere 
poenitentiam  et  credere,  tum  demum  iubent  ba- 
ptismo  uti,  ut  signum  cum  animo  consentiat.  Quid  y 
facient   isti?     Totiesne   baptizabunt,    quoties  re- 
lapsi  agunt  poenitentiam?     Sed  isi  non  satis  ne- 
que  signi  officium,    neque  poenitentiae  naturam 
intelligere  mihi  videntur,  ipsi  signa  adhiberi  ar- 
bitrantur,       ut    sint     testimonia     fidei     nostrae 
apud  homines.      At  nos  supra   docuimus,    signa 
non  tantum  esse  testimonia  fidei  nostrae  adversus 
homines,  sed  tradita  esse,  ut  sint  testimonia  divi- 
nae   voluntatis    erga    nos,    sicut   ipsurn    verbum. 
Sicut  igitur  doctrina  alicubi  praecedit  iustificatio- 
nem,    ita  etiamsi  baptismus   praecederet  alicubi 
poenitentiam,  tamen  non  esset  propterea  damnan- 
dus.      Multa  discunt  aliqui,  antequam  perveniant 
ad  iustificationem,    num  verbum  propterea  quod 
didicerunt,  falsum  est,  aut  ex  animo  eiiciendum? 
Ita  nec  baptismus,  etiamsi  ante  tempus  adhibere- 
tur,  propterea  abluendus  erit,   nihilo  enim  ver- 
bum  minus  habet  dignitatis  quam  signum.     Porro 
ut   verbum   quod    semel  didicetis,     postea    etiam 
exsuscitat  et  confirmat  corda,  ita  etiam  baptismus 
semel  adhibitus   per  omnem  vitam  exsuscitat  ad 
poenitentiam  et  ad  fidem.     Quare  non  ad  unum 
aliquod  tempus  pertinet  baptismus,  sicut  nec  poe- 
nitentia  unius  alicuius  temporis  est,  sed  per  omnem 
vitam  caro  mortificari  debet ,  et  carnalis  securitas 


969 


EPISTOLARUM    LIB.  IV.     1528. 


970 


exui,  ct  contra  crescere  fides  et  pax  spirilualis  cor- 

dis  debet.       Ex  his  colligi  potest,    non  oportere 

baptizatos  in  infantia  postea  rursus  baptizari.   Vide 

autem  quam  nihil  utilitatis  adferat  doctrinaCata- 

baptistarum.     De  ipsa  ceremonia  valde  rixantur, 

de  usu  signi  magnum  silentium  est.     Nos  potius 

usnm  consideremus,  ac  verba  baptismi  intueamur, 

quae  mirabiliter  erigere  et  confirmare  territas  con- 

scientias  possunt.     Quo  pertinent  enim  illa  verba : 

In  nomine  patris,  etjilii,  etSpiritus  sancti  ba- 

ptizari?     Testantur  quod  pater  et  filius  et  Spi- 

ritus    sanctus  recipiant  nos,    et  ita  recipiant,   ut 

quanquam  sentiamus  nos  esse   meritos    aeternam 

iram,  quanquam  moriamur,  tamen  adsint  nobis, 

remittant  peccata ,    velint   novarn    vitam  donare. 

Sic  paciscitur  nobiscum  Deus,    et  per  signum  et 

per  verbum ,  quod  nostri  misertus  sit,    et  in  hac 

mersione  velit  nos  aspergere  sanguine  filii  sui,  et 

mortificata  carne,  vitam  spiritualem  in  nobis  effi- 

eere.      Quando  igitur  prostrata  conscientia  quam 

naxime  territa  est,  et  sentit  se  nihil  nisi  mortem 

ic  iram  mereri,  tunc  respiciat  ad  hoc  spectaculum, 

»t  se  vere  mergi  in  aquam  sentiat,  et  sciat  adesse 

Datrem  et  filium  et  Spiritum  sanctum ,  qui  velint 

gnoscere  et  servare.     Ideo  enim  ut  crederetur  re- 

nissio  peccatorum,  iusserunt  in  suo  nomine  ba- 

rtizari,  suum  nomen  nobis  ostendi,  ut  invocare- 

nus  ac  crederemus  promissionibus  divinis.      Fi- 

;uram  orationis ,  in  nomine  patris  et  filii  etc.  ita 

ntelligere  poteris,    ut  in  Psalmis   accipitur,    illi 

nim  in  curribus  el  in  equis ,  nos  autem  in  no- 

nine  Domini,  id  est,  nos  mandato  Dei,  et  pro- 

iterea   freti  eius  praesentia  et  auxilio  pugnamus. 

ta  baptizamur  in  nomine  patris,  et  filii,  etSpiri- 

us  sancti,  quia  iussu  eius  et  ordinatione  baptiza- 

our,  sentire  debemus,  quod  nos  receperit  in  gra- 

iam,  quod  adsit,  quod  iuvet,  quod  sit  servatu- 

us.     Eodem  redit  res  si  exponas  in  nomine,  id 

st,     vice,     quia   qui    vice  Dei    baptizat,     testa- 

jir  Deum  baptizare.     Ergo  si  mergit  nos  ipse  pa- 

l;r  in  mortem,    et  aspergit  sanguine  filii  sui ,   et 

inctificat  per  Spiritum  sanctum,    vivificabit   nos 

|aud  dubie.     Nec  alia  erit  sententia ,  si  legas  ,  in 

jomen  patris,  ut  significet  nos  esse  iam  factos  pe- 

iulium,  Dei ,  et  reconciliatos  Deo ,  ut  possimus  in- 

ocare  nomen  dominiDei,  et  sciamus  nos  ei  curae 

>se ,  nos  ab  eo  servari,  et  gratis  iustificari.    Haec 

lerba  baptismi  sunt  consideranda  ad  fidem  cxci- 

mdam,  in  quibus  videre  licet,  quomodo  se  ef- 

indat  erga  nos  divina  bonitas,  et  ostendat  se  no- 


bis  ut  credamus  et   servemur.      Oremus   itaque    ' 
Deum,  ut  exsuscitet  ac  provehat  in  nobis  fidem,  ut 
tantam  vim  bonitatis  cernerc  et  praedicare  possi- 
mus.     Atque  haec  fidei  exercitatio  est,  ut  verbis 
Christi  utar ,  inter  graviora  legis ,  ceremonia  ipsa 
est   in    altero    genere.       Quantum   pwtuimus   hoc 
tempore,  ostendimus  quam  sit  inane  dogma  Ana- 
baptistarum,  nam  et  infantes  baptizare  licet,  cum 
ad  eos  remissio  peccatorum  pertineat,    quae  non 
est,  ubi  nec  verbum    nec  sacramentum  est.      Et 
ut  ante  tempus  baptizaretur  aliquis,  non  propterea 
baptismus  est  improbandus,  ut  neque  verbnm  de- 
discendum  est  aut  improbandum,  quod  ante  iu- 
stificationem  didiceris.     Habent  autem  Anabapti- 
stae  multas  alias  notas ,  quibus  declarant  quo  Spi- 
ritu  agantur.    Paulus  iubet  probare  spiritus.     Ita- 
que  sibi  male  consulunt  hi,  qui  se  cnm  ea  factione 
coniungunt,  priusquam  totam  cognoverint  ac  in- 
spexerint  qualis  sit.    Simpliciter  impium  est,  quod 
docent,  non  licere  Christianis  gerere  magistra- 
tus ,    aut  obire  officia  magistraiuum ,    exercere 
iudicia,    gladio  uti  advcrsus  sonles  et  simiiia, 
de  quo  loco  alias  saepe  dictum  est.       Est  et  hoc 
dogina  irnpium,  quod  exigupt,  ut  Christiani  con- 
ferant   totas   facultates   in  coinmune,    de   qua   re 
obiter  hic  dicemus.      Est  enim  et  hoc  dogma  de 
communicandis  facultatibus  una  inter  seditionum 
faces,  quas  fanatici  isti  spargunt  in  vulgus.    Ego 
non   minus   pro   seditiosis  habendos  censeo,   qui 
publicas  et  receptas  leges  de  rerum  divisione  im- 
probant,    quam  illos  qui  prorsus  negant  fas  esse 
Christiano  gerere  magistratus.       Sic  igitur  statuo 
Christianis  licere  proprias  facultates  tenere  aut  di- 
vitias  possidere.     Hoc  confirmat  Paulus  2  Cor.  9. : 
ubi  docet  largiendum  esse  quantum  quisaue  velit 
non  ex  moestitia  aut  coactione,  ubi  clare  Paulus 
testatur  non  esse  cogendos  Christianos  ad  deseren- 
das  facultates  suas.     At  si  peccatum  esset  divitem 
esse,  profecto  exigeret  ac  praeciperet  eis  discedere 
a  divitiis,  nec  permitteret  arbitrio  uniuscuiusque 
largiri  quantum  velit.     Et  ad  Tim.  inquit:  Prae- 
cipe  divilibus  ne  superbiant,    neve  confidant  in 
inceriis  divitiis  etc.     Hoc  non  praccipit,  ut  disce- 
dant   a  facultatibus ,    ut   totas   in  commune  con- 
ferant.     Et  si  diviles  esse  peccatum  est,  cur  nu- 
merat  eos  ibi  inter  Chrislianos.     Oportuerat  enim 
antea  abdicari  possessionem  rerum,  si  id  postula- 
bat  doclrina  Christi.     Et  Christus  Matth.  19.  non 
ait,  impo6sibile  esse  diviles  intrare  in  rcgnum  coe- 
lorum ,    sed    difficile.       Postremo,    ut   approbat 


971 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1528. 


972 


Evangelium  magistratum,  et  reliquas  civiles  or- 
dinationes,  ita  etiam  emptionem,  venditionem,  ac 
legitimam  rerum  divisionem.  Id  vult  Paulus,  cum 
inquit:  Ementes  tanquam  non  teneatls,  Licet 
emere,  augere  possessionem ,  sed  sine  cupiditate 
ac  avaritia.  •  Et  ad  similes  casus  vitae  huius  civilis 
pertinet,  quod  sequitur:  Utentes  mundo  sic,  ut 
non  abutamini ,  hoc  est,  gerite  magistratus,  con- 
trahite  matrimonia,  laborate,  exercete  alii  alias 
artes,  docete  liberos,  curate  eis  victum,  sed  haec 
cum  timore  Dei  ac  fide  gerite.  Est  autem  se- 
quenda  Salomonis  regula  in  Oeconomia ,  quam 
tradit,  cum  inquit:  Bibe  aquam  e  tuis  fonfibus, 
et  tui  fonlis  rivulos  bibe,  fontes  tui  foras  deri- 
ventur,  et  rivi  nianent  in  plateas.  Al  tu  domi- 
nus  esto  horum  solus,  non  alieni  tecum.  JBene- 
dicentur  enim  fontes  tui.  Est  autem  haec  sen- 
tentia  praecepti,  unumquemque  sui  fontis  domi- 
num  debere  esse,  hoc  est,  possessiones  suas  ac 
fundos  retinere  debere,  sed  ex  illis  foras  deducen- 
dos  esse  rivos,  hoc  est,  largiendum  esse  egenis, 
quantum  usus  nostri  patiantur.  Et  postremo  est 
addita  promissio,  pollicetur  enim  fore,  ut  Deus 
benedicat  facultatibus  eorum,  qui  illas  hoc  modo 
administrant.  Ita  scriptura  officia  caritatis  prae- 
cepit,  non  ut  perturbet  civiles  ordinationes  de  re- 
rum  divisione  aut  alias,  sed  ut  conservet  eas. 
Sed  obiicitur  locus  in  Evangelio :  Si  vis  perfectus 
esse,  vade ,  vende,  quae  habes ,  et  da  pauperi- 
bus ,  et  habebis  thesaurum  in  coelo,  et  veni,  se- 
quere  me.  Hunc  locum  leviter  interprctabimur, 
ne  longa  disputatione  res  fiat  obscurior.  Prae- 
ceptum  est  personale,  quod  ad  illain  proprie  per- 
sonam  pertinuit,  non  ad  ornnes.  Est  enim  adie- 
•ctum:  V^eni,  sequere  me,  quae  verba  testantur, 
eum  ad  munus  docendi  esse  vocatum,  et  sicut  non 
omnes  ad  munus  docendi  accersit:  ita  neque  omni- 
hus  praecipit  facultates  distrahere.  Haec  est,  meo 
iudicio  ,  simplicissima  interpretatio.  Nam  et  cir- 
cumstantiae  testantur,  non  generale  praeceptum 
tradi,  sed  temeritatem  illius  iuvenis  castigari,  spe- 
ciali  modo  vocationis.  Cum  enim  gloriaretur,  se 
omnia  praecepta  servasse,  Christus  significat,  quod 
ne  primum  quidem  praeceptum  servaverit,  quod 
iubet  Deum  diligere  ex  toto  corde.  At  is  ita  dili- 
git  suas  facultates,  ut  proptcr  illas  gravetur  susci- 
pere  ministerium  verbi.  Et  Christus ,  cum  vellet 
eiostendere,  quod  divitias  praeferret  Deo,  iussit 
eum  illas  propterDeum  distrahere.  Praeterea  hic 
locus   praecipit    distrahi   facultates,     non    autem 


discedere  a  facultatibus ,  easque  in  commune  con- 
ferre:    nam   etiamsi  vendidisset,    erat  tamen  pe- 
cunia  futura  penes  dominurn,  non  collata  in  com- 
mune.       Et  est  Augustinus  interrogatus  alicubi: 
Liceaine    Christianis    retinere    divitias?      Non 
semel  enim  hac  de  re  dissensiones  in  Ecclesia  or- 
tae  sunt.     Sic  igitur  enarrat  hunc  locum  Augusti- 
nus,  perfectionem  quandam  esse  sentit  discedere 
a  facultatibus,    sicut  et  virginitas  qnaedam   per- 
fectio  est.     Aut  sicut  donum  linguarum  quaedam 
perfectio  est,  et  in  hanc  sententiam  iudicatChiisti 
dictum  accipiendum  esse,    si  vis  perfectus  esse. 
Caeterum  posse  esse  Christianos  sine  hac  perfectio 
ne,  sicut  sine  dono  linguarum.      Nam  vera  per- 
fectio  Christiana  non  est  sita  in  ulla  re  externa, 
in  divitiis,  aut  inopia,  in  coniugio,  aut  alio  vi- 
tae  genere,  sed  in  timore,  fide,  spe,  caritate  per- 
fecta.      Obiicitur  ct  exemplum  Apostolorum,  qui 
contulerunt  omnia  in  commune.    Ad  quod  respon- 
deo.      Nos  de  praecepto  disputare,    utrum  prae- 
ceptum  sit  a  facultatibus  discedere.    Potest  fortassis  j 
alicubi  inter  paucos  talis  communicatio  facultatum 
fieri,  sicut  in  prima  Ecclesia  fiebat  inter  Christia- 
nos,  quos  cogebat  etiam  haec  causa,  quia  eripie- 
bantur  facultates  his,    quos  constabat  Christianos 
esse   factos,    quare   ipsi  antea   distrahebant,    ne 
praedae  essent  tyrannis.     Exemplum  vero  illorura 
non  imponit  necessitatem  aliis:    sicut  non  sequi 
tur,  coelibatum  praecipiendum  esse  ministris  Ec 
clesiae,  quia  Paulus  vixerit  coelebs.     Non  igit 
necessaria  est  iila  communicatio  facultatum,    sed 
libera  inter  paucos ,  qui  ultro  suas  res  in  comm 
ne  conferunt.       Ananias   vero   occisus  est,    qiua 
mentitus  erat,  non  quia  retinuerat  pecuniam.  Nanj 
Petrus  aperte   ait,     futnram   fuisse  pecuniam  ii)[|0 
ipsius  potestate.     Et  ideo  se  irasci,  inquit,  qui 
Ananias  mentitus  erat  non  hominibus,  sed  Spiri-  ~ 
tui  sancto  etc.     Obiicitur  et  illud,  da  omni  pelL 
tenti  etc.     Sed  facile  inteliigi  potest,  hanc  senten- 
tiara  non  postulare,  ut  discedamus  a  facultatibu; 
sive  possessionibus.     Cum  enim  iubet  dare,  cert( 
retinere  possessiones  permittit,  ex  quibus  suma- 
tur,  u t  subinde  largiamur.     Et  Paulus  2  Cor.  8 
interpretatur  hanc    sententiam ,    ita  largiendun 
esse,  ne  sit  aliis  remissio,  nobis  afflictio.     Es 
itaque  sic  accipienda  haec  sententia,  ut  non  tenue:  li 
eleemosynas,  sed  copiosas  largiamur.     AbutuntU)  '1.7 
hac  sententia,  qui  eam  detorquent  ad  talem  com-  % 
municationem   facultatum,    qua    civilis   ordinatic  llti 
de   rerum   divisione  perturbatur.       Sicut    auteml  m 


I 


li 


l 


973 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.    1528. 


qui  adversus  magistralus  arma  capiunt,    seditiosi 

sunt,  ita  seditio  est  tollere  illas  ordinationes,  quae 

.  suum  unumquemque  tenere  iubent,    ct  ab  alieno 

abstinere.     Nihil  ad  nos  Socratis  somnium  perti- 

net,  qni  in  illa  commentitia  sua  republica  suaviter 

I  nugatur  de  rerum  communione.      Christus  enim 

docet  nos,  ne  perturbemus  legitimas  civitatum  or- 

;  dinationes.        Intcrea    tamen   liberaliter   iuvemus 

egentcs,    ac  praesertim  ministros  Ecclesiarum  ac 

Doctores:    nam  iis  maxime  debemus,    sicut  scri- 

i  ptura  saepe  docet.     Sed  nunquam  inEcclesiis  illi- 

Iberalius  habiti  sunt  sacerdotes,    quam  hoc  tem- 

!  pore.      Quidam  vehementer  Evangelici  invadunt 

i  in  possessiones  donatas  usibus  Ecclesiae,  aut  stu- 

•iiis,    sine  quibus   doctrina  religionis   conservari 

taon  potest,  et  vulgus ubique  defraudat  suos  pasto- 

<res:  idque  faciunt  hi  maxime,    qui  se  gloriantur 

"»sse  Evangelicos,    cum  Doctores  Evangelii    nus- 

Iquam  inhumanius  tractentur.     Paulus  hos  duplici 

bonore  dignos  esse  scribit,  qua  re  omnia  caritatis 

«Ijfficia  erga  hos  maxime  oportuit   exercere.       Sic 

gitur  sentiamus,  Christianos  recte  facere,  si  iuxta 

egitimas  civitatum  ordinationes  maneant  in  pos- 

Jiiessionibus,    modo   pro  facultatibus  unusquisque 

^iberaliter  largiatur  egentibus.     Talibus  officiis  est 

g  nroposita  merces  in  Psalm. :  Dispersit,  dedit  pau- 

icribus ,    iustitia  eius  manet  in  seculum.      Hoc 

olui  obiter  admonere,  quia  comperi  inter  impia 

Vnabaptistarum  dogmata  hoc  quoqueesse,  Chri- 

tianos  oportere  discedere  a  facultatibus ,    easque 

in  commune  conferre.     Porro,  qui  huiusmodi  im- 

i)ia  dogmata  docent,  hos  satis  apparet  non  esse  ex 

IDeo.      Nullum  fuit  periculosius  tempus  unquam, 

moc  magis  vigilandum  est,  ne  quos  spiritus  inex- 

fcloratos  recipiamus. 


No.  5%5. 


(in.  Maio.) 


Nicolao  Gerbelio. 


Edita  a  Fechtio  in  Supplem.  hist.  eccl.  sec.  XVI.  p.  842. 

D.  Nicolao  Gerbelio,    Doctori  Iuris, 
amico  suo,  S.  D. 

Jedi  nostro  Setzero  meam  sententiam  xai3  ava- 
tiaTiTiGxaiv ,  cui  locus  adiunctus  est  de  rerum 
ommunione:  quae,  si  non  fallor,  urbis  tuae 
rheologis  displicebunt.  Attigi  enim  alicubi  to- 
Ipm   illam   factionem:    tametsi  mol  tv%aoiOTiag 


974 

nihil  scripserim.  Videntur  mihi  ex  Theologis 
paulatim  fieri  fxaTai oloyoi :  video  enim,  eos  plane 
ad  ralionem  revocare  dogmata  Christi ,  et  philo- 
sophari.  Ergo  certo  consilio  adhuc  non  admiscui 
me  contentioni  mol  tv^aoiGTiaSj  dicam  tamen, 
ubi  primurn  tantum  nactus  fuero  otii ,  meam  sen- 
tentiam.  Ipsi  sic  pingunt  Christum ,  certo  aliquo 
loco  sedentem,  sicut  Homerus  Iovem  suum,  con- 
vivantem  apud  Aethiopas.  Mihi  alienissimum  a 
scriptura  videtur,  tollere  praesentiam  Christi  ex 
Eucharistia.     Vale  feliciter. 

Philippus  Melanchthon. 


No.  526.  (in.  Maio.) 

Ioach.   Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  93. 

loachimo  Camerario,   amico  suo  summo, 

S.  D.  Sic  sum  defatigatus  scribendis  epistolis,  et 
nescio  quibus  aliis  nugis  sub  discessum  Secerii, 
ut  non  potuerim  tibi  et  vestro  sodalitio  respon- 
dere.  Excusabis  igitur  illis  meum  silentium.  De 
Dureri  morte  *)  fama  citius  huc  e  Francofordia, 
quam  e  Noriberga  perlata  est,  sed  ego,  ut  fit, 
nolebam  tantam  rem  temere  credere.  Doleo  tali 
et  viro  et  artifice  Germaniam  orbatam  esse.  Hic 
Capellam  amisimus*  subito  quodam  leti  genere 
exstinctum,  amplissimae  spei  iuvenem.  Tunc 
aberam  ego  in  Thuringia. 

Quod  scribis  te  metuere  bellum,  agnosco 
tuas  sollicitudines,  et  amorem  erga  nos  perpetuum. 
Marchio  nihil  movet.  alloi  Tivtg  doQvftovat. 
Tota  ea  res  nota  est  vestrae  urbis  principibus. 
Deus  obtulit  nobis  pulcherrimas  occasiones  pacis 
faciendae.  Sed  quidarn  ex  nostris  sociis  non  satis 
dextreutuntur  illis,  ut  videri  queant  bellum  quam 
pacem  malle.  Vota  res  &eov  Iv  yovvaGi  xetrcu. 
Vale  feliciter.  Mitto  tibi  Erasmicarn  tuam,  et" 
addidi  quandam  Stibari  epistolam  sane  probabi- 
lem,  quia  animadverti  te  eam  requirere. 

Philippus  tuus. 


*)  Mortuus  d.  6.  April.  1528. 


£75 
No.  527. 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


976 


(eod.  temp.) 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  64.  —     Contuli  autographon  in  cod.  Mo- 
nac.  I.  p.  SS. 

Optirno  viro,  D.  Hieronym  o  Bomga  rtnero, 

amico  suo, 

S.  D.  Non  est  oblivioue  officiorum  tuoriun, 
quae  in  me  collocata  esse  summa  abs  te  liberali- 
tatememini,  factum,  quod  aliquamdiu  nullas  ad 
te  literas  dedi,  sed  tum  occupationibus,  tum  etiam 
desidia,  nibil  enim  dissimulo  apud  amicum:  sed 
desidiam  nulla  alia  causa  parit,  nisi  valetudi- 
nis  perpetua  vexatio.  Ignosces  igitur  mibi,  mi 
Hieronyme,  pro  bumanitate  tua,  quam  sem- 
per  tribui  tibi  maximam,  si  hoc  genus  juiy.oa  (pi- 
lo(poov^tuara  parum  sedulo  praestiti.  Neque 
enim  eram  commissurus ,  ut  meum  officium  desi- 
derares,  si  qua  res  gravior  incidisset,  in  qua  cum 
aliqua  tua  utilitate  meam  diligentiam  tibi  pro- 
bare  potuissem.  Nunc  te  rogo,  ut  veterem  erga 
me  benevolentiam  tuam  conserves:  ego  vicissim 
inte  colendo  efficiam,  ut  intelligas ,  me  non  mi- 
mis  constantiae  amantem  esse,  quam  aliarum  vir- 
tutum,  neque  enim  nihil  mihi  abs  te  tribui  iudico. 
Valde  gratam  rem  fecisti  mihi,  quod  pecu- 
niam  ab  Ebnero  Michaeli  curasti,  videor  enim 
mihi  magno  onere  liberatus,  pecunia  illa  persoluta. 
Veruin  profecto  est,  quod  aiunt,  partem  felicitatis 
esse,  nihil  debere.  Ego  sum  bibliopola  factus  quo- 
dam  meo  incommodo,  nam  mihi  nondum  dimi- 
dium  persolutum  est,  sed  hos  libros  publicae  utili- 
tatis  causa  volui  huc  adferri.  Ioachimum  necessa- 
rio  suo  tempore,  ut  vides,  quaeso  te,  ut  pro  tua  fide 
adiuves.  Vale.    Secerium  tibi  commendo. 

Philippus. 


JSo.  527*. 


(in.  Maii.) 


Martino   Luthero. 


f  Ex  autographo  Pbil.  in  cod.  Rehd.  Vratisl.  Vol.  V.,    de- 
scripta  a  S.  V.  Schulzio. 

D.  Martino  Luthero  *). 

S.  D.     Dei  beneficio   familia  tua   universa  salva 
est  et  incolumis,  coninx  et  liberi.     Nam  et  heri 


*)  Videtur  hoc  anno  scripta  esse,  fere  Cal.  Maii ;  Lutherus 
tum  erat  Vinariae,  ut  intelligitur  ex  eius  episl.  ad  Menium, 
data  Wimariae  d.  1.  Maii  (anud  de  Wett.  111.  p.  308.). 


domi  tuae  coenavi  et  hodie  salutavi  dominam. 
Novi  nihil  admodum  hic  reperimus,  praeter  ea 
quae  cognosces  ex  D.  Pomerani  literis.  Quae- 
dam  mittit  Franciscus  principi  loachimo  scripta 
ad  me  exNorico  de  Gallicis  et  Turcicis  rebus.  Do- 
mina  dixit  mihi,  sibi  nescio  quid  in  pede  mole- 
stum  esse.  Curari  vult  a  te  ipso.  Idque  officium 
sibi  deberi  ait,  cum  tibi  medicata  sit  toties  et  de- 
derit,  ut  apud  Homernrn  regina  hospiti,  vrpitv- 
\}eg.  Et  profecto  nulla  neque  gratior  neque  iu- 
stior  est  a/uoifir] ,  quam  inter  coniuges  servari  ta- 
lein  legem,  %aoiv  avrl  %aoiros.  Conventu» 
Torgensis*}  coget  vos  maturare  reditum.  Omnes 
optamus,  ut  quam  primum  salvi  et  incolumes  re- 
deatis  **).      Bene  vale. 

fpiliTiTiog. 
Hodie  venit  huc  quaedam  monialis,  quae  ad 
te  divertit.      Id  quoque  scribi  domina  iussit. 


No.  528. 


7.  Maii. 


loach.  Camerario. 


Episl.  ad  Camerar.  p.  116.  —  Data  quidem  dicitur  haec 
epistola  „nonis  lanuaiii"  1529,  sed  haud  dubie  niulatk) 
editoris  ex  errore -profecta  agnoscenda  est.  Quae  enim 
Melanthon  de  Landgravio  Hassiae  scrihit,  cogunt,  epi 
stolam  non  ad  Iauuarium  a.  1529  referre ,  sed  ad  Maium 
a.  1528 ,  cpjo  mense  copiae  Landgravii  in  castris  prope 
Herrenbreitungen  eiant.  Edilor  epistolarum  ad  Came- 
rarium  in  errorem  inductus  esse  videtur  per  verba: 
„in  hoc  conventu,  nostri  enim  apud  vos  sunt,\  quae  de 
conventu  Spirensi  1529  intellexil,  quum  tamen  Melanthon 
de  conventu  quorundam  amicorum,  qui  tuncNoribergam 
profecti  erant,  Joquatur.  Puto ,  Melanthonem  scripsisse 
tantum;  „  Lipsiae  in  nondinis",  et  reliqua  addita  esse  ab 
editore. 


I oachimo  C amerario  Bambergensi,  arnico 

summo, 

S.  D.  Has  literas  dedi  cuidam  bono  ac  docto 
viro  Iohanni  Harlemensi,  qui  cum  diu  apud  no 
versatus  esset,  nurtc  propter  minacissima  edicta. 
quae  in  Belgio  proposita  sunt  adversus  eos,  qui 
videnter  esse  nostri  sfudiosi,  cogitiir  ex  Saxonia 
discedere.  Constituit  autem  aliquantisper  in  urb 
vestra  commorari,  ubi  sperat  sibi  nibil  periculi  a 


*)  Melanthon  fere  d.  15.  Maii  Torgae  erat  cum  Bruckio,  ut 
deliberarent  de  belfo ,  quod  Philippus  Hassiae  tum  movcr« 
conabatur  propter  .terrores  ipsi  incussos  a  foedere  catholi- 
coruni ,  quod  Packius  ad  Principes  Evangelicos  delulerat. 

**)  Apogr.  habet  redeatur., 


977 


EPISTOLARUM 


suis  fore.  Rogavit  igitur  me,  ut  se  tibi  commen- 
darem ,  ut  haberet  aliquem ,  cuius  vel  notitia  vel 
amicitia  commendationem  aliquam  ipsi  afferret. 
Gupit  innotescere  medicis.  Nam  in  ea  arte  raul- 
tos  iam  annos  versatur.  Nec  aliam  ob  causam 
ambit  illorum  familiaritatem,  nisi  ut  possit  otiosus 
cum  illis  ovjLMpiloOoqpelv.  Non  hoc  agit,  artem 
ut  exerceat,  nec  periculum  est,  ne  nT<x>%os  nrtoxw, 
Quaeso  itaque  te,  mi  Ioachime,  per  amicitiam 
nostram,  ut  des  te  huic  Harlemensi,  et  sicubi 
opus  erit,  adiuves  eum.  Nihil  petit  praeter  vul- 
garia  illa  y.al  (.uy.oa  (pilocpoovrjjnaTa.  Nec  com- 
mendarem  tibi  eum,  nisi  pudor  eius  singularis 
esset  mihi  perspectus.  Erit  igitur  humanitatis 
tuae,  non  deesse  viro  hono  ac  docto  in  hoc  officii 
genere,  quod  sine  molestia  praestari  potest.  Plu- 
ribus  verbis  agerem  tecum,  nisi  mihi  tua  in  omni 
genere  humanitas  nota  esset. 

De  literis  tui  fratris  proxime  admonuisti,  de 
quibus  cum  cogitassem  multo  ante  ad  te  scribere, 
tamen  nescio  quomodo  oblitus  suro.  Opinor  te 
iam  in  hoc  conventu,  nostri  enim  nunc  apud  vos 
sunt,  eam  rem  confecturum  esse.  Sed  si  non 
confeceris,  noshictamen,  ut  spero,  perficiemus. 
Hactenus,  quia  in  aula  non  fui,  nihil  egi,  et  nisi 
assim  monitor  y.al  eoyodiwyTrjs,  alia  negotia,  quae 
sunt  infinita  ,  excutiunt  huius  rei  mernoriam.  Mi- 
rabilis  est  rerum  facies  hoc  tempore,  quod  ut  vides 
plane  est  Martium.  Ille  Argivus  *)  iam  furit, 
conscribit  exercitum,  et  coelum  territat  armis. 
Nos  quantum  possumus  hominem  dehortamur  a 
violentis  consiliis.  Omnia  bene  habitura  essent, 
si  istius  posset  ingenium  yehemens  y.al  addixa- 
otov  regi. 

JBlicarus  uxorem  duxit,  quod  faustum  felix- 
que  sit,  filiam  sororis  Lottherae.  Spenghrus 
misit  ad  me  quandam  deliberationem ,  de  qua 
brevi  respondebimus  Lulherus  et  ego  **).  Ad- 
didit  literas,  in  quibus  neoi  Trjs  Ovvd~rjy.r]S  iam 
in  meam  sententiam  it,  quod  aliqua  ex  parte  meas 
sollicitudines  levat,  quae  quidem  tantae  sunt,  ut 
nulla  humana  ope,  nullo  humano  consilio  possint 
mihi  eximi.  Vale  feliciter,  Lipsiae  in  nondinis. 
Nonis  Ianua.    An.  XXIX. 

<PiXinnos. 


*)  Landgravius.     C.  W. 

**)   Kesponsum  serius  datum    est  a    Lulliero   solo   d.    15.  Aug. 
1528.     Vid.  de  eadem  re  epist.  Mel.  ad  Baumgartn.  d.  d. 
15.  lun.  fa.  a. 
Mci.ANTH.  OPER.    VOL.   I. 


LIB.  IV.     1528. 

No.529. 

Consilium. 


Consilium  de  bello  adversus  ordines  imperii  catfaolicos  vi- 
tando,  Principi  Electori  Saxon.  scriptum  a  Mart.  Luthero, 
cui  etiam  Melanthon  subscripsit,  vide  in  Epislolis  Lutberi 
apud  de  Wetlium  T.  III.  p.  314  s<j.  et  in  opp.  Lutb.  a 
Walchio  editis,  T.  XVI.  p.  462. 


No.  530. 


17.  Maii. 


Gregorio  Briick. 


f  Ex   autographo  Mel.    in    tabul.  Vinar.  Reg.  H.    fol.  29 
transscripta  in  cod.  Goth.  452.    p.  158  b. 

D.  Gre  gorio   Briicky    Cancellario  Ducis 
Sdxoniae  Electoris ,   suo  domino, 

O.  D.  Maximas  gratias  agimus  Illustrissimo  Prin- 
cipi ,  quod  significavit  nobis  sua  diligentia  de  fa- 
cienda  pace.  Mirifice  gavisi  sunt  et  alii  lectis  his; 
ostendi  enim  eas  praefecto  et  D.  Hieronymo.  De 
instituendo  filio  Ulustriss.  Principis  scripsi,  quid 
mihi  videatur,  et  locutus  sum  cum  Mag.  Luca*\ 
ut  se  ad  eanfrem  paret.  Is  pollicetur,  se  volun- 
tati  Principis  libenter  obtemperaturum  esse.  Vir 
est  singulari  humanitate  et  suavitate  ingenii  prae- 
ditus.  De  mercede  autem  vobis  rem  permittit. 
D.  Martinus  scribit  ad  Illustriss.  Principem,  ite- 
rum  eum  hortatur,  ut  quoquo  modo  potius  pa- 
cem  faciat,  quam  bellum  suscipiat.  Ego  ita  iu- 
dico,  nullum  bellum  posse  bona  conscientia  sus- 
cipi ,  cum  Deus  obtulerit  occasiones  pacis  facien- 
dae,  praeserlim  cum  etiam  potestas  superior  priu- 
cipibus  mandaverit  pacem.  Rogo  igitur,  ut  II- 
lustriss.  Princeps  respieiat  se  ac  suam  animam, 
deinde  suos  suavissimos  liheros,  postremo  suas 
gentes ,  et  non  pertrahat  nos  ad  iniustum  bellum 
propter  Landgravii  temeritatem.  Ego  ex  quo  a 
vobis  Torga  discessi,  paene  cura  et  dolore  con- 
sumtus  sum.  Hoc  vehementius  rogo  vos  propter 
gloriam  Christi,  quia  certe  in  hac  re  gloria  Evan- 
gelii  periclitatur ,  ut,  quantum  potestis,  facien- 
dae  pacis  vias  quaeratis.     Foedus**),    quod  alle- 


*)    Seckendorfius   in    margine   sua    manu    adscripsit:     Edin- 

berger, 
**)  VidelicetVinariae  inler  Eleclorem  et  Landgravium  paclum. 

—  Totani  rein ,    caeterum    satis   notam,    uberius    narravit 

Seckendorfius  in  hist.  Luth.  ad  ann.  1528. 

62 


979 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


980 


gat  Landgravius,  nihil  debet  impedire  pacem, 
quia  iniustum  est  servare  foedus,  si  bellum  susci- 
pitur,  si  aliis  modis  pax  constitui  possit.  Haec 
rogo,  ut  meis  verbis  Illustr.  Principi  referatis,  et 
scripsit  eadem  Martinus.  Christus  servet  vos, 
et  gubernet  consilia  et  mentes  vestras.  Valete 
feliciter.  Ex  Wittenberga  postridie  Dominic. 
Voc.  Iucunditat.  1528. 

Philippus. 


No.  531. 


18.  Maii. 


Ioanni,  Pr.  Elect.  Sax. 


Epistolas,  alteram  ad  loannem,  Ducem  Saxon.  Principem 
Elect. ,  alteram  ad  eius  filium  Ioannem  Fridericum,  a 
Lutbero  scriptas,  quibus  Melantbon  quoque  subscri- 
psit,  vide  in  Epistolis  Lutheri  apud  de  Wettium  T.  III. 
p.  322  sq.  et  in  opp.  Lutheri  a  Walch.  ed.  T.  XXI. 
p.  245. 


No.  532. 


18-  Maii. 


Ioanni  Pr.  Electori  Sax. 


f  Ex  autographo   Mel.   in  tabular.     Vinar.  Fteg.  H,  fol.  24. 
lit.  E.  in  codicem  Gotb.  452.  p.  88  b.  transscripta. 

lln  ben  Gtyurfurften  3of)anne£. 

@nabe  unb  ^riebe  oon  ©ott.  £)urd)taud)ticjfter,  ^)od)s 
geb.  gurft,  gndbigfter  £err.  3d)  banle  <£.  (5t).  ®. 
cjanj  bemuttjtglid) ,  va$  @n>.  @t).  ©.  un6  gndbtgtid) 
fotdjen  Sroft  $ttcjefd)rteben  t)at.  ©ott  rooUe  <£.  @t). 
©.  tjetfen  tn  biefer  2tnf  ed)tuncj ,  unb  betjuten  oor  <3unb 
unb  <3d)aben.  gd)  bitte  auci),  Qt.  @t).  ©.  moUe  in 
btefer  ©ad)e  ftd)  fetbft,  ifjrer  (Seelen  £eit,  aUerltebjte 
^inber ,  unb  baju  ok  armen  2anb  unb  2eute  bebenf  en, 
unb  aUewege  £rtecj  ju  flici>en  fudjen.  £)enn  roo  @.  @f). 
©.  -ftriecj  anftnge,  fo  man§  bod)  mtt  ©otteS  ©nabe 
fltet)en  mod)te,  rodre  etn  fold)e§  bem  ©emiffen  befdjmeiv 
lid) ,  ntd)t  aUein  @.  (5f).  ©naben ,  fonbern  aud)  aUen 
frommen  Seuten,  fo  bagu  foUten  cjebraud)t  roerben. 
3Cd)  mte  etn  jdmmcrtid)  £)tncj  todre  eS,  mtt  bofem  ©e= 
nriffen  <2eet  unb  2etb ,  2anb  unb  Seute  tn  fotdje  gaf)r 
fufjren,  unb  md)t  attein  bte  9flenfd)en,  fonbern  aud) 
®ott  jum  ^etnbe  fjaben.  W\6)  beroecjt  aud)  nid)t  me= 
ntcj  ba$  £atfertid)e  (£bict ,  bartn  ^rieben  cjebotf)en,  mel= 
d)eS  fo  eS  cjanj  tn  SBtnb  gefdjlacjen  rourbe,  wetf  td) 
ntd)t,  wte  man  fotd)e§  gegen  ©ott  unb  bie  SSett  oerant= 


morten  rooUte.  (S§  foU  aud)  btUicj  bagegen  fetn  SJer* 
bunbntp  angefefyen  merben,  benn  fetn  SSerbunbnif*  foU 
miber  ©otteS  SBort  cjetten.  9tun  ftetyet  je  cjefdjrieben : 
ijui  gladium  acceperil,  gladio  peribit ,  et  ipii 
potestati  resistit,  iudicium  acquiret;  ©Ott  tt>oUe 
un§  cjndbicjttc^  oor  fotdjem  Urtt)cil  bematjren.  <§§  ift 
bod)  ber  cjroptc  Sroft  in  aUen  &eiben,  ein  guteS  ©enjif^ 
f»n  t)aben,  unb  ©ott  nid)t  ju  ^etnbe  t;aben.  SSo  mtr 
aber  gum  <Sd)mert  ecft  gretfen ,  unb  mit  bofem  ©emif= 
fen^rieg  anfingen,  ^dttcn  mir  fold)en  Sroft  oerloren. 
^)iep  £u  fd)reiben  biu  id)  au§  gropem  kummer  unb  <Sor= 
gen  beroecjt.  (Sott  meip,  baf  td)  mein  £eben  nid)t  fo 
tjod)  ad)te;  bebeufe  aber  neben  anbern,  roaS  ©d)mad) 
bem  t)citigen  (Eoancjctto  barau^  fotgen  murbe ,  fo  (§.  6t). 
®.  anftnge  ju  f rtegen ,  unb  nicl)t  oortjin  anbere  SKittel 
unb  SSege,  roie  red)t  ift,  ju  ^rieben  fudjte.  ^arum 
bitt  td)  bemuttjigtid),  @.  6t).  ©.  moUte  fein  ungndbigeS 
9KipfaUen  an  metnem  einfdttigen  ©djreiben  tjaben. 
©ott  bematjr  @.  @t).  ©.  aUe^eit  gndbtglid).  Datum 
^u  SBtttenbera/  9)ionbtag6  nad)  Voc.  Iucnndiiat. 

em.  6t).  ©. 

armer  unterttjdntger 
Philippus  Melanchthon, 

(Georgio  JBriick    Cancellario) 

S.  D.  Scripsi  et  ipse  epistolam  ad  Illustr.  Prin- 
cipem  ,  quam  his  literis  inclusi.  Si  quid  ea  in  re 
inepte  facio,  imputnhitis  nostrae  sollicitudini  et 
miserrimis  curis  nostris.  Neque  vero  ohsignavi 
eas  literas,  quia  cupio,  ut  vos  prius  legatis,  deinde 
si  videbitur,  exhibeatis  Principi.  Nam  si  aliud 
videbitur,  patiar,  ut  concerpatis.  Ego  non  ma- 
gis  discrimine  mei  capitis  quam  optimi  Principis 
et  gloriae  Evangelii  moveor.      Valete  felicissime.   • 

Philippus. 


No.  533. 


24.  Maii. 


Fr.  Myconio. 


Edita  a  Snegassio  ep.  60.     Contuli  apogr.  in  cod.  Mebnert. 
p.  3. 

D.  Friderico  Mecum  etc.  S.  D, 

Draconem ')    hortatus    sum ,     ut   Ecclesiae   suae 
tranquillitati  consulat,    et  desinat  cum  Ministro 


1)  Snegassius  tacuit  nometa,  quod  restitui  e  codice.  Vid.  de 
eadem  re  Lutheri  epist.  ad  Mycon.  Sabbalho  post  Ascens. 
1528.  —  Draco  tum  erat  Parochus  in  oppido  Gothano 
Waltershausen. 


■ 


981 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1528. 


982 


suo  rixari.  In  tantis  tumultibus  publicis  plus  sa- 
tis  scandalorum  est ,  quae  onerant  Evangelii  glo- 
riam.  Hoc  magis  oportuit  nos  domesticas  often- 
siones  ac  dissensiones  sonare.  Quid  sit  facturus 
nescio.  Tu  tamen  hortare  magistratus,  ut  eum 
compescant,  si  non  velit  habere  modum  sui.  Quid 
enim  attinet  tam  leves  ac  pueriles  causas  ad  aulae 
cognitionem  reiicere?  Princeps  non  ita  vacuus 
est,  ut  istiusmodi  nugas  omnes  considerare  ac 
cognoscere  possk.  Vale  mi  Friderice,  et  ora 
Deum,  ut  det  nobis  pacem.     Dominica  Exaudi. 

Philippus  Melanthon. 


No.  534. 


(mense  Mai.) 


Scriptum. 


Lulheri,    Bugenhagii    et   Melanthonis    responsum    „auf   id 

Canbgrafcn  StepttE  auf  bie  2Kat)n$tfcf)e  SSetfcunbnijj  ",  vid.  in 
opp.  Luth.  apud  Walch.  T.  XVI.  p.  462. 


»  No.  535. 


5.1 


un. 


Frid.  Myconio. 


Ex  apographo  in  cod.  Mehnert.  no.  1.  p.  5. 

\Venerabili  viro  Dom.  Friderico  Myconio, 
amico  suo  summo. 

i  Accepi  literas  tuas  de  Isenacensi  consilio.  Fera- 
raus  aequo  animo,  mi  Friderice,  mundi  impro- 
bitatem.  Oportet  Evangelium  pauperibus  annun- 
inari.  Ego  sic  angor,  ut  nihil  supra  vel  cogitari 
»possit,  cum  considero  horum  temporum  condi- 
ntionem.  Nulli  evangelium  acerbius  oderunt, 
:mam  qui  volunt  videri  nostrarum  esse  partium. 
IVIittam  primo  quoque  tempore  ordinationern  lse- 
uacensem.  Si  tamen  interea  opus  erit  tibi  aliqua 
mutatione,  quaeso  te,  ut  constituas  ea,  quae  vi- 
lebuntur  esse  necessaria.  Oportet  te  in  ista  aulae 
:am  magna  negligentia  quoquo  modo  consulere 
^cclesiis.  Serviendum  est  Christo  ,  etiamsi  non 
respondeant  *)  hominum  benelicia.  Hic,  Dei 
*ratia,  tranquilla  sunt  omnia.  Ego  brevi  edam 
meum  scriptum  de  coena  domini  ') ,    in  quo  for- 


*)  rndeant  scriptum  est.     Fortasse:  respondeant. 
1)  Haud  dubie  epistola   ad  Ioan.  Oecolampadium  de  coena 
domini,  quae  anno  1529  prodiit. 


tasse  multis  videbor  vehementior  quam  alioqui 
esse  soleo.  Tu,  si  quando 2)  poteris,  venias 
hucadnos,  visurus  amicos  veteres.  Negotia  ec- 
clesiae  Cruceburgensis  tibi  commendo.  PValters- 
husano  pastori d)  dicas  meis  verbis,  ut  patienter 
ferat  suam  sortem,  det  operam,  ut,  quantum 
poterit,  reditus  suos  ipse  auxilio  magistratuum  a 
debitoribus  extorqueat.  Nihil  enim  aliud  con- 
stitui  adhuc  potest.  Novisti  rusticorum  summam 
et  iritolerabilem  malitiam,  quos  quidern  ego  ve- 
reor  citius  poenam  gravissimam  daturos  esse  im- 
pietatis  ,  quam  vellemus.  Crede  mihi  non  procul 
abest  iudicium.  Doctoris  illius  in  urbe  vestra 
semper  fuit  mihi  suspectum  ingenium.  Tu  plus 
eum  audivisti,  qnam  opns  erat.  Sed  feramus 
quod  mutari  non  potest.  Omnia  pati  malo  quam 
reiicere  aliquid  ad  aulam.  Vale,  et  scribe  mihi 
quoties  poteris.     Die  Bonifacii. 

<I>iXi7i7iog. 


No.  536. 


8.  Iiui. 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  95. 

I oachimo  C amerario  Bambergensi  Nori- 
bergae  amico  suo  summo, 

S.  D.  Gratulor  tibi  filiolam  natam,  ac  precor 
Christum,  ut  et  ipsam ,  et  te  patrern  matremque 
servet.  Cum  enim  sit  auctor  coniunctionis  ve- 
strae  Deus,  cumque  illius  beneficio  contigerit  so- 
boles,  sic  enim  scriptum  est:  Ecce  haereditas  Do- 
mini,  filii:  et  sperare  et  postulare  debemus,  cu- 
stodern  eum  nobis  affuturum  esse.  Hanc  te  spem 
concipere  una  cum  nomine  patris  et  curis  paternis 
oportet.  De  Ciceroniano ')  risi  profecto  tuam  onov- 
di]V.  Plane,  quod  pace  auctoris  dixerim  viri 
summi,  mirificus  libellus  est,  nec  videtur  in  aliud 
scriptus,  nisi  ut  Longolii  rnanes  darent  quorun- 
dam  dictorum  poenas.  JBembi  epistolam  mitto. 
Estque  addita  quaedam  Pici,  contraria  illi,  in 
qua,  quanquam  nec  genus  orationis  nec  senten- 
tiam  probem,  tamen  quaedam  me  argumenta  de- 
lectaverunt.     Mihi  ad  haec  studia  parum  est  olii. 


2)  qu  scriptum  est. 

3)  Is  tum  erat  Draconites. 
1)  Erasmo. 

62  * 


983 


EPISTOLAPiUM    LIB.  IV.     1528. 


984 


Bonam  diei  partern  nunc  collocamus  in  recogni- 
tionem  JEsaiae,  versi  a  Luthero2).  Reliquum 
diei  consumo  in  Salomonis  proverbiis  enarrandis. 
Id  oneris  nobis  imposuit  Secerius.  Et  bic  excu- 
duntur  rct  tjfriza  Aristotelis ,  quae  non  sine  ma- 
gno  labore  in  tanta  negligentia  Chalcographorum 
emendari  possunt.  Et  addo  Scholia ,  quae  adiu- 
vent  nonnihil  lectorem  in  tam  obscura  et  perplexa 
disputatione.  Ad  hos  labores  accedunt  operae 
quotidianae,  praeterea  coguitio  causarum  matri- 
monialium,  cui  me  saepius,  quam  vellem,  inter- 
esse  oportet.  Accedunt  curae  publicae  multae 
hoc  praesertim  tempore. 

De  bello  quae  fuerint  consilia  nostra ,  expo- 
nam  tibi  aliquando  coram.  Nam  nec  brevibus 
explicari  possunt,  et  non  est  tutum  omnia  literis 
committere.  Ego  tamen  bona  in  spe  sum,  fore 
ut  sine  dimicatione  negotii  quod  reliquum  est 
etiam  conficiatur.  Summa  vi  obstitimus,  ne  in- 
ferretur  bellum.  Quorundam  $)  consilium  erat, 
statim  indicere  ac  inferre  bellum,  et  occupare  ho- 
stium  ditionem,  prinsquam  ullae  pacis  conditio- 
nes  offerrentur.  Sed  Deus  ab  eo  proposito  men- 
tes  rcor  dvvaoxcov  revocavit.  Tu  orabis  Deum, 
ut  propter  Evangelii  gloriam  sedet  bunc  turnul- 
tum.  In  his  nostris  regionibus  adhuc  Dei  bene- 
ficio  summa  tranquillitas  est,  quam  precor,  ut 
Deus  faciat  diuturnam.  Nulla  salus  bello,  pa- 
cem  te  poscimus  omnes. 

Fama  de  Turcis  consiluerat,  nunc  iterum 
percrebrescit.  Horribiles  rumores  huc  afferuntur 
de  expeditione  Turcica.  Et  dicuntur  indicta  esse 
comitia  ad  Gal.  Iulii  in  urbe  Ratisbona.  De  his 
rebus  quaeso  te,  ut  mihi,  si  quid  audisti,  scribas. 
Vale  feliciter,  et  ignosce  tam  negligenter  scribenti. 
Die  Solstitiali.  Saluta  Eobanum  meis  verbis  re- 
verenter. 

Philippus. 


No.  537. 


15.  Iun. 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist.  Hb.  VI.   p.  65.     Nunc  ex  autographo  in  cod.  Mon.  I. 
p.  89. 


2)  Vid.  ep.  Lutheri  d.  d.  25.  Maii  1528. 
S)  Landgravii  et  Episcopi  C.  W. 


Viro  optimo,   D.  Hieronymo  Baumgarl- 
nero,   amico  praecipuo, 

o.  D.  Lutherus  aliquot  diebus  abfuit  hinc  in  in«- 
spectione  vicinaruni  Ecclesiarum ,  quare  nondutn 
potuimus  respondere  ea  de  re,  de  qua  Spenglerus 
ad  nos  scripsit.  Macedo  has  deliberationes  non 
exspectat,  quem  quidem  noster  jjysjLicov  summa 
fide  ac  diligentia  ad  otium  et  tranquillitatem  hor- 
tatur,  sed  ille  satis  contumaciter  respondet.  No- 
bis  tota  res  est  in  precationibus  posita,  nec  dubito, 
quin  Christus  sit  his  curis  exfiaGiv  tolerabilem 
daturus.  Tu  igitur  magno  animo  sis,  et  memi- 
neris,  oportere  nos,  si  quidem  Christi  discipuli 
sumus,  experiri  et  pericula  maiora,  quam  ut  hu- 
manis  consiliis  gubernari  queant,  et  auxilia  supra 
hominum  existimationem.  lacta  curam  tuam  in 
Deum ,  inquit  Psalmus.  Has  voces  si  ad  nos 
pertinere  iudicamus,  erigere  nos  debemus,  et 
bene  de  voluntate  Dei  sperare.  Hae  scripsi  y.oi- 
vcovcov  xalg  /LisotjLivaig  oov. 

Figuli  causam  tibi  commendo,  qui,  ut  opi- 
nor,  non  abhorrebit  a  theologico  studio;  nec  ob- 
est  his,  qui  aliquando  ad  Ecclesias  regendas  ad- 
hibebuntur,  attingere  doctrinam  rerum  civilium; 
noXig  avdoa  didaoy.si  aiuntT  quare  mirum  in 
modum  sunt  inepti,  qui  rerum  civilium  prorsus 
sunt  imperiti.     Vale,  £)irtftag  post  Antonii  festum. 

Pbilippus. 


No.  538.  539.  540. 


(m.  lun.) 


Ioanni,   P.  Electori  etc. 


Tres  epislolas  scriptas  a  Mart.  Luthero,  quibus  vero  etiam 
Melantbon  subscripsit,  primarn  et  secundam  ad  Ioannem 
Pr.  Elector.  Sax. ,  tertiam  ad  eius  filium  loannem  Fride- 
ricum,  in  quibus  theologi  graviter  hortantur  Principes  de 
pacc  publica  in  Germania  non  turbanda,  vide  in  Lutberi 
epp.  apud  de  Wett.  T.  III.  p.  332  sqq.  et  in  Opp.  Lu- 
theri  a  Walchio  edit.  T.  XXI.  p.  247  sq.  —  Nulla  ha- 
rum  epistolarum  Melanthonem  auctorem  habere  videtur. 


No.  541. 


1 5.  Iul. 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  96.  repetita  ex  hoc  libro  in  Consil. 
Melantb.  lat.  T.  I.  p  73.  —  Contuli  apographon  anti- 
quissimum  in  cod.  Monac.  II.  p.  151.,  ex  quo  nunc  edidi. 


985 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1528. 


986 


Quot  et  quanta  Camararius  in  epist.  Mel.  edendis  mutare 
ausus  sit,  ex  hac  ep.  clare  perspicitur. 

D.  Ioachimo  Camerario^  JBambergensi, 
amico  suo  summo  Noribergae^ 

S.  D.     Quae  te  curae,    mi  Ioachime,   nunc  sero 

exercent,   eaedem  nos  non  tantum  fiera  noXefiov, 

ut  aiunt,   sed  etiam  multo  ante  vehementer  cru- 

ciarunt  *).     Non  deerant  nobis  monitores  in  illis 

ipsis  deliberationibus,  qui  ratiocinarentur,  quem- 

admodum  et  tu  prudentissime  colligis,  quid  peri- 

culi  futurum  esset,   si  bellum  nunciaremus,    non 

etiam  inferremus ,    si  coniuratione  *)  patefacta  ini- 

micorum  odia  multo  magis  accenderemus  2).     Ne- 

que  stulte  disputabant,    nullam  cum  coniuratis  3) 

fidam  *)  ac  certam  pacem  qualicunque  conditione 

fieri  posse.     Recitabantur  exempla  perfidiae  ipso- 

!rums),  quoties  bellum  parassent  ac  paene  denun- 

ciassent,   fuisse  milituin  copias  ante  biennium  fir- 

missimas  contractas,   et  nobis  huc  ob  oculos  ad- 

ductas.      Id  periculum  divinitus  discussum   esse. 

Talem  exitum  non  semper  sperandum  esse.    Mul- 

tos  odia  certorum  hominum  ad   bellum,    multos 

icerta  victoriae  ac  praedae  spes  6)  incitabat.     Nos 

tamen   summa    contentione    bellum   dissuasimus, 

[tametsi  intelligebamus,    quorundam  animos  no- 

stris   sententiis   mirabiliter   offendi.      Neque   ego 

ignoro  huiusmodi  consilia  eventis,    et,    ut  noster 

nvisinquit,  v.ma  to  exfiav  ponderari;    sed  nos, 

raod  sensimus,     sequendum  putavimus,    qualis- 

:unque  exitus  impenderet,    iudicavimusque  potius 

n   consilium    adhibendam   esse  Dei   voluntatem, 

juam  vel  iracundiam  nostram  vel  spem.       Non 

i  )lane  intelligo  quid   tu  reprehendas  7).      A^erum 

uspicor,     hoc  vulgo    suspicari,    aut   non   fuisse 

•stendendum  belli  terrorem,    aut  etiam  inferen- 

.  lum  illud  8)  fuisse,  quia  hae  minae  apud  inimicos 

>dia    auxerint,    et   videatur    inimicis    exemplum 

vstensum  esse,   quo  per  occasionem  adversus  nos 

isuri  sint;    ab  aliis  vero,  qui  nostrae  parti  bene 


*)  De  tola  re,  de  qua  Mel.  hic  agit,  videlicet  de  foedere  Ca- 
tholicorum  adveisus  Evangelicos,  a  Paclcio  delato,  vid. 
Seckend.  hist.  Lutb.  ad  ann.  1528. 

1)  Cam,  bellum  minarentur  non  eiiam  inferrent ,   si  offen- 
sione. 

2)  Cam.  accenderentur. 
S)  Cam.  inimicis. 

4)  Cod./idem. 

5)  Cam.  malitiae  quorundam. 

6)  Cam.  ac  secuturae  commoditatis  spes. 

7)  Cam.  reprehendi  significcs. 

8)  illud  non  habet  cod. 


voluerunt,  hunc  inanem  apparatum  irrideri,  iu- 
dicari  etiam  minus  -f-  in  nobis"  roboris  esse,  et 
quandam  nos  timoris  significationem  praebuisse, 
quia  pacem  quam  bellum  maluimus.  Hos  enim 
existimo  sermones  esse  eorum ,  quos  significas 
■{■  istic  "  consilia  nostrorum  improbare.  Moverunt 
mihi  stomachum  iniquissima  istorum  iudieia.  Ne- 
que  enim  concedo  eis,  ut  plus  eos  de  nostra  sa- 
lute,  aut  etiam  de  publica  tranquillitate  sollicitos 
esse  credam ,  quam  nos  esse  convenit ,  qui  pluri- 
mum  periculi  sustinernus.  Vellent  9),  opinor, 
deletos  esse  rovg  acfTvysiTorag  Inioxonovg  °), 
ipsis  otiose  spectantibus  tanquam  in  theatro  fahu- 
lam  aliquam,  et  alieno  periculo  ac,  ut  dici  solet, 
de  alieno  tergo  sibi  partam  esse  aouialuav.  Sa- 
piunt  profecto,  ut  ille  in  Comoedia  inquit.  Ve- 
rum  nobis  spectandum  fuit,  non  quid  homines 
iudicaturi  essent,  sed  quid  deo  probare  possemus. 
Itaque  contenti  nostrae  conscientiae  iudicio  non 
moremur  vulgi  sermones,  et  exitum  rerum  obscu- 
rissimarum  atque  incertissimarum  deo  committa- 
mus. 

Sed  redeo  ad  id  ,  unde  paululum  discessi,  ut 
exponam  tibi  aliquam  nostri  consilii  rationem. 
Optarim  et  ipse,  non  fuisse  contractum  exercitum, 
aut  ostensum  belli  terrorem.  Sed  hoc  obtineri 
non  potuit,  oxps  yao  TioossxlrjfrrjiLiev  ttqog  Tavrag 
cfv/ufiovXias,  y.al  ttqo  tov  t^rj(plaavTO  oi  aQXOV- 
tes  aQao&ai  TioXefiov,  xal  ra  emTrjdeia  naQa- 
GxsvaQeiv ,  xal  tovs  §evovg  /u lO&ujoao&ai  ll),  xai 
T.as  §VjLi{ia%las  lusTanelumiv.  Noli  enim  putare 
prodita  coniuratione  12)  leviter  commotos  esse  no- 
strorum  animos  praesertim  tov  ovtos  ofioovvfiov 
efioi.  Nam  is  affirmabat,  se  archetypon  vidisse, 
commemorabat  G(pQayLdasu)\  breviter,  mirabi- 
liter  incensus  erat.  Postea  nos  accersiti  diximus 
sententias,  et  quanquam  videbamus,  quid  esset 
periculi,  si  bellum  ostenderetur,  id  enim  impe- 
diri  non  polerat,  non  etiam  '*)  inferretur :  hoc 
tamen  potius  censuimus,  ut  pacis  conditiones  ini- 
micis  proponerentur  ,s).  Magnae  causae  erant, 
cur  apparatus  totus  impediri  non  posset.     Hoc  igi- 

9)  Camer.  Vellent  aliqui.  , 

10)  IniGxon.  non  edidit  Camer. 

11)  Cod.  fiKrd-dioai. 

12)  Cam.  prodita  conatus  istius  iudicio.     Oblltus  est  prodila 
in  prodito  mutare. 

13)  Cam.  Nam   illi  persuasum  fuerat  de  archetypis ,  com- 
memorabantur  ffipnayides. 

14)  Cod.  autem. 

15)  Cod.  proponerent. 


967 


EPLSTOLARUM    LIB.  IV.     1528. 


988 


tur  obtinuimus,  ut  de  pace  agi  paterentur,  ut  ad- 
hiberent  diaLtrpcas  rbv  rQ7](3LQea,  xal  rbv  rfjs 
wr\g  natQidog  r\yeuova.  Nam  antea  decreve- 
rant16),  f*i&  altovvtag  elQf}vrjv  r)  diallayag 
hofiaMiv  &S  rcov  noleuiojv  %ihoav. 

Facile  autem  pro  tua  prudentia  colligere  po- 

teris,    quae  nos  argumenta  moverint.     Videbatur 

infinita    caedcs  futura,    et   caetera    mala    omnia, 

quae  in  bellis  civilibus  accidunt ,    uetafiolal  ana- 

owv  rtiv  nolireuov,   perturbatio  religionum  mul- 

to  latior,    direptio  templorum,   novae  tabulae  et 

alia  innumera;    ut  etiamsi  iustissima  belli  susci- 

piendi  causa  esset,    tamen  constanter  aggredi  con- 

veniret.     Tovto  de  adixov  edoxet  i)uTv ,    ovte  di- 

xaQeiv,    oiite  (piloxQivelv ,    ovte  diaitaod-ai  nob 

rol   noleuoV     allojs  te  xal  tov  avtoxQatoQOS 

nQogtaiavtog  r)ovyiav  ayeiv.     Et  quoniam  tia- 

tura  putantur  homines  post  factum  sapere  rectius, 

ego  saepe  nunc  mecum  disputo  de  illo  nostro  con- 

silio ,    cumque  collegi  omnia ,    tamen  in  hac  sen- 

tentia   maneo,    pacem    petendam   fuisse.  ,  Itaque 

cum  neque  dissimulare  tantam  iniuriam   possent 

ol  aQX,ovtes,   legisti  enim  coniurationis  ")  exem- 

plum,    et  movebantur   nostri   etiam   aliis   exem- 

plisis),  non  tantum  illa  fama  coniurationis,  itum 

est  ad  arma,   non  ut  bellum  inferretur,   sed  ut  ad 

aequas   pacis  conditiones  pertraherentur  inimici. 

Cupiebamus  hoc  agi  alio  modo,    cupiebamus  im- 

pedire   belli    apparatum.       Sed,     ut   gubernatori 

cursus   tenendus  est,     quem   sinunt  venti,     non 

quem  rectissimum  esse  novit :    ita  nobis ,  cum  im- 

pedire  apparatum  nullo  modo  possemns,  satis  fuit 

hoc  obtinere  neol  twv  diallaywv.     Et  haud  scio, 

im  Deus  voluerit ,   ne  nostri  lenius  agerent,    quia 

non  dubium  est,    quin  superbe  responsuri  fuerint 

quidam  imparatis. 

Noster  princeps,  et  quod  mirens,  hlius 
etiam  valde  abhorruerunt  a  bello.  Et  filius  ma- 
gna  ex  parte  suis  consiliis  suoque  labore,  quod 
mihi  affirmanti  credere  te  velim,  hanc  qualem- 
cunque  tranquillitatem  confecit,  quam  ut  efficiat 
Christus  perpetuarn  optare  debemus.  Et  noster 
olqx(ov  magnam  moderationis  laudem  aufert, 
quod  19)  ,  cum  esset  paratissimus ,  cumque  tot  in- 
iuriis  irritatus  sit,    tamen  iracundiam  vicit,    ac 


16)  pro:    antea  decrev.    Camerar.  edidil:    quibusdam  pla- 
cuerat. 

17)  pro  coniurationis  Camerar.  cerU  t^?  ^wasas. 

18)  Camer.  argumentis. 

19)  Camer.  qui. 


i 


ne  stipendium  quidem  flagitavit  in  conditionibus, 
ut  appareat,  nihil  eum  aliud  quam  pacem  voluisse. 
Alter  *)  sane  odiose  extorsit  pecuniam  nobis  valde 
dissuadentibus  20) ;  aWcos  d*  ovx  aya&y  -j-  xe%Qif- 
fievqy  avo^Qi ,  ut  scis.1'  Sed  inquies,  quid  si  falso 
credita  est  coniuratio?  Scio  non  signasse  episco- 
pos  21) ,  et  cuius  poema  sit  illa  ipsa  coniuratio  22), 
non  enim  prorsus  conficta  2i)  est,  tempus  palam 
faciet.  Nosti  illud  Pindari:  ijueQai  de  eniloinoi 
uaQtVQes  oocpvjtatoi.  Otho  causam  dicit  his  pro- 
ximis  diebus  apud  multorum  principum  legatos, 
qui  in  Hessiam  eius  rei  gratia  missi  sunt. 

Habes  historiam  fere  totam,  quam  scripsi 
tibi  ad  levandas  aliqua  ex  parte  animi  tui  mole- 
stias.  Quanquam  enim  de  exitu  nihil  possum 
promittere ,  tamen  arbitrabar ,  te  aequiore  animo 
fore,  si  perspectis  nostris  rationibus  intellexisses, 
nihil  a  nobis  improbe  factum  esse,  et  cognovisses, 
quanta  nostra  fuerit  diligentia  in  retrahendis  a 
bello  quibusdam  cupidis  hominibus.  De  eventu 
non  minus  sollicitus  sum ,  quam  tu ;  sed  ille  est 
ev  yovvaot  9-eov,  qui  nos  et  servavit  hactenus  sin- 
gulari  clementia,  et,  ut  spero,  non  deseret  in 
posterum.  Quantum  ego  iudicare  possum,  hor- 
ribile  bellum  fuit  futurum ,  nisi  Deus  prohibuis- 
set,  ac  mentem  tantopere  amantem  pacis  atque 
otii  nostro  principi  dedisset.  Proinde  minime  di- 
gnus  est,  cui  isti,  quos  significas,  maledicant, 
cum  quodarn  ipsius  beneficio  hoc  tempore  pacem 
habeant.  Et  quanquam  exitus  est  incertus,  ta- 
men  ista  eius  voluntas  ac  probitas  laudem  atque 
amorem  meretur.     Hactenus  nohtixd. 

Desidero  prudentiam  in  illo  **),  qui  ex  Lu- 
theri  epistola  profert  verba,  quae  recenses  in  tuis 
literis.  Non  enim  scripta  est,  ut  pro  concione 
recitetur.  Sed  quid  deceat  isti  non  vident,  cum 
toties  legant  in  Paulo  tb  evoxrjuovajs  neQinateXv. 

Nunquam  vacavit  ad  Haloandrum  scribere, 
et  hercle  2*)  prohibeor  pudore.  Quaeso  igitur, 
nisi  tibi  aliter  videtur,  ut  ei  significes  meis  verbis, 
plurimum  eum  a  me  fieri,  meque  amicitiae  eius 
cupidissimum  esse. 

*)  Landgravius. 

20)  Camerar.   Pecuniam  si  qui  petiere,     excusel  sane  illos 
quod  dicitur  a  poeta  prisco : 

21)  Pro  episcop.  Camerar.  quosdam  qui perhibentur .. 

22)  pro  coniuratio  Camer.  y.ctTaGxtvrj. 

23)  Camer.  conficta  res. 

**)    VFeneesl.  Linckio,  qui  epist.  Lulheri  d.  14.  Jun.  h.  a.  scri- 
ptarn  de  Duce  Georgio  publicam  fecerat. 

24)  Camer.  sane. 


989 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1528. 


990 


lulio  *)  meis  verbis  salutem  reverenter  di- 

cito,  ad  quem,  cum  redierit  in  Mysiam ,  advolabo 

quum  primum  occasio  erit,  ut  cum  eo  de  Italo- 

rum  studiis  confabuler.      Doctum  hominem  La- 

zarum  audivit,    et  quidem  in  pbilosophia.     Nam 

sst   apud   nos    Suevus    quidam  SchiUingus ,    cui 

^um  utroque,   id  est  Iulio  ac  Lazaro  mediocris 

isus  fuit.      Tuum  commentarium  y.axa  rov  jtuoo- 

rovlkiov  **)  libenter  legam.       Mihi  valde  2S)  in- 

;;ptus  videtur  ille  -j-senex"  censor,    et  haud  scio, 

tn  totus  libellus  scriptus  sit,    ut  quaedam  ulcisca- 

ur  salse  dicta  Longolii  26),    de  quo  mortuo  styli 

nas  sumit  contra  atticam  legem,    quam  tiqos 

€71tIvi]P  recitat  Demosthenes:    (xr)  !eyeiv  xaxdig 

bv  re&veujta.       Sed  faciam  finem.      Sum  enim 

efatigatus  non  -j-tam"  scribendo,    libenter  enim 

cum  quasi  colloquor,    sed  quia  hac  nocte  valdc 

commode  dormivi. 

Hoc  quoque  te  scire  volo  his  diebus  hic  sen- 
ntiam  adversus  Hans  Schott 27)  latam  esse ,  ut 
mittat  Torgiaco  civi 28)  uxorem.  Vale  feliciter 
m  uxore  ac  liberis.  Saluta  meis  verbis  Eoba- 
um  ac  JMichaelem.  Lutherus  iussit  asscribi  tibi 
is  verbis  salutem.  Ex  Vuitteberga  die  divisio- 
is  Apostolorum  29). 

f&lliTiJiog. 


h 


cti 


io. 


542. 


16.  Iul. 


Balthas.  Thuringo. 


Es  apographo  in  cod.  Golh,  168.  p.  338.  edita,  sed  salis 
mendose,  a  Schlegelio  in  vita  Langeri  p.  204.  cuius  lex- 
tum  etiam  edidit  de  Wettius  in  epist.  Lutheri  T.  III. 
p.  352.  Legitur  enini  in  apographo  cod.  Goth,  nomen 
subscriplum:  Martinus  Lutherus.  Sed  in  eo  is,  qui  apo- 
graphon  fecit,  profeclo  erravit,  quum,  quae  ipse  non  satis 
inlellexisse  videtur,  in  inscriplione  haheat:  „  P(hilippus) 
Melanthon)  Z)(omino)  M.  Balthasaro  Thuringio."^  Suo 
igitur  arbitrio  is,  qui  descripsit,  nomen  Lutheri  iu  fine 
addidit.  Nec  convenit,  ut  de  VVettio  visum  est,  consi- 
lium  et  scribendi  genus  Luthero,  sed  Melanthoni.  Huic 
tribuitur  epistola  non  solum  in  cod.  Bav.  Tom.  II.  p.  831. 


ie* 


0f 


P  Iulio  Pflugk. 

|p*)  Erasmi  Ciceronianum ,  C.  W. 

'25)  pro  valde  Camerar.  edidit:  hic  satis  interdum. 

126)  pro  Longolii  Camerar.  edidit:  cuiusdam. 

27)  Camer.  adversus  Alexandrum. 

28)  pro  civij  Camer.  Menelao. 

29)  Pro  die  div.  Ap.  Camerar.  edidit:  idibus  Iulii.  Intelli- 
gilur  ex  hoc  exemplo,  causam  cur  in  epistolis  ad  Came- 
rarium  dies  soleanl  scrilii  Romanorum  more  in  Camerario, 
non  in  Melanthone  quaerendum  esse. 


sed  etiam  in  apogr.  cod.  Goth.  213.  cod.  Goth.  401.  p.  154. 
et  cod.  Mehn.  IV.  p.  45.  —  Menda  textus  Schlegelii, 
quem  etiam  sequutus  est  de  Wettius,  non  notavimus 
quum  tantum  sint  vitia  describentis. 

M.  Balthasaro  Thuringo,    Concionatori 

Coburgensi, 

O.  D.  Commendavi  tibi  ante  hoc  tempus  -J-quen- 
dam"  concionatorem  e  ')  Piegiomonte,  sed  ita 
commendavi,  ut  tu  t  etiam"  eum  adhortareris  ad 
moderationem 2).  Nam  illius  concionatoris  nova  et 
inusitata  petulantia  iudicabam  multas  dissensiones 
in  eo  oppido  excitatas  esse.  Non  excuso  3)  vulgi 
improbitatem ,  quanquam  sit  summa  4);  tamen.5) 
concionatoris  est,  vulgi  improbitati  cedere,  eam- 
que  patientia  vincere.  Videbatur  nescio  quas  le- 
ges  civitati  ferre  de  cauponis  6),  de  choreis  ')  et 
similibus  rebus.  Quia  8)  haec  non  mutarent  ), 
acerbissime  in  quosdam  invehebatur ,  credo  quos 
aliis  de  causis  privatim  oderat.  Istiusmodi  mores 
concionatorum  pariunt  graves  dissensiones  et 
odium  Evangelii  acerbissimum.  Primum  igitur 
erit,  si  voles  in  Regiomonte  ecclesiam  constituere, 
ut  cures ,  ut  concionator  sit  moderatus  ac  patiens. 
Non  versetur  in  ecclesiastico  officio ,  qui  non  vult 
iniurias  vulgi  perferre  ac  dissimulare.  Hoc  est 
prudentis  dispensatoris  sanare  dissimulando  er- 
rata  hominum  10)  ,  et  intelligere  medendi  tempora, 
non  de  quibuslibet  rebus  rixari ") ,  nec  ulcisci 
quaslibet  offensiones.  Prnecipua  igitur  cura  sit 
de  moderando  12)  concionatore. 

Alterum  etiam  prodest:  non  nimis  multas 
conciones  fieri.  Audio  tres  conciones  in  Regio- 
monte  singulis  dominicis  fieri.  Quid  opus  est? 
Duae  satis  erant,  et  per  totam  septimanam  duae 
aut  tres  1J).  In  illa  copia  obrepit  satietas  populo. 
Sit  igitur  modus  quidam,  ne  nimis  etiam  oneren- 
tur  concionatores,    et  ut   habeant   aliquid    vacui 


1)  C.  Mehn.  iny  c.  168.  et  c.  B.  a. 

2)  c.  Bav.  modestiam. 

3)  c.  B.  accuso. 

4)  c.  213.  maxima;  c.  Melm.  quae  summa  est. 

5)  c.  B.  nam;  c.  Meh.  sed. 

6)  c.  Bav.  c.  168.  et  c.  Mehn.  de  campanis. 

7)  c.  B.  cereis. 

8)  c.  M.  et  c.  168:  et  quia. 

9)  c.  B.  probarenl;  c.  168.  imilarentur. 

10)  c.  213  et  401:  populi. 

11)  pro  rixariy  c.  401:  cum  populo  dimicationem  susci//erc. 

12)  c.  213:  medendo. 

13)  Audio  tres aut  tres  non  habent  c.  168.  et  c.  Mehn. 


m 


EPISTOXARUM    LIB.  IV.     1527. 


992 


teraporrs  ad  discendum.  Nihil  H)  fit,  cum  quo- 
tidie  coguntur  concionari,  nisi  ut  immeditati ls) 
veniant  in  publicum  et  effundant l6) ,  quae  in  buc- 
cam  inciderint;  et,  si  nihil  venerit  in  mentem, 
transferunt  se  ad  locum  communem ,  quem  unum 
habent  plurimi,  nempe  ad  convicia  l7).  Utinam 
Deus  tandem  respiciat  nos,  et  det  concionatori- 
bus  animos  et  iinguas  nioderatiores.  Haec  scripsi 
pluribus  verbis,  ut  curam  in  hac  re  tuam  acue- 
rem.  Scio,  te  esse  moderatissimum,  sed  ille  Re- 
giomontanus  concionator  minime  mihi  modera- 
tus  I8)  visus  est.  Ingenium  vehemens  est;  oratio 
tragica;  querelae  de  rebus  levissimis,  quod  hic 
de  eo  male  locuti  essent 19)  ipsius  cives.  Obsecro, 
nonne  oportuit  haec  dissimulari?  Age  20)  igitur 
cum  eo,  si  ibi  docet21),  ut  istam  naturae  vehe- 
mentiam  mutet,  ut  modeste  doceat,  ut  patientiam 
praestet  dignam  evangelico  doctore. 

Venio  ad  alia.  Placet  mihi,  quod  accersi- 
tus  es  22)  ad  Regiomontem ,  ut  ecclesiam  ordines. 
Sed  primum  hoc  te  oro  per  Christum,  ne  multa 
mutes.  Locus  vicinus  est  ditioni  Episcoporum. 
Non  igitur  valde  dissimiles  ceremonias  veteribus 
istic  esse  velim  23).  Si  latina  missa  non  est  abo- 
lita,  non  aboleas  eam  totam.  Satis  est  alicubi 
miscere  germanicas  cantiones,  sicut  hic  fecimus, 
et  scis,  me  id  voluisse  apud  vos  quoque  24)  ante 
triennium.  Obsecro  quantum  ex  veteribus  cere- 
moniis  retineri  possit25),  retineas.  Quid  enim 
attinet,  schismata  sine  necessitatefieri?  Aut  quo- 
modo  excusabimur  26)  Deo ,  nos  in  rebus  non  ne- 
cessariis  schismata  fecisse,  "f~  nec  aliorum  consue- 
tudini  cessisse?"  27)  Quod  si  latina  missa  iam 
ante  est  abolita ,  vide  tamen  28),  ut  servetur  aptus 
quidam  ordo,   non  dissimilis  veteri,    ut  retinean- 


14)  c.  168 :  nihil  enirn ;  c.  M.  nihil  aliud. 

15)  c.   213  :     impraemeditati. 

16)  c.  B.  effutiant. 

17)  c.  401.  convitia  populi. 

18)  c.  B.  addit  esse. 

19)  c.  213.  hic  vel  illic  de  eo  male  locuti  smt .  et  essent. 

20)  c.  B.  ages,  c.  168.  agas. 

21)  c.  B.  et  c.  213  :  si  tibi  decet. 

22)  c.  B.  c  168.  et  c.  M.  accessisti. 

23)  c.  168 :   ditioni;  rogo  igitur  valde  dissimules  eeremonias 
veteres. 

24)  c.  M»  voluisse ,  ut  idem  apud  vos  quoque  fieret. 

25)  c  B.  potesl. 

26)  c  B.  et  c.  M.  excusabimus. 

27)  haec  rerba  addunt  c.  213.  et  401, 

28)  c  B.  et  c  M,  tanlum. 


tur  vestes  usitatae  in  sacris  -f-  propter  viciniam  M  **). 
Non  possum  plura  consulere,  quia  nescio,  quis 
sit  status  in  Regiomonte ;  neque  tu  vero  magno- 
pere  meo  consilio  indiges.  Tantum  te  oro,  ut 
non  multa  mutes.  Omnis  enim  novitas  nocet  in 
vulgo.  Sunt  igitur  tolerandi  veteres  ritus  ac  mo- 
res30),  quatenus  sine  peccato  tolerari  possunt. 
Habes  summam  meae  sententiae  et  consilii.  Deus 
gubernet  et  tuam  mentem  et  nos  omnes  ad  eccle- 
siae  utilitatem.  Quaeso  autemte31),  ut  mihi  re- 
scribas,  quid  egeris  in  Regiomonte,  et  de  con~ 
cionatore  tuum  iudicium  mihi  significes.  Vale 
feliciter.  Ex  Witteberga,  postridie  divisionis  32) 
Apostolorum,  anno  1528. 

Phil.  Mel. 


No.  543. 


24.  Iul. 


Petro  Suavenio, 


Manlii    farrago    p.  493.      Apographon  in   cod.  Gotb.  401. 
p.  89*».  —     A  Manlio,  ex  errore,  tribuitur  Francisco  Vi-J 
nariensi,  in  Codice  autem  rectius  Melanthoni. 


Franciscus  T^inariensis   D.  Peiro  Suaveni 

Equestris  ordinis  viro ,  in  aula  regis  Daniaet 

amico  suo  S.  D. 

Lmm  arbitrarer  Erhardum  nostrum  ad  te   per- 
venturum  esse,   dedi  ei  has  literas,    cum  quide 
praeter  vulgaria,    quod  scriberem  non  haberem. 
Nam  Erhardus  ipse  coram  exponet  tibi  omnemf 
statum  rerum  nostrarum  multo  copiosius,    quamf 
in  brevi  epistola  fieri  potuit.     Est  enim  homo  au-f 
licus,    quod    genus  scis   solere  noXvnQayfiovuv. 
Narrabit  tibi  totam  historiam  apparati  belli,    el 
alia  multa.     Nisi  Deus  admirabili  casu  prohibuis- 
set,  bellum  horribile  suscipiebatur.      Sed  hacte- 
nus  misertus  est  nostri  Deus,    ne  scandalo  tantc 
oneraremur.     Te  rogo ,    ut  nos  precibus  tuis  iu- 
ves.      Benevolentiam  erga  me  tuam,    quaeso  te 
pro  tua  humanitate  atque  fide,    ut  retineas.      D 
Ioannes  Pugenhagius  instaurat  Ecclesias  Saxo- 
nicas  Brunsvigae  et  Hamburgi.     Ea  de  re  arbrtroi 
ilium  tibi  multo  ante  scripsisse.       Est  apud  not 


i 


'.' 


29)  baec  c.  B.  et  c  168.  non  habent. 
80)  ac  mores  non  hahent  c  213.  et  c.  401. 
31)  c  213:  opto  autem,  c.  Mehn.  quaeso  etiam.     Cod.  168 
haec  ultima  verba  non  habet. 


32)  c.  Bav.  dimissionis ,  mendose. 


C 


m 


Ifcus 


m 


EPISTOLARUM    LIB.  IV.     1528. 


994 


jellio  quidam,  cuius  legi  adversus  Ambsdorfium 
:riminationem  valde  ineptam.  Eius  consuetudi- 
lem  vereor  tuo  Principi  obfuturam  esse.  Scis  il- 
ud,  aocpol  xvoavvoL  rdiv  00(f(Sv  ovvovoiq.  Opta- 
im  igitur  uti  Principem  meliorum  ')  familiari- 
ate.  Quam  sit  iste  2)  fanaticus ,  tale  3)  scriptum 
rguit.    Vale  feliciter.    Pridie  divi  Iacobi,  1528. 


So.  544. 


25.  Iul. 


Hier.  Baumgartnero, 


Edita  in  lib.  VI.  epist.  p.  62.  ex  autographo  in  cod.  Monac.  I. 
p.  36.  Mutavit  autem  edilor  in  autographo,  quod  typo- 
thetae  dedisse  videtur,  quaedam,  quae  suo  Joco  nola- 
vimus. 


)ptimo  viro  D.  Hi eronymo  Bomgartnero, 
Senatori  JSoribergensi, 

•  D.  Hanc  epistolam  dedi  meo  ministro ,  magis 
t  videres,  me  retinere  tui  memoriam,  quam  quod 
aberem  aliquod  dignum  te  argumentum.  Omnia, 
uae  passim  in  Germania  moventur,  existimo  tibi 
ropter  vestri  Senatus  vigilantiam  notiora  esse, 
uam  mihi  snnt.  Nicolaus  a  Minguitz  *)  ma- 
iias  copias  equitum  contrahere  conatus  est,  ut 
npetum  in  Lusatiam  faceret.  Dicitur  conductus 
Iohanne  *),  qui  regnum  Hungariae  invasit  **). 
os  tamen  speramus,  impedituros  esse  consilium 
efarium  ac  seditiosnm  principes  Saxoniae  et  alios 

uosdam  Ferdinandi  amicos gensis  2) 

lolitur  res  novas,    sed  hodie  intellexi,   xov  fjjLie- 
ioov  fjYspovog  filium  ad  Landgravium  iter  con- 


1)  mtliorum\  Manl.  meliori. 

2)  iste]  non  habet  Manl. 
8)  cod.  tale  enim. 

1)  Editor  deletis  a  Mingvitz  superscripsit  et  edidit:  Mingui- 
cius. 

*)  Iohannes  Zepusiensis  a  plurimis  Hungariae  nobilibus  rex 
electus,  et  Ferdinando  opposilus. 

**)  De  Minguicio  vide.Lutheri  epist.  hoc  anno  d.  14.  Iul.  et 
post  scriptas.  De  eadem  re  scribilur  in  Andr.  Angeli  Mijr- 
kiscber  Chronik  p.  316.:  ,,9?icotau$  0  0  n  5KtnEn>i§,  ba; 
malS  2>nf)aber  bcr  .perrfcfyaft  ©onnentvalbe  ,\)0A  ftcf)  einee  (Sbets 
mann*  $>trrf)otj  genannt,  tutber  ben  S&tfrf)off  t>on  Ccbufi, 
©eorgentJonSBtumcntfjat,  angcnommen,  unb  ncben 
£)tto  von  ©cfjtieben  ba6  «Stabtletn  Siirfrenroatbe  itberfat; 
ten,  unb  ben  ©tfcfooff  barin  fangcn  rooKen,  anno  1528.  2)ie 
(gacfje  ijt  jur  Jtlage  oor  bcn  ^onig  oon  23b'f)men  fommen,  aber 
«ertragcn  roorbcn." 

2)  Delevit  hic  editor  alramento  superducto  nomen  proprium, 
ita,  ut  legi  nunc  non  possit,  et  pro  eo  margini  adscripsit, 
ut  eliam  edidit:  Quidam  fortes,  ut  scribis.  —  Ex  Seckeu- 
dorfii  bist.  nil  iulellexi,  unde  hoc  verbum  deletum  ire- 
stilui  possit. 

EI.ANTH.  OPEK.    VOL.  I. 


stituisse;  is  haud  dubie  dabit  operam,  ut  ab  in- 
cepto  dehortetur  illius  reliquos  amicos  3).  Col- 
loquium  cum  Oecolampadio  condixit  Lutherus ; 
neque  enim  finem  ullum  faciebat  Landgravius 
petendi ,  ut  sibi  hoc  officii  tribueretur.  Bucerus 
scripsit  ad  Brentium  iam  triumphans  de  illo  con- 
gressu.     Tanta  est  levitas  illius  Buceri  4). 

Senatui  urbis  vestrae  pro  missis  voluminibus 
Iurisconsultorum ,  quaeso  te ,  ut  rneis  verbis  re- 
verendis  verbis  agas  gratias.  Rem  praeclaram  et 
utilem  reipublicae  facit  urbs  vestra,  quod  sumptu 
suo  vindicat  ab  interitu  talia  merita.  Vale  felici- 
ter.     In  die  S.  Iacobi s). 

Pbilippus. 


No.  545. 


26.  lul. 


Friderico  Abbati. 


Epist.  lib.  VI.  p.  313.  —     Conluli  autographon  in  cod.  Mo- 
nac.  I.  p.  285. 

Reverendo  Patri,   D.  Friderico,    Abbati  ad 
S.  Aegidium  JSoribergae, 

o.  D.  Cum  meus  minister  iter  ad  vos  haberet, 
non  polui  facere,  quin  te  per  literas  salutarem, 
ut  intelligeres  memoriam  tui  mihi  incundissimam 
esse.  Utinam  vero  mihi  ipsi  liceret  istuc  exspatiari 
hoc  tempore,  cum  hospitio  tuo  vir  doctissimus 
Haloander  utitur.  Nihil  enim  malim,  quam  il- 
lius  doctrina  ingenioque  frui.  Vidi  Iurisconsul- 
torum  libros  ab  eo  recognitos  atque  emendatos,  in 
quibus  praeclarum  specimen  doctrinae  atque  in- 
genii  sui  studiosis  ostendit.  Neque  eniin  vulgaris 
cuiusdam  doctrinae  est  tot  vulnera  in  tali  corpore 
sanare.  Nam  animadverti,  tantum  degustatis 
adhuc  libris,  plurimos  locos  felicissime  restitutos 
esse.  Ego  semper  ita  iudicavi,  has  nationes  pri- 
mum  exuisse  illam  veterem  barbariem  Scythicae 
similem  tunc,  cum  hae  leges  importatae  sunt, 
quae  profecto  omnem  humanitatis  doctrinam  con- 
tinent.  Quare  magnopere  eas  amavi  semper. 
Hoc  magis  gaudeo  nunc  eas  repurgatas  tanquam 


3)  Verba:  ut  ab  incept. —  — -  amicos,  editor  delevit,  et 
pro  iis  scripsit  et  edidil:  ne  quid  temere  neve  improbe 
geratur. 

4)  Tanta  est  etc.  delevit  editor.  Priniurn  tantum  delevif 
Buceri  et  superscripsit:  hominis ;  post  totum  locum. 

5)  Editor  mendose:  in  die  V.  Iacobi,  et  legit  lilerani  S  pro 
numero  5.  — -     Anuum  1528  adscripsit  alia  manus. 

63 


995 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1528. 


996 


renasci.  Neque  enim  negari  potest,  foede  con- 
spurcatas  atque  *)  contaminatas  antea  exstitisse. 
Nec  leviter  mereri  de  Repub.  iudicandus  est  Ha- 
loander  suscepta  emendatione  talium  scriptorum, 
quae  continent  omnem  regendae  Reipub.  rationem. 
Pars  huius  laudis  etiam  quaedam  urbi  vestrae  de- 
bebitur,  quae  suo  sumptu^  hanc  editionem  adiu- 
vat.  Vale  feliciler.  Witebergae.  Postridie  S. 
Iacobi. 

Philippus  Melanchthon. 


No.  546. 


(fere  in.  Spt.) 


Balth.  Thuringo. 


Primum  edita  in  Schlegelii  vita  Langeri,  et  quidem  bis  p.94. 
ex  apographo  in  cod.  Goth.  168.  p.  341.  ,  ubi  Lutheri  no- 
men  subscriptum  legilur,  sed  ex  errore,  et  deinde  p.231. 
e  cod.  Bavari.  Nunc  eam  e  cod.  Bavari  accurate  descri- 
psimus  et  apogr.  in  cod.  Mehn.  IV.  p.  44.  contulimus. 

Balthas aro  During.,   Concionatori  Co- 

burg. 

Accepi  tuas  literas,  in  quibus  scripsisti  de  statu 
ecclesiae  in  Regiomonte  ').  Gaudeo,  factam  esse 
aliquando  tranquillitatem  2)  ac  precor  Deum,  ut 
det  nobis  concordiam.  Scripsi  pastori,  ut  rudes 
non  gravet  longo  examine  accessuros  ad  Euchari- 
stiam,  neque  tamen  admittat  inexploratos.  Di- 
citur,  multos  absolvi  more  Carolostadiano  J),  et 
inexploratos  admitti  ad  eucharisfciam ,  quod  fieri 
non  est  utile  *).  Admonebis  igitur  hominem. 
Audio  etiam ,  eum  alioqui  esse  negligentem  in  ec- 
clesiasticis  officiis  5),  et  aegre  pati,  se  admoneri. 
Quaeso  te,  adhibe  medicinam,  si  quam  potes,  his 
vitiis,  et  hortare  utrumque,  ut  leniter  doceant  ea, 
quae  ad  aedificationem  faciunt,  nempe  doctrinam 
poenitentiae,  fidei  et  bonorum  operum,  et  sine 
vitiis  et  sine  privatis  affectibus,  sine  iracundia, 
sine  cupiditate  vindictae  dispensent  ministerium 
Christi.  Misera  res  est,  quod  pro  concione  no- 
stri  fere  omnes  sic  ulciscuntur  privatos  affectus. 
Vituperantur  nostri 6)  adversarii,    quod  serviant 


*)  Span.  et  pro  atque. 

1)  Regiomonte  in  Franconia,  vid.  epist.  d.  16.  Iul.  huius  anni. 

2)  Cod.  Mehn.  et  c.  128.  tranquilliorem. 

3)  Dicitur  etc.  non  habet  c.  128.  . 

4)  c.  168 :  et  inexpl.  admitti  nequaquaquam  est  utile. 

5)  c.  168:  eeclesiastico  officio, 

6)  cod.  Mehn.  et  c.  168.  a  nostris. 


in  docendo  ventri 7).  At  nostri  sic  indulgent 
iracundiae  8),  ut  videantur  gloriae  suae  inser- 
vire  9).  Rogo  te  igitur  propter  Deum  ,  ut,  quan- 
tum  potes,  des  operam,  ut  Evangelium  modeste 
doceatur.     Vale  feliciter. 


No.  547. 


4-  Sptb. 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autographo  Melanth.  in   cod.  Basil.  F.  101.  epist.  100. 
cuius  inscriptioni  Spalatinus  adscripsit:    ann.  1528. 

Optimo  viro,  D.  Georgio  Spalatino,  ami.co 

suo  summo. 

JNulli  perinde  fuit  incommoda  tua  praepropera 
abitio  atque  mihi.  Nunquam  enim  licuit  rnihi 
tecum  colloqui ;  alii  te  totum  occuparant  isto  bi- 
duo,  quo  adfuisti  *).  Mihi  sperabam  postea  tui 
copiam  fieri  posse;  sed  quando  hoc  ita  cecidit, 
sarciemus  literis  eam  iacturam.  Gaudeo ,  te  sal-t 
vum  rediisse  domum.  Eram  enim  non  vulgariter 
de  tuo  itinere  propter  multas  causas  sollicitus. 
Locum  Isocratis ,  quem  postulas,  adscripsi;  Est 
autem  in  principio  orationis  neol  elor]VT]g,  quam 
vertit  olim  Mosellanus:  alt  wg  f]Ov%iav  e^eiv 
dei,  y.al  /ur)  fxeyaXa>v  sm&vjuslv  naoa  to  dixaiov, 
alla  Gzeoysiv  rolg  naoovoiv ,  o  %a"ktTi(X}TaT0V 
Jiavzcov  Tolg  nkeiGTOig  tojv  avd-ownwv  Igtiv ,  id 
est:  sed  quod  otium  agere  oportet,  et  non  magna 
cupere  praeter  aequum  ,  sed  boni  consulere  prae- 
sentia,  quod  difficillimum  omnium  plurimis  ho- 
minibus  est.  Idem  Isocrates  ad  Demonicum  prae- 
cipit:  GTeoye  /uev  za  naoovTa,  "Qr]Tei  de  za  fiel- 
tio)  ,  id  est:  boni  consule  praesentem  fortunam, 
quaere  autem  meliorem.  Scripsi  tibi  abeunti  vo- 
cum  xdS-ao^ia  et  neoiyjrjjLia  etymologias,  in  qui- 
bus,  si  quid  desideras,  libenter  scribam  tibi  co- 
piosius.  Nam  mihi  magnae  voluptati  est,  talium 
vocum  vim  recte  intelligere  **).     Puto ,    te  eodem 

7)  sic  rectius  mst.  1  Scbleg.  et  c.  Mehn.  quam  cod.  Bav.,  qui 
habet :  quod  serviant  veneri. 

8)  cod.  Mehn.  At  nostri  multo  saepius  iracundiae  indul- 
gent. 

9)  ut  videantur  —  inservire,  non  habentur  in  cod.  Mehn.  — 
Cod.  168.  habet  tantum  :  At  nostri  duri,  iracundiae  in- 
dulgent. 

*)  Spalatinum  Vitebergae  fuisse  intelligitur  etiam  ex  epist.  Lu- 
theri  ad  Spal.  d.  d.  3.  Septb.  h.  a.  (apud  de  Wett.  III. 
p.  372.) 

**)  Haec  quae  Melanthon  de  his  voc.  scripsit  non  habentur. 
Legilur  vero  in  cod.  Goth.  263.  p.  22.  scriptum  de  his  voci- 


097 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


998 


^&se  animo.  Et  me  in  his  molestiis,  quas  pati- 
nur,  magis  consolatur  Paulus  his  verbis,  post- 
ijuam  ea  propius  considerare  et  rectius  intelligere 
:oepi.  Si  quid  habueris  novi,  quod  putas  nos 
cire  debere,  quaeso  ut  vel  Luthero  vel  alicui 
liostrum  perscribere  velis.  Intelligis,  opinor,  qua- 
ia  requiram.     Vale  feliciter.     4.  Septernber. 

Philippus. 
Saluta  reverenter  meis  verbis  tuam  uxorem. 


Jo.  548.  13.Septb. 

Ioach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  104. 

oa  chimo  C a merario  Bambergensi  amico 
suo  summo, 

.  D.  Negotium  zov  akojntx.  curabo  diligenter 
c  fideliter.       Ante  triduum  rediens  huc  ex  aula 

\pellus  narravit  mihi  rbv  alujntz.  de  eadem  re 
:ura  Ebrardo,  nescio  ubi,  collocutum  esse.  Cum 
|ioc  igitur  primuin  communicanda  sunt  consilia 
nostra.  De  illo,  quo  de  Graece  scribis,  eadem 
tere  sum  suspicatus.  Ducebar  enim  quibusdam 
poniecturis ,  in  quibus  haec  quoque  fuit,  on 
^QvXXtirai  zaivoro/utlv ,  xal  ov  /uovov  inavoQ- 
9-waiv  ruiv  fitfiXiujv,  rovro  yao  inatvuj,  inay- 
yiXXtaS-ai ,  dXXa  xai  naQado§d  nva  rrjg  avrov 
rexvrjg  ovnu)  ra  dixaarrjQia  Wujv  ipQOVtiv.  Qui 
>ic  sunt,  valde  delectantur  ingeniis  suis.  Quan- 
Lae  nostrae  contentiones  fuerint  vntQ  HQTjvrjg,  sub- 
obscure  tibi  nuper  significavi.  Sed  arbitrabar,  te 
minem    prudentem    facile    intellecturum    esse, 

uanti  res  negotii,  quantae  contentionis  fuerit. 
rdebat  enim  6tuajvvfJog  ituol  *),  et  videbatur  in- 

ensus  ab  illo  tragico  **) ,  qui  dCiayvQiC^tro  avrbv 

(OQaxevat  rb  aQ/trvnov  rrjg  avvojLioaewg.  rovro 
xq  Xiyovrog  avrov  nollol  tojv  zaloxaya&wv 
axrjxoaoiv.  vvvl  dt  diacpujvti  rrjg  dnqyriatojg  r\ 
anoloyia.  Qua  ex  re  quid  consequatur,  quid 
Bnspicari  cogamur,  pro  tua  prudentia  facile  poteris 
ratiocinari.      Nou  defutura  erat  probatio.      Nam 


hus,  quod  vero  dicitur  exaratum  d.  9.  Iunii  1547,  quo  tem- 
pore  Melanthon  errabat  in  exilio,  et,  ut  videtur,  est  scri- 
ptum  Scboerckelii ,  discipuli  Melantbonis. 

*)  Pbilippus  Landgrav.  Uass. 
**)  Ottone  Packio. 


de  ea  re  initio  etiam  disputatum  est,  si  illa  dvriyr\- 
aig  fuisset  firma.  Caetera  relinquo  tibi  cogitanda. 
Ego  gratias  ago  Deo,  qui  non  permisit  nos  pro- 
bare  belli  consilium.  Plus  enim  boni  inscientes, 
quam  scientes  fecimus.  Nam  quidam  vehemen- 
tissime  contendebant ,  ut  sibi  fides  haberetur. 
Quanquam  non  dubito,  nos  nunc  in  maximo  odio 
esse,  quia  existimo  quosdam  putare,  tutius  sibi 
fuisse,  /disceptare  armis  quam  iure.  Vide,  ini 
Ioachime,  quanto  in  periculo  versemur,  irritatis 
inimicorum  odiis  atque  auctis  vanitate  indicii, 
alterius  autem  vel  facilitate  vel  incogitantia  vel 
etiam  timore  martvaavrog  illi.  Quanquam  illud 
quidem  quid  dicam?  diafitfiaiovv  ra  adrjXa,  ut 
supra  scripsi.  Ego  hac  cura  paene  absumor,  cum 
cogito ,  quanto  scandalo  onerata  sit  optima  causa. 
Neque  habeo  quo  me  sustentem  t^uj  rojv  dtijotojv 
xal  tvxujv.  Scriberem  tibi  multo  plura,  si  esset 
tutum  res  tantas  committere  tabellariis. 

Faber  *)  ex  Bohemia  ad  me  scripsit ,  horta- 
turque,  ut  deficiam  a  causa,  habiturum  me  de- 
fectionis  praemium,  conditionem  aliquam  apud 
Ferdinandum  regem.  Et  interpretatur  me  la- 
bascere,  quia  in  libello  inspectionis  Ecclesiarum 
fuerim  tmtiy.iartQog,  in  quo  tu  vides  nihil  aliud 
me  scripsisse,  quam-  quod  passim  tradidit  Lu- 
therus.  Ettamen,  quia  sine  asperitate  verborum 
scripsi,  iudicant  isti,  scilicet  homines  acuti ,  me 
dissentire  a  Luthero.  Audi  generosam  vocem 
Iberici  **)  nostri.  Quidam  magnus  cum  eo  in 
convivio,  nam  ibi  tantum  &toloyovai,  forte  de 
libello  inspectionis  confabulabatur;  ibi  cum  esset 
mentio  de  confessione  iniecta,  de  qua  quid  scri- 
pserim  scis,  et  caput  illud  huic  non  valde  proba- 
retur,  subiecit  Ibericus ,  debere  ipsos  dare 
operam,  ut  eam  libertatem,  quam  nunc  sint  con- 
secuti,  retineant,  alioqui  futurum,  ut  iterum  a 
nobis  redigerentur  in  servitutem.  Nos  paulatim 
veteres  traditiones  renovare.  Illa  vox  statim  ad 
nos  a  ministris,  ut  fit,  perlata  est.  Ita  vides 
quid  de  nobis  sentiant  non  solum  inimici,  sed  hi 
qui  harum  partium  voluerunt  videri.  Sic  est,  ut 
scripsit  Thucyd.  6  /uiv  ^aktnaivojv  marbg  atl,  6 
d?  dvriXiyujv ,  vnonrog. 

Michaeli  mittam  pccuniam  ex  his  nondinis. 
Nam  lonam  convenire  modo  non  licuit.    Eobano 


*)  lo.  Faber,     concionator   aulicus  Ferdinandi  Regis?    poslea 

episcop.  Viennensis. 
**)  Ibericum  clavis  Tbomas.  interpretatur  Ferdinandum,  non 

video  quo  iure. 

63  * 


999 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


1000 


quoque  scribam  e  nondinis.     Te  quaeso,  ut  sta- 
tim  mihi  significes ,  an  hanc  epistolam  acceperis. 

Ex  Francofordia  nondum  redierunt  nostri, 
qui  si  quid  attulerunt  nobis,  quid  arbitrabor  te 
quoque  scire  oportere,  perscribam  diligenter  e 
Lipsia.  Sebaldus  noster  adeptus  est  lectionem 
institutionum,  quod  illi  bene  vertat.  Teyyr\v 
naGa  yata  TQecptL,  praesertirn  %r\v  twv  nQay/ua- 
tlxcov.  Stultos  nos,  qui  cum  ista  nostra  philo- 
sophia  esurire  maluimus,  quam  sectari  quaestuo- 
sas  illas  artes.  Vale  feliciter  cum  tua  coniuge  et 
filia.  Idibus  Septemb.  Nullo  modo  patiaris  te 
nostri  amore  adduci,  ut  domo  exeas  ad  nos  pro- 
fecturus.  Nam  heri  comperi  quosdam,  quos  tu 
fortasse  non  arbitraris  inimicos  tibi  esse,  aut  te 
ne  nosse  quidem,  atrocissime  de  te  locutos  esse, 
qui  quidem  eiusmodi  sunt,  quibus  in  odio  esse 
gloriosum  ducere  debeas. 

Philippus. 


No.  549. 


27.  Septb. 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  107. 

1 oa chimo  Camerario,  Bambergensi  amico 
summo  suo  Noribergae, 

o.  D.  Quanquam  nihil  habebam,  quod  scribe- 
rem,  tamen  ut  assiduitatem  tibi  meam  probarem, 
dedihancepistolamDoctori  nos\xaL\\Lutheri  ovvtj- 
yoQcp  *)  istac  iter  habenti.  Ducit  secum  Fachsum 
doctorem  e  Lipsia ,  hominem  ingeniosum.  No- 
visti  opinor,  proficiscuntur  enim  Tubingam  ad 
ca\isam  Landgravii  agendam  de  comitatu  Cato- 
rum.  Ego  ad  urbis  vestrae  laudem  pertinere  pu- 
tavi,  ut  tales  hospites  honorifice  excipi  curaretis. 
Ea  itaque  de  re  cum  Baumgartnero  deliberabis. 
Est  inepta,  ut  vides,  mea  onovdr].  Sed  bene 
audire  urbem  vestram  cupio  apud  huiusmodi  ho- 
mines.  Gratum  fiet  nostro,  si  ostendetur  ei  ar- 
mamentarium.  Vir  est  magnus  ac  sapiens.  dXX* 
ov  xard  r)f.iedanr)v  cpilooocpLav.  ndvv  yao  /ue/Li- 
ipL/uoLQog  Igt.l.  tiqoq  6*s  Tovg  /ueTafiaXoVTag  na- 
Xaidv  dida%r]V  Trjg  wvo/uaOjLievrjg  ixxXrjGLag  cJoxel 
/liol  mzQOTEQov  tov  deoj'Tog  diaxetG&ai  Xoyi'£6/ue- 


vog  /uev  axQiftdig  to.  GcpdXiiaTa  xal  tcjl  GxdvcJaXa, 
Ta  de  xaTOQ&cjj/uaTa  ovSsvbg  Xoyov  a$~ia  vojlil^cov. 
Si  quid  igitur  cum  eo  voles,  jLitjLivrjGo  tov  3Eju- 
XCtQftSLOV,  in  quo  verissime  scriptum  est,  nervos 
inesse  atque  artus  sapientiae.  Tu  tamen  putabis 
te  mihi  gratissimam  rem  facturum  esse ,  si  eum 
ambitiose  etiam  exceperis  ac  reverenter,  %aLQU 
yaQ  wg  dxbg  &€Qamv6juevog.  Estque  mihi  mul- 
tus  cum  eo  usus. 

Misi  tibi  ante  dies  decem  opinor  epistolam 
plen am  tloXltlxuSv  TTQay/uaTCov ,  adquam,  quaeso 
te,  ut  respondeas,  ac  velimGraece,  ut  significes 
mihi ,  satisne  intellexeris  ea  quae  tibi  subobscu- 
re  significavi. 

Ego  valetudine  misera  utor,  sentioque  sub- 
inde  eam  fieri  imbecilliorem.  Sed  nihil  malim, 
quam  statim  e  vita  excedere,  nisi  me  cura  de  li- 
beris  teneret,  quos,  si  quid  acciderit,  volo  tibi 
esse  commendatos.  Negotium  tov  dXton.  est 
mihi  curae,  deque  eo  brevi  scribam,  quid  effece- 
rimus.  Ghristus  servet  te  ac  tuos.  Vale  feliciter 
cum  uxore  ac  filia,  tertia  Cal.  Octobris.  Saluta 
reverenter  amicos  Micam  et  Eobanum.  Ab 
Erasmo,  audio,  mihi  scriptum  esse.  Literas,  cum 
accepero ,  mittam  tibi  videndas. 

Philippus.  : 


No.550. 


(eod.  temp.) 


Hier.  Baumgartnero. 


*)  Hieronymo  Schurfio.     C.  W. 


Epist.  lib.  VI.   p.  82.  —     Contuli  autographon  in  cod.  Mo- 
nac.  I.    p.  55. 

Optimo  viro,  D.HieronymoBomgartnero, 
Senatori  JSoriberg. , 

S.  D.  Quaeso  te,  Vir  optime,  ut  pro  tua  hu- 
manitate  meum  silentium,  quo  hactenus  usus 
sum,  boni  consulas.  Nam  in  his  miserrimis  cu- 
ris,  quibus  exerceri  nos  scis,  cum  minus  me  de- 
lectent  haec  ipsa  studia,  fit  ut  segnior  ad  scriben- 
dum  fiam.  Accedit  ad  haec  valetudo  incertissima, 
et  quaedara  quotidianorum  negotiorum  varietas: 
haec  saepe  volentem  scribere  ab  incepto  revocant. 
Nunc  cum  istuc  iret  Doctor  Hieronymus  Schurf, 
rogavit  me  Wolffgangus  Aubeck,  ut  te  rogarem, 
ut  nobis  significares  quid  sperare  debeat  de  sti- 
pendio,    quod   ex  testamento,   nescio  quo,  petit. 


1001 


EPISTOLARUM    LIB.  IV.     1528. 


1002 


Scripsit  ea  de  re  Academia  ad  Senatores  quosdam 

vestros,  quinondum,  qnod  sciam,  responderunt. 

Siquidpotes,  rogo  te,  ut  illum  bonum  iuvenem 

adiuves.      Est  enim   valde   studiosus,    et   mores 

dignos  habet  optimis  studiis.     Scis  quae  nunc  sit 

fortuna  nostri  ordinis.     Nisi  enim  a  tui  similibus 

defensae  literae  fuerint  et  excitatae,    quid  futu- 

rum  est  aliud,    nisi  ut  Scylhica  quaedam  barba- 

ries ,  aut  si  quid  hac  deterius  est,  Germaniam  op- 

primat.     Doctor  Hieronymus  etiam  orabit  urbis 

vestrae   Senatores ,    ut  hunc  iuvenem   adiuvent. 

:Quae  in  hoc  motu  nostra  consilia  fuerint,  tyoaxjja 

Inore  tiqos  3IiodxiiU0V  *)•      Vale  felicissime  cum 

>  uxore. 

Philippus  tuus. 


No.  551. 


12.   Oct. 


Friderico  Abbati, 


Epist.  lib.  VI.  p.  315.  —     Contuli  autographon  Mel.  in  cod. 
Monac.  I.  p.  287. 

\Reverendo  Patri,   D.  Friderico,    Abbati  ad 
S.  Aegidium  Noribergae, 

S.  D.  Existimo  vobis  exhibitum  esse  libellum 
i;ontra  Anabaptistas,  quem  edi  passus  sum ,  ut 
bxstaret  de  tanta  causa  meum  iudicium,  seu  testi- 
imonium  meae  fidei.  Ac  spero  me  vobis  frem" 
lnon  ingratam  fecisse,  quod  vobis  inscripsi.  Volui 
linim  vestri  etiam  nominis  auctoritate  factionem 
jillam  premere,  a  qua  videmus  multa  impia 
liogmata  proficisci.  Multos  vidi,  qui  resipuerunt. 
Hi  mera  portenta  narrant,  quae  tanquam  myste- 
,i?ia  celare  solent  -fisti",  ne  impietas  eorum  depre- 
hendi  facile  possit.  Hoffman  accepit  titulum 
Inagisterii  **).  Nunc  habet  opus  vestra  opera, 
i pt  ad  eam  rem  sumptus  ei  curetur.  Commendo 
l/obis  eam  causam.     Valete.     Die  12.  Octobr. 

Philippus  Melanchthon. 


*)  Vid.  epist.  ad  Camerar.  d.  15.  Iul.  1528. 
**)  Vid.  Luth.  epist.  d.  12.  Oct,  h.  a. 


No.  552. 


13.  Oct. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.   p,  109. 

Io achimo  Ca merar  io,   Bambergensi  amico 
suo  summo  JSforibergae, 

»j.  D.  Adolescenti,  quem  rnihi  commendastis, 
non  suin  defuturus,  sicubi  mea  opera  uti  volet. 
Nunc  apud  Vitum  Noricum  habitat ,  qui  ei  futu- 
rus  est  velut  operarum  exactor,  exercendi  se  in 
nostris  studiis.  Audiet  praeterea  elementa  iuris 
civilis.  Id  enim  eius  propinqui  ab  eo  postulant, 
qiiorum  consilium  ego  sane  vehementer  probo. 
Soieo  enim  ut  scis  iuvenes  hortari,  ut  sequantur 
literas,  quae  faciant  TtQos  zafapiza.  Quid  enim 
aliud  faciant  in  tam  perversis  hominum  iudiciis, 
et  tam  miseris  temporibus,  ubi  virtuti  non  est 
honos. 

De  mea  valetudine  gaudeo  te  bene  ominari. 
Sed  Cricius  *)  errat,  qui  me,  quia  non  decumbo, 
incolumi  valetudine  esse  iudicat.  Sentio  attenuari 
quotidie  corpus,  ac  paulatim  vires  deficere.  Illa 
etiam  diaeta,  quae  antea  conciliabat  somnum, 
nunc  impedit,  et  commutari  tamen  sine  aliquo 
incommodo  non  potest.  Sed  haec  me  non  admo- 
dum  angunt,  libenter  enim  ex  his  quasi  vinculis 
evolabo,  cum  evocabit  Deus,  modo  ut  ipse  sit 
mihi  propicius.  Alia  sunt  quae  me  magis  affi- 
ciunt. 

Crescit  Ecclesiae  dissidium.  Legi  nuper 
epistolam  Billicani,  in  qua  totam  Lutheranorum, 
y.ara  %r\v  vvvl  zmnoXaQovoav  sTicovvjLuav,  doctri- 
nam  condemnat.  Incipit  mirari  Dionysium? 
qnid  dicam?  mihi  quidem,  quisquis  illum  tanto- 
pere  suspicit,  ut  prae  eo  ra  xov  Aovdr\QOV  omnia 
contemnat,  sanus  esse  non  videtur.  Quae  in  illo 
aut  similibus  litera  de  iustificatione,  de  gratuita 
remissione  peccatorum,  de  fidei  vi  ac  natura,  de 
iure  magistratuum  et  aliis  quibusdam  locis,  quos 
hic  noster  aperuit?  Et  tamen  audet  scribere,  nec 
praeceptorum,  nec  sacramentorum  rationem  recte 
traditam  esse  a  nostris,  ac  insanire,  qui  Eccle- 
siam  apud  nos  esse  existiment.  Haec  ideo  tibi 
scribo,  ut  Spenglero  dicas.  Nam  huic  quaedam 
cum  illo  est  notitia,  non  ut  iilum  admoneat,  serum 
enim  videtur  esse,    sed  ut  meminerit   7iQ0s{xtiV 


*)  Episcop.  Cracoy.    C.  W.  ? 


1003 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1528. 


1004 


anb  trjs  £v/u>r]Q  rc&v  (paoioaiwv ,  si  tamen  me  rao- 
nitore  indiget.  Ego  per  occasionem  ad  Billica- 
num  scribam. 

Contuli  in  meos  annales  res  hoc  anno  gestas 
optima  descriptas  fide.  Ibi  seriem  earum  rerum 
cognosces  de  quibus  tecum  aliquoties  iam.  Prodest 
memoriam  tantarum  rerum  conservari,  quanquam 
nunc  quidem  celandae  sint.  Tu  tamen  olim  in 
lucem  proferre  debebis  perpolitas  et  pictas  artis 
coloribus.  Nunc  ego  illustrare  non  possum, 
tantum  in  narrando  mediocrem  adhibeo  pru- 
,     dentiam. 

Mei  Vangiones  *)  sunt  in  urbe  Galliae 
Genebo,  sic  dicunt  a  Caesare  vocari  Aurelianum, 
quo  nunc  Cricius  proficiscitur.  Rogo  te,  ut, 
quoniam  te  semper  et  amarunt  et  coluerunt,  scri- 
bas  ad  eos,  scis  enim  eos  a  me  quoque  valde 
amari.  Ad  extremum  te  oro,  ut  forti  animo  sis, 
saepe  enim  vituperat  Christus  oXiyoniGTOVS.  Et 
fidei  imbecillitas  solet  tristitiam  animi  parere. 
Vale  III.     Id.  Octobris.      Christus  servet   te   ac 

tuos. 

Philippus. 


{D.  15.  Octob.  Melanthon  proficiscitur 
in  Thuringiam  ad  inspic iendas 
Eccles ias  [vid.  Lutheri  ep.  ad  Michael.  Sti- 
felium  d.  16.  Oct.  apud  deWett.  T.III.  p.  389.], 
ibique  versatus  est  usque  ad  d.  23. 
Ian.   1529.) 


No.  553.  (m.  Oct.  Wimariae.) 

Ioach.  Camerario. 

Epist.  ad  Gamerar.  p.  102. 

Ioachimo  Camerario,  Bambergensi  amico 

suo  summo^ 

S.  D.  Statim  a  Lipsicis  nondinis  in  Thuringiam 
ad  statum  Ecclesiarum  inspiciendum  profectus 
sum  **).  Ibi  cum  in  aulam  venissem,  egi  pri- 
mum  omnium  de  negotio  xov  alconexrjS-ev.     Nar- 


*)  Adscripsit  vetusta  manus :  Siccinger  et  Blicarus. 

**)  Lutherus  in  epist.  ad  Spalatinum   d.  d.  20.  Oct.  :    „Po- 

meranus  Hamburgam    est  profectus,     Pbilippus    in  Durin- 

giam." 


ravit  itaque  mihi  Cancellarius,  se  de  ea  re  cum 
principe  collocutum  esse,  rogo  in  quam  senten- 
tiam.  Is  respondit,  se  ex  Ebrardo  audisse,  pe- 
tere  xbv  akumex.  praefecturam  aliquam  exigtiam. 
Ad  eam  rem  benigne  ac  liberaliter  respondit  Prin- 
ceps,  cupere  se  tali  viro  gratificari,  sed  nunc  prae- 
fecturam  nullam  vacuam  esse.  Mirabar  rem  hoc 
modo  ab  Ebrardo  su:>ceptam  esse.  Nam  prae- 
fecturae  per  occasionem  petendae  sunt,  cum  fiunt 
vacuae.  Dixi  igitur  quae  mihi  videbantur  ex  li- 
teris  illius,  non  laborare  eum  magnopere  de  prae- 
fectura,  sed  ambire  mediocre  stipendium,  ut  no- 
stris  adiunctus  tutior  sit.  Hanc  dixi  summam 
consilii  illius  esse.  Meum  non  fuit  praefinire  sti- 
pendii  vel  modum  vel  formam,  et  scis  me  harum 
rerum  imperitum  esse.  Sed  bene  promittebant 
nostri  amici.  Si  igitur  6  alwnezfj&ev  vult  con- 
fici  rem,  scribi  curet  ad  Dolscium  de  suo  consi- 
lio  ac  voluntate.  Facile  opinor  impetrabit ,  quod 
volet. 

Vidi  hic  exemplum  epistolae  ad  NixoXewv 
scriptae  '),  de  qua  tu,  ut  video,  non  sine  magna 
causa  questus  es.  Et  sane  violenter  scripta ,  sed 
ego  non  tam  auctori  irascor,  qui  sui  similis  est, 
nunquam  enim  magnopere  videre  studuit,  quid 
hominum  iudicio  deceat,  idque  certo  quodam  con- 
silio  vel  fato  etiam,  quam  illi  qui  talem  episto- 
lam  non  est  veritus  istic  circumferre  et  ostentare. 
Perlata  est  ad  Agricolam  nostrum  yeixova  2).  Is 
misit  huc  ad  noijueva  nostrum  3),  et  postulat  de- 
cerni  quaestionem  in  3Ao%eGiXav  *).  Scribit  literas 
valde  minaces.  Ita  maxima  de  nihilo  nascitur 
historia.  Nam  quantum  ego  suspicor,  mittetur 
illius  epistolae  exemplum  ad  omnes  principes ,  ad 
Caesarem,  ut  illis  persuadeatur  nostrum  tumultus 
cupidum  esse,  et  belli  facem,  et  huiusmodi  alia, 
quae  affingi  ex  arte,  non  illa  quam  nos  profite-  [| 
mur,  rhetorica,  sed  ex  sycophantica  solent.  Sed 
Deus  corrigat  istiusmodi  0(paX{iara  nostra.  Vale 
et  delectare  tuo  otio.  Nos  in  miserrimis  negotiis 
versamur.     Iterum  vale,  ex  Vuimaria. 

Fuit  mecum  his  diebus  Portunnus ,  qui  mihi 
maximae  voluptati  fuit,  quia  tuum  nomen  semper 
habet  in  ore.  Praediolum  quoddam  a  principe 
consecutus  est 

Philippus. 


1)  ad  Wencesl.  Linckium ,    epistola  d.  14.  Iun.  scripta  a  Lu- 
tbero. 

2)  Ducem  Georgium.     C.  W. 

3)  Electorem. 

4)  Lutberum. 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1528. 


1006 


(m.  Oct.  Wiinariae.) 


Eidem. 

Epist.  ad  Camerar.    p.  108. 

Ioachimo  Ca merario,  Bambergensi  amico 

summoy 

S.  D.    Heri  sero  huc  venit  Doctor  Hieronymus  *), 
quem  quidem  ego  valde  praedicasse  audio  officia 
vestrorum,    sed  ego  nondum  cum  homine  potui 
colloqui.      Tantum  paucis  salutavi.      Nunc  redit 
ad  vos.     Da  operam,  quaeso,  ne  ulla  ex  parte  in 
vestris  humanitatem  ulla   in  re   desideret.      Ego 
uon  ignoro  quam  sim  ineptus,  dum  ista  curo.    Sed 
nihil  vereor,  miloachime,  propter  nostram  ami- 
citiam,    omnes  meas  curas,    quamvis  ineptas,  in 
jdtuum  sinum  deponere.     Et  hanc  meam  sollicitu- 
dinem,    si  quid  refert,   Hieronymo  Baumgart- 
nero  indices.    Habeo  enim  nonnullam  causam**) 
huius  meae  voluntatis ,  quam  te  suspicari ,  quam 
scribere  malo.      Hodie  tabellarium  existimo  huc 
venturum  esse,     missum  Vuiteberga,     qui  mihi 
afferet,  si  quid  interea,  dum  absum,  ad  me  scri- 
psisti.     Si  quid  ad  me  yoles  scribere  his  duobus 
mensibus ,  si  poteris  ,   Vuimariam  mitte  ad  Gan- 
cellarium.      Quanquam  etiamsi  Vuitebergam  mi- 
seris,  curabuntmei,  ut  statim  ad  me  perferatur. 
fnvitus  absum  domo,  et  versor  in  negotiis  mole- 
stissimis.     Nec  me  pigeret  laboris,  si  quid  profi- 
:eremus.       Sed   oportet   nos  obsequi  temporibus. 
Vale  feliciter.      Eobanum  et  Michaelem  saluta. 
Vale  felicissime   cum  uxore  et  filia.       Ex   Vui- 
\naria. 

Philippus. 


No.  555.  (exeunte  Oct.  Ienae.) 

Friderico  Abbati. 

Epist.  lib.  VI.    p.  314.      Contuli  autographon  Mel.  in  cod. 
Monac.    I.   p.  286. 

leverendo  Patri,   D.  Friderico,   Abbati  ad 
S.  Aegidium ,  suo  patrono, 

I*.  D.     Saepe  me  ad  scribendum  hortatur  Ioan- 
■es  Hoffman.     Nec  mihi  argumentum  defuturum 

*)  Uieron.  Schurf. 
,  **)  Quia  violabat  suam  gratiam  apud  principem.     C.  W. 


erat  de  tuis  meritis  ac  beneficiis  erga  me  dicenti. 
Sed  fit  occupationibus  meis,  quo  minus  aut  tibi 
aut  illius  voluntati  satisfacere  possim.  Nunc  ta- 
men  nostro  Figulo  hoc  epistolium  dedi,  tantum 
ut  significarem ,  me  tui  memoriain  non  eiicere  ex 
animo. 

De  Anabaptismo  quae  sum  commentatus, 
opinor  te  vidisse.  Cum  domum  et  ad  libros  re- 
diero,  spero  me  etiam  de  Eucharistia  meam  sen- 
tentiam  scripturum  esse.  Intelligo  enim  hoc  et  te 
et  alios  quosdam  bonos  viros  desiderare  *).  Pau- 
lus  iussit,  ut  spiritualibus  donis  nos  mutuo  con- 
solemur.  Ego  vero  talibus  commentationibus  hoc 
etiam  consequor,  ut  me  ipsum  confirmem  et  meam 
constantiam  **)  munitiorem.  Quare  non  illiben- 
ter  eam  quoque  controversiam  attingam.  Vale 
feliciter.     Ex  Iena. 

Philippus. 


No.  55Q. 


(fere  ex.  Oct.) 


Wencesl.  Linckio. 


Manlii  Farrag.   p.  227.  —    Data  dicitur  „ex  Buciano  ,"  quod 
fortasse  est  oppidum  Buttstacdt. 

D.  Vuenceslao  Lynco,  Doctori Theologiae^ 
Phil ippus   Melanchthon, 

S.  D.  Misit  huc  ad  Principem  nostrum  dux 
Qeorgius ,  exemplum  cuiusdam  epistolae  ad  te 
scriptae  '),  ac  videtur  vehementer  iracundus  au- 
ctori.  Id  tibi  significandum  duxi,  ut  cautior  esses 
in  posterum  in  adservandis  2)  literis  huius  generis. 
Plena  sunt  omnia  fucatis  amicis ,  quorum  simula- 
tione  vide  ne  aliis  in  rebus  decipiaris.  Miror  quis 
sit,  qui  hanc  epistolam  non  veritus  est  ad  (xcor- 
gium  perferre.  Tu  suspicari  facile  poteris.  Ne- 
que  enim  ignoras,  cui  ad  transscribendum  de- 
deris.     Inde  ratiocinari  caetera  poteris.     Quaeso 


*)  Spenglerus,    cui   iam  Lutherus  responsum   dederat   d.    11. 

Aug.  Ii.  a. 

**)  Scriptum  est :   constiam ,  quod  Spanh.  Icgit  cnnscientiam, 
et  addidit:  reddam,  quod  autographon  non  hahct. 

1)  Non  „a  te"  ut  Manl.,  sed  „ad  te"  scribendum  est.  Ekt 
enim  sermo  de  Lutheri  epist.  ad  Linckium  d.  14.  Ian. 
1528.  (Luth.  ep.  T.  III.  p.  340.),  quam  Linckius  incaute 
descripserat  aliis,  a  quihus  ad  Gcorgium  Ducem  perlata 
fuerat. 

2)  Manlius  mendose  ):adversandis." 


1007 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1528. 


1008 


te  significes  mihi,  per  quos  tam  late  propagatam 
esse  hanc  epistolam  existimes.  Vale,  ex  Bu- 
ciano. 


No.  557. 


2.  Nov. 


loanni  ministro. 


Epist.  lib.  V.  p.  497. 

loanni,   ministro  Philippi  M elanthonis 

fidelissimo , 

S.  D.  Scribe  mihi,  quaeso,  de  omnibus  rebus 
vestris,  de  puerorum  valetudine,  deque  aliis 
omnibus.  Huc  adfertur,  quosdam  istic  pestilen- 
tia  periisse.  Ego,  quanquam  non  ignoro,  quid, 
priusquam  istinc  abii,  acciderit,  tamen  dissimulo 
omnia.  Si  malum  ingravescere  coepit  post  meum 
abiturn ,  aliud  consilium  quaerendum  est.  Amabo 
te ',  scribe  mihi  certa  et  explorata. 

Mitte  mihi  duos  libellos  Colossensium,  quos 
iussi  ligari  istinc  abiens.  Si  Iosippus  distulit  ex- 
cudere  Dialedicam,  age  cum  eo,  ut  differat, 
donec  rediero:  nam  omnino  indiget  emendatione. 
Non  enim  est  diligentius  excussa  a  Secerio,  quam 
ante  annum  Goloss.  Secerius  mea  patientia  inepte 
abutitur,  atviderit,  ut  diu  tolerare  hanc  tantam 
negligentiam  possim.  Vale  feliciter.  Postridie 
omnium  sanctorum.  Saluta  Georgium  Eber- 
hardum  et  Vitum.  Dic  his,  ut  mihi  scribant. 
Vitum  volo  nostra  mensa  uti. 

Philippus  Melanchthon. 


No.  558. 


10.  Nov. 


Toach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  114. 

loachimo  Camerario,  Bambergensi  amico 

suo  summo, 

S.  D.  Heri  accepi  literas  tuas,  in  quibus  admo- 
nes  me  negotii  Othonis.  Scis  me  toto  paene  se- 
mestri  abfuisse  Vuiteberga.  Quare,  cum  pri- 
mum  ea  de  re  scripsisti,  nihil  agere,  cum  domo 
abessem,  potui.  Velcurius  collocutus  est  cum 
Arnbrosio.  Isque  videtur  non  abhorrere  a  vestro 
negotio.      Sed  questus  est  sibi  niinis  duras  ieges 


luta. 


Philippus. 


imponi.  Idque  et  mihi  videtur.  Quod  si  minus 
aliquanto  foenebris  pecuniae  repeteretur,  videtur 
conditionem  accepturus.  Proinde  deliberabit  cum 
amicis  Otho,  quid  aequum  esse  arbitrentur.  Ego, 
quia  audio  his  proximis  diebus  Ambrosium  huc 
vcnturum  esse,  de  eius  voluntale  certiora  scribam 
ad  vos  non  ita  multo  post. 

Scripsi  ad  te  ante  paucos  dies  epistolam  lon- 
giusculam  et  querelarum  plenam,  quo  genere 
literarum  talibus  tuis  temporibus  uti  non  debe- 
bam.  Sed,  ubi  dolet,  aiunt,  ibi  quisque  habet 
manum.  Ita  ego  ad  deploranda  nostra  mala  vel 
invitus  delabor.  Neque  nunc  sum  aequiore  ani- 
mo.  Nec  me  tam  domesticae  miseriae  conturbant, 
quam  mala  publica,  quae  tanta  sunt,  ut  iam  vi- 
deantur  ipsis  remediis  exacerbari.  Noster  Ar- 
cesilas  mirifice  afflictatur.  Orabis  igitur  Chri- 
stum ,  et  ut  servet  virum ,  et  ut  gubernet  pericu- 
losissimis  tempestatibus.  Quaeso  te,  ut  saepius 
ad  nos  scribas.  Ego  vicissim,  si  intellexero  te.j 
hoc  officio  meo  delectari,  scribam  sequentius* 
Nusquam  magis  acquiesco ,  quam  in  tuis  dulcissi- 
mis  literis.  Micae  solvam  diligenter,  quod  pro 
Psalmis  debeo.  Vale,  III.  Id.  Novemb.  Uxorem 
tuam  et  amicos  omnes  meis  verbis  reverenter  sa- 


No.  559.  (Nov.) 

Nobili  cuidam. 

■J-  Ex  apographo  in  cod.  Goth.  402.  p.  S24. 

Ad  nobilem  quendam  Phil.  Mel. 

©otteS  ©nab  burd)  unfern  #errn  Sefum  Gtyrijium. 
©ejtrenger ,  SSejrer  unb  rourbia.er.  UnS  bexifyt  SSriefS 
3eiger  biefer  <Sd)riften,  23lafiu6  SBtlle  auS  bem 
£)orfe  2S  e  r  d)  e  m ,  bap  er  t-or  bret  Safjren  einer  Sung* 
frau,  Sftargaretfja,  in  bemetbetem  £)orfe  2Ber« 
d)en  *)  eine  (Sfye  gelobt  f)at,  unb  fajr  ein  Saf)r  tyernaa) 
tyabe  er  ftc  befd)lafen,  unb  tyat  alfo  ein  $inb  mit  it>r 
ge#eua,et,  n>eld)ee>  noa)  lebet.  Sfcadmtate  fyat  cr 
motten  mit  ij$  «!pod)jeit  maa)en;  aber  foldjeS  tft  tf)m 
nid)t  jugelaffen  t>on  meam  ber  ©ippfdjaft  gwtfcfyen  fym, 
bem  SMafio,  unb  bem  SBeib  9Karaareu)a.    2)enn  be$ 


*)  Werchen  ,  ubi  situs  est  hic  pagus : 


2)amit  abcr  ntd>t  au§  biefcm  (Srempcl  2Cnbere  Ur* 
Ifadje  net)tnen,  wie  teiber  oft  gefd)ief)t,  ju  groperer  ttnb 
an^iemlidjcr  $reif)eit,  unb  ba$  mdnniglid)  wiffe,  bap 
fold)e  gradus  »erbott)en  fcpen,  fo  tjt  bem  33lafto  eine 
[Strafc  aufgelegt,  barcin  er  aud)  cjewiUiget,  ndmlid) 
bap  er  burd)  feincn  Sunfern  brei  2Bod)en  fott  tm  ©c; 
ctnanip  genommen  werben,  ^uoor  et)e  bic  ^odjjeit  ge= 
lnad)t  wirb.  S)iefe§  ijr  unfcr  93eben?en  unb  'itntwort 
jiuf  bicfcn  %aU  unb  biefe  23itte.  2Bo  nun  @uer  ©.  (®e= 
ifrengen)  tf)r  biefc  SKeinung  gefalten  liefe,  bittett  wir 
i&uer  @.  woUt  in  biefem  $ail  ®ebutt  tragen ,  bie  (Sf)e 
(ajfen  folenniftren ,  unb  ben  armcn  9Kann  bufben,  bod) 
[nit  twrtjergefyenber  «Strafe,  mie  gemelbet.  ©ott  be= 
taafjr  Ghter  ©. 


Melakth.  Opkr.     Vol.  I. 


1009  EPISTOLARUM 

SSfoftuS  SJater  ijr  ber  9Kargaretr)a  SKuttci*  Sruber  ge= 
wcjt.  9?un  fud)t  SBfofiuS  bet  unS  ate  ben  SSifttatorn 
an,  unb  bittet  um  ©otte§  SBiUcn,  fo  fotdje  @r)e  nid)t 
wiber  ©ottcS  SScrbott>  fc»,  tf)m  biefefbige  ju  erfauben, 
im  Sfnfefjen,  bap  ba§  arme  SBeib  fonjl  oerlaffcn  wurbe, 
unb  ber  arme  SSBaife  unoerforgt  blicbe.  2fuf  biefe  feine 
S5itte  f)aben  wir  i!)m  ange^eigt,  bap  ber  $>farrf)err 
red)t  getfjan,  bafi  er  biefe  (Sr)e  of)ne  weitern  Sftatf)  nid)t 
jugefoffen.  £)enn  wiewot)l  jweiertci  SSerbotf)  ftnb  oon 
@ippfd)aften,  ettid)e  gradus  in@otteS  SSort  oerbotfjen, 
baju  ftnb  ettid)e  mefjr  gradus  um  ber  3ucr)t  wiUen  burd) 
bie  £>brig!eit  oerbotfjen :  fo  ijt  bod)  ber  SSifttatoren  23e- 
fet)t,  ba$  beiberlet  SSerbotf)  foUen  getjalten  werben  au£ 
trieten  Urfadjen.  Unb  wie  in  ben  cjotttidjen  SJerbottjen 
^anj  feine  £)i$penfation  gujutaffen,  alfo  trdgt  ft'cr/6 
vtroa  mit  ben  menfd)lid)en  SSerbott)en  311 ,  ba$  oon  we= 
gen  ber  Umjtdnbe  bie  £)brigf  eit,  fo  baoon  S3efef)t  tjaben, 
lUrfadje  unb  9ttaa)t  fyaben  ju  biSpenftren.  9cun  ift  in 
biefem  $aU  ^wifcijen  25ruber  unb  @d)wejter  ^inbern 
fein  gotttid)  SSerbott),  wk  bettn  2aban  ber  ^ebecca 
|35ruber  gewcft,  unb  it;re  ^inbcr,  8tad)d  unb  Safob, 
^ufammen  gcfreiet  t)aben.  Item  GionftantinuS  unb 
|)aUu6  ftnD  ^ruber  gewejt,  bcro  ^inber,  ^)etena  unb 
£su(iana,  aud)  jufammen  gefrcict  r;aben.  Unb  ift  bie= 
fer  gradus  offenttid)  in  atten  faifertid)en  9ted)ten  guges 
foffen.  23o  ftd)  nun  biefeS  Blasii  ^atl  atfo  t)dtt ,  I;aben 
roir  au§  Srbarmung  t>on  wegcn  t>e$  armen  2Beib§  unb 
5c§  armcn  2Baifcn  je^unb  nad)  bcr  St)at  bebad)t,  ju 
:5i§penfiren ,  unb  wiUigen,  t>a$  bie  (§t)e  ^ioifdjen  25tafto 
unb  gebadjter  9ttarcjarett)a  nid)t  foU  t?ert;inbert,  fon= 
oern  fott  t^oUgogen  unb  in  @otte§  ^antcn  fotenniftrt 
werben. 


LIB.    IV.     1528. 

No.  560. 

Georgio  Marchioni  Brandenb. 


f  Ex  autographo  Me!.  in  tabul.  Vinar.  Reg.  O.  fol.  127. 
Lit.  LLL.  —  Scripta  est  Georgio  Marchioni,  ut  intelli- 
gitur  ex  epistola  Ducis  Electoris  bcn  ©onnabcnb  nafi)  S3or; 
batd ,  anno  XXVIII.,  ubi  scribit,  se  banc  Marchionis 
quaestionem  proposuisse  Melantboni ,  inspicienti  Ecclesias 
Tburingiacas ,  et  lurisconsultos  boc  Mel.  et  Myconii  iudi- 
cium  probasse. 

(Georgio  Marchioni  Brandenburg.) 

JNon  sunt  nova  exempla  sine  magnis  et  necessa- 
riis  causis  approbanda,  quia  novitas  contra  re- 
ceptas  leges  laedit  auctoritatem  etiam  aliarum  le- 
gum;  quare  diligenter  quaerendum  est,  utrum 
liceat  dem  Hansen  von  Neustat  dimissa  priore 
uxore  aliam  ducere.  Ghristus  de  divortio  loquens 
non  prohibet  innocenti  coniugi,  qui  adulteram 
dimittit,  aliam  uxorem  ducere.  Quid  enim  erat 
qpus  excipere  causam  fornicationis,  si  ille  etiam 
moechatur,  qui  ducit  uxorem  dimissa^  adultera? 
Nunc  Christus  manifeste  ait:  moeckatur,  excepta 
causa  fornicationis ;  ergo  non  moechatur,  si 
causa  fornicationis,  dimissa  uxore,  aliam  duxerit. 
Et  in  hac  sententia  est  Ambrosius  in  commenta- 
rio  prioris  epistolae  adCorinthios,  et  exstat  exem- 
plum  Fabiolae  apud  Hieronymum,  unde  appa- 
ret,  a  veteris  ecclesiae  moribus  has  nuptias  non 
esse  alienas.  Canones  fieri  divortium  patiuntur. 
Sed  quale  divortium  est,  si  persona  innocens  ad- 
huc  ligata  est,  et  periclitatur,  si  non  potest  con- 
tinere  ? 

Secundo ,  neque  tamen  in  tali  casu  novae 
nuptiae  permittendae  sunt  sine  iudicio  eorum,  qui 
praesunt.  Sed  sequenda  est  regula  Christi 
Matth.  18.:  dic  Ecclesiae;  primum  propter  scan- 
dalum,  quia,  si  sine  iudicio  magistratuum  liceret 
novas  nuptias  contrahere,  fingerentur  quotidie 
causae  deserendi  coniuges.  Secundo  opus  est  iu- 
dicio  eorum,  qui  praesunt,  propter  conscientiam 
eius  personae,  quae  ducitur  in  matrimonium  ab 
illo,  qui  dimisit  adulteram.  Si  enim  res  non 
esset  iudicata,  nunquam  illa  persona,  quae  postea 
ducitur,  certa  esset,  licuisse  ipsam  duci.  Si  qua 
sine  iudicio  nubit  ei,  qui  dimisit  adulteram,  illa 
cum  sit  incerta ,  utrum  vir  ius  habuerit  aliam  du- 
cendi,  nubit  dubitante  conscientia,  quare  vere 
moechatur;  quod  enim  non  est  ex  fide,  pecca- 
tum  est. 
64 


1011 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1528. 


1012 


Sentio  igitur,  non  esse  permittendum  dem 
Hans  von  Neustat ,  ut  ducat  aliam  uxorem ,  nisi 
prius  re  cognita  et  iudicata  prior  uxor  fuerit  de- 
clarata  adultera.  Quae  autem  probationes  adul- 
terii  sint  legitimae,  sciunt  Iurisconsulti.  Ego 
hic  nondum  vidi  sufficientes  probationes ,  etiam  si 
mihi  constaret,  illas  literas  a  muliere  scriptas  esse, 
quas  produxit  der  von  Neustat.  Cognoscat  igitur 
Princeps  causam,  ubi  si  Hans  von  Neustat  legi- 
time  probaverit,  mulierem  esse  adulteram,  et 
fuerit  absolutus,  Evangelium  non  prohibet  ei 
aliam  uxorem  ducere. 

Propemodum  suspicor,  den  Neustater  quae- 
rere  etiam  aliud  argumentum,  quod  propter 
discessum  seu  fugam  mulieris  liceat  aliam  ducere, 
sed  hoc  argumentum  valere  nihil  debet,  quia, 
tametsi  inconsulto  marito  discessit,  tamen  non 
est  a  marito  requisita  aut  revocata,  imo  maritus 
volens  permisit  ei,  ut  discederet.  Sola  desertio 
non  patrocinatur  desertae  personae;  requiri  enim 
deserta  persona  legitime  debet.  Nec  patrocinatur 
den  Neustater  confessio  illa  mulieris  obscura  im 
Fertrag.  Non  igitur  alia  ratio  tueri  den  Hansen 
von  Neustat  potest,  nisi  adulterium  mulieris,  si 
tamen  re  iudicata  mulier  fuerit  adultera  decla- 
rata. 

Philippus  MelanchthoN. 

Idemque  quoque  et  mihi  Fridericho 
JMyconio  placet  *). 


No.561. 


(Decb.) 


N.    N. 


Edita  ex  autographo  in  d.  Unschuld.  Nacbr.    Jahrg.   1716. 
p   950. 

2£n  bett  gejrrengen  unb  (S^) r cnwefte n  ,!perrn 
(5  a  m  e  r  e  r  (ocrmutbjicb  bem  (Sammerer  %e>1).  @raf ewborf 

ju  ©eimar). 

©ejtrenger,  (Styrenttefter  §err  Gxamerer.  Sd)  bttt  wm 
©otteS  roitten,  d.  ©.  ((Ero.  ©trengen)  wotte  ben@d)of= 
fer  ju  SJleumatft  ernftlid)  befefylen  laffen,  bafj  er  bem 
$>farrer  $u  23alftebt  fyelfe,  bamtt  er  bie  3in6  jur 
SMcart  $u2$erlfUbt  gefjorta,  erlangen  moge.  £)enn 
bte  SStfttatoreS  Ijaben  befunben ;    bap  biefelbige  SStcart 


be§  gebad)ten  3)farrer6  ift,  unb  ba$  ftd>  berfelbige  $)far* 
rer  otjne  bie  SMcari  nicfyt  erfyatten  fann. 
@r.  <3tr. 

nriHiger 
tytyU  2Mand)tf)on. 


No.  562. 


(Decb.) 


Chr.  Beyero. 


*)  Haec  manu  Myconii  subscripta  sunt. 


f  Ex  apographo  in  cod.  Mehn.  III.  p.  69.  et  iterum  p.  132. 
et  cod.  Basil.  39.  p.  37  b. 

Magnifico   viro  D.   Christiano   Beyer, 

Doctori  Iuris ,  Cancellario ,  suo  Patrono. 

Magnifice  Dom.  Cancellarie.  Scio  vos  nihil  ar- 
dentius  cupere,  quam  ut  prospiciatur  ecclesiis, 
Quare  nihil  erat  opus  ad  nos  ')  scribere.  Ego 
vero  libenter  scripsissem  ad  Illustriss.  Principem; 
sed  quis  audit  illas  miserrimas  querelas,  quis  affi- 
ciatur  necessitate  publica?  2).  Si  non  volunt  con- 
stituere  ecclesias,  brevi 3)  funditus  interibit  reli- 
gio.  Ego  in  inspectione  coniunxi,  quantum  po- 
tui,  pagos,  sed  quidam  4)  ita  dissiti  sunt,  ut 
omnino  habeant  opus  peculiaribus  pastoribus.  Et 
nunc  Anabaptistis  ista  loca  Thuringiae  sunt  ob- 
noxia.  Ideo  vos  oro  propter  Deum,  ut  literas 
Menii  et  praefecti  D.  Eberhardi  diligenter  com- 
mendetis  Principi.     Bene  valete. 


No.  563.  (Decb.) 

Frid.  Myconio. 

f  Ex  autographo  in  bibl.  Guelpherb.  descripta  ab  Oishausen. 

Frider ico   My conio,     Concionatori 
Gothensiy  suo  amico, 

S.  D.  Multo  ante  e  Witeberga  misissem  tibi 
scriptam  sententiam  de  causa  divortii,  sed  me 
quidam  maximus  metus  remoratus  est,  quominus 
pronunciarem.       Movet     enim     me     exemplum.. 


1)  Cod.  Basil.  nos;  cod.  M.  vos. 

2)  quis  afficiatur  etc.  desiderantur  in  cod.  Bas.  et  in  apogra- 
pho  t  codicis  Mehn. 

3)  penilus  cod.  Bas. 

4)  quidam  abest  ab  apogr.  2  cod.  M. 


1013 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1528. 


1014 


Magna  res  est ,  mi  Friderice,  movetur  vulgus  his 
exemplis ,  ut  facile  deserant  coniugia  et  nova  con- 
trahant.  Huic  periculo  veteres  canones  mederi 
voluerunt.  Non  disputo  quale  fuerit  remedium; 
certe  hoc  manifestum  est ,  etiam  prodesse,  ut  du- 
rioribus  iusto  vinculis  coniugia  astringantur. 
Meum  scriptum  ostendas  consulibus,  ut  permit- 
tant  nubere  mulierculae.  Ceterum  pro  concione 
de  hac  re  nihil  dicas ,  sed  saepe  in  genere  vehe- 
menter  exaggeres  turpitudinem  sceleris  eorum, 
qui  coniugia  deserunt,  et  summa  diligentia  ad- 
horteris  ad  colenda  iura  coniugii.  Scis  quantum 
sceleris  haereat  nostris  in  partibus  propter  nego- 
tia  matrimoniorum  male  tractata.  His  scandalis 
mederi  concionatores  omnes  ubique  oportuit.  Sed 
multi  nihil  agunt,  nisi  ut  vituperent  monachos  aut 
potestates.  Quaeso  te,  mi  Friderice,  expendas 
quanto  in  ministerio  Deus  te  collocaverit;  pro- 
fecto  reddemus  rationem  vellicationis  nostrae 
Deo. 

Lupnicensis  *)  ecclesia  est   vacua.      Statim 

;itur  mitte  tuum  Davidem,    ut  ad   tempus  hic 

oceat,    donec  veniat   eo  Crucebergensis  concio- 

tator,    cui  haec  parochia   promissa  est.      Nihil 

:onteris,  siDavidnon  volet  rem  suscipere,  aliurn 

aeras,  ut  habeant  Lupnicenses  his  feriis  pasto- 

jrem.      O  !  miserum  statum  ecclesiarum  !     Da  li- 

keras  ad  quaestorem  Isennachensium  illi,  quem  ad 

jLopnicz  mittes. 

Veniet  ad  te  quidam  Bonifacius  Kemp,  qui, 
j>i  placebunt  tibi  eius  doctrina  et  mores,  in  Cruce- 
\burg  mitti  potuit.  Scripsi  illi  Bonifacio  rogatus 
h  quaestore  Isennachensi ,  ut  ad  te  proficiscatur. 
Si  tamen  ad  reditum  meum  voles  differre  Cruce- 
jburgensis  ecclesiae  ordinationem,  non  valde 
llisplicebit  mihi,  quidquid  statueris.  Vale  ex 
Xlsennaco. 


No.  564.  eod.  anno. 

Phil.  Gluenspiefs. 

\  Ex  apogr.  in  cod.  Mehn.  III.  p.  58. 

Philippo  Gluenspies. 

Magnae  voluptati  nobis  hic  Nicolaus  fuit  propter 
iingularem  suavitatem  morum  et  iudicium  de  no- 


*)  Lupnilz,  pagus  in  Principatu  Eisenach. 


stris  studiis  aequissimum.  Animadverti  enim, 
longe  dissimilem  esse  quorundam  sui  ordinis  ho- 
minum,  qui  nullas  artes,  nulla  studia  virtutis 
admirantur;  sola  pecunia  metiuntur  hominum 
felicitatem.  Multo  tamen  iucundior  mihi  cuni 
homine  congressus  fuisset,  si  tempora  laetiora  es- 
sent.  Vix  enim  credas,  quantum  me  perturbeut 
tristissimi  isti  de  bello  rumores;  quod  si  Deus 
non  prohibuerit,  multarum  optimarum  rerum 
ruinam  secum  trahet,  et  mirifice  augebit  odium 
ecclesiasticae  doctrinae,  quam  nos  probamus  et 
profitemur.  Rogemus  igitur  Christum,  ut,  quo- 
niarn  hac  in  re  ipsius  gloria  periclitatur ,  ferat 
opem  vobis,  nec  patiatur  in  nos  diabolum  pro  sua 
libidine  grassari. 

Hoc  afferebat  Nicolaus ,  quod  mihi  iucun— 
dissimum  erat,  tibi  desponsatam  esse  filiam  tui 
propinqui.  Opto  itaque  ex  animo ,  ut  tuis  nuptiis 
faveat  Christus,  easque  gubernet  et  fortunet. 
Prostremo  te  oro  pro  nostra  coniunctione  et  veteri 
amicitia ,  ut  retinere  benevolentiam ,  qua  erga  me 
fuisti,  velis.  Intelligis  enim,  opinor,  quanti 
tuam  amicitiam  faciam.     Vale  feliciter.     1528. 


No.  565. 


(eod.  anno.) 


Nicolao  Kindt. 


Edita  a  Schlegelio  in  vita  Langeri  p.  217.  ex  apographo  in 
codice  Bavari  Vol.  II.  p.  502.  Contulimus  simul  apogr. 
in  cod.  Mehn.  III.  p.  49 b.  et  aliud  ibid.  p.  1571».  et  cod. 
Basil.  39.  p.  32. 

Ph.  Mel.  Doctori  Nicolao  Kindt. 

Eximie  Domine  Doctor.  Commendo  vobis  hunc 
Magistrum  Arsacium  petentem  ')  ludi  literarii 
administrationem  apud  vos.  Olim  Ingolstadii 
captus  est  et  crudeliter  tractatns  a  theologis  suis. 
Id  eo  scribo,  ut  et  agnoscere  hominem  facilius 
possitis,  et  complectamini  familiarius,  cum  in- 
telligetis,  eum  singulari  doctrina  praeditum  esse. 


1)  Cod.  B.  et  c.  M.  in  apogr.  secundo  petenti,  quod  men- 
dum  est.  —  Est  M.  Arsacius  Seehofer ,  Monacensis, 
pro  quo  Lutherus  apud  Io.  Staupilzium  d.  17.  Septb.  1523. 
intercessit.  Ob  Evangelii  confessionem  a  Rectore  et  Uni- 
versitate  Ingolstadiensi  in  monasterium  Eetal  detrusus, 
tanquam  in  carcerem,  fuga  se  subduxerat  et  1523.  Wite- 
bergam  venerat,  ubi  in  annum  circa  1528.  vixit,  ut  patet 
hac  epistola.  In  Borussiam  missus,  postea  in  Sueviam 
rediit  et  Augustae  et  Winidae  scholis  et  ecclesiis  prae- 
fuit.     (Haec  Schlegel.) 

64  * 


1015 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1528. 


1016 


Mihi  pollicetur,  omnia  se  de  a)  vestro  consilio 
facturum  istic  3).  Quare  vos  pro  humanitate  ve- 
stra  suscipiatis4)  hominem  et s)  iuvandum  et  tuen- 
dum.     Bene  vale  6). 


No.  566. 


(eod.  anno.) 


Eidem. 


E  codice  BavarJ  Vol.II.  p.  503.  iam  olim  a  Scblegelio  in  vita 
Lang.  p.  218.  edila,  nunc  denuo  descripta,  collato  apogr. 
in  cod.  Mehn.  IV.  p.  49b.;  Cod.  Bas.  39.  p.  32 b. 

Ph i l.  Me l.  Doctori  Ni colao  Ki n  dt. 

llixposuit  mihi  Arsacius,  siimma  humanitate  se  a 
vobis  exceptum  atque  tractatum  esse,  quod  fecit 
mihi  gratissimum.  Existimabam  enim,  partem 
eius  officii  ad  me  pertinere ,  quod  propter  meam 
commendationem  videretur  benignius  a  vobis  ad- 
iutus  esse.  Ego  si  quo  genere  officii  vicissim  vo- 
bis  gratum  facere  potero,  operam  quoque  dabo, 
ut  intelligatis,  hoc  beneficium  apud  hominem  gra- 
tum  collocatum  esse.  Nunc  iterum  vobis  com- 
mendo  Arsacium  et  iuvandum  et  tuendum.  Hor- 
tatus  sum  eum  accuratissime,  ut  vos  et  tanquarn 
pastorem  et  peritum  virum  atque  amantem  stu- 
diorum  nostrorum  diligenter  ac  reverenter  colat 
atque  observet.  Idque  faciat  non  solum,  quia  vir- 
tuti  vestrae  hic  honos  debetur,  sed  quia  expedit 
tranquillitati  urbis  concordia  vestra.  Hoc  man- 
datum  spero  Arsacium  non  neglecturum;  nam 
et  literatus  est  et  non  omnino  rerum  imperitus; 
sed  erit  *)  humanitatis  vestrae,  ostendereei,  qui- 
bus  rationibus  optime  et  suum  munus  obire,  et 
publicam  concordiam  retinere  possit.  Bene  va- 
lete. 


2)  de  addit  c.  Mehn.  et  c.  Basil. 

3)  Pro  istic  cod.  Basil.  esse. 

4)  cod.  Bav.  et  c.  Bas.  suscipittis. 

5)  cod.  Bav.  ael. 

6)  Bene  vale  tantum  habet  c.  Mehn. 

1)  erit  habent  c.  M.  et  c.  Basil.  pro  est  quod  Schleg.  edidit  e 
cod.  Bav. 


No.  567.  (eod.  anno.) 

Iusto  JValdhausen. 

Manlii  farrag.  p.  242. 

Iusto    J^  ualhausen  *)     Philippus   Me- 

lanchthon, 

$.  D.  Non  solum  ex  alumnorum  literis,  sed 
etiam  ex  tuis  coniecturam  facio  de  tua  fide  et 
tua  sedulitate.  Video  enim  te  opevam  dare,  ut 
ipse  docendo  discas,  teque  ipsum  meliorem  reddas. 
Nam  epistola  tua  ita  est  scripta,  ut  superiores  tuas 
epistolas  facilitate  atque  elegantia  vincat.  Ita  au- 
tem  quisque  studiosissime  docet,  si  se  quoque  me- 
liorem  reddere  conetur.  Gum  autem  videam  te 
tali  natura  atque  ingenio  esse,  ut  consequi  genus 
orationis  probabile  possis,  non  dimittam  te  quin 
adhorter,  ut  omnibus  viribus  in  hanc  rem  incum- 
bas,  ut  in  ratione  dicendi  elabores.  Itaque  te 
velim  conferas  summo  studio  ad  imitationem  Ci- 
ceronis.  Interdum  tamen  te  epistolas  Erasmi 
legere  velim:  et  de  ipsa  ratione  imitandi  scribam. 
ad  te  plura,  si  cognovero  te  hoc  studio  delectari. 
Eodem  autem  vocandus  erit  alumnus  tuus,  cuius 
natura  ad  eloquentiam  videtur  idonea.     Vale. 


No.  568. 


(eod.  anno  ?) 


Ge.  Spalatino. 


■{■  Ex  autographo  Mel.   in   cod.  Basil.  F.  101.  epist.  98.,  cui 
Spalatinus  in  inscriptione  adscripsit  ann.  1528. 

Optimo    viro,    D.  Georgio  Spalatino, 
amico  suo  summo, 

S.  D.  Tuas  literas,  quas  ad  me  dedisti,  exhibui 
legendasDoct. Martino.  Is  recepit  mihi,  se  scri- 
pturum  ad  te  ea  de  re,  de  qua  mecum  egisti.  Ego 
sic  iudico.  Si  vires  patiuntur  illius  concionatoris, 
quisquis  est,  et  vel  paucos  habet  auditores,  voca- 
tionem  non  esse  relinquendam.  Negociantur  in 
Evangelio  multi,  sed  dissimilibus  donis  ac  succes- 
su ;  neque  tamen  illi  improbantur,  qui  vel  pauca 
lucrati  sunt.     Ego  etiam  ad  exemplum  pertinere 


*)  Waldhausen  scribit  hoc  nomen  Lutherus,  in  epist.  d.  29. 
Ian.  1540.  scripta,  e  qua  intelligitur,  lustum  12  annos  ver- 
satum  esse  Witebergae,  et  anno  1540.  vocatum  esse  in  ur- 
bem  Hameln,  ut  munus  Syndici  ei  demandaretur.  Scripta 
igitur  yidetur  epistola  fere  anno  1528. 


1017 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1528. 


1018 


*rbitror,-ut  iri  ecclesia  diebus  illis  fiant  conciones. 
Quanquam  enim,  qui  nunc  sunt  homines,  male 
adsuefacti  sint,  nec  studeant  audire  frequenter 
verbum  Dei;  tamen  esf  futurum,  Deo  volente, 
ut  ventura  posteritas  libentius  ac  frequentius  au- 
diat.  Id  ita  fiet,  si  nunc  retineatur  docendi  con- 
suetudo.  Haec  enim  invitabit  aliquando  tempo- 
ribus  tranquillioribus  homines  ad  discendum. 
Verbum  Dei  abund&t,  inquit  Paulus,  inter  vos. 
Hac  ipse  me  voce  semper  consolor,  cum  obstrepit 
mihi  versiculus  ille:  peccatori  dixit  deus,  quare 
enarras  iustitias  meas  ?  Quo  enim  respiciam, 
nisi  ad  verburn?  qua  me  consolatione,  qua  doctri- 
na  sustentem,  nisi  narratione  scripturae?  Prodest 
igitur  vel  ipsi  concionatori,  non  intermittere  mi- 
nisterium.  Paulus  ait,  oportet  agricolam  pri- 
mum  peragere  fructus;  quasi  dicat,  docentem  et 
icolentem  verbum  Dei  primum  sui  laboris  fructus 
percipere,  hoc  est,  crescere  in  cognitione  Dei. 
(Quidam  absterrent  multitudinem  prolixitate  con- 
jcionum.  Ea  res  laedit  ipsorum  quoque  vale- 
jtudinem  et  onerat  auditores.  Nazianzenus  scri- 
Ibit,  conciones  debere  breves  esse,  quia  nulius 
sensus  citius  quam  aures  defatigetur  *).)     Vale. 

Philippus. 


No.  569. 


(eod.  anno  ?) 


Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autogr.  Mel.  in  cod.  Basil.  F.  101.  epist.  22. 

Georgio  Spalatino, 

S.     Cum  esset  hinc  abitura  Ebrarti  uxor,  quia 

ilexistimabam  te  domum  redire,  dedi  ei  has  ad  te 

|.literas   perferendas,    ut   tibi  gratularer  reditum. 

,Opto  enim ,  ut  redeunti  faveat  Ghristus ,  et  servet 

te  ac  coniugem  tuam.     A  Rasmano  contumelio- 

tsas  literas  accepi.     Nihil  illo  est,  in  speciem,  ma- 

,,gis  compositum  ad  modestiam,  nihil  natura  fero- 

lcius  et  insolentius,    si  inspicias  penitus.      Itaque 

'me  eius  miseret.     Nam  quod  eius  res  mihi  curae 

'fuerant  nonnihil   hactenus,   non  meis  affectibus, 

:sed  illius  utilitati  serviebam.      Nunc  quia  meam 

benevolentiam  pro  nihilo    ducit,    valeat  sane   ac 

suas  res  sibi  habeat.     Ego  manum  non  verterim 

sive  me  amico  sive  inimico  cupiat  uti.     Noriber- 

gae  in  similem  hominem  illius  incidi,  qui  me  nunc 


lacerat  humanissimis  scriptis.  Sic  sunt  isti  nostri 
amici  donec  numeres.  Vale,  et  per  otium,  ne 
nostri  obliviscaris ,  rescribito. 

Philippus. 


No.  570. 


(eod.  anno  ?) 


Ge.  Spalatino. 


*)  Haec  uncis  inclusa  margini  adscripta  sunt  a  Melantbone. 


f  Ex  apogr.  in  cod.  Dresd.  C.  140.  p.  88  a.  epist.  110.  de- 
scripta  a  Cl.  Gersdorfio. 

Ad  Sp alatinum. 

S.  Si  recte  descripta  est  r\  ytvsa  Francisci  Bcrg- 
man  et  puellae  Klissae  Ulricae,  contingunt  se 
quarto  gradu/  Iuxta  regulam  quoto  gradu  distant 
personae  a  communi  stipite ,  toto  inter  se  distant. 
Porro  adolescens  est  abnepos  communis  stipitis, 
puella  abneptis.  Vides  gradum  longinquum  esse, 
et  est  in  collateralibus ,  ubi  veteres  coniugium  in 
propioribus  gradibus  concedebant.  Nosti  enim  et 
Mosaicas  et  Romanas  hac  de  re  leges.  Quare  sen- 
tio  concedi  posse  his  personis  coniugium.  Sed 
mores  prius  explorandi  sunt,  ne  iterum  dissiliat 
coniugium,  si  mores  non  sunt  commodi  ac  proba- 
biles.  Postea  res  in  tua  potestate  est  tanquam  in- 
spectoris,  qui  debet  ro  azQiftodixaiov  Pontificia- 
rum  legum  pro  tempore  moderari.  Si  mores  et 
circumstantiae  invitarent,  ne  quidern  in  tertio 
gradu  vehementer  refragandum  existimaverim. 
ITsqI  nXr]QO(po()iag  scribam  alias,  etsi  nihil  est 
nisi  fiducia  crescens  in  quotidianis  exercitiis  ac 
periculis,  quae  erigitur  et  confirmatur  verbo  Dei. 
Nunc  quae  de  fide  dici  vides,  accommoda  et  ad 
7ilt]QO(poQiav.  Bene  vale  et  quoniam  me  accusas, 
quod  literas  sine  consule  mittam ,  adscribam. 
DICTATOPtE  PERPETUO   MOGUNTINO. 

<Pili7i7iog. 


No.  571. 


(eod.  anuo  ?) 


lac.  Micyllo. 


t  Ex  apogr.  in  cod.  MeLn.  III.   p.  591». 

Ad  lacobum  J\l icyl lum. 

Cium  in  secundis  tuis  rebus  perinde  ac  meis  gau- 
deam ,  m'i  Micyl/e,  magnam  voluptatem  cepi  ex 
tuis  literis,  quibus  significas,  quid  de  uxoris  tuae 
bonis  acciderit,    tibique  gratulor  tuas  res  ut  ins 


1019 


EPISTOLARUM    LIB.  IV.     1528. 


1020 


fasque  erat  restitui.  Nam  indignissimum  mihi 
videbatur,  cum  ingenium  hoc  tuumet  eruditionem 
ornare  amplissimis  praemiis  deberemus,  tamen 
esse  crudelitatem  tantam  Gentauri  istius ,  ut  nihil 
veritus  sit,  in  tuas  fortunas,  in  orbae  puellae  lares 
per  summam  iniuriam  summumque  scelus  inva- 
dere.  Sed  cum  toties  appellet  (se)  Deus  patrem 
orphanorum,  dubitare  non  debes,  quin  et  tuae 
uxoris  salus  et  fortuna  ei  curae  sint.  Nam  etiamsi 
non  contingeret  haec  recuperare,  tamen  hanc  ia- 
cturam  aliunde  magno  commodo  Deus  haud  dubie 
sarciet,  quanquam  nunc  bona  in  spe  sum,  fore, 
ut  haec  tota  res  ex  sententia  tua  conficiatur.  Ta- 
men,  etiamsi  quid  accidet  secus,  nolim  te  per- 
turbari,  aut  de  vitae  tuendae  rationibus  magno- 
pere  sollicitum  esse.  Multa  nobis  fidem  faciunt, 
poetas  Deo  inprimis  curae  esse.  Simonidem  scis 
e  convivio  vocatum  esse,  cum  aedes  ruiturae  es- 
sent ;  Arionem  a  delphine  in  portum  et  loca  tuta 


transvectum;  quae,  etiamsi  non  acciderunt,  tamen 
a  sapientissimis  hominibus  in  hoc  prodita  sunt, 
ut  scirent  homines  docti,  se  divinitus  adversus 
vulgi  saevitiam  tegi;  quod  cum  illi  summi  homi- 
nes  senserunt ,  (meministi  enim  versiculum :  sunt 
et  commercia  coeli) ,  tum  etiam  christianae  literae 
gravissime  docent.  Quare  te,  qui  in  eodem  ge- 
nere  studii  versaris,  animo  adversus  haec  pericula 
firmo  esse  iubeo,  delectarique  tuis  studiis,  et 
operam  dare ,  ut  inde  quantum  potes  ad  utilitatem 
publicam  promas,  nec  ingratitudine  hominum,  quo 
minus  bene  merearis  de  iuventute,  absterreare. 
Deo  enim  curae  erit,  ut  vicissim  tibi  pro  pulcher- 
rimis  tuis  laboribus  gratiam  cumulato  reddat,  et 
uxorem  quoties  adspicies  considerabis,  te  divini- 
tus  cum  illa  copulatum  et  consociatum  esse.  Quod 
si  feceris,  et  illius  consuetudine  unice  delectaberis 
et  facile  omnes  molestias  perferes. 


5 
i 

■![ 


tit 


153  9. 


No.  572. 


6.1an.  (Erfordiae  initinere.) 


Frid.  Myconio. 

f  Ex  autographo  cod.  Mebnert.  I.  p.  11  b. 

Dom.  Friderico  Myconio,  concionatori 
Gotth.,  amico  suo, 

'.  D.  Senex  Breitebachensis  nobiscum  ad  Er- 
brdiam  usque  profectus  est.  Ibi  audivimus  eius 
>ostulationem.  Gupit  sibi  concedi,  ut  concione- 
ur,  quia  aliter  tranquillam  conscientiam  habere 
vm  possit.  Nec  sacramento  utatur,  quia  putet, 
e  contra  conscientiam  facere  ea,  quae  sibi  reve- 
ata  sunt.  Haec  est  summa  negotii.  Nos  egimus 
:um  illo ,  ut  domum  redeat.  Diximus  satisfecisse 
um  suae  vocationi,  quia  nobis  revelavit  suas 
\noxalv\pBig.  Idem  tu  dicas  homini,  satis  esse, 
ji  magistratibus  patefaciat  sua  mysteria ;  vulgo  pa- 
efacere  nec  opus  est,  et  est  mali  exempli,  quia 
omines  seditiosi  volent  ipsius  exemplum  imitari, 
t  concionari  similiter.  Habet  quandam  quere- 
dm,  quod  dominis  suis  mulctam  dederit,  cum 
ntea  alio  loco  solverit.  Quaeso  te,  scribe  ad 
T/Vangenhemienses,  ut  misereantur  eius.  Erphor- 
iae  audivi  minacissima  edicta  Ducis  Georgii, 
uibus  mandat,  ut  sui  parent  se  ad  bellum.  Oro 
feitur  Ghristum,  ut  det  pacem.  Erphordiae  in 
ipiphania.  Salutant  te  praefectus,  etlustus,et 
prasmus. 

Philippus. 

-<0.  573.  (8.  Ian.   Wirnariae.) 

Eidem. 

f  Ex  apographo  in  cod.  Mehnert.  I.  p.  6. 

lenerabili   viro,    D.  Friderico  Myconio, 
amico  suo  carissimo , 

f»  D.      Quod    faustum    felixque    sit,    redit  istuc 
•romius  ex  Witteberga.      Etsi  scholae  et  meae  I 


familiae  causa  cupio  domum  properare,  tamen 
optarim,  mihi  licere  comitari  JBromium  aut  Pau- 
lum,  quiErfordiae  a  nobis  discessit.  Duos  tibi 
commendo  praeficiendos  Ecclesiis,  Cunradum, 
qui  nunc  est  in  Hersdorf,  et  cogitur  assidue  liti- 
gare  cum  Fiirsteher.  Scis  qualis  possit  esse  con- 
suetudo  sacerdotibus  cum  illis  vulturibus.  Est  et 
civis  Erfordiae ,  quem  Lutherus  vocat  Bips ,  qui 
habet  affinem ,  cui  opus  est  conditione.  Rogo  ut 
eius  rationem  habeas.  Gratum  facies  Luthero, 
qui  valde  amat  eum  civem.  Qui  sit  civis,  ex 
Langio  intelliges.  Bene  vale.  Wimariae  ho- 
die. 

Phil.  Mel. 


No.  574. 


9.  Ian.  (Wimariae.) 


Frid.  Myconio. 


f  Ex  apographo  in  cod.  Mehnert.  I.  p.  6b, 

D.  Friderico  Myconio, 

S.  D.  Portunus  reddidit  mihi  literas  et  sylvam 
de  generibus  concionum.  Si  quid  ero  nactus  otii, 
absolvam ,  ut  petis.  Sed  in  his  curis  et  miseriis 
non  libet  animum  intendere  in  huiusmodi  argu- 
menta.     Nosti  poetae  sententiam: 

Carmina  proveniunt  animo  deducta  sereno. 
Heri  misit  mihi  princeps  iunior  *)  videndum  Lu- 
theri  libellum ,  in  quo  respondit  ad  Ducis  Ge.orgii 


*)  i.  e.  Iohannes  Fridericus,  post  Elector.  Georgius  Dux, 
offensus  propterea  ,  quod  Lulherus  non  solum  Ducem  Geor- 
gium  propter  foedus  fictum  et  delatum  a  Packio  valde  in- 
cusaverat,  sed  eliam  Archiepiscopum  Moguntinum  in  li- 
bello  *uo  „de  communione  sub  utraque",  proditorem  ap- 
pellaverat,  apologiam  sub  anni  finem  d.  29.  Decb.  emisit, 
in  qua  Luthero  eiusque  doctrinae  acerbissime  insultavit. 
Lutherus,  qui  nactus  fuerat  folia  ex  typographia  recens 
formis  expressa,  graviter  erat  responsurus,  ut  ipse  Prin- 
cipi  Electoriin  prolixa  epislola  d.  31.  Dcb.  a.  1528.  scripsit. 
Vid.  de  ea  re  Seckendorf  h.  L.  If.  p.  99.  Fere  igitur  «imul 
cuin  Georgii  Ducis  „apologia"  prodiit  Lutheri  acerbissimum 
scriptum  „oon  [)cimiirbcn  gfftof)lrtcn  93rtcfcn"  adversus  Geor- 
gium  Ducem,  quod  scriptum,  ut  ex  bac  epistola  intelligi- 
tur,  iam  d.  6.  lan.  1529.  erat  in  manibus  Iohannis  Friderici. 


1023 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


1024 


apologiam.  Quid  dicam,  mi  Friderice?  Neque 
mitior  est  hic  quam  alibi ,  et  meo  iudicio  non  sa- 
tis  est  in  scripto  gravitatis.  Poterat  tota  causa 
civilius  defendi.  Valde  igitur  perturbati  sumus 
nos  omnes ,  quotquot  legimus.  Mitterem  tibi  li- 
bellum,  sed  exemplum  aliud  non  habeo  quam 
Principis,  quanquam  existimo,  intra  biduum 
multa  millia  allaturos  esse  bibliopolas.  Tales 
libri  amantur,  habentur  in  manibus,  leguntur, 
praedicantur  a  stultis.  Nulla  spes  est  pacis,  nisi 
in  Deo,  quem  tu,  miFriderice,  rogabis  sedulo, 
ut  misereatur  nostri.  Princeps  iam  deliberat  de 
Qothano  et  Isenachensi  negotio.  Bona  in  spe 
sum.  Nam  propter  hanc  fabulam  Lutheri  et  Du- 
cis  Georgii  nihil  hoc  tempore  hic  est,  quod  ma- 
gnopere  curetur.  Pontanus  Gancellarius  est  in 
itinere,  re,  ututaudio,  satis  transacta.  Vale  fe- 
liciter.     Ex  Wimaria. 

Phil.  Mel. 

Hodie  noster  praefectus  Planicius  ingreditur 
iter,  domum  rediturus.  Bono  animo  est.  Saepe 
hic  in  aula  suas  laudes  audivit.  Disputavit  etiam 
cum  iuniore  Principe  cum  de  aliis  multis  locis 
quas  audivit,  tum  de  hac  controversia :  an  liceat 
Christiano  in  foro  litigare?  Itaque  ego  eo  actus 
sum,  sententiam  meam  scribere  *).  Adferet  eam 
ad  te  Menius  scriptam..  Vale.  Sabbatho  post 
Epiphaniam.  Saluta  meis  verbis  Osvaldum  et 
Basilium. 

tpihnnog  Melanchthon. 


No.  575. 


(h.  t.) 


Tudicium   Casp.   Muellero  scriptum. 

Iudicium  Mel.,  quod  in  lucem  prodiit  sic  inscriptum:  Chri- 
stianis  an  liceat  litigare  in  iudicio.  Philippo  Melanchlhone 
authore.  Haganoae  per  Iohan.  Secerium,  annoM.D.XXIX. 
8.  Habetur  etiam  in  opp.  Mel.  Basil.  I.  p.  442.  Etiam 
germanice :  „  ob  auch  die  Christen  mit  gutem  Gewissen 
vor  Gericht  handeln,  und  gerichtliche  Ordnung  brauchen 
inoegen,  ein  kurzer  Unterricht,  Phil.  Melanch.  Hagan. 
1529.    4. 

Philippus  Melanchthon  Casparo  Mullero, 
Cancellario  Comitis  a  Mansfeld. 

Qualenus  ista  probet  civilia  munera  Christus 
Nosse,  operae  pretium ,  Casparo,  id  esse  pula. 

Haec  ignota  scholis ,  quondam  res  tota  iacebat, 
Et  velut  aeterna  nocte  sepulta  fuit. 


*)  Prodiit  anno  1529.  Haganoae. 


Quam  nunc  in  lucem  melior  cum  protulit  aetas, 
Spreta  tatnen  modo  adhuc  et  sine  honore  iacet. 

Nemo  virluti  meritos  impendit  honores, 

Et  quotus  e  populo  te,  bone  Christe,  colit? 

An  liceat  Christianis  litigare. 

In  omnibus  negotiis  praestandum  est,  ne  quid 
suscipiamus  contra  conscientiam.  Proinde ,  con- 
sulendum  est  verbum  Dei,  quod  omnia  nostra 
consilia  gubernet.  Quale  iudicium  Dei  impen- 
deat,  nemo  ignorat.  Nec  habent  in  hac  vita  se- 
cundos  successus  impia  consilia.  Quidam  cum 
dubitante  conscientia  aliquid  agunt,  ex  illa  dubi- 
tatione  incidunt  vel  in  desperationem,  vel  in 
blasphemiam,  et  manifestum  Dei  contemtum. 
Sicut  sacerdotes,  cum  non  legebant  horas  Cano- 
nicas,  paulatim  induebant  contemtum  Dei,  et 
amissa  spe  salutis,  omne  studium  religionis  abii- 
ciebant.  Alii,  minus  mali,  angebantur  ad  de- 
sperationem  usque ,  idem  accidit  in  similibus  re- 
bus.  Si  quis  litigat,  dubitans,  utrum  id  Chri- 
stiano  liceat,  cum  et  peccare  se  putet,  et  desinere 
nonpossit,  induit  contemtum  Dei.  Haec  impie- 
tas  facit,  ut  litiget  etiam  hostilius,  experitur 
omne  genus  calumniarum  ad  opprimendum  ad- 
versarium.  Nec  dubium  est,  quin  boni  viri,  si 
scirent,  quatenus  Christiano  liceat  litigare,  mi- 
nore  acerbitate  contenderent,  eatenus  uterentur 
auxilio  iudiciorum,  quatenus  sine  peccato  pos- 
sent.  Quotusquisque  enim  est  etiam  bonorum  vi- 
rorum,  quem  non  casus  aliquis  in  forum  ac  iudi- 
cia  pertrahat.  Quidam  dicunt,  perfectionem  esse 
non  litigare.  Nos  perfectionem  Christianam  col- 
locamus  in  timore  perfecto,  fide  perfecta,  cari- 
tate  perfecta.  Res  externae,  cibus,  potus,  divi- 
tiae,-  genera  vitae  licita,  proprie,  nec  perfectos 
reddunt,  nec  imperfectos.  Sicut  neque  cucullus, 
aut  lignei  calcei  Monachorum ,  ad  perfectionem 
faciunt.  Sed  ut  aliis  bonis  Dei  creaturis  male 
utuntur  plurimi,  ut  et  foro  male  uti  multos  vi- 
demus.  Auro,  Magistratibus,  cibo,  potu,  quam 
multi  abutuntur,  ita  etiam  iudiciis  multi,  cupidi- 
tati  suae  aut  odio  morem  gerentes,  abutuntur. 
Nos  abusum  non  probamus,  de  re  loquimur,  et 
bonorum  virorum  conscientiis  consultum  volumus, 
qui  graves  et  iustas  causas  litigandi  habent,  qui 
sine  odio  civiliter  disceptant,  qui  serviunt,  non 
cupiditati,  sed  necessitati,  qui  non  hoc  agunt,  ut 
circumveniant  arte  aliqua  adversarium.  Est  au- 
tem  triplex  quaestio,  una  de  Actore,  altera  de  Pieo, 
tertia  de  Causidico.     Quod  autem  liceat  accusare 


1025 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1529. 


1026 


aliquem  in  iudicio,  vel  vocare  in  iudicium,  hinc 
intelligi  potest,  sicut  Christiano  licet  uti  cibo  et 
potu,  ita  licet  iudiciis  uti,  quia  sunt  ordinationes 
Dei,  seu  bonae  creaturae  Dei.  Paulus  enim  or- 
dinationes  civiles  vocat  ordinationes  Dei.  Sicut 
igitur  Paulus  permittit  emere,  vendere,  ita  con- 
ceditur,  ut  litigent  Christiani,  si  tamen  regulam 
servent,  ut  mundo  utantur,  non  abutantur:  hoc 
est,  si  sine  improba  cupiditate,  sine  odio  litigent. 
Paulus  ait,  Magistratum  honori  esse  bonis,  ser- 
viret  auteni  Christianis  ad  peccandum,  non  ad 
honorem,  si  implorantes  opem  Magistratus  pec- 
carent.  Quomodo  enim  honori  est  Christianis 
Magistratus,  si  turpe  est  Christiano  uti  auxilio 
[Magistrafus?  Et  ciim  liceat  Christiano  petere  in 
publica  via  a  Magistratibus  defensionem  adversus 
Iatrones:  cum  liceat  in  bellis  petere,  ut  adversus 
ihostes  tegamur,  cur  in  solis  iudiciis  non  licet  de- 
sfensionem  petere?  Consequitur  igitur  licere  de 
(iniuria  queri  apud  Magistratus;  item  Paulus  pro- 
vocavit  ad  Caesarem.  Est  autem  provocatio, 
agere  in  iudicio. 

Christus  sine  lege  apparuit,    nec   venit,    ut 

novas  leges  ferret,  sicut  somniant  quidam,  Indai- 

icas  leges   latas  esse    ad  ferocem  quandam  multi- 

tudinem  coercendam.      Postea  Christum  venisse, 

ut  adsuefacto  iam  mundo  ad   meliores  leges  reci- 

piendas,    ferret  novas  leges  procul  a  civili  consue- 

tudine   abhorrentes,    putant    legem    Christi    esse, 

nihil  possidere  proprium,  nulla  defensione  neque 

i  iuris  neque  Magistratuum  uti,   non  gerere  Magi- 

stratus,    ita  ex  Evangelio  legem  quandam  faciunt, 

et  ex  iustitia  Christiana  quandam  ridiculam  hypo- 

crisim    certorum   operum.      Non  abolet  Christus 

civilis  vitae  instituta,    sed  aeternam  quandam  iu- 

stitiam  adfert.     Foris  uti  sinit  sine  discrimine  le- 

igibus  et  moribus   omnium,     apud  quos  vivimus. 

Sic  Daniel  apud  Assyrios  ac  Persas,  illorum  more, 

aRempublicam  administravit,   ius  dixit,    accusavit, 

'ipunivit   cives   improbos;     ita   Christiani    utuntur 

fjalibi  aliis  legibus  ac  moribus,   sicut  alibi  aliis  die- 

rum  spatiis  utuntur.      Non  igitur  satis  intelligunt 

vel  Evangelii   vim,    vel  libertatem  Christianam, 

qui  alligant  nos  ad  huiusmodi  leges,  quae  laedunt 

politicas  ordinationes. 

Ad  haec,  cum  non  tollat  Christus  ordinatio- 

nes  civiles,    non  vetat  tenere  proprium.      At  id 

sine  iudiciis  teneri  non  potest,  iure  praetorio,  res 

et  occupantur  et  retinentur.     Pcstremo,  cum  nul- 

Melanth.  Oter.  Vol.  I. 


lus  locus  clare  prohibeat  litigare  in  iudicio,    quid 
opus  est  Evangelio  legem  adfingere. 

Sed  obiicitur  locus  in  Matthaeo  capite  quinto: 
volenti  tecum  contendere  in  iudicio,    et  tunicam 
tuam  auferre ,    concede  et  pallium.     De  hoc  loco 
varie  iudicaverunt  veteres,    verum  res  cogit,    ut 
intelligamus  eum  de  privata  vindicta ,    quod  pro- 
hibeat  Evangelium   omnem   privatam  vindictain. 
Nam  hoc  totum  caput  ita  accipiendum  est,  ut  non 
abroget  politicum  regnum.      Veteribus,    ait,    di- 
ctum  est:    oculum  pro  oculo.       Ego   autem  dico 
vobis  etc.     Hic  Christus  non  abolet  civiles  ordi- 
nationes,    sed  docet  Apostolos,    quod  non  insti- 
tuat  regnum  mundi,  sicut  ipsi  somniabant.     Nam 
in  hac   opinione    erant   Apostoli,    Christum   ve- 
nisse ,   ut  restitueret  libertatem  Iudaeorum  et  re- 
gnum  civile.    Sed  Christus  in  his  verbis  clare  pro- 
fitetur,    se  non  dare  Apostolis  potestatem    occi- 
dendi  homines    et  vindicandi.       Vult  illa  legiti- 
mis  Magistratibus  permitti,    praeter  Magistratus 
nemo  debet  ulcisci,    nemo  occidere,    nam  Magi- 
stratibus  hoc  ius  aliis  locis  concedit  Evangelium 
Rom.  XIII.     Vindicta  Dei  opus  est,   id  per  Ma- 
gistratus  fieri ,   non  vetat  Christus.     Praecipit  au- 
tem  in  genere,    ut  vacent  odio,  iracundia,  omnes 
et  privati  et  qui  imperant.     Quidam  interpretan- 
tur  hunc  locum  consilium  esse,    quorum  sententia 
nullo  modo  ferenda  est:    si  enim  consilium  esset, 
liceret   etiam    vindictam   omittere    Magistratibus. 
Item  liceret  vindicare  privatis,     quia  non   viola- 
rent  praeceptum,  sed  tantum  consilium.     Nos  igi- 
tur  constanter  hunc  locum  interpretamur,   prae- 
ceptum  esse,     et  prohibere  odium,    cupiditatern 
vindictae,  et  omnem  privatam  vindictam ,  interea 
ius  suum  Magistratui  non  eripitur.     Praeterea  si 
hic  locus  nullam  recipit  comrriodam  interpretatio- 
riem,    nec  reo  licebit  in  iudicium  venire.      At  de 
reo  innocente  non  dubium  est,    is  enim  et  venit, 
mandato  potestatis  coactus,    et  ut  de  re  cedat  ac 
tolleret  iniuriam  ,    certe  nullo  modo  debet  tacitus 
probare  adversarii  falsam  et  ementitam  actionem. 
Nihil  igitur  peccat  reus  innocens  ,    cum  excusat  se, 
nec  agnoscit  crimen  quod  obiicitur.     Quare  opor- 
tet  hunc  Matthaei  locum  sic  accipere,    quod  pri- 
vatam  vindictam  et  vindictae  cupiditatem  prohi- 
beat,    si  Magistratus  non  defenderit  innocentem, 
ferat  iniuriam.       Sic  accipiendus  est  locus  Lucae 
sexto  capite :    ab  eo ,    qui  aufert  tua ,  non  reposce. 
Neque  enim  prohibet  admonere,  ut  furtum  resti- 
tuatur,    sed  prohibet  vi  privata  Tccuperare,    in- 
65 


1027 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1529. 


102« 


terea  non  prohibet  queri  iudici,  et  implorare  iudi- 
cis  auxilium.  Neque  enim  Evangelium  licentiam 
improbis  et  violentis  concedit,  sed  vult  eos  au- 
ctoritate  Magistratuum  coerceri  et  puniri. 

Obiicitur  et  illud  in  priore  ad  Corinth.  ca- 
pite  sexto:  iam  quidem  delictum  est  inter  vos, 
quod  lites  habetis  inter  vos.  Paulus  non  damnat 
iudicia,  pertnittit  enim,  ut  coram  arbitris  licita 
est,  cur  non  esset  Ticita  coram  iudicibus?  Tan- 
tum  hic  scandali  causa  vetat  contendere  coram  iu- 
dice  Ethnico. 

Quod  vero  postremo  ait,  delictum  esse,  quod 
sint  lites  inter  eos ,  constat  in  omni  controversia, 
alteram  partem  iniustam  esse.  Arguit  igitur  Pau- 
lus  eos,  qui  iniuriam  inferebant,  cum  queritur 
esse  inter  Christianos,  qui  iniuriam  inferunt,  non 
propterea  omnes  accusat  sontes  et  insontes. 

Possunt  obiici  et  alii  loci :  da  omni  petenti 
te.  Sed  hic  meminerimus  Evangelium  non  prae- 
cipere ,  ut  facultates  in  commune  diripiendas  con- 
ferarnus.  Largas  eleemosynas  dare  praecipit,  non 
abrogat  ius  publicum  de  rerum  divisione. 

De  reo  non  dubium  est,  ut  ante  diximus, 
quin  liceat  ei  venire  in  iudicium.  Cogitur  enim 
mandato  potestatis,  cui  obtemperare  eum  oportet. 
Deinde  cum  falsum  crimen  obiicitur,  non  debet 
mendacium  -adversarii  probare,  ne  communicet 
illius  peccato.  Sed  debet  se  purgare,  si  iniquo 
iudicio  circumventus,  iniuria  adficietur,  non  vin- 
dicet  vi  privata ,  postquam  a  iudicio  non  defensus 
est.  Eo  referatur  locus  Matthaei  quinto :  si  abs- 
tulerit  pallium.,  concede  et  tunicam.  Quasi  di- 
ceret,  ne  vindica  iniuriam  privata  vi,  si  te  defen- 
derit  Magistratus,  eam  defensionem  et  vindictam 
scias  Dei  opus  esse. 

Nec  de  Causidicis  dubium  est,  quin  possint 
patrocinari  aliis,  sunt  enim  ministri,  non  lili- 
gantium ,  sed  potius  iudicis.  Sicut  iudici  licet 
cognoscere  controversiam,  ita  licet  adhibere,  qui 
possunt  eam  perspicue  exponere,  sive  i  111  sumtu 
Magistratuum  sive  litigantium  alantur.  Sed  et 
litigatores  et  causidici  servent  regulam ,  ut  mun- 
do  utantur ,  non  abutantur.  Nos  enim  haec  non 
scripsimus  his,  qui  in  iudiciis  morem  gerunt  cu- 
piditatibus  suis. 

Necesse  est  magnum  robur  caritatis  esse  in 
eo,  qui  sine  odio  litigaturus  est.  Quare  cum  pe- 
riculum  sit,  ne  augeantur  odia  inter  litigandum, 
dehortandi  sunt  homines  a  re  periculosa,  sicut  na- 
vigationem  dehortamur,  non  quod  sit  LUicita,  sed 


quia  periculosa  sit.  Vinum  etiam  saepe  interdi- 
citur  his,  qui  bibunt  avidius,  ne  quid  mali  fa- 
ciant  poti:  ita  prodest  non  litigare,  non  quod  uti 
auxilio  Magistratus  sit  illicitum,  sed  ne  magis  ac- 
cendantur  odia.  Sicut  liberum  est,  vinurn  bibere 
aut  non  bibere,  ita  liberum  est,  litigare  aut  non 
litigare.  Sed  ut  alicubi  vinum  bibere  periculo- 
siusest,  ita  saepe  minus  habet  periculi ,  ferre  in- 
iuriam ,  nec  adversarium  vocare  in  iudicium.  Et 
boni  viri,  exempli  causa  ,  fugiant  lites,  nam  cum 
litigant,  invitantur  eorum  exemplo  alii  ferociores, 
ac  idem  sibi  licere  putant,  cum  non  sciant  mundo 
sic  uti,  ne  abutantur.  — 


No.  576. 


1 1 .  Ian.  (Wimariae. » 


Frid.  Myconio. 


•j-  Ex  apographo  in  cod.  Mehnert.  I.  p.  4b. 

Dom.  Friderico  Jtfy conio,    concionatori  in 
Gotha,  amico  suo, 

S.  D.  Vide  rusticorum  improbitatem.  Prius- 
quam  nos  huc  venimus,  questi  sunt  ISaienses  de 
nostris  actionibus.  Mitto  igitur  tibi  eorum  que- 
relam,  ut  eos  ad  te  accersas  et  rem  totam  transi- 
gas.  De  EsJebensi  nihil  puto  te  suscepisse.  Scis, 
me  voluisse ,  ut  decerneretur  ei  accessio  ex  temph 
reditu,  qui  magnus  est.  Possunt  eis  autem  10 
Sexagenae  addi.  Pontanum  expecto,  quem  spes 
est  hodie  aut  cras  hic  adfuturum  esse.  JMenium 
post  biduum  domum  remittam.  Magnb  mihi 
usui  fuit  his  diebus  in  scribendis  literis.  Obrui- 
mur  enim  quotidie  novis  negotiis,.  in  quibus  hoc 
est  gravissimum,  quod  noster  declamator  non  in- 
terpellat.  Principi  iuniori  filius  natus  est  die  Ve- 
neris  post  Epiphaniam,  vesperi  inter  octavam  et 
nonam.  Christus  faveat  universae  familiae  prin- 
cipis,  et  tueatur  eum.  Quaeso  te,  committas  Ba- 
silioy  ut  agat  cum  Heresbacho,  ut  consulat  de 
genesi  pueri  astrologos.  Idem  nos  agemus  cum 
nostris  mathematicis.  De  Sacerdotio  Stoltzen  re- 
spondebo  confecta  re  apud  principem,  quam,  ut 
scis,  agimus.  De  negotio  mulieris  velim  senten- 
tiam  Lutheri  expectes.  Sed  si  longum  videtur, 
permittatur  ipsius  conscientiae,  ut  nubat.  Tu 
convocatis  consulibus  et  muliere  testes,  quicun- 
que  produci  poterunt,  audias^  ubi  audieris  feras 
sententiam,    te  non   prohibere  illi  nuptias,    sed 


1029 


EPIST.OLARUM    LIB.   IV.     1520. 


1030 


permitlere  totam  rem  ipsius  conscientiae.  Nec 
magistratum  debere  impedire  nuptias,  quanquam 
mihi  plane  displicet  mulier.  Vale.  Montag  post 
Erhardum.  Basilio  salutem  et  tuis  et  Os- 
tvaldo.  Age  cum  Basilio,  ut  de  FFaltershusa- 
nis  rescribat  certa.  Nostra  consilia  de  illis  eccle- 
siis  varie  extrahuntur.  Aula  illum,  qui  in  monte 
duae  Annae  fuit,  mirifice  praedicat  *).  Novi, 
ut  scis,  placent.  Volunt  illum  in  loco  frequenti 
esse  ac  celebri.  Nescio,  quid  sit  futurum.  Nihil 
habebam  hoc  tempore  amplius.     lterum  vale. 

Philippus. 


No.  577. 


12.  lan.  (Wimaviae.) 


Eidem. 


Edita  a  S/iegassio,  ep.  16.       Apographon  habetur  in  cod. 
Mehn.  I.  p.  11  b. 

D.   Friderico    Myconio,    amico  suo, 

Gothae, 

o.  D.  Vimariae  aulam  invenimus,  sic  satis 
tranquillam,  Dei  beneficio.  Statim  enim,  ut 
veni,  properavi  ad  decuriam  scribarum,  ut,  quan- 
tum  possem,  explorarem,  quis  esset  rerum  status. 
Te  adhortor,  ut  Deum  ores,  ut  pacem  principi  ac 
nobis  largiatur,  utque  inter  tot  pericula  nos  de- 
jlfendat.  Cancellarius  Ponfanus  nondum  rediit. 
Christus  faciat,  ut  brevi  feliciter  redeat.  Ipse 
enim  valde  usui  nobis  etiam  in  his  negotiis  con- 
ficiendis  esse  posset,  quae  mihi  a  vobis  mandata 
sunt;  tametsi  novus  Cancellarius  operam  suarn 
benigne  promiserit.  Et  ego  non  dubito,  quin 
[cupiat  Ecclesias  bene  constitui.  De  propheta 
^JBreitebachensi  diligenter  cogitavi.  Prorsus  non 
lest  admittendus  ad  concionandum.  Nam  multum 
ihabet  in  ore:  communem  rerum,  et  similia  noXi- 
rtixa,  quae  sunt  seditionum  faces.  Heri  dicebat, 
iniquum  sibi  videri,  quod  unus  tam  multa  possi- 
Ideret,  interea  aliis  egentibus,  cum  Deus  ad 
lomnium  usus  res  condiderit.  Audis  vocem  po- 
Ipularem.  Cavebis  igitur,  ne  quid  istic  moveat 
fille  miser.  Iam  paro  literas  ad  principem  de  Go- 
thana  et  Isenachensi  Ecclesia.       Christus  faveat 


*)  Videtur  esse  Ibachius  ex  Buchholz  (prope  Annabergam), 
quem  clam  accersitum  esse  ab  Hesso ,  scriba,  queritur  in 
epistola  ad  Spalatinum  supra  No.  512. 


nostris  negotiis.  Landgravius  dicitur  cum  uxore 
ad  Ducem  Georgium  venturus,  officii  causa. 
Utinam  congressus  ille  prosit  ad  pacem  publicam. 
iCaeterum  de  negotio  Pak  nihil  adhuc  exWorma- 
tia  allatum  est"  *).  Principi  iuniori  valde  pla- 
cuerunt  imagines  seu  picturaeRegnorum.  Iohan- 
ni  Osvald  et  Basi/io  **)  dices  salutem  meis  ver- 
bis.  Tuae  uxori  ***)  precor,  ut  feliciter  pariat. 
Vale  felicissime  et  ora  pro  nobis.  Ex  foro  vina- 
rio  Dinstag  post  Epiphaniam.  PVolfgangus  sa- 
lutat  te.     Menius  adferet  cetera. 

<&LXl7Z7l0Q. 


No.  578. 


(13.   vel  I4.1au.) 


Eidem. 


+  Ex   autographo    cod.  Goth.  79.  fol.  23.       Apogr.  est  iu 
cod.  Mehnert.  I.  p.  6. 

Venerabili  viro  D.  Fr iderico  My conio, 
amico  suo, 

S.  D.  Menius.y  quod  faustum  felixque  sit,  ad 
vos  redit.  De  negotio  Isennachensi  et  Gotthano 
liberalissime  respondit  princeps.  Id  cuiusmodi 
sit  post  biduum  aut  triduum  scribarn  ad  vos. 
Nunc  enim,  ut  ex  Menio  audies,  res  nondum 
prorsus  erat  confecta.  Rogo  autem  te,  mi  Fri- 
derice,  per  Christi  lenitatem,  qua  nos  tolerat,  ut 
leniter  ea,  quae  necessaria  sunt,  doceas ;  quae  non 
prosunt  populo ,  omittas.  Quantuin  potes  a  poli- 
ticis  negotiis  abstineas.  Brevi  istuc  novus  quae- 
stor  veniat,  cui  nolim  te,  quisquis  erit,  non  enim 
novi,  nimis  familiarem  fieri.  Nimis  es  credulus, 
ct  tua  bonitate  homines  callidi  abutuntur.  Si  qui 
etiam  istic  alii  sunt,  quorum  familiaritale  uteris, 
etiamsi  sint  boni  viri,  tamen  memento  praecepti 
vetcris ,  ne  quid  suscipias  propter  eos  alienum  tuo 
officio.  Nemo  militans  implicat  se  aliis  prae- 
terea  negotiis.  Ea  de  re  tibi  quoque  praeceptum 
putes.     Menius  erit  optimus  testis  summa  me  fide 


*)  Haec  non  dedit  Snegass.  —  Referenda  autem  sunt  ad  ea, 
qtiaeSleidanus  in  commentario  de  statu  religionis  etc.  p.  165. 
hahet:  „ Suevici  confoederati  Lantgravium  incusabant,  quod 
sociis  vim  et  iniuriam  fecisset ;  cumque  novus  ex  eo  motus 
impenderet,  sedata  demum  res  fuit  VFormaciae,  sub  exitum 
Decemhris  [a.  1528.],  inlcrvenlu  Palatiui  Principis." 

**)  Basilio  Monnero. 

***)  Margaretha,  filia  civis  Gotbani,  quam  Myconius  duxerat 
a.  1525. 

65  * 


1031 


EPISTOLARUM    LIB.  IV.     1529. 


1032 


hic  vestra  negotia  egisse.  Sed  ut  spero  res  decla- 
rabit  ipsa.  Pontanus  nos  valde  adiuvat.  Ora 
deum  pro  principe  et  nobis  omnibus.  Vale  feli- 
citer.     Ex  Wimaria  *). 

Philippus. 


No.  579. 


(16.  W) 


Eidem. 


\  Ex  apographo  in  cod.  Mehnert.  I.  p.7. 

JDom.  Frider ico  Myconio 

S.  D.  Mitto  literas  istuc  de  Gotthensi,  Isena- 
censi '  et  Cruceburgensi  negotiis.  Vestra  urbs  ha- 
bet  reditus  Augustiniani  monasterii  **).  Isen- 
naci  iubet  princeps  indicari,  unde  ii  sumi  possint. 
Nam  de  lohannsthal  non  est  integra  res.  Vides 
meam  in  vestris  rebus  diligentiam.  Ego,  quod 
potuit  fieri  a  me,  profecto  praestiti.  Pontanus 
autem  totam  nobis  rem  Dei  beneficio  confecit. 
Nec  princeps  gravatim  adnuit.  Tantum  offen- 
dit***)  eum  virorum  perfidia  et  ingratitudo.  Tibi 
rrierces  sexaginta  constituitur.  Ad  haec  habebis 
principis  beneficium.  Quid  Isennaci  velim  fieri 
scribam.  Iussus  enim  sum  explorare,  quomodo 
se  habeat  res  de  illo  in  monte  S.  Annae.  Interea 
neminem  mitti  velim  pastorem,  neque  Isennacum, 
neque  adCreuceberg,  neque  ad  TValtershausam. 
Mitto  tibi  ordinationem  Cruceburgensem ,  quam 
lege  et  cura  transscribi.  Tu  tamen  quae  voles  ad- 
dito  aut  mutes.  Rogavi  te  saepe,  ut  a  politicis 
negotiis  abstineres.  Heri  autem  legi  scriptam 
tuam  epistolam  sane  vehementem  ad  Cancellarium 
de  polypragmone.  Non  placuit  mihi.  Videris 
nimium  impatiens.     Sine  quaeso  illum  vociferari 


*)  In  apographo  cod.  Mehnerli  hic  additur  poslscriptum, 
quod  in  autographo  non  Iegitur.  Fortasse  fuit  inscriptum 
singulari  pagetlae,  quae  nunc  periit.     Est  vero  hoc  : 

„Si  diutius  quam  velles  differuntur  negotia  ecclesia- 
rum,  quaeso  te  inducas  animum  ad  patientiam.  Multa  sunt, 
quae  occupant  aulam.  Hoc  duxi  ad  te  scrihendum  esse, 
quia  scio ,  quam  sis  impatiens  morae.  De  Temershusa 
commisi  rem  Menio.  De  Isenaccnsibus  Pastoribus  et  fVal- 
terhusann  accipietis  brevi  quod  existimem  faciendum. 

Ph.  M. " 

**)  Literae,  quibus  Princeps  Elector  donavit  reditus  monaste- 
rii  Aug.  Senalui  Gothano  in  ulilitatem  ecclesiarum  et  scho- 
lae  urbis,  datae  sunt  Dom.  Reminisc.  1529.  —  Caeterum 
conf.  epist.  Pontani  et  Visitatorum  d.  19.  Ian.  h.  a. 

***)  Cod.  mendose  :  oslendit. 


et  age  tu  negotium  tuum.  Obsigna  literas ,  cum 
voles  ad  Creutzburg  mittere.  De  canonicis  sic 
curavi,'  ut  quotannis  quaestoribus  rationes  re~ 
ferant.  Monialibus  tuis  est  prospectum.  Meum 
negotium  cura  diligenter,  ut  reditus  vacuorum  sa- 
cerdotiorum  collocare  possint  in  usus  studio- 
sorum. 

Doctor  Osmenstatensis  ad  vos  se  conferet. 
Miser  homo  est,  et  non  diu  victurus.  Osvaldm 
exposuit  6  Ioachimicos  integros  scribis  nomine 
vestrae  urbis  et  Isennacensium,  quos  curavi  ei 
reddi.  Significa  TValtershusanis ,  nos  brevi 
pastorem  istuc  missuros  esse.  Literas  Isennacum 
a  Principe  scriptas  tu  mitte,  et  scrihe  illis,  ut  sta- 
tim  faciant,  quod  petit  Princeps.  Nos  postea  eo 
mittemus  idoneos  pastores.  Vale  et  rescribe.  Ex 
Wimaria. 

Philippus. 

Mitto   tibi  Lodoici  Fischer  et  Portuni  li- 
teras. 


No.  580. 


(eod.  die. 


Eidem, 


f  Ex  apographo  cod.  Mehnert.  I.    p.  10  b. 

Friderico  My conio 

»S.  D.  Scripsi  tibi  longiusculam  epistolam  de 
omnibus  negotils,  quae  putavi  tibi  esse  cornmen- 
danda.  Nunc  aliquid  nactus  insuper  temporis.ad^ 
ieci  alterum  epistolium.  Ni  tam  diu  fuisses  domi, 
redirem  ad  vos,  reliquias  negotiorum  confecturus. 
Nunc  te  rogo  ,  ut  me  absente  ea,  quae  mandavi, 
pro  tua  fide  et  diligentia  administres.  Neminem 
conducant  pastorem  TT^altohusani  etCruceburgi  et 
Isenacensii,  priusquam  ego  de  Eringo  rescripsero, 
ut  quid  deMenio  recte  fieri  possil,  sciamus.  Ha- 
bes  mei  consilii  summam.  In  urbe  tua  non  poterit 
queri  senatus,  se  gravari  sumtibus  ecclesiarum; 
magnos  enim  reditus  iam  adipiscilur.  T)eIsenaco 
certiorem  me  facies,  ubi  Princeps  tradiderit  ea, 
quae  polHcitus  est.  Quicquid  scribes ,  mitte  Se- 
basliano  Piscatori  in  decuria  scribarum ;  is  mihi 
reddi  curabit.  Ad  extremum  te  per  Christum 
oro,  ut  patientiam  in  tuo  munere  praestes  et  a 
negotiis  politicis  abstineas.  Tantum  pro  concione 
diligenter  horteris,  ut  suum  officium  recte  faciant 
et  illi ,  qui  praesunt ,    et  illi ,   qui  parent.       Ora 


1053 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


1034 


pro  principe  et  praecipe  •)  populo,  ut  suis  oratio-     tfd>en  ^u  btenen  ftnb  nrit  vM&    Datum  $u  2Be»mat. 
nibus  mvent  optimos  prmcipes.     Iterum  vale.  SienStagg  nad)  Antonii  anno  1529. 


Philippus. 


No.  581. 


19.1 


an. 


Visitatores  ad  Stnatum  Gothanum. 

Ediia  in  den  Unschuld.  Nachrichten',  Jahrg.  1737.  S.  254 

Melanlhonem  buius  epistolae  auctorem  non  esse,  scripti 
ratio  satis  docet.  Sed  Melanthonis  nomine  eam  simul 
cum  aliis  scriptam  esse,  dubio  caret,  quum  hoc  tempore 
officio  visitatoris,  ut  vocant,  in  Thuringia  simul  eum  aliis 
fungeretur. 

(2Cn  23ura,etmeijler  unb  dtatfy  ju  ®otf)a.) 

tlnfern  fteunbltdjen  Stenft  ju»ot,    dfjrbare,    SBetfe, 
junftige  gteunbe;  bieroetf  unfct  gndbtgfier  <£>err,  bct 
sSfjutfurft  $u  <5ad)fen  k.,  etne  cwabtge  ©tcuct  ju  Un= 
erfjaltuna,  bct  $ird)enbiener  unb  <3d)ulen  bet  (Sud)  ge= 
oilltgct,  uberfenben  mtt  <£ud)  cin  SSer^etdjmf} ,  mte£tr= 
i)en  unb  (Sdjulen  beftettet  roerben  fotten,  unb  moUet  be* 
enfen,  ba$  u)t  fotdjeS  oon  (£ure§  2CmtS  megen  fdjulbia, 
et)b,  ben  tedjten  ©otteSbienft  3U  fotbern,  unb  bie  Su= 
ienb  &ut  fiefjt  aufet$tef)en  $u  laficn.      £)ed)atben  S^t 
iUlig^letp  anroenben  follet,  ba$  baSjema,e,  fo  gu  bev 
ifttdjen  SSerforgung  geotbnet,  fletfug  gefjanbett  roerbe. 
anb  roolten  @ud)  nid)t  betgen,    bafj  unfet  gndbigfter 
bett  in  (Stfatytung  fommen  ift  @ure§  UnjieipeS ,  fo  bet 
Kud)  in  SSetroaltung  bet  £itd)enguter  unb  fonften  be= 
Itnben.     £)etf;atben  «Setne  (§f)utf.  ®naben  bebad)t ,  bap 
fenftig  foldjet  Unflcip  in  gtofjen  (Mtfjetn  mef)r  ju  be= 
|>tgen  fen,    unb  fjaben  fdjroettid)  [b.  i.  ungetn]  biefe 
feteuet  beroitligt.     -Damit  abet  3&t  unb  2Cnbere  etfen* 
Im  mogen,  roie  getn  ©etnc  S(;utf.  ©n.  ®otte§bienft 
Mbetn  unb  d)riftlid)e  £ef)t  erfjattcn  rootten,  fjaben  bem= 
hd)  ©eine  (5f;utf.  ©naben  nodnnatS  gndbigtid)  biefe 
attlidje  ©teuer  (Sud)  ^ulommen  laffen,  bodjaffo,  bap 
lemetSfjf.  ®n.  jdi>rttd>  baoon  3£ed)nung  gefd)ef)e,  bap 
|>eine  Gtyf.'  ©..  aHejett  rotffen,  rote  mit  biefen  ©utetn 
-•.'fjanbett  metbc,  unb  nai)  ©elegenfyeit  bamit  fdjaffen 
ugen  (?) ,  unb  mottet  @ud)  t)iertn  eqeigen ,  roie  S^r 
iiffet ,  t>a$  %1)v  ®ott  fd)ttlbig  unb  fcfltd)tig  fepb ,  barju 
•id),  ba$  unfer  gndbtgcr  ^)err  untertt)dnige  ©anlbats 
lit  oon  @ud>  fpurcn  mpwi1     S)a§  moUen  mir  @ud; 
Jcunbfid)ct  9^einung  nid)t  oerI)alten,  bennSud)freunb= 


Gregorius  Briick,  Doctor 
unb  Visitatores. 


No.  582. 


eod.  temp. 


Io.  Lango. 


Epist.  lib.  VI.  p.  416.  —  (Apographon  in  cod.  Gotb.  399. 
p.  168.)  —  Nunc  ex  autographo  Melanthonis  in  cod. 
Monac.  I.  p.  388.  descripta,  ex  cuius  scriptura  colligo, 
epistolam  post  annum  1527.  et  ante  annum  1531.  scriptam 
esse.  Quum  vel  Wimariae  vel  Ienae  scripla  sit,  putavi, 
eam  bic  inserendum  esse. 

D.  Doctori  lohanni  Lango 

S.  D.     Vereor  ut  possim  te  ante  abitum  conveni- 
re.    Hodie  praecise  negaverunt  se  nostra  postulata 
facturos  esse,  quae  tamen  et  honesta  ipsis,  et  tu- 
tissima  futura  erant.     Sed  ut  video,   odio  nostri 
sunt  impediti  quorundam  animi.     Fidem  tov  8r\- 
fJiriyoQov  i)fi8teQOV  intelligo  tibi   suspectam  esse. 
Mihi  hoc  negotium,  quod  in  manibus  fuit,  can- 
dide  egisse  videtur.     Et  magna  ex  parte  Tioltrixdv 
fuit.       Ceterum  de  alieno  servo  non  est  iudicare 
meum.     Non  potest  fieri  '),  ut  istiusmodi  homi- 
nes  probent  causam ,  quam  plane  non  intelligunt. 
Quotusquisque   enim   ex  eruditis   satis   perspicit, 
quid  habeat  causa  doctrinae  correctae  boni.     Cum 
Plico  rixati  2)  sumus  de  utraque  specie.      Ausus 
est  affirmare  in  3)  Decretis  prohiberi  usum  utrius- 
que  speciei.     Et  pollicitus  est,  se  locum  ostensu- 
rum  esse.     Hac  in  re  suae  inscitiae  magnum  spc- 
cimen  dedit.     Nam  in  Decretis  nihil  tale  inveniet. 
Menio  S.  opto.     Vale  feliciter  in  Christo. 

<i>ikinnos. 


No.  583. 


2S.  Ii 


an. 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  117. 

loachimo   Camerario    Bambergensi 
JSoribergae 

S.  D.     Cum  Figuhis  ad"  vos  iter  haberet,  faceic 
non  potui,  quin  ei  literas  darem,  quanquam  quod 


*)   Cod.  mendose:  princlpe. 


1)  fcrri  potius  niihi  vidctur  legendtim  esse. 

2)  Spanh.  male :  boni  cum  Plico  ?    Rixati. 

3)  Spanh.  mendose :  a. 


1035 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1529. 


1036 


scriberem,   non  habebam.     Nolo  enim  te  perpe- 

tuis  qucrelis,  mulestia  maiore  afficere.    Apud  nos 

tranquillae  res  adhuc  sunt,  sed  ille  *)  de  quo  nu- 

per,    non  quiescit,    quern  quidem  nostri  surnma 

fideconantur  retinere.      Sed  quantum  profecturi 

simus,  Oeov  imyovraOt xuxat.     Quidam  d^/js- 

oug  dicuntur  optare,    ut  Turca  polius    adveniat 

quam  avroxQatoJ^.     Hoc  quid  sit,  satis  intelligis; 

metuunt  non  Hispanos,  sed  alterum  2),  ut  suspi- 

cor,    quem  recte  ratiocinantur ,    si  quid  movebi- 

tur ,  cpfrdosiv  XQr\oSai  roTgjiydpiam.    De  Anglis 

multa  dicuntur,  quae  cum  existimem  tibi  esse  no- 

tiora,  omitto.     De  rebus  Italicis  a  te  exspecto  li- 

teras.'     Meum  ministrum  vobis  commendo.     Vale 

feliciter.     X.  Gal.  Februarii.     Saluta;|meis  verbis 

amicos,  Eobanum  etMicam.     Meo  Iohanni  des 

hunc  Ioachimicum.  f 

<Pifo7i7iog. 

■  >■  ■•: 


(Rediit  Melanthon    Ffritebergam.) 


No.  584. 


30.  Ian. 


•  ■      ■ 

Ge.  Spalatino. 


f  Ex  autogr.  Mel.  in  cod.  Basil.  F.  101.  epist.  97. 

Optimoviro,    D.  Georgio  Spa  lat  ino, 
amico  suo  summo, 

S.  D.  Nae  tu  plus  satis  officiosus  es  erga  me, 
qui,  ut  mihi  raorem  gereres,  imaginem  principis 
tuae  socrui  ademisti.  Utinam  vel  tibi  vel  illi  pos- 
sim  ostendere ,  tuum  hunc  animum  mihi  gratissi- 
mum  esse.  Officium  hoc  non  perinde  iucundum 
est,  quia  vereor,  cum  quadam  illius  optimae  fe- 
minae  molestia  coniunctum  esse. 

De  Eucharistia  respondi,  planeque  subito 
effudi,  ut  vides  ea,  quae  adnotavi  in  his  char- 
tis  *)  *  quare  tuo  iudicio  omnia  permitto ,  tamets,i 
existimem  consentanea  pietati.  Quidam  in  alio- 
rum  periculis  fortes  sunt;  ego  malo  in  meo  discri- 
mine,  quam  aiieno ,  fortis  videri.  Neque  tamen 
consului  quidquam,  quod  videatur  posse  laedere 


1)  Landgrav.  Hassiae. 

2)  Landgravium  Hass.     C.  W. 

*)  Fortasse  est  scriptum  ,  quod  buic  epistolae  adiunximus. 


cOnscientiam.  Gancellario hodie  scripsi  d e  JBornensi 
negotio  lrteras  sane  vehementiuscuias.  Gommo- 
verat  enim  me  rei  indignitas  et  improbitas  ho- 
minum,  qui  in  illo  oppido  non  optima  fide  eccle- 
siae  facultates  tractant.  V  ale  feliciter.  Sonnabend 
post  diem  Conversionis  *). 

Philippus. 


No.  585.  1  (3O.Ian0| 

De  Carlstadii  sententia  de  coena  s. 

•f-  Ex  autographo  Philippi  in  tabul.  Vinariensi  Reg.  N.  L 
No.  183.  Fol.  367.  in  cod.  Golh.  451.  p.  12 b.  transscri-l 
ptum.  Videtur  perlinere  ad  epistolani  Spalatino  scriptain 
d.  30.  Ian.  h.  a.      Caeterum  vid.  scriptum  d.  9.  Oct.  1525, 

(Scheda  Melanchthonis  MS.  circa  annum  1529  **)). 

Carolostadius  duobus  argumentrs  nititur.  PrL- 
mum  est:  sanguis  Chrrsti  fusus  est  in  cruce;  ergc 
non  oportet  in  calice  esse,  alioqui  funderetui 
saepius. 

Quis  autem  Iroc  dicit,  fundi  sanguinemCbri 
sti,  aut  mori  Christum  per  eucharistiam.  Nor 
enim  ex  nostrrs  cogitationibus ,  sed  ex  institutiotit 
Christi  res  iudicanda  est. 

Alterum  est:  Christus  sedet  ad  dextram  pa- 
tris;  oportet  igitur  eum  certo  loco  esse,  nec  potes 
simul  in  eoelo  et  terris  esse.  Hoc  argumentun 
omnino  ex  carnalibus  cogitationrbus  est  natum 
quia  fingunt  certum  locum  maiestatrs  divinae 
Ubi  enim  fuit  maiestas  illa  ante  conditum  mun 
dum?  Et  non  est  fmgendum,  alicubi  esse  divini 
tatem  Christi,  ubi  non  sit  humanitas.  Quid  hoi 
estaliud,  quam  separare  Cbrrstum  ?  Nec  dubito 
Cinglium  et  omnes  in  isto  loco  falli. 

Proinde  videtur  mihi  recte  facturus.Princep* 
si  se  non  admrsceat  isti  negotro,  sed  reiiciat  at 
nos ,  ut  nobiscum  per  occasionem  communicet. 


(Lutherus  sua  manu  addidit:) 

Et  mibi  idemplacet,  uti  etiam  in  primo 
bello  contra  Carolostadium  fusius  tractavi. 


u 


*)  Adscriptus  est  quidem  huic  epistolae  ab  antiqua  manu  anj 
nus  1528. ,  sed  eo  anno  diesConversi  eratdies  Salurni.  Put 
igitur  ad  annum  1529.  esse  referendam ,  ubi  mensc  Ianuari 
Spalatinus  inspectione  ecclesiarum  occupatus  erat.  Boil 
nense  negotium  videtur  idem  esse  quod  commemoratur  » 
Lutheri  epist.  d.  15.  lun.  et  29.  lun.  anni  1529. 

**)  Sic  inscribitur  in  cod. 


1037  EPISiTOLARUM 

No.  586.  .  15  jr^, 

Phil.  Eberbachio. 


f  Ex  apogr.  cod.  Goih.  £3.   p.  39. ,    cod.  Bar.  II.  p.  837. 
et  cod.  Mebn.  III.  p.  52, 


LIB.    IV.     15290  1038 

*r.    I    No.  587.  (20.  Febr.  Wimariae.) 

Iusto  Ionae. 

Edita  a  Sauberto  in  libro  V.  epist.  Melantb.  p.  79. 


i 


7 


Philippo    Eberbachio    ludi  litcrarii  in 
Coburgense   oppido.  Magistro. 

.<  amiliariter  doleo ,  te  non  perinde  firma  valetu- 
line  uti  ut  velles,  quae  tamen,  ut  audio,  confir- 
iari  posset,  nisi  per  intemperantiam  subinde  vi- 
es  rnagis  affiigeres.     Neque  enim  pro  nostra  ami- 
itia  duxi  dissimulandum  esse,    quod  in  te  desi- 
erari  andiam ').  Nemo  ad  me  de  tuis  moribus  ver- 
ium  ullurn  scripsit,  ne  quid  gravius  de  ullo  suspi- 
ereris  2).     Tantum  iJli,  qui  istinc  ad  nos  veniunt, 
mint  publicam  querelam  *),    et   magno    con- 
su  narrant,  desiderari  in  te  diligentiam  et  as- 
duitatem    in    ludo.        Ferunt     et    sodalitiis    te 
utiquam  idoneis  uti;    ad  haec  in  conviviis  so- 
e  prdfanas  opiniones  de  religione  serere.     Haec 
fama  valde  commovit.     Nam  mea  existimatio 
c  iii  re  periclitatur.     Scis  enim ,  quam  prolixe 
illis  laudaverim,    ac   paene  pro   te  fidem   de- 
rim,    te  moribus  eiusraodi  esse,    qui  in  ludi 
gistro  probari  possint.      Meministi,    quis  sta- 
s^tuarum  rertim  tum  fuerit,  quid  mihi  pollicitos 
}*)>   quare  te  moneo ;  ut  decori s)  rationem  ha- 
,  !as  ac  satisfacias  susceptae  conditioni.     Si  nihil 
iud,  certe  ipsa  dignitas  studiorum  nostrorum  te 
mmovere  debebat  b),    quae  propter  istiusmodi 
ores  male  audiunt.'     Quam  fuerim  semper  ad 
adiuvandum  propensus,  multa  exstant  testimo- 
a;    quare  velim  existimes,    haec  optirno  anirno 
c  scriptai     Gupio  enim  et  tuae  utilitati  et  meae 
istimationi 7)  hac  in  re  consultum.    Vale.    Wi- 
|bergae,  postridie  dominitae  Invocavit. 


*roficiscitur  Melanthon   Spiram    ad 
Comitia.) 


1)  Cod.  Bav.  iudicavi. 

2)  cod.  23.  suspiceres.   ■  i   ( 

3)  c.  B.  asserunt,  publicam  ijuandam,  querclam  essc. 

4)  c.  Mehn.  fuerit,  quando  mifii  melinra  polliccbaris. 

5)  c.  B.  decoris. 

6)  c.  Mehn.  debeat. 


I u st b    Ionae 

iS.  D.      Pridie  JDominicae  Pieminiscere    venimus 

ad  forum  Vinarium  ,  ubi,  quia  Landgravius  eo 

uxorem  adduxerat ,  aula  nihil  agitat  rerum  feria- 

rum.       Aderat  et  Dux  Hrunsvigcnsis  Hcnricus^ 

qui   nuper  ex  Italia  -^amisso   exercitu"  ')   rediit. 

Statim,  cum  venissemus,  ivimus  spectatum  ludos 

equestres.     Aliquot  enim  paria  concurrebant  ha- 

stis.      Noster  iunior  princeps   bis  concurrit  cuni 

Comite  JBlessensi,   sed  deerrabat  uterque;    secuti 

sunt  Andcrnaccnsis  etDux Hcnricus.  Lindenaen- 

,  sis  maxirao  impetu  provectus  est  adversus  Ducem. 

Nec  sustinuit  impetum  equus  Ducis ,  qui  collapsus 

effudit  etiam  sessorem.       Lindenaensis   in  equo 

!  mansit,    et   quanquam    post   ephippium  paulum 

!  emotus  erat,  tamen  suis  se  viribus  in  ephippium 

retulit,  ovante  Landgravio,  qui  eum  comitaba- 

tur,  ut  fit.      Habes  ludum2),  sed  ojptabilius  est, 

;  sic  ludere  inter  se  comiter  istos ,  qi&m  belligerari. 

Et  in  his  ludis  ac  coriventibus  conciliari  princi- 

pum  animi  inter  se  videntur. 

De  meis  rebus  scribam  certiora  per  D.  Au- 
gustinum.  Audio  Principem  in  hac  manere  sen- 
tentia,  ut  me  sccum  ad  comitia  principum  abstra- 
hat.  Est  sane  periculosa  ct  multifariam  molesta 
profectio.  Sed  orabis  Deum,  ut  nos  gubernet. 
Pontanus  te  salutat.  Meam  familiam  tibi  com- 
mendo.     Saluta  D.  Praefectum.     Vale. 

Pontanus  iubet  tibi  gratias  agi  pro  cerevisia; 
ait,  se  Saxonem  csse,  quare  miretur  ac  praedicet 
bonam  cerevisiam. 

>_. — I ■ 


No.588. 


24.Febr.  (Wimariae.) 


2V.  N. 


f  Ex  apographo  cod.  Obenand.  p    55. 

■ 


Consilium    Ph  ilipp  i. 

■S.  P.      Non  erat  mihi  dfium  hoc  tempore  prolixe 
respondendi.      Sed  potcrimus  etiam  posthac  inter 


7)  c.  23.  aeslurnalioni. 


1)  Addit  A.  D. 

2)  A.  D.  nugas. 


1039 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1529. 


1040 


nos  de  ea  re  disputare,  de  qua  ad  me  scripfcistis. 
Ego  sic  sentio :  infirmis ,  qui  nondum  sunt  idonei 
ut  patiantur  pro  Evangelio ,  parcendum  esse ,  nec 
cogendos  esse,  ut  utraque  specie  utantur.  Nam 
aliquoties  accidit,  ut  qui  erant  usi,  postea  capti  a 
suis  magistratibus  propter  infirmitatem  professi 
sunt,  se  peccasse,  et  iuraverint,  se  deinceps  non 
esse  usuros  utraque  specie.  Ex  hac  blasphemia 
inciderunt  in  extremam  desperationem.  Itaque 
quanquam  rectum  sit,  uti  utraque  specie,  tamen 
meum  est  consilium,  ut  toleretis  istos  vestros  ho- 
mines  nondum  utentes.  Dissimulandum  est  hoc 
peccatum,  ne  quid  accidat  deterius,  sicut  et  Apo- 
stoli  toleraveruntludaeos  fideles,  qui  per  errorem 
et  peccatum  utebantur  legalibus,  et  urgebant  le- 
<*em.  Hoc  exemplo  mihi  videntur  satis  se  tueri 
posse  pastores  tui  similes,  si  tameri  talia  doceant. 

Et  ut  maxime  sint  inter  vos  alioqui  firmiorev 
tamen  et  illis  consulo,  ne  quid  ibi  faciant  novi, 
ne  irnbecilles  incitentur  ad  exemplum ,  qui  tamen 
postea  ad  crucem  ferendam  non  sintidonei.  Omni- 
no  cavere  debet  meo  iudicio  bonus  pastor,  ne 
quid  imponat  oneris  infirmis,  quod  postea  despe- 
rationem  allaturum  videatur.  Valete  feliciter  et 
rescribite.  Die  Mercurii  post  Pverniniscere  anno 
domini  1529. 


• 


— 


o 


No.  589. 


15-Mart. 


loach.  Lamerario. 


Episl.  ad  Camerar.  p.  119. 


■ 


Ioachimo   C amerario,    amico  summo  suo 

Noribergae , 

S.  D.  Venimus  Spiram  pridie  tt^  xvQiazijg  tiqo 
taov  fiaiojv  l).  Hodie  ,  qui  fuit  postridianus  dies 
eiusdem  Dominicae,  exposita  sunt  Caesaris  man- 
data,  navv  (pofieQa.  Decretum  Spirensis  con- 
ventus,  qui  ante  biennium  fuit,  abrogatum  est. 
nolXal  xal  iieyaXai  typiai  constituuntur  in  eos, 
qui  non  obtemperent  novo  edicto.  Caetera  sunt 
nsol  noltpov  tovqxivov.  Habes  summam  eorum, 
quae  adhuc  gesta  sunt,  facile  intelligere  potes, 
quanto  in  periculo  versemur.  Nunquam  fuit 
tanta  frequentia  ullis  comitiis  aQXieQtwv ,  quanta 


1)  i.  e.  d.  13.  Martii. 


in  his  es;t.  Et  quidam  vultu  significant,  quan- 
tum  nos  oderint,  et  quid  machinentur.  Sed 
Christus  respiciet  et  salvabit  pbpulum  pauperem. 
Plane  enim  sumus  in  hac  urbe ,  7ca&aQ/Liaza  xal 
nsQiiprijiiaTa.  Scis  multa  me  solitum  in  nostris 
desiderare,  sed  hoc  loco  non  id  agitur,  ut  nostra 
vitia  corrigantur,  illud  agituTj  ut  optirria  cdusa 
oppriinatur.  .  Quod,  ut  spero,  prohibebit  Chri- 
stus,  ac  dissipabit  consilia  gentium,  quae  beiia 
volunt.  Amabo  te,  scribe  mihi  per  riuncios  uiy 
bis  vestrae,  qui  nunc  quotidie  istinc  mittuntur. 
A  me  exspectato  vicissim  omniurn  rerum  huius 
conventus  historiam  fide  optima  scriptam.  Sa- 
luta  meis  verbis  uxorem  tuam,  Eobanum,  Mi- 
cam ,  Hieronymum  et  Spengterum.  De  tua  hi- 
stbria  alias.     Vale.     Ex  Spira.' 

<&ikinnog. 


I 


_ 


No.  590.  19.  Mart. 

JPrid.  Myconio. 

•-  •  •  • :  _ I 

Edita  a  Snegassio  ep.  58. 

- 

B.  Friderico  Myconio 

S.  D.     Quod  faustum  felixque  sit,  Spiram  veni-l 
mus  pridie  Dominicae  Iudica  *).     Princcps  qup-J 
tidie  de  iis  rebus,  quarum  causa  indicta  sunt  Co-J 
mitia ,  deliberant.    Freqtiens  conventus  est.     Ini-: 
tio  mandatum  Caesaris  lectnin   est,    quo  abroga-j 
tum  est  deeretum  superioris  conventus,  qui  Spi- 
rae  fuit  **) ,  in  quo  haec  erant  verba :    ut  liceret' 
cuivis  principi  religionis   negotia  ita  constituere, 
ut  speret  posse  excusari  Deo  et  Caesari.     Scis  id 
Decretum  hactenus  tanquam  vallum.pacis  publi- 
!  cae  fuisse.     Nunc  si   aboleri  patieritur  Principes,' 
i  magno  erimus  in  periculo.     Res  agitui*  non  sinc  IJ 
magna  contentione  in  concilio.     Quare  te  adhor-l '" 
tor,  utChristum  ores,  ut  nos  respiciat  ac  defendat 
Plane  sumus  hic  despectio  superbis,  et  irrisio  lo-  ; 
cupletum.     Tuam  provinciam  vide  ut  fideliter  ad-  _ 
ministres.    Ruit  enim  doctrinaChristiana  subinde, 


*)  i.  e.  d.  13.  Mart.  —  Historiam  buius  conve-ntus  Spirensw 
prolixiorem  habes  iu  libro  :  fficttrcigiC  $u  bcc  @cfcfjicf)tc.bct  tRf 
formation.  SSon  %.  3urtg.  lftc  2tbrl)«(ung.  ©cfrfjtcfjt»  brt 
«RcicfjgtagS  $u  ©pcncr  in  bcm  Safjrc  1529.   ©trajjfc.  unb  8cipj 

I8c0.  8.     (Adiecta  sunt  epistolae  et  scripfa  publica  cx  tabu- 
lar.  urbis  Argentorat.    CXVII  pagg.)  ' 
**)  inde  a  d.  25.  Iun.  1526.  •>         &      •'»  Oflj 


1041 

ut  animadverti.     Hoc  d 
venit,  ne  funditus  inlereat 
tags  ante  Palmarum. 


EPISTOLAPiUM    LIB.  IV.     1529.  1042 

iligentius  nos  docere    con-  I  bus,  et  cum  Albcrto,   Principe  Garpensi  6),   qui 
eat.    Vale  feliciter.    Frei-     totius  Lutherani  tumultus  auctorem  eum  esse  scri- 

bunt.      Vale.     Postridie  Palmarum  1529. 

Philippus  Melanchthon. 


Phili 


ippus. 


W 


No.  591. 


22.  Mart. 


Iusto  lonae. 


Manl.  farrag.  p.  397.  Legitur  etiam  et  quiclem  accuralius  in 
epp.  lib.  V.  p.  88.  et  iteruin  edita  est  in  d.  Unschuld. 
Nachr.  1720.  p.  1079.  et  1743.    p.  959. 

Iusto  Ionae. 

l^uid  hic  geratur  scripsi  Luthero.  Bona  pars 
mncipum  non  abhorret  a  consiliis  pacis.  Sed 
iunt  in  illis  consiliis  quidam  homincs  plebeii,  sine 
:ensu,  qui  seditiosis  clainoribus  obruunt  senten- 
iias  principum.  Talibus  nebulonibus  coguntur 
predere  l)  illi  ipsi,  qui  rerum  potiuntur  *).  Nihil 
!adit  unquam  hic  sol  impudentius  Fabro,  et  quo- 
!lam  gregali  illius  Vf^olfseck  2).  Heri  pro  con- 
j-.ione  vociferatus  est  Faber ,  Turcas  Lutheranis 
'neliores  esse,  quia  Turcae  ieiunia  servent,  quae 
idolent  Lutherani.  Deinde  pollicitus  est,  se  de 
Turcica  religione  tota  esse  concionaturum.  Com- 
nemoravit  barbara  nomina  gentium,  quae  illius 
mperio  parent.  Et  quidem  honorifice  de  illis  lo- 
uitur. 

Landgravius  adduxit  secum  Sneppium ,  do- 
nm  sane  hominem  et  copiosum  in  docendo. 
cis  autem,  me  pressum  orationis  genus  magis 
mare  d).  Islebius  et  ille  alternis  4)  concionan- 
r.  Neque  diligentiam  neque  moderationem  de- 
idero  in  Islebio.  Et  illum  rumorem  comperi 
j:sse  vanum ,  quo  ferebatur  Islebius  favere  xcp 
oy/uari  zuSv  Kiyzlcav&v  5).  De  exitu  conventus 
irorsus  neque  divinare  neque  polliceri  quicquam 
lossum;  sed  scribam  post  paucos  dies,  si  quid 
rit.     Erasmus  litigat  cum  Hispanis,  nescio  qui- 


*)  A.  D.  addit:    „Sic  est,    ut   scripsit  Homerus,    t«  %ilQOva 
vtxcl." 

1)  Manl.  nolunt  credi. 

2)  Manl.  nomen  suppressit.     ln  d.  Unscliuld.Nachr. :  Fabro 
gregali  illo.    Etsi . 

3)  Scis  autem  etc.  non  Ieguntur  in  epp.  V. 

4)  allernatini,  Unschuld.  Nachr. 

5)  Et  illum  rurnur.  etc.  non  Ieguntur  in  Manl.  et  Uuschuld. 
Nachr. 

IIeLANTH.  OfEK.    VoL.  I. 


No.  592. 


23.  Mart. 


lonae  et  Pomerano. 


f  Ex  autogr.   in  hibl.  Norinberg.  descripta  a  Clar.  Rannero. 

Clariss.  et  optimis    viris,   D.   lusto   lonae, 
Praeposito,     et    I).    Ioanni    Pomerano, 

Pastori   Ecclesiae    Jl^ittebergensis ,      amicis 
suis  carissimis 

Philippus. 

o.  D.  Post  proximas  literas  meas  pauca  allata 
sunt  memoratu  digna.  Quanta  exspectatio  fuerit 
conventus  Electorum  meministis.  Nunc  eventus 
ostendit,  quantum  haec  curent.  Non  convene- 
runt  ipsi,  sed  miserunt  quosdam  singuli,  a  qui- 
bus  cum  interrogarent  nostri ,  quid  spei  esset,  hi 
responderunt,  se  habere  arcanas  quasdam  delibe- 
rationes,  quas  cum  ad  dominos  pertulerint,  hos 
interrogandos  esse,  quid  decreverint.  Agnoscitis 
servorum  in  comoediis  technas.  Trahere  rem 
volunt,  donec  videant,  quo  sit  futura  inclinatio. 
Bene  valete,  viri  optimi  mihique  carissimi.  Die 
23.  Marlii. 

Philippus  Melanthon. 


No.  593. 


24.  Mart. 


Phil.  Eberbachio. 


Ex  apographo  in  cod.  Bav.  Vol.  II.  p.  835.  edita  a  Schlegelic 
in  \ita  Langeri  p.  209.  Nunc  ex  eodem  cod.  descripta 
collatis  siinul  apogr.  in  cod.  Goth.  23  p.  37.  et  cod. 
Mehn.  IV.  p.  51. 

Philippo  Eberbachio,    docenti  iuventutem 
Coburgensem,   suo  amico, 

S.  D.  Ego,  mi PhilippCy  quoniam  hoc  ad  amici 
officium  pertincre  iudicavi,  scripsi  ad  te,  non  ut  te 
accusarem,  sed  ut  significarem,  quid  in  te  nonnulli 
desiderarent.     Quare  nihil  erat  opus  tam  longain 


6)  Manl.  nescio  quibus  —  Carpcnsi  non  Iiabet ;  in  Unschuld. 
Nacbr.  nescio  de  (juibus.  Nam  totius  Luther.  etc. 

66 


1043 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1529. 


1044 


apologiam  remittere,  vel  avTizaTTjyoylav  potius. 
Videris  enim  me  accusare,  quod  temere  credide- 
rim  his,  qui  de  te  rumores  sinistros  sparserint. 
At  ego  nec  fidem  unquam  illis  habui ,  et  tantum 
pro  nostra  veteri  amicitia  sollicitus  sum  tua  causa. 
Quod  si  hanc  curam  in  amico  reprehendendam 
putas,  non  satis  perspicis,  quae  sit  amicitiae  vis1). 
Nunc  2)  te  oro  per  Christum ,  ut  provinciam  tuam 
diligenter  ac  fideliter  administres.  Eius  rei  prae- 
mium  a  Deo  exspectes,  si,  ut  sunt  haec  tempora, 
non  iustam  reddunt  gratiam  homines.  Praedica- 
bat  tuam  operam  hic  civis  3)  Coburgensis.  De 
disputatione  ntql  ovvd&wg  scripsi  tibi  antea  *), 
teque  rogavi,  ut  fts^kovg  5)  loyovg  fugeres.  Non 
poenitebit  olim  te,  defugisse  istiusmodi  disputa- 
tiones.  Vale.  Spirae,  Mittwoch  post  Palma- 
rum  6). 


No.  594. 


(eod.  temp.) 


Comiti  Novae  Aquilae. 


Epislola  nuncupaloria  in  librum:  „Dispositio  orationis  in 
epistola  Pauli  adRomanos.  AuthorePhilippo  Melanchtho- 
ne.  Haganoae  per  Iohann.  Secerium.  Anno  M.D.XXIX." 
2J£  pl.  8.  —  Repetita,  Haganoae  ap.  Io.  Secer.  anno 
1530.  mense  Seplb.  8.  —  iterum  Wiltebergae  1530.  8. 
5%  pl.  apud  los.  Clug.,  et  denique  in  opp.  Melantb.  edit. 
Rasil.  T.  II.  p.  355.  et  edit.  Peucer.  T.  IV.  p.  1.  — 
Dedimus  bic  epistolam,  ut  in  edit.  prima  legitur,  indi- 
cavimus  autem,  quomodo  Mel.  eam  in  posterioribus  edit. 
amplificaverit. 

Clarissimo  viro,  D.  Hermanno,  Comiti  No- 

vae  Aquilae,   Domino  suo,    Philippus  Me- 

lanchthon  ')  S. 

Quidam  in  lectione  hoc  agunt  unum,  ut  insignes 
sententias  excerpant,  non  in  2)  hoc  student,  ut 
totam   causam    quamcunque  legunt  animo   com- 


1)  Cod.  Mehn.  ius.  , 

2)  cod.  M.  nunc  recte ,  pro  nam ,  quod  reliqui  habent. 

3)  civis  abest  a  cod.  Rav. 

4)  cod.  23.  autem  tibi. 

5)  ^t^kovc  recte  cod.  23.  et  cod.  Mebn.  —  Langius  edidit 
SaiSaXiovc  e  codice  Ravari ,  ubi  Ravarus  ipse  graecae 
linguae  ignarus  scripsit  Sttialovs,  6*  pro  /3  legens,  et 
alius  quis  margini  ex  coniectura  adscripsit  SaiSaXeovc. 
Sed  pefirjlovc  repetitum  est  ex  epist.  Paul.  ad  Timotb. 

6)  Spirae  —  Palmar.  habet  tantum  cod.  23. 

1)  In  post.  edit.  Melanthon. 
2)j'/i]  non  habet  text.  Peuc. 


I 


plectantur.     Verum  ut  in  statua  disiecta,    neque 
de  totius  operis  pulchritudine ,  neque  de  partium 
symmetria    iudicari    potest,    ita   nullius   auctoris 
sententiam  recte  perspiciet,  si  quis  non  cognoverit 
totum  auctorem.     Et  saepe  fit,  ut  fragmenta  a  re- 
liquo  avulsa  corpore  depraventur,  nec  accipiantur 
iuxta  auctorum   voluntatem.       Prodest   igitur   in 
unaquaque  re  disputationes  integras  animo  com- 
plecti  atque  tenere.     Cum  autem  epistola  ad  Ro- 
manos   praecipuum    doctrinae    christianae   locum 
tractet,  ac  veluti  methodum  universae  scripturae 
contineat,  non  satis  est,  unum  atque  alterum  ex 
illa  versiculum  decerpere.     Tota  legenda  est,  et 
considerandum ,  quomodo  omnes  inter  se  partes, 
omnia  membra  cohaereant  atque  consentiant,    et 
venanda  certa ,  perpetua  et  simplex  sententia  Apo- 
stoli,    ut  bonae  mentes  de  maximis   rebus   certo 
doceantur.     Ad  eam  rem  conducet,  ordinem  ora- 
tionis  nosse  et  argumentorum  locos,  quasi  notas, 
ut  agnosci  possint,     Ego  igitur  in  hac  epistola  to- 
tius  seriem  disputationis  breviter  ostendi.      Quos 
ad  causam  aditus  faciat  Paulus,  ubi  proponat,  quo- 
modo  confirmet  propositionem,  locos  etiam  argu- 
mentorum  propemodum  digito  indicavi,  admonui,  i 
ubi  in  causa  commoretur,    ubi  paulisper  a  causa  i 
discedat.      Haec  nisi  viderit  Lector,  non  poterit  t 
adsequi  certam  auctoris  sententiam.      Ac  deside- 
rari  iure  diligentia  non  tantum  in  recentioribus, 
sed  etiam  in  veteribus  potest ,  qui  cum  in  enarra- 
tione    huius    epistolae    non   attenderint   orationis 
dispositionem,  alicubi  tanquam  via  lapsi  a  voiun- 
tate  auctoris  aberrarunt.      Sed  me  fortasse  non- 
nulli  ridebunt,  quod  orationem  Pauli  ad  vulgaria 
dicendi  praecepta  exigam.       Verum  res  loquitur 
ipsa,    non  sine  certa  ratione  disputasse  Aposto- 
lum.      Nam,    ut  fuerit  illiteratus,    tamen  omnes 
sani  atque  ingeniosi  homines  in  dicendo  rationem 
aliquam  adhibent,  ut  auditorem  ordine  de  re  do- 
ceant,    et  ne  quid  temere  admisceant  alienum  a 
causa.       Concedant    saltem    communem    sensura 
Paulo ,  si  qui  trivialem  doctrinam  adimunt.    Nam 
ego  de  Elocutione  non  loquor,  de  inventione  ac 
dispositione    loquor,    quae    mediocris    cuiusdam 
sunt  prudentiae,  tametsi  quaedam  notae  3)  libera- 


3)  Narn ,  ut  fuerit  illiteratus  —  —  notae]  Seriores  editt. 
sic :  ,,  Nam,  ut  maxime  defuerit  ei  illa  pars  artis,  quae 
continet  Elocutionem ,  tamen  invenlionem  ac  dispositio- 
nem ,  quae  non  tam  doctrinae  quain  mediocris  cuiusdam 
prudenliae  sunt,  concedi  ei  necesse  est.  Tametsi  quae- 
dam  etiam  nolae." 


1045 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


1046 


lis  doctrinae  in  Pauli  oratione  comparent  4).  Ver- 
bis  enim  utitur  et  figuris  multis,  graecam  doctri- 
r>am  redolentibus ;  nec  sine  arte  ratiocinatur. 
Tantum  deest  illi  compositio,  quam  sic  vocant 
rhetores,  hoc  est  ratio  texendarum  periodorum, 
juibus  quia  non  est  adstricta  oratio ,  saepe  longius 
luit,  alicubi  concisa  et  imperfecta  membra  relin- 
juuntur.  Et  eae  sunt  aliquando  causae  obscuri- 
:atis  in  eius  sermone  s). 

Sed  faciam  finem.      Tibi   autem,    generose 
omes,  hanc  foeturam  dedicavi,  ut  a  me  pignus 
pliquod  meae  in  te  observantiae  haberes.      Vale. 
Spirae.     Anno  M.D.XXIX. 


No.  595. 


30.  Mart. 


lusto  Ionae. 


Edita  a  Sauberto  in  libro  V.   epp.  Mel.  p.  73. 

Iusto   Ionae-, 

!>.  D.     Accepi  literas  tuas,  quibus  addidisti  prae- 

ationem  Psalmorum  conversam  in  linguam  lati- 

mm.       Ex  his  te  intelligo   antea    scripsisse   neol 

avdxov   Longicampiani.       Quanquam     autem 

on   magnam  spem  de  vita  iilius  longiore  habe- 


4)  comparenl]  Seriores  edd.  bic  addunt:  „  quae  indicant, 
eum  bas  arles,  quibus  puerilis  aetas  instruilur  ad  bene 
dicendum,  degustasse." 

5)  Tantum  deest  —  —  in  eius  sermonc]  Pro  bis  postea  de- 
dit  Melantbon  baec:  „Nam  et  definit  prudenter,  et  dili- 
genter  quaerit  causas  et  fontes  earum  rerum,  quas  tractat, 
et  videt  ea  quae  obsunt,  et  singulari  artificio  alias  tollit, 
alias  mitigat.  Est  et  boc  ab  arte  sumtum ,  quod  argu- 
mentis  addit  epilogos,  non  otiosos,  sed  affectuum  plenos, 
ac  vehementiores  illos  motus,  quos  vocant  7iad-r\  tem- 
pestive  miscet  lenioribus  affectibus,  qui  vocantur  rjftrj,  in 
quibus  mirifice  valet.  Ego  igitur  non  modo  invenlionis 
et  dispositionis  laudem  ei  concedo,  sed  quandam  etiam 
elocutionis  partem  tribuo.  Nam  in  verbis  quoddam  pon- 
dus  est,  et  elegantia  quaedam,  verum  adspergit  inter- 
dum  Hebraismos,  qui  reliquis  luminibus  verborum  offi- 
ciunt.  Ad  baec  deest  compositio,  quam  sic  vocant,  hoc 
est  ralio  texendarum  periodorum ,  quae,  quia  ad  absol- 
venda  membra  sententiarum  et  argumentorum  conducit, 
multum  momenti  solet  ad  perspicuitatem  orationis  afferre. 
At  saepe  longius  iuslo  fluit  oralio  Pauli,  quia  non  est  ad- 
stricta  periodis.  lnterdum  argumentum  velut  puncto  de- 
jignat  dtiobus  aut  tribtis  tantum  verbis:  ila  relinquitur 
imperfecta  et  quasi  mutila  sententia.  Talis  solet  esse  ser- 
mo  eorum,  qui  compositionem  negligunt,  praesertim  si 
brevitatem  ament,  ut  est  cernere  in  Salustii  orationibus. 
Videmus  autem  Paulum  pene  Thucydideo  more,  brevi, 
exili  et  confragoso  genere  oralionis  uti,  quae  quidem 
plus  aliquanto  lucis  haberet  in  tanta  brevitate ,  si  accessis- 
set  aliqua  composilionis  cura." 


bam  (sic  videbatur  mihi  ingravescere  morbus, 
ipsius  quadam  culpa),  tamen  opinione  vehemen- 
tins  perturbatus  surn  illa  tuarum  literarum  parti- 
cula ,  teque  rogo  ,  eam  ut  rem  copiosius  mihi  per- 
scribas.     De  eius  uxore  multum  cogilo. 

Scripsi  vobis  ante  diem  Palmarum  *),  quid 
hic  geratur.  Inlerea  quoniam  nihil  decretum 
est,  non  habeo,  quod  scribam.  Adhuc  rixamur 
de  mitiganda  Gaesaris  sententia,  qua  aboletur  de- 
cretum  factum  Spirae  ante  biennium  **).  Faber 
lapidat  nos  qnotidie  pro  concione.  Nuper  dixit, 
se,  si  alterutrum  sit  deferendum,  malle  abiicere 
Scripturam,  quam  veleres  errores  Ecclesiae. 
Haec  vox  ne  inimicis  qilidem  probatur.  Longa 
Ilias  esset  scribenda,  si  omnes  illius  [jlaO(p?]iuiag 
recitare  vellem. 

Mitto  tibi  pro  luculenla  praefatione,  quam 
nobis  misisti,  germanicum  poema  non  adspernan- 
dum  de  simulacris,  id  donum  Islebii  esse  scias. 
Hodie  venit  huc  Ioachimus ,  qui  adfert  nobis  ante 
duos  menses  lacobum  Fuchs  Canonicum  Bam- 
bergensem  duxisse  uxorem ,  factis  publicis  de 
more  nuptiis.  De  Turca  magnum  hic  silentium 
est ,  tamen  avide  libellum  Lulheri  exspecto ,  te- 
que  rogo,  vel  ut  meo  sumptu  mittas.  Vale.  SittSs 
taQ&  post  FLdGya. 

<I>iXl7l7l0Q. 


No.  596. 


(in.  April.) 


Io.  Schwebelio. 


Ex  Centuria  epistolar.  theologicar.  ad  Schvrebelium  p.  20. 

Philippus    Melanthon,      Venerabili  viro., 

Io anni   Schwebelio>     docenti  Evangelium 

ad  Vogesum,    S.  D. 

Binas  a  te  literas  accepi  in  hisComitiis,  quae  mihi 
veteris  amicitiae  nostrae  memoriam  magna  cum 
voluptate  renovarunt.  Multo  iucundius  fuisset 
coram  alloqui,  et  veras  audire  et  reddere  voces. 
Quod  significas  de  dissidio  Ecclesiae,  facile  credo 
tibi,  viro  optimo,  tam  perniciosam  discordiam 
maximum  adferre  dolorem ;  si  hic  esses  hoc  tem- 
pore,  tum  vero  magis  illius  mali  vim  ac  saevitiam 


*)  Vid.  epist.  d.  22.  Mart.  h.  ann. 

**)   In  Comitiis  Spirens.  mens.  Iun.  1526. 

66  * 


1047 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


cerneres.  Ego  nullum  reraedium  video,  nisi 
preces.  Oremus  igitur  Ghristum ,  ut  restituat  pa- 
cem.  Proximum  illud  est,  ut  tui  similes  doceant 
in  Ecclesiis  ea,  quae  ad  aedificationem  faciunt, 
de  poenitentia,  fide,  caritate,  omissis  controver- 
siis,  quas  aut  non  intelligit  populus,  aut  videmus 
parum  frugiferas  esse  ad  pietatem  excitandis  men- 
tibus.  Ueol  deinvov  xvoiaxov  qiiid  opus  est  istis 
rixis,  cum  fateantur  omnes,  Ghristum,  secundum 
divinitatem,  adesse  in  Synaxi,  quid  attinet  discer- 
pere  humanitatem  a  divinitate?  Quis  gignit  has 
tam  callidas  distinctiones?  Haec  te  volui  bre- 
viter  monere,  ut  caute  doceas.    Vale  ex  Spira  *). 


No.  597. 


4.  April. 


Frid.  Myconio. 


f  Ex  autographo  in^cod.  Cypriani  Goth. 

J^iro  optimo,    D.    Fr ider ico   My conio , 
paslori  ecclesiae  Gothanae,    amico  suo 

cariss. , 

S.  D.  Etsi  conventus  nullum  mihi  suppeditat 
argumentum,  nihil  enim  nunc  quidem  agitur,  ta- 
men  has  ad  te  literas  dedi  JBromiis  fratribus  **). 
leremias,  filius  hospitae  nostrae  Francofordianae 
ducitur  Witebergam,  quod  fanstum  et  felix  sit, 
quem  iussi,  ut  te  in  itinere  salutet.  Addito  et  tu 
preces  tuas,  utDeus  studiis  iuventutis  benedicat. 
Heri  allatae  sunt  literae,  in  quibus  scribitur,  Tur- 
cicam  classem  vagari  circa  Siciliae  oram,  et  ut  por- 
tusSiculos  occupet.  Interea  heroes  inBelgico  ludos 
et  spectacula  faciunt,  aut  disputant,  an  sacerdoti 
liceat  uxorem  ducere.  O  degeneres  animos!  Sed 
Sed  quid  istos  accuso,  qui  cum  sint  hostes  Christi, 
non  sunt  digni  qui  res  honestas  gerant.  Nostro- 
rum  ignaviam  magis  detestor,  quos  utinam  Deus 
exsuscitet.     Bene  vale.     4.  Aprilis. 

Philippus. 


*)  Ex  errore  edilor  centtir.  epist.  hanc  Philippi  epistolam  re- 
tulit  ad  annum  1520.  Est,  ut  arguiaentum  docet,  scripta 
meuse  April    1529. 

**)  Fiancofordiensibus,  qui  tum  Vitebergae  lileris  operam  da- 
bant.  Cf.  epp.  Mel.  d.  22.  Aug.  1588.,  d.  15.  ApriJ.  et 
16.  Nov.  1540. 


No.  598. 


1048 

(8.  April.) 


Io.  Oecolampadio. 


Separatim  primuin  prodiil:  „EpistoIa  Philippi  Melancblho- 
nis  ad  Iohannem  Oecolampadium  de  coeria  domini."  Ha- 
ganoae  per  lo.  Secer.  Anno  M.D.XXIX.  8.  —  Iierum 
edila  in:  Io.  Oecoiamp.  et  Huld.  Zwinglii  epist.  lib.  4. 
(Basil.  1536.  f.)  p.  131  b;  porro  in  Mel.  Dedamatt.  T.  II. 
p.  655.;  in  loh.  Oecolampadii  dialogo  de  Eucharistia  (Am« 
berg.  1609.  8.)  p.  11  sq.  et  in  Sculteti  annal.  ad  ann.t 
1529.  p.  239.  —  In  iisdem  p.  236.  habes  epistolam  Oeco- 
lampadii,  ad  quam  Melanthon  hic  respondet,  et  p.  243. 
responsuni ,  quod  huic  epistolae  Oecolainpadius  opposuit, 
et  Melanthoni  in  conventu  Marpurgensi  ipse  tradidit. 

Doctissirno  viro,  D.  lohanni  O ecolampa- 

dioj  suo  amico, 

Ph  iiipp  u s  Me lanchthon. 

Aliquot  accepi  tuas  Epistolas,  quae,  quoniam 
exstant  in  eis  multae  non  obscurae  significationes 
veteris  tuae  erga  me  benevolentiae  et  voluntatis 
in  amicitia  constantissimae,  valde  gratae  mihi 
fuerunt.  Nam  meus  animus  idem  est  erga  te,  qui 
fuit  semper.  Ego  autem  admiratione  doctrinae  et 
virtutum  tuarum  incensus  semper  et  amavi  te  plu4 
riinum  et  singulari  quadam  pietate  colui.  Atque 
utinam  ea  essent  tempora ,  ut  frui  hac  nostra  arni-. 
citia  possemus.  Sed  incidit  horribilis  dissensidcj 
de  Goena  Domini,  quae  veterem  consuetudinem 
officiorum,  quibus  inter  nos  certare  solehamus, 
impedivit,  benevolentiam  vero  erga  te  meam  non 
labefecit.  Itaque  si  quid  in  me  desideras  officii, 
teinpora  ma'gis  quam  lidem  meam  accusare  te 
velim. 

Quod  ad  causam,  quarn  agis,  attinet,  valde 
doleo,  ea  de  re  dissensionem  exortam  esse,  quae  a- 
Ghristo    ad   glutinandam   caritatem   instituta   est. 
Scisautem,  me  hactenus  magis  exstitisse  specta-* 
torem  huius  fabulae,    quam  actorem.     Et  multas- 
graves  habui  causas,  cur  non  admiscuerim  rae  tam 
odioso  certamini.     Interea  nulla  alia  cura  ullius 
rei   animum  meum  magis  exercuit,    quam   huius 
negotii.      Et  non  modo   cogitavi  ipse,     quid  in 
utramque  partem  dici  possit,  sed  inquisivi  etiam 
veterum  ea  de  re  sententias.       Ego  enim  nolim ' 
alicuius  novi  dogmatis  in  ecclesia  vel  auctor  vel 
defensor  existere.     Gum  omnia,  quae  in  utraque 
parte  firmissima  videntur,   expendi,    dicam  pace 
tua,  non  tamen  eo  in  sententiam  tuam.     Nullam 
enim  firmam  rationem  invenio,  quae  conscientiae 
discedenti    a    proprietate     verborum    satisfaciat. 
Nihil  autem  ad  hunc  diem  de  hoc  negotio  scripsi, 


1049 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


.1050 


quia  videham,  futurum,  qnicquid  scriberem,  ut 
me  allegari  a  Luthero  tanquam  domesticum  te- 
stem  iniqui  iudices  dicerent.  Nihil  auctoritatis  in 
nostra  sententia  futurum  erat,  quia  in  alterius  gra- 
tiam  scripta  videretur.  Sed  spero,  te  melius  de 
meis  moribus  sentire. 

'E%&Qb;  yccQ  /uoi  y.tTvog  ofiiog  aiSao  7ivly\Giv , 
"Og  x^iCQoy  fiiv  y.ivdei  Ivl  (fQtulv,  ulko  6k  tlnrj. 

Qualiscunque  enim  sum ,  certe  nunquam  amavi 
Epicureos  istos,  cuiusmodi  multi  sunt  hoc  tem- 
pore,  qui  religionern  irrident,  et  quihus  voluptati 
est,  de  maximis  rebus  homines  fallere.  Sernper, 
ut  scis,  studiosus  fui  doctrinae  Christianae;  fuit- 
que  ob  eam  causam  niihi  curae,  ut  eam  diligenter 
cognoscerem:  nec  sine  parvo  negotio,  dum  quaero 
quid  tuto  sequi  possim,  extricavi  me  ex  scholasti- 
cis  disputationibus,  partim  etiam  ex  amicorum 
meorum  disputationibus,  cuius  rei  nonnulla  ex- 
stant  testimonia.  Quod  si  gratiam  ailcuparer, 
non  ignoro,  quam  multos  magnos  et  eruditos 
viros  habeat  vestra  factio;  horum  amicitiam  non 
contemnerem.  Itaque,  si  mihi  vestra  sententia 
de  Coena  Domini  placeret,  simpliciter  profiterer. 

Vos  abseritis  Cbristr  corpus  tanquam  in  tra- 
goedia  repraesentari  contenditis.  Ego  de  Christo 
video  exstare  promissiones:  Ero  vobiscum  usque 
utd  consummationem  seculi,  et  similes,  ubi  nihil 
pt  opus  divellere  ab  humanitate  divinitatem; 
taroinde  sentio,  hoc  sacramentum  verae  praesen- 
iae  testimonium  esse.  Quod  cum  ita  sit,  sentio, 
in  illa  Coena  praesentis  corporis  xoivwvlav  esse. 

um  proprietas  verborum  cum  nullo  articulo  fidei 
mgnet,  nulla  satis  magna  causa  est,  cur  eam  de- 
eramus.  Et  haec  sententia  de  praescntia  corpo- 
•is  convenit  cum  aliis  scripturis,  quae  de  vera 
praesentia  Christi  apud  nos  loquuntur.     Nam  illa 

st  indigna  Christianis  opinio ,  quod  Christus  ita 
juandam  coeli  partem  occuparit,  ut  in  ea  tan- 
quam  inclusus  carceri  sedeat.  Tu  colligis  ab- 
urda  mAilta,  quae  sequantur  hanc  sententiam. 
Holligis  etiam  qu.ssdam  veterum  sentcntLiS,  quae 
Dro  te  videntur  facere.  Sed  absurda  minus  often- 
lent  eum,  qui  meminerit,  de  relms  coelcstibus 
x  verlio  Dei,  non  ex  Geometria  faciendum  esse 
udicium,  quique  tentatus  didicerit,  nullam  esse 
ationern,  quae  conscientiam  satis  docere  possit, 
:um  a  Verho  Dei  discesserit. 

In  iis  locis,  qui  citantur  ex  veteribus,  agnosco 
|uandam  esse  dissimiKtudinem;  sed  tamen  ex  his, 


si  quis  prudenter  eligrt  gravissimorum  auctorum 
dicta,  inveniet  pleraque,  quae  ostcndunt,  hanc, 
quam  nos  sequimur,  veteris  ecclesiae,  quatenus  no- 
bis  nota  est,  communem  fuisse  sententiam,  tametsi 
tu  quidem  homo  disertus  quosdam  locos  nimis  ') 
callide  interpretaris  et  ad  tuam  causam  detorques. 
Veteres,  cum  de  resurrectione  disputant,  allegant 
Coenarn,  nec  inepte  meo  quidem  iudicio;  signi- 
ficavit  enim  Christus  Apostolis,  se  resurrecturum 
esse,  quia  sui  corporis  xoivcoraav  instituit.  Ne- 
cesse  enim  erat,  ut  viveret  corpus,  quod  nobis 
impartrendum  erat.  Quod  si  veteres  sensissent, 
absens  corpus  repraesentari ,  quomodo  inde  pro- 
barent  resurrectionem  ?  quia  etiarn  si  non  resur- 
rexisset  Christus,  tamen  ahsens  corpus  et  con- 
sumptum  repraesentari  potuit,  sicut  in  fabulis 
Hector  repraesentatur. 

Sed  non  institui  nunc  disputationem  ;  tantum 
haec  scripsi,  ut  meam  erga  te  bcnevolentiam  per- 
petuam  cognosceres,  neque  tamen  volui  quid  sen- 
tiam,   dissimulare.      Teque  rogo,   ut   consideres, 
quantam    rem   quamque    periculosam   susceperis. 
Verum  illud  est,  nimium  altercando  amitti  veri- 
tatem  ,  atque  haec  multo  magis  periclitatur  in  his 
tam  violentis  concertationibus.    Quare  satius  esset, 
hac  de  re  aliquot  bonos  viros  in  colloquium  una 
venire.      Video,    quae  semina  harum  disputatio- 
nuin   sparsa  sint  in  veterum  libris.       Sunt  et  in 
quibusdam    nuper    natis    ante    hunc   tumultum. 
Video  causam  vestram  praesidiis  ingcniorum  niti, 
et  vos  habere  studia  theatri  non  tantum  manifesta 
sed  occulta  etiam,    quae  haud  scio    an  efficacius 
vobis  suffragcntur  quam  manifesta.    Satis  nota  est 
mihi  tua  modestia,    quare   non   arbitrabar   opus 
esse,    ut   te  admonerem,    ut   cogitares,    homines 
ingcniosos  et  prudentes  interdurn  labi  posse,  et  in 
negotiisspiritualibusinprimispericulosa  est  ingenii 
fiducia.     Scis,  scriptum  esse:    Abominatio  apud 
Deum  est  quicquid  est  sublime  in  mundo.      Et 
multo  plures  sunt,   quam  putentur,    qui  tantum 
ea  amplectuntur  in  religione,  quae  ingeniis  eruere 
ac  comprehendcre  poterunt.       Postremo  te  rogo, 
ut  hanc  meam  Epistolam ,  optimp  atque  amicissi- 
mo  scriptam  animo,  boni  consulas.   Vale.    Spirae. 
Anno  M.D.XXIX. 


1)  nitnis\  Declamalt.  male:  minus. 


EPISTOLARUM 

8.  Apr. 

Ioach.   Camerario, 


Epist.  ad  Camerar.    p.  120. 

1  oachimo  Camerario  JBambergensi  amico 
suo  summo  JSoribergae, 

S.  D.  Utinam  feliciter  dotnum  redieris  *).  Nos 
hic  rixamur  adhuc  iis  de  rebus,  quae  cum  ades- 
ses,  in  consilio  principum  iactabantur,  nihil  ad- 
huc  convenire  potuit.  Ac  nobis  quidem  satis 
aequae  conditiones  feruntur,  sed  quoniam  attin- 
gitur  causa  dunvov  zvoiaxov,  nolunt  eas  condi- 
tiones  recipere  noXecov  nvcSv  **)  noeofievTai.  Ita 
pendet  res  in  incerto.  Ante  biduum  venit  huc 
legatus  Pontificius  Thomas  Picus  Cornes  Miran- 
dulae,  qualia  mandata  habeat,  nondum  audivi. 
In  literis  fiaoiltvog  xbItlxov  nihil  erat  novi,  pur- 
gat  se,  quod  per  ipsum  non  steterit  hactenus,  quo 
minus  pax  fieret.  Obtulisse  se  Gaesari  magnam 
pecuniae  vim,  ut  redirneret  obsides,  vult  videri 
magna  affectus  iniuria,  quia  obsides  non.sint  red- 
diti.  Hoc  fuit  in  illis  literis.  fxala  xslTixbv, 
quod  in  summa  pecuniae  nominanda  usi  sunt 
veteri  appellatione  sestertii.  Nihil  habeo  praeter 
haec ,  quod  quidem  in  mentem  venerit.  literas  a 
te  exspecto.  neol  Tovoxcov  si  quid  habebis,  signi- 
fices  nobis.  Praefationem  in  Danielem  misi  Se- 
cerio,  quae  mihi  prorsus  non  placet,  sed  hoc 
tempore  non  potui  melius  scribere.  Saluta  Eo- 
banum,  Micam  et  uxorem  tuam.  Vale.  V.  Id. 
April. 

Philippus. 


LIB.    IV.     1529. 


1052 


No.  600. 


8.  Apr. 


Ferdinando  Regi. 


Epistola  nuncupatoria  cum  carmine,  praemissa  libro."  „Da- 
nielis  enarratio ,  praefatio  ad  Regem  Ferdinandum.  Au- 
thore  Phil.  Mel.  Haganoae  apud  lo.  Secerium.  1529." 
8.  —  Etiam  separatim  prodiit :  „Praefatio  ad  Regem 
Ferdinandum  in  Danielem,  autore  Phil.  Melanth.  1529." 
(s.  1.)  8. ,  quam  contulit  nobis  Clar.  Foerstemannus. 
Recusa  in  Mel.  Declamatt.  select.  T.  II.  ip.  232.  (ed. 
Rich.  T.  III.  p.  164  sqq.)  —  Habetur  etiam  versio  ger- 
manica:  „  (Stn  rfjriftt.  @tmanung  $!jitipp{  9Mancf)tf)ont$  an 


*)  Spiram  venerat.    Vid.  ep.  ad  Ionam  d.  d.  30.  Mart. 
**)  Argentiuensium  et  eorum  confoederatorum.     C.  W. 


.ftonfg  getbfnanbum ,  r>e|t  iiingft  $u  ©pcr>ec  gefc^riebcrt.  tfujj 
bem  Cateln  ini  Seutfcf)  gebracf)t."  (s.  1.  et  a.)  4.  —  In  fina 
epistolae  versio  germanica  addit :  „geben  ^U  ©pefiet,  anno 
M.D.XXIX.  am  stoenatgften  Zqq  im  Jtprlt",  sed  aut  erra- 
vit  is  qui  vertit  epistolam,  aut  diern  ad  suam  referri  vult 
versionem.  Nam  iam  d.  8.  April.  Melanlhon  scribit  ad 
Camerarium,  se  hanc  praefationem  SeCerio  misisse. 

Inclyto  Regi  Hungariae  ac  Bohemiae,    Archi- 

duci  Austriae,  D.  F 'erdinando,  Dornino  suo 

Clementissimo  Ph ilippus  Me lanchthon 

S.  D. 

(juum  publico  quodam  more  nullum  non  scripti 
genus  summis  Principibus  ac  Piegibus  dedicari 
soleat,  nemo  fortasse  consilii  mei  causam  requiret, 
cur  sub  tuo  nomine  hunc  commentarium  in  lucem 
ediderim.  Tanta  enim  literarum  dignita6  semper 
fuit,  ut  nulla  magis  idonea  munera  Piegibus  offerri 
posse,  quam  literaria,  creditum  sit.  Nec  paucae 
aut  leves  causae  sunt  receptae  huius  opinionis. 
Nam  cum  sine  studiis  literarum  neque  religiones 
coli,  neque  retineri  iudicia,  neque  explicari  le- 
ges,  quae  omnia  his,  qui  imperant,  tuenda  sunt, 
possint,  visa  est  et  haec  cura  ad  Pieges  pertinere 
excitandorum  studiorum  atque  defendendorum. 
Itaque  cum  propter  alia  multa  studiosi  homines 
Regum  titulos  ac  nomina  suis  operibus  inscripse- 
rnnt,  tum  maxime,  ut  significarent  monumenta 
literaria  propter  publicam  utilitatem  ab  iis,  qui 
tenent  respublicas,  defendenda  esse.  Sed  in 
maxima  varietate  scriptorum  nulla  magis  conve- 
niunt  Principibus,  quam  quae  religionis  doctri- 
nam  continent;  hanc  enim  praecipue  illos  et 
cognoscere  et  propugnare  decet. 

Ego  igitur  ad  te  hunc  libellum  misi ,  inclyte 
Rex,  in  quo  Danielem  Prophetam  enarravi,  qui 
praeterquam  quod  de  Cbristo  plane  et  perspicue 
vaticinatur,  plurima  etiam  praecepta  et  exempla 
utilia  imperantibus  tradit.  Accipio  ab  his,  qui- 
bus  interior  tua  vita  nota  est,  libenter  te  veterum 
historias  et  praeclara  poemata  legere,  ac  saepe 
publicis  occupationibus  aliquam  suffurari  tempo- 
ris  partem,  quae  in  lectionem  collocetur.  Quae 
res  quantam  mereatur  laudem,  non  possum  ver- 
bis  consequi.  Neque  enirn  sine  literarum  tracta- 
tione  perfecta  sapientia,  quae  in  principe  requiri- 
tur,  exsistere  potest.  Faciebat  idem  avus  tuus 
Maximilianus  Caesar,  nulli  regum  aut  impe- 
ratorum  optimorum  apud  Graecos  aut  Romanos  in 
omni  genere  laudis  secundus.  Hic  in  ipsis  castris 
etiam  legebat,    et  cum  doctis  non  modo  de  reli- 


1053 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1529. 


1054 


gione  deque  omni  ratione  regendae  Pieipublicae, 
sed  etiam  de  levioribus  artibus  commentabatur, 
de  siderum  motibus,  de  aliis  naturalibus  causis, 
de  historiis.  Nulla  res  erat,  quae  quidem  digna 
esset  hominis  ingenui  cognitione,  in  quam  illc 
non  intenderet  animum. 

Gum  autem  et  naturae  tuae  bonitate  et  hoc 
domestico  exemplo  exstimulatus  tantopere  studia 
literarum  ames,  existimabam  futurum,  ut  a  le- 
ctione  Danielis  non  abhorreres.  Si  enim  prodest 
his  ') ,  qui  in  administratione  reipublicae  versan- 
tur,  praecepta  regendarum  civitatum  a  Platone 
aut  aliis  conscripta  tenere:  quanto  magis  con- 
ducit  nosse  Danielem,  in  quo  tam  multa  coelestia 
praecepta  exstant,  sine  quibus  imperium  pie  ge- 
rere  nemo  potest?  Prudenter  de  iure,  de  legum 
aequitate  deque  aliis  multis  rebus,  quae  ratione 
dcprehendi  poterant,  Philosophi  scripserunt.  Sed 
de  voluntate  Dei  nihil  tradere  potuerunt,  quod  in 
animis  principum  aut  fiduciam  erga  Deum,  aut 
timorem  Dei  aleret.  Philosophi  consilio  homi- 
num  aut  casu  2)  iudicant  imperia  constituta  esse. 
Athic  Propheta  non  semel  ait,  Deum  regna  con- 
stituere  ac  mutare,  Deum  custodem  esse  Ptegum, 
et  mittere  Angelos,  qui  tanquam  excubias  agant 
d  defendendos  reges.  Quae  autem  arces,  quae 
opugnacula  perinde  muniunt  principem  adver- 
s  omnia  pericula  atque  hae  sententiae,  quae  iu- 
ent  credere,  quod  a  Deo  tegatur?  Sic  enim  hae 
ntentiae  accipiendae  sunt,  ut  non  modo  ad  illos 
ertinuisse,  sed  ad  nos  quoque  accommodandas 
e  iudicemus. 

Hic  proponuntur  piorum  et  impiorum  regum 

issimilia  consilia  dissimilesque  exitus,  Monarchiae 

epinguntur,    quarum  successionem  Propheta  tot 

te  seculis  praevidit,  ut  indicaret,  quo  tempore 

hristus    venturus  esset.       Significat,    postremis 

mporibus  futurum,    ut  exsistat  regnum,    quod 

onge  late  grassetur  ac  sanctos  opprimat;  id  Sara- 

nicum  ac  Turcicum  regnum  esse,  dubitari  non 

otest.     Voluit  autem  Propheta  consolari  pios,  ne 

loria  impii  imperii  offensi  fidem  abiicerent,  ne 

tarent,    se  casu  aut  ignorante  Deo  affligi,    ne 

elicitatem  illam  tyrannidis  fore  perpetuam  arbi- 

arentur,  postremo,  ut  scirent  etiam,  cum  illud 

gnum  in  fastigio  stabit,    brevi  venturum   esse 

hristum  ad  iudicandos  vivos  et  mortuos.     Quam 


1)  Declamatt.  iis  pro  his. 

2)  casu]  Ed.  F.  legit:  causa. 


autem  regia  Danielis  concio  est?  qua  Regem  As- 
syrium  hortatur  ad  poenitentiam ,  libera  te  a  pec- 
catis  per  iuslitiam  et  per  beneficia  in  pauperes 
collata.  Non  praescribit  novos  aliquos  ritus  aut 
ceremonias,  sed  summam  pietatis  diserte  com- 
plectitur.  Iustitiam  enim  initio  vocat  agnitionem 
Dei  ac  fidem,  per  quam  in  gratiam  a  Deo  recipi- 
mus.  Gum  contigit  fides,  reliquum  est,  ut  unus- 
quisque  suae  vocationi  serviat,  suum  officium  se- 
dulo  faciat,  Spartam,  quam  nactus  est,  summa 
diligentia  exornet.  Est  autem  regum,  ut  ita  di- 
cam,  vocatio,  ius  rite  dicere,  defendere  innocen- 
tes  adversus  vim  iniustam,  punire  sontes,  pacem 
et  disciplinam  civilem  legibus  atque  armis  munire. 
Haec  beneficia,  has  eleemosynas  iubet  Regem  in 
subditos  rniseros  et  iniuriae  obnoxios,  sic  enim  in 
sua  lingua  loquitur,  conferre.  Ac  ne  potest  qui- 
dem  homini  quidquam  contingere  melius  pace  ac 
certa  et  aequabili  iuris  descriptione.  Haec  atque 
alia  multa  comperies  profutura  vel  ad  agnitionem 
Christi  vel  ad  rempublicam  gubernandam,  quae 
profani  scriptores  non  affigerunt. 

Quare  nihil  dubitabam,  quin  magnam  tibi 
voluptatem  Danielis  lectio  allatura  esset.  Nos  ad- 
didimus  adnotationes,  quae  alicubi  lucem  adfer- 
rent  obscurioribus  locis.  Multa  enim  ex  historii* 
omnium  temporum  ad  intelligendum  Danielem 
petenda  sunt,  quae  tibi,  occupato  tot  regnorum 
gubernandorum  curis,  tot  etiam  implicato  bellis, 
procul  quaerere  non  vacat.  Quanquam  autem 
volui  tibi  hac  in  re  meam  observantiam  meumque 
erga  te  studium  probare,  tamen  et  aliam  quan- 
dam  habui  causam  ad  te  scribendi  multo  iustiorem 
ac  plane  necessariam. 

Magno  in  odio  multorum  sunt  hoc  tempore 
nonnulli,  qui  sacras  literas  pure  tractant.  Ad- 
versus  hoc  cum  Sycophantae  quidam  ubique  prin- 
cipes  concitant,  nullum  hoc  tempore  gravius  est 
crimen,  quam  genuinam  reiigionis  doctrinam  am- 
plecti.  Et  annis  iam  aliquot  multi  boni  viri  de- 
siderant  aequitatem  in  nonnullis,  qui  quovis  alio 
modo  dissensiones  Ecclesiae  malunt  opprimere, 
quam  ordine  cognitis  dogmatibus.  At  non  modo 
aequius  erat,  sed  etiam  publicae  paci  utilius,  do- 
ctrinam  prius  cognoscere,  quam  edictis  iugulare. 
Neque  enim  potest  esse  diuturna  pax,  si  in  Eccle- 
siis  falsae  opiniones  haeserint. 

Misi  igitur  ad  te  hunc  libellum,  ut  specimen 
eius  doctrinae,  in  qua  versor,  tibi  ostenderem, 
teque  rogandum  duxi,  ut  des  operam,  ut  Eccle- 


1055 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


1056 


siasticae  controversiae  cognoscantuf.  Idque  non 
modo  abs  te  peti  existimes,  quia  in  hoc  imperio 
secundum  fratrem  principem  locum  obtines,  sed 
multo  magis,  quia  maxima  f.ima  est  iustitiae  tuae 
apud  gentes.  Hanc  convenit  bonis  viris  praesidio 
esse.  Nec  petitur  aliud,  nisi  quod  non  modo 
scriptum  exstabat  in  Atticarum  legum  tabulis, 
bixoiojg  a/Lupolv  dxoodo&ai ,  sed  omnium  homi- 
num  animis  divinitus  insitum  est,  ut  utraque  pars 
audiatur.  Ubi  cognoveris,  quale  sit  doctrinae 
genus,  quod  quisque  profitetur,  pronunciare  tu- 
tius  erit.  Maxime  optant  omnes ,  ut  Synodus  co- 
gatur:  sed ,  si  hoc  tam  turbulentis  temporibus 
fieri  non  potest,  tamen  meo  iudicio  ita  consuli 
posset  Ecclesiae  concordiae,  si  aliquot  probis  ac 
doctis  viris  auctoritate  summorum  Principum  com- 
mitteretur,  ut  de  dogmatibus  iudicarent.  Qui- 
dam  ita  saeviunt  in  eos,  qui  non  probant  omnes 
vul°-o  receptas  opiniones,  quasi  nihil  vitii  irrepse- 
rit  tot  seculis  in  Ecclesiam.  Multa  docuerunt 
olim  Monachi,  quae  pietati  officiunt;  multa  usu 
recepta  sunt  aliena  ab  Evangelio.  Denique  Eccle- 
siastica  doctrina  multis  impiis  constitutionibus  at- 
que  opinionibus  oblita  est.  Decet  autem  prae- 
stare  eos,  qui  vel  praesunt  Ecclesiae,  vel  impe- 
ria  tenent,  ut  quam  maxime  puraGhristi  doctrina 
populo  proponatur. 

Quare  in  hanc  curam  incumbe ,  Ptex  inclyte, 
propter  gloriam  Dei ,  ut,  repurgata  doctrina  Ec- 
clesiaslica,  concordiam  sarcias.  Nihil  Deo  gra- 
tius  facere  poteris,  nihil  ad  omnem  posteritatis 
memoriam  gloriosius,  nihil  Austriaco  nomine 
dignius.  Semper  enim  familia  vestra  praecipuam 
pietatis  laudem  habuit.  Quae  sunt  autem  officia 
pietatis  meliora,  quam  publicam  pacem  consti- 
tuere  ac  efficere,  ut  de  religione  recte  doceantur 
homines?  Christus  pacis  auctores  beatos  vocat, 
et  pronunciat  esse  filios  Dei.  Quod  si  excitatus 
hac  voce  discordiam  sanaveris,  vicissim  favebit 
tibi  Christus,  et  consilia  maximarum  rerum,  quas 
utilitatis  pubiicae  causa  suscipis,  fortunabit.  Si 
quis  autem  arbitratur,  posse  sedari  discordiam,  si 
altera  pars  vi  opprimatur,  mea  quidem  sententia 
longe  errat.  Illud  fuerit  remedium  magis  idoueum 
huic  morbo,  si  rite  diiudicatis  dogmatibus  recte 
doceantur  homines.  Nam  et  doceri  expetunt,  et 
Christianos  decet  sanare  magis  errantes,  quam 
perdrre.  Contra,  virientur  religionem  ludibrio 
habere,    qui  docere  nolunt;    tantum  cogunt  am- 


plecti,  quod  commodum  est  ipsis;  rectum  sit,  nec 
ne,  ridicula  quaestio  putatur. 

Non  suscepi  hic  cuiusquam  defensionem.  Si 
quis  Evangelii  praetextu  seditiones  excitat,  si  im~ 
peria  Principibus  abrogat,  si  in  alienas  possessio- 
nes  invadere,  si  diripere  sacerdotum  facultates 
conatur:  det  sceleris  poenas.  Tantum  hoc  oro, 
ut  in  tanta  varietnte  dogmatum  ratio  ineatur,  per 
quam  ita  restituatur  concordia  ,  ut  ambiguae  men- 
tes  etiam  sanentur.  Haec  cura  regibus  christianis 
digna  est,  quorum  nulli  potentia  et  regni  ampli- 
tudine  cedis,  multos  etiam  iustitia,  pietate,  cle- 
mentia,  quae  sunt  vera  regum  ornamenta  vincis. 
Nulla  tropaea  durabiliora  erigere  poteris,  quam 
futura  sit  huius  memoria  beneficii,  si  Ecclesiae 
tranquillitatem  restilueris,  atque  ita  munieris,  ut 
esse  diuturna  possit.  Quoties  maiorum  tuorum 
imagines  consideras,  incurrunt  in  oculos  tuos 
nonnulli,  quiSynodos  coegerunt,  ut  dissensiones 
Ecclesiae  componerent.  Horum  exempla  te  ad- 
moneant,  quid  in  huiusmodi  dissensionibus  maxi- 
me  christianum  principem  deceat,  quidque  rei- 
publicae  sit  utilissimum. 

Haec  ad  te  fortasse  praeter  decorum,  sed  ta- 
men  bono  studio  scripsi ,  teque  rogo ,  ut  liberta- 
tem  meam  pro  tua  clementia  boni  consulas.  Nam 
si  alias  unquam,  hoc  tempore  maxime  merentur 
hae  querelae  veniam ,  cum,  utaitPoeta:  pellitur 
e  medio  sapientia ,  vi  geritur  res. 

Christus  det  mentem  omnibus  Principibus  et 
cupidam  pacis  et  amantem  Evangelii.  Vale  feli- 
citer,  Rex  inclyte.  Spirae,  Anno  M.D.XXIX. 
Mense  Aprili. 

Germania  ad  regem  Ferdinandum. 

Hanc  adflicta  tibi ,    Germaiiia  ,   mitto  salutem, 

Quae  milii  nou  tribui ,  te  uisi  dante ,   potest. 
Usa  diu  rebus  quae  sum  tranquilla  secundis, 

Hoc  iaceo  multis  tempore  pressa  malis. 
De  quibus  ipsa  tumn  supplex  cum  numeu  adoro, 

Fere  inihi  solus  qui  potes  ,    adfer  opem. 
Ecce  vides  rerum  quam  tristis  forma  mearum, 

Qualis  et  imperii  sit  status  iste  mei. 
Omnia  dissidiis  sunt ,    omnia  plena  tumultu, 

Illa  fuit  quanti  res  mihi  causa  mali  ? 
Serviles  acies  sumptis  nos  vidimus  armis, 

Nuper  et  agrestes  rure  coisse  manus. 


1057 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


1058 


Testis  adhuc  exstat  miseraudae  Francia  cladis, 

Tota  cadaveribus  squalida  facta  suis, 
Ipsaque  fertilibus  laudata  Alsaiia  campis, 
Quae  fuit  in  multis  caede  cruenta  locis. 
At  pars  ulla  meo  ne  possit  abesse  dolori, 

Iusuper  externo  nunc  et  ab  lioste  petor. 
Turca  ferox  nostras  descendere  fertur  in  oras, 

Aiterius  nobis  altera  causa  mali. 
Infestis  qui  cum  tot  regna  subegerit  armis, 

Posse  suo  sperat  me  quoque  Marte  capi. 
Si  qua  proinde  meae  remanet  tibi  cura  salutis, 

Adfer  in  adversis  liis  inihi  rebus  opem : 
Ne ,  toties  claris  quae  sum  prius  aucta  triumphis, 

Hostibus  lioc  fiam  tempore  praeda  meis. 
Nam  tibi  si  rerum  sunt  cognita  gesta  mearum, 

Cognita  quae  cunctis  Regibus  esse  puto, 
Semper  adhuc  invicta  fui,    nullosque  per  aunos 

Ullius  inveuies  me  subiisse  iugum. 
Roma,   suis  totum  domuit  quae  viribus  orbem, 

Nominis  est  nunquam  laudibus  aucta  mei. 
Meque  lacessivit  quoties  hostilibus  armis, 

Hanc  liquet  incepti  poenituisse  sui. 
In  me  nil  potuit  virtus  animosa  Neronis, 

Funere  qui  Rheni  nobilitavit  aquas. 
Nil  potuere  tuae,    Quintili  Vare,   cohortes, 

Quas  meus  Arminius  depulit  ense  suo. 
Nec  maris  Adriaci  tota  cum  plebe  senatus 

Nostra  suo  potuit  subdere  colla  iugo. 
Denique  nec  magui  potuerunt  lilia  Galli, 
Lilia  saepe  mea  languida  facta  manu. 
Ouin  neque  Tuvcarum  uos  iam  superabimur  armis, 

Auxilio  si  nos  iuveris  ipse  tuo. 
Ducat  iu  exemplum  celebris  te  fama  Camilli : 

Nam  patriae  vindex  et  fuit  ille  suae. 
Secula  nulla  tumn  uomen  ventura  silebunt 

Inferiorque  tua  laude  Camillus  erit. 
Tu  modo  pro  nobis  et  libertate  meorum 

In  Mahometigenas   suscipe   bella  Getas, 
Totius  iufestos  Christi  quos  nomiuis  hostes 
Novimus  ,   adversus  armaque  ferre  Deum. 

IHao  de  geute  fera  Danielis  scripta  Prophetae 
Multa  cauunt ,   paucis  hic  memoranda  mihi. 
Viderat  is  quatuor  snb  imagine  regna  ferarum; 

(Aspice,    vera  tibi,   non  ego  ficta  loquar) 
Regibus  Assyriis  ,    priinis  fera  prima  monarchis, 

Altera  sed  Persis  assimulata  fuit. 
Tertia  Graiorum  referebat  bestia  sceptrum, 

Quarta  potestatem  ,   Marlia  Rotna ,   tuam. 
Huius  dira  ferae  facies  truculentior  illis, 
Dissimilisque  tribus  conspicienda  fuh. 
Iklaxth.  Ol'ek.  Vol.  I.  • 


! 


Ferratos  dentes ,    bis  cornua  quinque  gerebat, 

Et  pedibus  plodens  concutiebat  huinuui. 
Exiguum  vero  coruu  sub  fronte  latebat, 
De  mediis  ortum  cornibus  illud  erat : 
In  quo   terrificis  oculis   vultuque  minaci, 

Humani  capitis  forma  videnda  fuit. 
Hoc  cum  coelitibus  divis  violenta  gerebat 

Proelia,  blasphemos  ore  loquente  sonos. 
Turca  ferox  autem  caput  est  immane ,  quod  audis 

Adversus  summum  bella  movere  Demu. 
Hoc  tibi  frangendum  caput  est,   hoc  concute  cornu; 

Succumbet  manibus  bellua  victa  tuis. 
Ergoage,    Rex,   animo  praeseuti  suscipe  bellum, 

Hei  mihi  quas  poenas  impie  Turca  dabis  .' 
Non  tibi  consuetae  mitti  post  terga  sagittae, 

Nou  tibi  velocis  proderit  usus  equi. 
Aut  ultra  Tauaim  patriis  eiectus  ab  oris, 
Ludibrium  cunctis  gentibus  exul  eris. 
Aut  tua  submittens  iniectis  colla  cateiiis, 
Ante  triumphales  Regis  obibis  equos. 
Inclyta  nobilibus  gaudebit  Graecia  Musis, 
Praebuit  invitas  quae  tibi  victa  mauus, 
Exultausque  suis  laetabitur  omnibus  Ister, 

Quem  tuus  infestum  reddidit  aute  furor. 
Hoc  precor  esse  ratum  coelesti  numine  Christus, 
Hoc  velit  omnipotens  rexque  paterque  Deus. 
Sed  prius  externos  quam  progrediaris  in  hostes, 

Certa  tibi  pax  est  constitueuda  domi, 
Sedandique  graves  de  religione  tumultus. 

Hoc  Regem  tantum,    quantus  es  ipse  ,   decet. 
Nec  minor  ingenuas  studiis  florentibus  artes, 

Ac  fovisse  sacras  sit  tibi  cura  deas. 
Quae  spretae  sine  houore  iacent  hoc  tempore  passim, 

Hac  re  nulla  tibi  gloria  maior  erit. 
Tunc  Deus  indomitas  ,   tibi  Marte  favente  ,    cohortes 

Turcarumque  dabit  vincere  posse  manus. 
Tunc ,    quas  uulla  tibi  poterit  delere  vetustas, 
Laudes  semper  erunt ,    gloria  semper  erit, 
Longior  iminensis  ne  crescat  Epistola  verbis, 
Desino  ,    tu  felix  incolumisque  vale. 


No.  601 


(med.  April.) 


ZV.    N. 


4-  E*  apogiapbis  in   cod.  Bav.   Vol.  II.    p.  760.    et   in    cod. 
Melin.   III.  p.  69  b,   ubi  inscripla  esl :  ad  qunsdam.     Ha- 


betur    descripta   eliam   in   cod.  Vindob.  48/ 
plione  caret. 

67 


iibi 


inscn- 


1059 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1529. 


1060 


N.  N. 

j\lihi  neutiquam  videtur  opus  esse,  ut  moveatur  l) 
apud  nostrum  principern  ea  res2),  de  qua  scribi- 
tis.  Nam  princeps  noster  non  usque  adeo  vehe- 
menter  interpretatur  consilium  eorum,  qui  sub- 
scripserunt  decreto  Senatus  imperii.  Articuli 
enim  ibi  facti  non  gravant  nos ;  imo  plus  tuentur 
nos,  quam  superioris  conventus  decretum.  Si 
statim  Argentinenses  condemnassemus,  haud  du- 
bie  ex  nostra  sententia  fuisset  factum  decretum. 
Protestatio  hic  edita  est  verbis  modeslissimis,  nec 
ullius  nomen  civitatis  adscriptum  est  *).  Nihil 
melius  est  in  hac  re,  quam  dissimulare,  etiamsi 
quid  incommodi  habere  conventus  decretum,  con- 
temnere  etiam  iudicia  quorundam  debetis  3) ,  qui 
sunt  cupidi  tumultus,  et  nihil  probant,  nisi  vio- 
lenter  et  vehementer  factum.  Date  operam  potius, 
ut  Evangelii  gloriam  augeatis  moderatis  et  tran- 
quillis  consiliis. 


No.  602. 


(21.  April.) 


Ioach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.    p.  121. 

I oachimo  Camerario,  Bambergensi  Nori- 
bergae  amico  summo, 

O.  D.  Hactenus  argumentum  scribendi  defuit, 
heri  pronunciata  est  illa  decreti  formula,  de  qua 
tibi  dixi,  in  qua  videmur  obligare  nostros  adver- 
sarios,  ut  retineant  Pontificias  leges.  Itaque 
nostri  opposuerunt  protestationem,  in  qua  decla- 


1)  rtinneatur  cod.  M. 

2)  c.  Mehn.  eam  retn. 

3)  c.  B.  delectnrurn  ;   c.  M.  dcbetis. 

*)  De  quibusnam  articulis  et  de  tjuanam  prolestatione  Me- 
lanthon   toqualur  intelligilur  ex  narratjone,  quam  Miillerus 

(„£iftottc  con  bct  coangcltfcfien  <Stanbc  ^totcftation  unb  2(p; 

VCttatton  "  2C.)  dedil,  quam  Frickius  in  versione  vernacula 
operis  Seckendorfiani  his  verbis  exposuit:  ,,  sl£ie  nun  btefcf» 
25cbcnfcn  (i.  e.  decretum  propositutn  a  delectis  ad  compo- 
nendas  lites  de  religione  et  rebus  ecclesiasticis)  .ftbnig  JfCts 
btnanbcn  unb  bic  Jlaifcvlifhen  Sommiffttien  ptaciottct,  atfo  ift 
c6  auib  am  ©onnfag  £luaft'mobogeniti  [d.  4.  April.]  afg  ctn 
gcfafitet  ©  cb  l  u  §  ocvtcfcn  roorbcn.  2Sogcgcn  btc  ®r-.ingclt: 
fc^cn  ©tdnbc  tt)te  JBcfcfjivctung  t)tctrottc,t  tn  ctnc  ©cfjtift  vcti 
faffct  [quam  Mel.  bic  proteslationem  appellalj,  unb  gteicf) 
bcfi  anbcrn  Sagfi  offentticf)  ocrtefcn  unb  ad  acta  bringcn  taffcn." 
—  Solemnis  protestatio  contra  conclusum  Imperatoris,  cui 
etiam  civitales  subscripserunt ,  demu;n  d.  20.  Apr.  tradita 
est.  Kpistola  igitur  scripta  est  post  d.  4.,  sed  ante  d.  20. 
Aprilis. 


rant,  se  non  consentire  de  ea  formula;  subsecu- 
tae  sunt  aliquot  civitates  nostrorum  protestatio- 
nem,  habes  rem  horribilem.  Duae  sunt  imperii 
factiones,  quas  Faber  et  Eckius  suis  illis  stultis 
et  nefariis  consiliis,  dicendum  enim  quod  res  est, 
contra  se  mutuo  armant,  akXa  doxti  ftoi  rovg  av- 
Taywviorag  ripv  ^/JSTtowv  ovv.  avtv  (pofiov  tivai, 
y.al  towg  jLisxajLisXei  %ov  cpoortxov  noayjuaTog. 
Ambiunt  nunc  nostros,  ut  maneant,  significant 
se  moderaturos  decreti  acerbitatern ,  quid  sit  fu- 
turum  nescio.  Nos  sine  periculo  essemus,  si  no- 
stri  paulum  ntodo  essent  coinmodiores,  ac  in  aliis 
negotiis  praeberent  se  aequiores,  de  conferenda 
pecunia  ad  Tuicicum  belJum  et  ad  sumtus  regi- 
minis  Iinperialis.  De  oratore  Pontificio  scripsi 
tibi  antea  quid  egerit,  fuit  omnino  summissa  et 
tirnida  oratiuncula,  adhortabatur  ad  apparandum 
bellum  adversus  Turcas.  tisqI  o~%iO}ia.TWV  sxxXr}- 
oiag  (prjol:  Quod  ad  fidem  attinet,  summo  dolore 
afficitur  S.  D. ,  quod  audivit  veteres  haereses  cum 
novis  in  Gerrnania  seri  et  paulatim  serpere.  Ne- 
que  durius  quicquam  dixit.  Deinde  hortatus  est, 
ut  qui  hactenus  perseveraverint  in  Ecclesia,  sic 
loquebatur,  manerent  in  sententia,  et  si  qui  ab 
Ecclesia  discessissent,  ad  eam  redirent.  Ad  extre- 
mum  excusabat,  quare  hactenus  non  coegerint 
Synodum.  Nihil  habebam  amplius.  Christus 
servet  et  gubernet  te,  fortasse  intra  biduum  abi-v 
turi  sumus,  scribam  ex  itinere,  cum  primum 
potero.     Yale  feliciter. 

Fabro  nihil  scripsi,  nolo  enim  hominem 
stultissimum  et  impudentissimum  hoc  afficere  ho- 
nore,  ut  glorietur  se  mecum  pugnasse.  Non.  Maii  *). 
Vale  felicissime. 

De  signo  exspectat  Mylo  quid  respondeas. 
Hic  ferunt  Helvetios  civile  bellum  movisse,  ac 
iam  maximos  utrinque  exercitus  in  armis  esse. 
Faber  huius  famae  vel  auctor  vel  amplificator 
est.  Siquid  ea  de  re  habes,  quaeso,  ut  significes 
nobis.  Psalmos  Eobani  exspecto.  Vale  feliciter. 
Amicum  tuum  velim  non  obligari  iureiurando 
eorum,  qui  initiantur.  Adhibebit  te  in  consi- 
lium  fortasse.  Haec  mea  fuit  sententia,  in  quam 
vellern  eum  adduci  posse,  ne  reciperet  illas  ordi- 
num  leges  et  consecrationes. 

<X>ihnnog. 


*)  Error  est  in  die,  aut  Mel.  non  sctibere  poterat  heri  pro- 
nuntiala  est.  Pioleslatio  tradita  est  d.  19.  April.,  et  Mel. 
iam  advenit  Witebergam  d,  7.  Maii. 


1061 
No.  603. 


EPISTOLARUM 

i 

(21.  April.) 

Phil.  Eberbachio. 


LIB.    IV.     1529. 


1062 


E  codice  Bavari  Vol.  II.  p.  813.  edita  a  ScMegelio  in  vita 
Langer.  p.  213.  Nuuc  ex  eodem  et  cod.  Mehn.  III. 
p.  55. 

Philippo    Eberbachio. 

Si  quid  ex  his  comitiis  requiretis,  tu  et  concio- 

riator,    velim    vos   scire,    si  unquam  alias  nunc 

-naxime  ')  opus  esse  oratione.     Decretum ,  factum 

Spirae  ante   biennium  *),    abrogatum  est,    quo 

lactenus  pax  publica  bene  munita  fuit.      Memi- 

listi  quantum  profuerit  J).     Nunc  mandat  impc- 

!?ator,  ut  Wormatiensi  edicto  pareamus;  qui  non 

jarent,  habentur  proscripti  *)  sine  ulteriori  decla- 

:atione.     Quid  unquam  ulla  4)  in  historia  atrocius 

ectum  est?     Principes  adhuc  deliberant  de  miti- 

*ando  edicto  imperatoris,  ac  nondum  ratio  idonea 

riut  tolerabilis  reperta  est,  qua  mitigarelur.    Prin- 

oipes  non  omnino  abhorrent  a  pacis  consiliis,  sed 

psos  etiam  principes  oportet  cedere   quorundam 

lebulonum  clamoribus ,  Fabri  et  similium.     Ha- 

jetis  totam  historiam  earum  rerum,  quae  adhuc 

jestae  sunt.      Haec  velim  etiam  concionatori  des 

i;  egenda.     Vale. 


No.  604. 


23.  Apr. 


loach.  Camerario. 


Cpist.  ad  Camerar.  p.  122. 

loachimo  Camerario,  Bambergensi  amico 

summo, 

$.  D.  De  eo  periculo,  quod  noster  amicus  **) 
atavit,  quae  me  itemque  aliis  narrantibus  cum 
idesses  cognovisti,  sunt  verissima,  et  a  me  cele- 


1)  maxime  non  habet  c.  B. 

2)  c.  Mehn.  quanti  fueril . 

3)  codd.  proscriplis ,  mendose. 

4)  ulla  non  habet  c.  Bav. 

*)  In  Comitiis  Spirensibus  a.  1525.  inde  a  25.  d.  lunii  hahitis, 
ubi  decretum  fuit:  „  mtttfcrroctfe  ois>  cin  Goncttiunt  ^u  ©fanbe 
fomtne,  fotXe  fict)  icglicfjct  ©tanb  \<xi  SBovmftfcfje  (Sbict  betrcfj 
fcnb  alfo  gegc n  fcine  Untcrtfjancn  Derhatten ,  unb  fctn  Pcbcn 
unb  aGSanbel  anftcllen,  »ic  cr  c6  gcgen  ©ott  unb  bcn  ^aifct 
oerantroorten  fonne." 

**)  Sirnon  Grynaeus ,  qui  Spiram  venerat,  ut  Melanthonem 
videret,  quemque  inimici  Evangelio  vi  opprimere  conati 
luerant. 


brabuntur  aliqu.mdo  per  occasionem  aliquo  scri- 
pto.  Omnino  est  ille  divino  auxilio  ereptus  quasi 
e  faucibus  eorum,  qui  sitiunt  sanguinem  innocen- 
tum.  Et  me  considerantem  ea,  quae  isti  plane 
hostes  veritatis  agere  non  desinunt,  potentes  in- 
citando  contra  reprehensores  eorum,  quae  ne  ipsi 
quidem  possunt  aut  audent  iam  defendere,  non- 
nunquam  illorum  subit  misericordia,  magis  quam 
metus  propter  nos,  et  veniunt  mihi  in  mentem 
Pindarica  illa,  quibus  malorum  et  invidorum  ani- 
mos  negatur  delectari  praeceptis  docentibus  noti 
esse  repugnandum  Deo,  OTa&judg  dt ,  inquit, 
Tivbs  iXxofierag  neoiooag,  Ivtnaiw  tlxog  odvya- 
qov  ia  y.aodiq,  tiqlv  ooa  (pQovr.idi  /LitjTiovTat 
TV%elv ,  nosti  locum  in  Pythiis.  Et  ita  est  pro- 
fecto,  ut  ingrediantur  lubricum  isti  iter  irnpin- 
gendo  stimulis  calces,  ut  ibidem  dicitur.  Natn 
etiamsi  ex  nobis  aliqui  opprimantur,  non  tamen 
ideo  obticescet  vox  veritatis.  Utinain  modo  causa 
optima  recte  agatur.  De  quo  reliquum  est,  ut  in- 
vocemus  filium  Dei,  orantes,  ut  nobis  largiter 
impertiat  spiritum  suum  sanctum  odrjybv  elg 
naoav  ah]&6iav.  Cyclops  ille  nunc  ferocem  se 
facit,  quia  a  Piegibus  auditur.  Qua  occasione 
utinam  istud  genus  non  abuteretur  ad  publicam 
privatamque  multorum  perniciem.  Sed  in  quae 
tempora  inciderimus,  vides.  Quod  autem  ali- 
quos,  quasi  nos  composuerimus  fabulam,  argu- 
mento  ex  illa  discessione  conficto,  de  tota  re  lo- 
qui  significas,  ferendum  scilicet  est,  nam  cogimur 
ferre  alia  graviora.  Modo  ille  evaserit,  quod 
factum  est  Dei  beneficio,  loquatur  quisque  quod 
volet.  Nos  tamen  quod  vernm  esse  sciinns,  et 
gloriosum  opus  Dei  commemorare  debemus,  ad 
laudem  illius  et  nostram  consolationem. 

Quod  scribis  questum  esse  amicum  illum 
tuum,  me  nimis  anoTOficog  respondisse  de  quae- 
stione  sua,  nescio  quid  potuerim  aut  debuerim 
respondere  aliud.  Et  eram  illo  tempore  non  so- 
lum  mullis  negotiis  occupatissimus,  sed  variis 
etiam  curis  gravissime  perturbalus.  lam  quid 
potest  disputando  de  talibus  rebus  explicari? 
Ante  omnia  enirn  unumquemque  se  ipsum  in  con- 
silium  adhibere  oportei,  et  decernere  non  tantum 
quid  faciendum  si  putet,  sed  etiam  quid  confidat 
se  sustinere  posse.  Hortando  autem  reddere  ani- 
mum  eventu  tam  dubio,  habet  magnum  pericu- 
lum.  Sed  tu  sibi  afFuisses,  quod  optare  illum  scri- 
bis,  fuissent  omnia  faciliora.  Nunc  quod  factum 
est,  ipse  boni  consnlet,  et  tu  probabis.  Vl  ille 
67  * 


1063 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1529. 


1064 


autem  sequatur  quod  optimum  et  rectissimum  sit, 
ex  animo  opto.      Vale.     Die  Georgii. 

Philippus. 


No.  605. 


2S-  Apr. 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist.   lib.  VI.    p.  78.        Contuli  autographon  Mel.   in    cod. 
Monac.    I.   p.  51. 

D.   Hieronymo    Bonigarine.ro,     Senatori 

JVoriherg., 

O.  D.  Quid  liic  actum  sit,  ex  fratre  ct  aliJs  le- 
gatis  urbis  vestrae  intelliges.  Nunc  coactus  sum 
ad  te  scribere  de  negotio  Haneri.  Is  valde  cupit 
sacerdotium  suum  mutare  cum  quodarn  fratris 
Marsilii  sacerdotio.  Ea  in  re  speravit  meam 
commendationem  apud  vos  aliquid  habituram  mo- 
menti.  Video  hominem  calamitosum  esse,  non 
unonomine,  quare  optarim  ei  prospectum.  Nihil 
autem  a  vobis  peto ,  quod  praestare  sine  incom- 
modo  non  possitis:  et  suspicor  quaedam  in  Ha- 
nero  desiderari,  quae  hactenus  impedierunt,  quo 
minus  a  vestris  adiutus  sit.  Ego  tamen  bona  in 
spe  sum,  futurum  tractabiliorem  atque  commo- 
diorem,  si  quo  beneficio  vestro  obligatus  erit. 
Quare  te  rogo,  mi  Hieronyme,  ut,  si  poteris 
ov  y.aiocog,  nihil  enirn  postulo  aliud ,  respicias 
hominis  miseriam  eumque  adiuves.  Vale  feli- 
citer.     Ex  urbe  Spira,  die  Georgii  *). 

Philippus  Melanchthon. 

(ifc/ elanthon    TTitehergam  rediit,    ibi- 
q u e   adv enit  d.  6.  Ma ii. ) 


No.  606. 


7.  Maii. 


Frid.  Myconio. 


f  Ex  autograpfao   in  cod.  Gotfa.  79.  fol.  24.      (Apograpfaon 
legitur  in  cod.  Mefan.  I.  p.  11.) 

D.  Friderico  My  conio,  Pastori  Gothensi, 
amico  praecl.  suo, 

S.  D.  Statim  ut  veni  Vitebergam  **),  quaesivi 
pastorem  oppido  Crucehurgensi.  Is  istuc  pro- 
ficiscitur.      Iussi  autem,  ut  te  conveniret,  ut  tua 


*)  Alia  manns  adsciipsit:  an.  1529. 

**)  Videtur  advenisse  d.  6.  Maii      Nam  illo  die  Lutfaerus  scri- 
bit  lonae:  „  exspeclainus  Pfailippum." 


diligentia  tota  res  conficeretur.  Agendum  est  cum 
Simone  *),  ut  statim  discedat  cum  Senatu,  ut 
huic  tradat  habitandum  domum  et  recipiat  eum, 
si  tamen  placuerit  actio  in  docendo,  quod  spero. 
Te  quaeso,  ut  rem  suscipias  et  pro  tua  singulari 
fide  cures.  Vir  bonus  est,  et  diu  hic  versatus  et 
nostrae  doctrinae  probe  peritus.  Non  dedissem 
ei  literas,  nisi  probnrem  hominis  tum  doctrinam 
tum  mores.  Lutherus  Dei  beneficio  recte  valet. 
Nuper  auctus  est  filiola  **).  De  Isennacensi  ne- 
gotio  rescribe.     Freitags  vor  Exaudi. 

Philippus. 

Da  operam,   ut  huic  Georgio  viaticum  istk 

ex  aerario  ecclesiae  detur. 


No.  607. 


14.  Maii. 


Ioanni   Friderico. 


Edita  in  der  „griindlichen  und  walirhaftigen  Historia  der 
Augsb.  Confession."  (Lips.  1584.  fol.)  p.  93.  Iterum  in 
operibus  Lutheri  ed.  Halens.  XVII.  p.  2356.  Latine  in 
Hospiniani  faistoria  sacrament.  P.  II.  p.  120.  —  Nunc 
ex  autographo  Melanth.  in  Tafaular.  Vinar.  Hegistr.  N. 
fol.  452.' 

£>em  &uvd)leucf)tia,en  f)ocf)Cjcbovnen  ^uvften  unb  «Iperrn, 

#errn  Sol;anS  gviebvid),  ^er^ogen  gu  (Sacfyfen, 

Sanbgraoen  in  £)orincjen,    Sttarfgvaoen  ju  SKepffen,1 

meinem  cmdbicjen  ^)errn. 

1)urd)laud)ticjflev  fjocfjcjebovnev  guvft  unb  §evr.  (Ero. 
^uvftl.  ©naben  ffnb  meine  untevtfjdnige  fd;utbige  £)ienjt 
attejeit  guoov.  (Smdbtgev  «ipevv.  (£n>.  guvftl.  ©naben 
miffen,  roie  fef)v  mein  gndbtgev  ,£)evv,  bev  Sanbgvaf, 
begef)vt,  baf;  ftcf)£)octov  SftavttnuS  mit  £)ecolam* 
pabto  unb  2Cnbern  oom  (Sacvament  untevvebc.  SJcu 
gebut;vt  un§  in  fofdjev  cjvopev  mia)tigcv  (Sacf)  of;n  mein§ 
cjndbtgjlcn  ^evvn  unb  (£n>.  ^.  ©.  9tatf)  unb  23eroittigung 
nid)t§  ju  it)un.  2So  (E.  ^.  ©.  bebdd)ten,  bafi  gut  fet;n 
fottt,  ba$  fotd;e  Unfevvebe  muvbe  oovgenommen,  fotlte 
an  uns>  fcin  SKangel  befunben  werben ;  benn  e£  muf  boa) 
einmat  ^um  Sfaben  fommen.  Scf)  t)abe  abcv  (§.  %.  ©. 
mein  tt)6vtd)t  Sebenfen  juSBeimav  gejlattt  ***),  ba$  t)ie 

*)  Vid.  deSimone  pastori  Cruceb.  epist.  Lutfaeri  d.  5.  Iun.  1529,, 
qui  illuin  commendat  Ionae,  scribens:  „ faic  Simon  ,  qui  has 
„afferl,  ab  Episcopis  Thuringiae  absolutus  aut  liberatus  po- 
„tius  Creuzburgae,  nullo  sane  suo  tnagno  vitio,  sed  magis 
„odio  plebis  istius  durae,  ut  pax  conslel  eius  Joci,  commeu- 
„datur  niihi  valde  a  Friderico  Mecurn,  quanquam  antea 
„  mihi  valde  notus.  Nam  in  doctrina  multum  valet,  facun- 
„  dia  etiam  inter  primos." 

**)   Magdalena,  nata  d.  4.  Maii  1529. 

***)  Wiinariae  ore  tantum,  ut  videtui  ,  prolatum,  nunc  de- 
niuin  literis  mandatum. 


1065 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1529. 


1066 


beigefegt  (tft),  roarum  bie  Unterrebe  jwtfdjen  2)octor 

Sftarttno,  Secolampabio  unb  2Cnbern  nur  biep-- 

mai  nia)t  an$une(;men  few.     3a)  f)abe  aua)  mit  £>octor 

Sftarttno  baoon  gerebt,  ber  beforget  aua),  e§  roerbe 

unfrua)tbar  fei;n ,  fo  fte  fta)  allein  *)  unterreben  rottrben. 

Bu  bem  fei;  feitte  SSefferung  bei  ben  oornefnnflen  2Siber= 

i  faa)ew  ju  boffen.     Sa)  roeip  aber,  roie  biefe  &ad)  mei= 

i  nem  gndbigften  §erm,  bem  Sanbgraoen,  angetegen, 

i  unb  beforg ,  roo  (Seine  gurftt.  ®naben  t)6ren  rourben, 

.  bap  D.  SW  a  i- 1  i  n  u  §  aberma(§  bie  tlnterrebe  abgefd;la= 

gen,    bafj  @eine  $.  ©n.  mef)r  **)   2Bi(len§  ju   bem 

Sminglio   geroinnen  rourbe,    unb  t)ab  nia)t  geringe 

;  Urfaa)  btefer  meiner  <3org.     S)erf)alben  bitt  ia)  untec= 

tl)dniglid),  6.  §.  ©.  rootfen  bebenfen,  roa§  frtetfh  ju 

:  tf;un  fen.     3a)  fefje  fur  gut  an,   bafi  mein  gndbigfter 

4>err,  atS  rodren  (Seine  (Sfjurfurftt.  ©naben  barum  an= 

,  gefua)t  t?on  mir ,  fota)e§  abfa)uffe  ***) ,  baf$  ia)  meinem 

1  gndbigen  £errn,  bem  £anbgraoen,  biefe  2Tntroort  §u= 

fa)reibe:  mein  gndbigfter  ^)err,  ber  Gfntrfurft,  rooile 

:tmS  biepmal  nid)t  erlauben  f),    bamit  ©eine  §urft(. 

|  ©naben  mit  glimr>f(ia)er  Untvoovt  geftiUet  rourbe.    Sa) 

bittuntertf)dnig(ia),  (£.  ^.  ©.  rooife  bie  (Saa),  bie  mei= 

neS  SSebunfenS  nia)t  }u  ueradjten,  bebenfen,  unb  mir 

gndbig(ia)  antroorten  (affen ,  ba$  id)  meinem  gndbigen 

S^)errn,  bem  Sanbgraoen,  roie  ia)  biUig  foU,  roieber 

i  antroorten  moge.     ©ott  beroaf;r  (Sro.  $.  ©.  bura)  feine 

S3armf)er$igfeit  eroigtia).     Datum  $u  SBitebcrg,  grei= 

|  tagS  naa)  (Sraubi. 

<*.  %.  ©. 

untertf)dniger 
£)iener 
Philippns  Melanchthon. 


No.  608. 


(H.Maii.) 


Eidem. 


Editum  a  Miillero  in :  Historie  der  Augsburg.  Confession 
lib.  2.  c.  20.  §.5.  p.  309.,  qui  illud  Luthero  tribuit ,  ut 
etiam  Walchius  in  opp.  Lutheri -  Vol.  XVII.  p.  2354. 
Hausit  illud  Miillerus  ex  tabular.  Vinar.  Reg.  N.  fol.  405. 
No.  199.  ubi  legitur  apograpbon ,  cui  nihil  de  auctore  ad- 
scriptum  est,  quare  Miillerus  hoc  iudicium  tantum  ex  sua 
opinione  Lulhero  tribuit.  At  est  Melanlhonis  iudicium 
VVimariae  scriptum,  Principi  Ioanni  Friderico,  ut  etiam 


*)  Libri  edili  mendose:  attertet. 
**)  Libri  editi :  nicf)t  rocnicj. 

***)  i>.  i.  a6fcf>tc6c  oon  tntr,    c§  ntcfjt  ouf  mlch  fommcn  faffe, 

ta0  icf)  bacum  angefucf)t  babe. 
f)  b.  {.  fceurtau&cn,  Urtaub  gc6en. 


testanlur  Hospinian.  in  hist.  sacram.  P.  2.  p.  120.,  Loe- 
scher  in  hist.  moluum  P.  I.  c.  6.  p.  157.  et  Seckendorf. 
in  hist.  Lutheranismi  II.  p.  137.  et  auctores  dei  „griind- 
lichen  und  wahrhafligen  Historia  von  der  Augsburg.  Con- 
fession  elc.  (Lips.  1584.  fol.)  p.  92. ,  clarissime  vero  in- 
telligitur  ex  epist.  Electoris  ad  Mel.  d.  19.  Maii ,  et  Me- 
Janthonis  ad  lohannem  Fridericum  d.  14.  Maii ,  cuius  au- 
tographo    in    tabufar.  Vinar.    quidam   adscripsit:     „$3l)il, 

9QM.  ber  Sahr  hatben  mit  bcm  ©acramcnt,  unb  ^ctgt  fetn 
JBebcnfcn  an,  ob  be6  Canbgrafcn  S}egel)rn  unb  "Jfnhalten 
nach  ftcf)  25.  33?artinug  mtt  bcm  £)ecolampab(o  untcrreben 
mttgeK.  unb  {ft  inliegcnb  fcin ■SBebenfen  gu  befinbcn." 

(Iudicium      Melanth.      de    Colloquio      curn 

Zwinglio   et  Oecolampadio  JMarburgi 

habendo  in   causa  coenae  dornini,    scriptum 

filio  Principis  Klectoris ,    Ioanni    Fride- 

rico.} 

3d)  fyabi  fur  meine ^erfon  f eine @d)eu  mit  Oecolam^ 
paoio  unb  feineS  ©leidjen  x>on  bem  ©acrament  511  res 
ben,  beri)a(ben  id;§  aud)  bem  fianbgrauen  nid)t  abge? 
fd)lagen.  Unb  n?oUte©ott,  e§  modjte  fuglid)  gefd)el)en; 
benn  biefer  ^)anbel  ift  nid)t  gering,  unb  il;r  gurgebcn 
t)at  einen©d)ein,  t)at  auc^  einen  gropen  'tfnt)ang  aller, 
fo  getet)rt  geadjtet  im  gan^en  beutfdjen  Zanb ,  au§  Ur= 
fad)en,  bie  td)  roeip*,  aber  e§  fetjlt  ft)nen  an  einem<Stucf, 
bap  fte  nod;  ntd)t  miffen,  n?ie  fdjmer  ift,  t»or  ©ott  ^u 
ftetjen  ofyne  ©otte^  SSort.  ^urmi^  unb  ftxeocl  fann 
nid)t  anber§  t;anbetn ,  benn  roie  fte  t)anbe(n. 

$R\t  Smtngetn  ju  t)anbetn  ifl  ganj  unfrudjtbar. 
@o  if^  auct)  gebadjt,  bap  er  nid)t,  fonbern  £>ecotam- 
p  a  b  i  u  §  fotlte  geforbert  roerben ,  unb  ob  er  fa)on  ge- 
forbert,  ift  bod)  nict)t  ju  t)offen,  bap  er  fommen  rourbe. 
SBenn  nun  bie  anbern,  fo  bem  Sroinget  ju  £'\eb  bte= 
fen  Zar\%  tan^en,  fct)on  genugfamen  Unterrid;t  tjaben, 
rourben  fte  bennod)  <3a)eu  t)aben,  ftct)  mit  un§  3U  uer= 
g(eia)en.  Unb  fo  man  jufammen  f ommen  fottte ,  mufj= 
ten  nia)t  aEein  fte  unb  bie  Unfern  barbei  fepn ,  fonbern 
auct)  etiia)e  t>on  ^Papifien,  getet)rte  unb  »ernunftige 
9)idnner,  bie  unfer  beiber  23eroegen  an^ortenj  fonft 
rourbe  e§  t>id  S^eben  mact)en:  „bie  2utt)erifct)en  unb 
Sroingter  ^ogen  gu^aufen,  Conspirationes  ju  mad^en  * 
etc.  2Cud)  rourben  bie  Sroingter,  fo  niemanb  alS  UB* 
partfyeiifa)  babei  gemefen ,  »ietleia)t  befto  metjr  ru()men 
rootten.  Sert)alben  tyabt  ia)  bemSanbgraoen  ange^etgt, 
ba$,  fo  man  ^ufammenfdme,  nott)  rodre,  bap  2-eute 
babei  rodren  oon  $papiftifa)cn,  ai§>  unpartt)eiifa)e.  Sa) 
fenne  ettia)e,  bk  id)  t)offe  ju  bcroegen  rodren,  ba$  fte 
oon  itjrem  Srrt(;um  abftunben,  a(§  ndm(ia)  £ebio 
unb  3(mbrofiu§  25larer,  aber  mit  ben  anbern 
rourbe  e§  drger,  unb  moa)te  barnaa)  me(;r  Unrut)e  bar= 
au§  fommen,  roic  naa)  ber  Seipjigifdjen  2)i6mitation 
gefa)et;en.     Item,  e;3  ift  nia)t  gut,  ba$  ber  2anbgraf 


1067 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1529. 


1068 


viel  mit  bcn  Sroincjlern  ju  tfyun  l;abej  er  l)at  fonft  [i.  e. 
o^nebiep]  mefyr  £ujt  ju  ifmen,  benn  cjut  ijr.  £)enn  bie 
<2ad)e  ijt  bermapen,  ba£  fte  fpikige  Seute,  bafur  id) 
benSanbgraoen  aud)f)aite,  fefyr  anftd)t,  unb  fdllet 
bie  &Vrnunft  tetcfyttid)  auf  ba§ ,  ba$  fte  begreift ,  fon= 
bertid)  roenn  gelefyrte  Seute  bar^u  ftimmen,  bie  ber@ad)e 
au§  ber  <Sd)rift  eine  ©eftatt  madjen,  alS  benn  oiel  cje* 
lefyrte  Ztute  je^unb  bem  Sroincjel  antjancjen.  2Cber 
mir  ift  biefe  @ad)e  alfo  angelegen,  unb  fyabe  mid),  fo 
tnet  mocjlid) ,  barumerhtnbet,  unb  berufye  barauf ,  baf* 
id)£  mtt  ben  ©trafsburgern  nid)t  fyalten  roitt  mein  £eben 
lang ,  unb  roeip ,  baf  Sroingel  unb  feine  ©efeflen  unred)t 
oom  (Sacrament  fd)reiben. 


No.  609.  17.Maii. 

Ioach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  124. 

loachimo     Camerario     Q.    Bambergensi 
amico  sumrno  Noribergae, 

S.  D.  Non  dubito,  quin  magnopere  admireris, 
cur  nihil  scripserim  ad  te  sub  exituin  comitiorum. 
Ego  vero,  mi  Ioachime ,  ita  fui  perturbatus,  ut 
primis  diebus  paene  extinctus  sim,  oinnes  dolo- 
res  inferni  oppresserant  me.  O  felices,  qni  abs- 
tinent  a  publicis  negctiis.  Scribam  itaque  tibi 
breviter  ytcpalaia  rerum,  ut  cognoscas,  quid  me 
tantopere  cruciet.  Redii  buc  neutiquam  afferens 
domuin  illain,  quam  soiebam,  hilaritatem,  ut 
ex  Sebaldo  intelliges. 

Initio  conventus  scis  horribile  edictum  pro- 
positum  esse  a  Pontificia  factione,  ut  pareamus 
edicto  Wormatiensi.  Si  quis  nolit  parere,  ut 
proscriptus  habeatur  sine  ulteriore,  ut  loqunntur 
isti,  declaratione.  Sed  haec  tarn  atrox  sententia 
postea  mitigata  fuit,  et  post  longum  certamen  ca- 
pita  quaedam  comprehensa,  quae  iam  sunt  edita. 
Ne  haec  quidem  nobis  placebant,  quia  in  his  hoc 
erat  positum ,  ut  qui  hactenus  servassent  vcteres 
traditiones,  cogerentur  et  in  posterum  servare. 
Nobis  avrovof.ua  concedebatur.  At  nos  non  vo- 
luimus  obligare  alios.  Erat  in  articulis  etiam, 
ut  Ecclesiastica  Iurisdictio  redderetur  Episcopis. 
Erant  quaedam  tieqI  IsirovQyuuv ,  quae  recipere 
non  potuimus.  Et  quia  additum  erat  decretum 
moi  ihhvov  xvoiaxov,    quo    damnabantur  qui- 


dam  nominatim  *),  id  quoque  attigimus.  Non- 
dum  sciebamus,  quid  de  capitibus,  quae  ad  nos 
pertinebant,  facturi  essent,  et  noluimus  statim  a 
nobis  divelli  quosdam  non  nimis  pertinaces.  xayuj 
ov  navv  honsvdov  nsoi  szsivov  JioayjLiaxog  tpfjCfov 
kvsyxsiv.  Non  igitur  condemnavimus  ullos,  sed 
disputavimus,  controversa  esse  reiicienda  adSyno- 
dum,  aut  eos,  qui  accusarentur,  vocandos  esse, 
ne  indicta  causa  queri  possent  se  damnatos  esse, 
Si  qua  vis  adversus  eos  pararetur,  verendum  ne 
i%ixnixoL  Tivsg  in  Germaniam  adducerentur,  id 
quoque  providendum  esse,  ne  accideret.  Et  haec 
disputabamus  tanlum,  nequaquam  defensuri  hos 
aut  illos,  neque  verbum  ullum  facturi  amplius,  si 
capita  ad  nos  pertinentia  essent  mitigata. 

Ecce  autein  interea  veniunt  legati  quidain 
ad  Principes  nostros,  qui  de  retinendo  superioris 
conventus  decreto,  quod  aliquo  modo  tuetur  ipsos, 
pactum  faciunt.  Postea  igitur  et  nostri  contaban- 
tur  damnare  rovg  siaiTOVjtitvovg  et  senatus  Im~ 
perii,  dum  nos  illos  damnare  contamur,  nullam 
correctionem  aut  interpretationem  illorum  capi- 
tum  tolerabilem  instituunt.  Ita  accidit,  ut  illa 
ederentur  quemadmodum  vidisti.  Postridie  ve- 
niunt  Marchio  Badensis  et  Henricus  Brunsvi- 
censis,  leniunt  capita,  et  nos  improbamus  quae- 
dam,  ut  postulabatur.  Verum  rex  nolebat  illam 
interpretationem  recipere,  sic  discessimus.  Prin- 
cipes  tamen  de  pace  inter  se  pacta  fecerunt.  Postea 
rescivi,  cupere  **)  quosdam  cum  nostris  et  urbe 
vestra  foedus  facere.  Ibi  coepi  horribiliter  angi, 
nollem  enim  a  nobisdefendi  aliena.  alig  yao  tcov 
olzsiwv  (pQQVTido)v.  Etsi  an  ad  huius  defensionem 
foedus  expetatur,  nondum  plane  scio,  sed  dum 
metuo  omnia,  mirabiliter  animo  consternari  coepi. 
Et  in  illa  ipsa  consternatione  sensi,  quantum  sit 
vitii  in  quibusdam.  Dqlebam  item,  quod  non 
statim  auctor  vel  certe  suasor  separationis  fuissem. 
Cogitabam  occasionem  datam  esse,  per  quam  la- 
tius  serpat  fitftT}l6rr]g.  Veniebat  in  mentem  hanc 
rem  imperii  et  religionis  mutationem  afFerre  posse. 
Infinita  sunt,  quae  me  adhuc  excruciant.  Tam 
parva  momenta  quantam  vim  habent?  Cum  ego 
nihil  contra  conscientiam  fecerim,  tantum  timi- 
dus  in  damnando  fui  eos,  quos  nondum  rite  au- 
dieramus.  Et  quidem  est  Synodi  illa  cognitio, 
quod  me  maxime  ut  in  dolore  consolatur,  et  ta- 


*)  Helvetii  et  Argentinenseu.     C.  W. 
**)  Helvetios.     C.  W. 


1069 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1529. 


1070 


jnen  permulta  rjuaoTrjoSai  doxui,  nisi  Dens  er- 
rata  nostra  corrigat.  Adhnc  sum  in  ea  opinione, 
omnes  bonos  et  pios  foederibus  istiusmodi  oppo- 
nere  sese  oportere,  sed  iam  Deo  eventum  per- 
mitto. 

Necessario  tuo  literas  certis  de  rebus  misi, 
nec  obsignavi,  ut  prius  legeres,  quam  iili  exhi- 
beres.  Sed  volo  exhiberi,  et  tu  diligenter  agito 
cum  eo  et  cum  affine  tuo,  ut  curent  quod  peto. 
Christus  respiciat  nos.  Nunquam  enim  periculi 
plus  fuit.  Vale  feliciter.  Postridie  mvT^xoozrjg. 
vvvl  ovyyoaiiiia  8ia  /jioog  h'%co  exdortov  neol 
tujv  df.iqpiolh]T,ovjiitvwv. 

<i>iXm7iog. 


No.  610.  17.  Maii. 

Lazaro  Spenglero. 

Epist.  lib.  VI.  p.  254. 

Lazaro  Spenglero,  Reipub.  Norinbergensi 

a  secretis, 

h.  D.  Magnam  ac  necessariam  causam  ad  te  scri- 
bendi  habui.  Qaare  magnopere  gaudebam  me 
hoc  tempore  nactum  esse  certos  nuncios.  Acta 
Conventus  Spirensis  audivistis  ex  Legatis  vestris. 
Haec  si  recte  expenderitis,  aniinadvertetis  haud 
dubie,  quinam  potissimum  accusandi  sint.  Pon- 
tificii  etsi  initio  horribile  edictum  proponebant, 
itamen  ad  extremum  articulos  omnes  videbantur 
mitigaturi ,  prorsus  ex  nostra  voluntate  atque  uti- 
litate.  Sed  dum  nostri  cunctantur,  dum  diffe- 
1'unt,  accidit  ut  decretum  ederetur  neque  nobis 
ltile  et  imperio  periculosum.  Porro  ex  quo  fonte 
nanarit  totum  negotium,  quae  res  occasionein 
praebucrit,  longum  esset  scribere.    Postquam  au- 

ein  exitus  talis  fuit  Comitiorum,  intelligo  ex  hoc 
peccato  nasci   plura   alia.      Et  nonnihil   periculi 

nea  conscientia  in  his  rebus  sustinet:  interea 
lliam  paene  exanimatus  sum  harum  rerum  cogita- 
lione.  Et  est  periculum,  ne  qua  Imperii  mutatio 
Ix  his  principiis  sequatur.  Magna  res  est  et  peri- 
jluli  plena.  Adinonuimus  etiam  nostros,  sed 
|[iiid  facturi  sint  nescio.  Obsecro  vos  propter 
l)eum,  ut  huius  rei  curam  pro  vestra  prudentia 
it  pietate  suscipiatis.    Non  enim  tantum  imperium, 

ed  religio  etiam  periclitantur.      Hoc  tempus  me 

ropter  plurimas  causas  et  commovit  ad  suscipien- 


dum  certamen  et  confirmavit.  Video  plus  esse 
periculi,  quam  quisquam  credat.  Vale  feliciter. 
Postridie  Pentecostes.     Anno  1529. 


No.  611. 


17.  Maii. 


Hier.  Baumgartnero. 


Edita  prinium  in  Strobelii  Beytragen  zur  Literatur,  Vol.  II. 
p.  469.  Autographon  huius  epist.  est  in  cod.  Monac.  F. 
p.  26.  quod  contulimus. 

Clariss.  viro  D.  Hi eronymo  Homgartnero, 
Senalori  JSoribergensi,  suo  amico, 

S.  D.  Historiam  totius  conventus  Spirensis  ex 
fratre  existimo  te  copiose  audivisse.  Sed  ego 
Spenglero  quaedam  scripsi ,  non  historici  more, 
qui  acta  narrat ,  sed  alio  quodam  modo.  Errata 
enim  quaedam  nostra  illi  iudicavi.  Ex  his  secuta 
sunt  alia  plura.  Foedus  cupiunt  facere  Argenti- 
nenses  et  alii  quidam  Cinglianae  doctrinae  iurati 
cum  nostris  et  cum  vestra  urbe.  Ea  de  re  putavi 
vos  admonendos  esse,  teque  oro,  mi  Hieronyme, 
ut  vneam  hanc  sollicitudinem  boni  consulas.  Mo- 
veor  conscientia,  ut  ad  vos  de  hac  rescribam. 
Quaeso  autem,  ut  quantum  poteris ,  des  operam, 
ne  recipiantur  Cingliani  in  ullius  foederis  societa- 
tem.  Neque  enim  convenit,  impiam  sententiam 
defendere,  aut  confirmare  vires  eorum,  qui  im- 
pium  dogma  sequuntur,  ne  latius  serpat  venenum. 
Non  est  opus  multa  scribere.  Tu  ipse  enim  intel- 
ligis,  quid  in  hac  re  bonos  viros  movere  debeat. 
Vides  JBasileense  exemplum,  ubi  Senatus  in  or- 
dinem  coactus  est.  Missas  abolent  etiam  sine 
discrimine.  Id  quoque  mihi  non  probatur.  Et 
dogina  ipsum  tkqI  deinvov  xvoiaxov  (Sefhjlov  est 
omnino.  Ego  iam  scribo  adversus  sententiam 
Cinglii  *).  Video  enim  summa  vi  illis  obsisten- 
dum  esse.  Quidam  ex  nostris  socielatern  illam 
cum  Argentinensibus  non  aspernantur.  Sed  vos 
quaeso  efficite,  ne  talis  ac  tam  turpis  societas  coeat. 
Caetera  Spenglerus  dicel,  cui  copiose  scripsi. 
Vale  vir  optime.     Postridie  Pcntec. 

Philippus. 


*)  Est  liber  de  sententia  palrum  ;le  sacra  coena ,  qui  prodiit 
anno  1580,  Myconio  dicatus.  —  Vid.  praeter  banc  etiani 
epist.  ad  Baumg.  d.  20.  Iunii  1529.  et  epist.  ad  Camerar.  d. 
17.  Maii  b.  a.  et  Lutheri  epist.  ad  Spalal.  d.  28.  Maii  b.  a., 
qui  scribit:  „PbiIippus  in  Sacramenlarios  aliquid  molilur." 


m 


1071 
No.  612. 


EPISTOLARUM 

19.  Maii. 


LIB.   IV.     1529. 


1072 


Pr.  Elector  ad  Melanthonem. 

E*    prima    scriptura    in    Actis   Tabul.    Vinar.    Reg.   LL. 
no.  199. 


%n  $t;itipp  $cetand)tbon. 

SobanneS  ic.  (Gburfurjt). 
Uufcrn  ®rup  juoor.  £ocbgelebrter,  lieber  gctrcucr. 
£er  t)ocr;acbtbare  fjurft ,  unfer  freunblid)  tieber  (Sohn, 
foerjog  3ot)ann3  ^riebrtd)  jifSadjfen,  bat  un§ 
einc  <3d)rift,  fo  it)r  an  feine  2ieb  gett?an,  augeftetlt,  bte 
baben  roir  iljreS  SntyaltS  getefcn,  unb  barauS  befunben, 
baf;  e§  bic  &a$t  mit  Unterrebung  be§  @acrament§  be= 
lancjen  tt)ut  SSermerlen  euer  SSebenf en ,  fo  ibr  barin= 
nen  tjabt ,  gar  gndbigtid),  unb  baben  eben-  bd  un§  bie 
gftfPra  wie  3t)r,  mo  »on  biefen  £)ingen  foU  bifpu= 
tirt  unb  Unterrebung  get)alten  werben,  t>a$  atlertet  mei= 
terc  Unridjtiafett  unb  33efa>erung  barauS  crfotgen 
wed)t.  #ber  bamit  unfer  £>t)em  berSanbgraf  nid)t 
Qhne  Ttntmort  gelaffen,  fo  ad)ten  mir  bafur,  St)r  bdt- 
tet  feiner  Sieb  ungefdbrlich  bie  SJcetnung  an$u$eigen, 
ba%  u)r  bieje  <Bad)t  an  un§  bdttet  getangen  tajfen ,  aber 
Obne  unfem  3tatt)  unb.  SBtUert  muptet  ibr  eucb  auS  unf= 
rer  Unioerfttdt,  barinnen  man  eud)  biefer  3eit  nid)t 
cntrat^en  mod)te,  nia)t  5U  begebem  <3o  u)r  aber  m* 
merttet,  bap  oon  un3  ben  Singen  nacb  ibrer  2Bid)ticj= 
feit  toeiter  fottte  nad)fjebad)t  rocrben,  unb  ibr  boa)  ba* 
fur  biettct,  eS  murb  nn§  nicbt  fonberS  entgegcn  fe»n, 
ba£  Soctor  SJtartinuS,  Sbr  unb  2(nbere  eud)  eincten, 
an  einem  gelegnen  JDrt  mit  £>ecotampabto  jufams 
mcn  fugtet ,  unb  oon  biefer  2abr  be§  <2acrament§  eucb 
notbburftigtid)  mtt  einanber  unterreben  thdtet,  boch 
mu£te  fotchcS  jur  Soit  bcfchehen,  ba£  man  bei  unfcrer 
Unioerfttdt  unb  ben  (Schulern  nid)t§  oerfdumte,  mie 
thr  etn  fold)e§  fctner  Sicb  moht  mit  mchrern  Umjtdnben 
ruerbet  anjujcicjen  wijTen.  _ 

Uab  roeil  jc^t  eben  oorfdftet,  bap  rotr  unfern 
Ganxter  ettid)er  ©aa)en  halben  gen  «Rurnberg  abfertU 
qen,  fo  n?oUen  ww  bic  ^ache  burch  ibn  bermafen  am 
richten,  t>a$  burd)  bie  oon  «Rurmberg  unb  ettid)en  an= 
bern  ©tdbten  bei  unS  gcfud>t  merbe,  ^octor  $ft axti* 
num,  ^ud)unbanbrebahtn3Ut)erorbn:n,  bamit  oon 
Denfetben  be§  ©acramentS  t)atben  gerebt  unb  gchanbclt 
mod)t  mcrben,  unb  jii  «Rurnberg  Sag  angefefct,  meil 
unfcrm  Sbem,  bem  Saitbgrafen,  gcgcn  SRurnberg  ju 
reifcn  unferS  2Cd)ten§  ungetegcn,  fo  mochte  bte  ©acbe 
in  feincm  2Cbrcifcn  (2Cb»cfcn?)  befto  fruchtbarttcher  ge= 
bcinbelt  njcrben,  unb  bab  barauf  gebad)t  murbe,  mte 


bie  ^)apijren  batjin  bejto  etjer  ju  bemegen  fenn  moctjten. 
S)a§  t)abcn  mtr  eud)  gndbtger  9Keinung  nid)t  oerhalten 
wottcn.  Daturn  SSeimar  SKtttmod)  in  ber  ^ftngft» 
tt>od)en,  anno  Domini  29. 


No.  613. 


(ex.  Maio.) 


Philippo  (?)  Reiffenstein. 


Manlii   farrag.    p.  156. 
bon.  487. 


—      Apographon    in    cod.   Vindo- 


Philippo  Iieijfenstein  S.D. 

Scio  VaUnrodum  ')  his  moribus  atque  hac  dexte- 
ritate  ingenii  praedituin  esse,  ut  D.  Cornes  ma- 
xime  sit  probaturus  hominem.  Scripsi  igitur  ad 
eum,  ita  ut  significem  eam  totam  rem  ex  Comitis 
literis  intellecturum  esse:  et  ad  Gomitem  breviter 
scripsi  (properabat  enim  nuncius)  id  minime  fa- 
cturus,  si  scivissem  aut  te  aut  fratrem  apud  Co- 
mitem.  Itaque,  cum  apud  eum  estis,  excusate 
meam  rusticitatem,  quod  tam  agrestes  et  breves1 
literas  scripsi:  meque  et  J^ualredum  commendate^ 
Nomen  est  Vualredo  WlatttyiaZ  t>on  9Bats 
rob:2)  sic  enirn  scribitur.  habitat  in  arce  Streit- 
ten,  non  procul  a  Coburg,  milliaribus  quinque. 
Christus  bene  fortunet  totum  negotium.  Bene 
vale.  Quaeso,  mi  domine  Philippe,  ut  curetis 
hunc  fasciculum  literarum  mitti  Coloniam ,  ad 
Caesarium:  et  scribatis  Caesario,  ut  nobis  mit- 
tcit  vicissim,  si  quid  acceperit  responsi. 


No.  614.  2.  Iun. . 

Guil.  Heiffenstein. 

Manlii  farrag.  p.  338. 

Optimo  viro  Quilhelmo  Reiffenstein  ' 

S.  D.  Forte  his  diebus  venit  N.  *) ,  de  quo  nobis 
scripsi.  Exposui  igitur  homini,  quid  ad  vos  scri- 
psissem:  an  possit  adduci  ad  suscipiendam  pro- 
vinciam  docendi  civium  vestrorum  liberos.  Satis 
leniter  mihi  respondit:    Cupere  se  de  tota  re  cer- 


1)  Manl.  uomen  suppressit. 

2)  Postea    ab   Electore   Coburgensi    ditioui     praefectus    vid. 
Seckend.  hist.  Lulb.  III.  p.  260. 

*)  Videtur  esse   Valenrod. 


1073 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


1074 


tiorem  fieri.  Dedi  igitur  ei  hanc  epistolam,  ut 
tc  admonerem,  ut  si  ita  videretur  vobis,  in  tem- 
pore  cum  eo  paucis  pacisceremini.  Neminem  in 
utraque  schola,  meo  iudicio,  magis  idoneum  in- 
venietis.  Quanquam  illius  ea  est  doctrina  et  pro- 
bitas,  ut  tranquilliori  conditione  dignus  sit, 
quam  est  scholastica  servitus.  Difficile  et  periculi 
plenum  negotium  est,  regere  ingenia  aulica. 
Quaeso  ut  cures  rem  diu  non  extrahi  aut  differri. 
Ego  misere  valeo:  clam  cura  conficior.  Diale- 
ctica  tuorum  puerorum  hic  pulchre  emendatur  et 
recudetur.  Vale  feliciter.  Poslridie  Calendas 
unii. 


No.  615.  "  10.  Iun. 

Frid.   Myconio. 

f  Ex  apographo  in  cod.  Mehnert.  I.  p.  5&. 

Dom.  Friderico  Myconio,   amico  suo 

summo, 

S.  D.      Scribunt  ad  me  Cruceburgenses  de  vico 

Pfendorf,    et  queruntur,   iniustum  onus  imponi 

ninistris  ecclesiae  suae  docendi  illius  vici.     Ego 

llis  respondeo ,  tibi  ea  de  re  ad  me  scribi.     Nihil 

jenim  habeo  quod  respondeam.       Quare  te  rogo, 

,jt  explores  statum  vici,    quis  antea  docuerit  ibi, 

fm  possit  alere  proprium  pastorem?     Si  non  po- 

test,  coniungatur  cum  viciniore  parochia.   Nec  dis- 

jlicet  mihi  cum  oppidi  ecclesia  coniungi ,    si  loci 

iropinquitas  postulat.     Ncc  valde  moveor  quere- 

is    Cruceburgensium.        Tantum    sua    quaerunt. 

Magis  movet  me,    quod  saluti  animarum  in  vico 

ixmsulere  nos  oportet.    Ideo  te  rogo  propter  Deurn, 

rera  ut  suscipias  diligenterque  conficias.     Ad  au- 

am  frustra  coniicimus  haec  negotia.      Meum  fait 

ronsilium,   ut  tertius  minister  constitueretur  Cru- 

%eburgi.     Is  etiam  curaret  vicum  Pfendorf ')  ad 

d  confertur,   cogendi  erunt  rustici.     Et  facile  ex 

nonasterio  aliquid  a  principe  impetrabimus.    Hoc 

neum  consilium  non  spero  tibi  displiciturum  esse. 

jiterea  tamen  curent  eum  vicum  hi  duo  qui  sunt 

Jruceburgi,  donec  res  constituetur.     Habes  meam 

ententiam.     Novi  hic  prorsus  nihil  est.     Mirum 

ilentium  est  de  conventu.      Ego  misere  valeo, 

ta  confectus  doloribus  animi,  ut  vix  spiritum  du- 


1)  Videtur,  qui  descripsit,  hic  lineolam  transsiliisse. 
Helanth.  Ofer.     Vol.   I. 


cere  queam  2).  Nec  ignoras,  quae  res  sic  me  exer- 
ceat.  Ora  igitur  Christum ,  ut  misereatur  nostri, 
et  gloriam  evangelii  ac  nominis  sui  contra  Sata- 
nae  insidias  defendat.  Lutherus  adhuc  Dei  be- 
neficio  satis  valet.  Novum  testamentum  germa- 
nicum  recognoscitur  iam  summa  diligentia  *). 
Ordinationem  ministrorum  Iscnacensium  nondum 
scripsi  impeditus  valetudine.  Et  plurimum  ne- 
gotii  fecit  mihi  dialectices  meae  emendatio,  quae 
hic  editur,  ut  spero,  futura  longe  melior  quam 
fuit  antea  **).  Mitto  tibi  paginas  de  mensuris, 
et  re  nummaria  veteri  ***).  Tu  cures  reditus  sa- 
cerdotum  meorum(?)  ****)  istic.  Saluta  meis  ver- 
bis  JBasilium ,  et  iube ,  ut  oret  pro  ecclesia.  Vale 
feliciter.  10.  die  Iunii. 

<Pifa7i7iog. 


No.  616. 


11. 1 


un. 


Iusto  Ionae. 


Edita  a  Manlio  in  farrag.  p.  278.  sed  satis  mendose.  Nunc 
rectius  et  plenius  ex  autographo  in  cod.  Rehd.  Vratislav. 
Vol.  V. ,  a  S.  V.  Schiilzio  descripta.  —  Manlium  hanc 
epistolam  et  eam,  quae  sequitur,  contraxisse  in  unam, 
quisque  facile  videt. 

j 

Iusto  Ionae  ((jui  ium  aberat  in  impectione 

ecclesiarum) , 

S.  D.     Non  dubito,  quin  magnopere  mireris,  cur- 
nihil  ad  te  literarum  adhuc  post  meurn  reditum 


2)  Lutberus  ad  lonam  scribit  d.  14.  lun.  (de  Wette  III.  • 
p.  410.):  „ Philippus  sese  macerat  cura  rei  ecclesiasticae  \ 
et  rei  publicae  usque  ad  periculum  valetudinis." 

*)  Vid.  Lulheri  epist.  d.  23.  Maii  1529. 

**)  Erravit  Mylius  in  Chronol.  script.  Mel.,  qui  alteram  dia- 
lectices  editionem  ad  annum  1528.  retulit.  Commemoran- 
tur  quidem  a  Panzero  editiones  emendatae  ex  anno  1528, 
videlicet:  „Dialectices  Phil.  Mel.  libri  quatuor  ab  autore 
nuper  ipso  de  integro  in  lucem  conscripti  ac  editi.  Eius-  . 
dem  rhetorices  praeceptiunculae  doclissimae.  Hagan.  per 
Io.  Secer.  1528.  mense  Aug."  8.  —  Item:  „Ph.  Mel.  dia- 
lectica ,  ab  autore  adaucta,  ila  ut  in  multis  veterem  non 
queas  agnoscere.  Paris.  Rob.  Steph.  1523.  X.  Cal.  Nov."  8. 
Sed  hi  libri  tantum  repetierunt  edit.  anni  1527,  quae  Haga- 
noae  prodiit:  „  Dialectica  Phil.  Mel.  ab  autore  adaucta  et 
recognita.  Hagan.  per  lo.  Secer.  anno  1527."  (Prima  nro- 
diit  a.  1520.  et  saepius.)  Nam  1)  non  Haganoae,  sed  Vite- 
bergae  haec  de  qua  hic  loquitur  editio  prodiit,  vid.  etiam 
ep.  d.  2.  Iun.  b.  a. ;  2)  argumentum  huius  ad  Myconium 
epistolae  clarissime  docet  Melanthonem  haec  anno  1529. 
scripsisse.   3)  Idem  docet  ep.  ad  Camerarium  d.  d.  26.  lul. 

***)  Misit  chartam  scriptam,  ul  Myconium  de  mensuris  ac 
ponderibus  consuleret,  quod  idein  fecit  in  ep.  ad  Camerar. 
d.  26.  lul.  —     Prodiit  libellus  anno  1529. 

****)  Verisimiliter  eos  dixit  suoi,  quos  in  visitatione  eccle- 
siis  praefixerat  pastores. 

68 


1075 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1529. 


1076 


dederim,  praesertim  cum  -}-et"  nuncios  habueri- 
mus  et  ego  non  ignorem,  earum  te  rerum  esse  cu- 
pidissimum  '),  quas  requiris.  Ac  plane  in  tam 
pertinaci  silentio  dissimilis  mei  videri  possum. 
Nec  alias  in  hoc  genere  -f  sic"  satis  officiosus  exi- 
stimari  volo.  Ego  vero,  mi  Iona,  sic  sum  acer- 
hissimis  -j-animi"  doloribus  oppressus,  ut  omnia 
officia ,  omnia  studia  mihi  excutianlur  2).  Histo- 
riam  narrabo  tibi  -j-  coram "  totius  conventus,  non 
Ut  populus  recitat,  sed  ut  nostri  ordinis  homines, 
qui  -j-  eventuum "  occasiones  et  consilia  observant. 
Inde  intelliges,  quae  res  me  in  tantum  luctum 
coniecerit.  'Alka  vno&sGis  Trjs  TQaywdias  avT.r\ 
IgtI'  nimis  diu  procrastinati  sumus,  cum  a  nobis 
postularetur,  ut  edictum  adversus  Zinglianos 
comprobaremus  3).  In  ea  contatione  quantum 
malifuerit,  non  possum  epistola  complecti,  quan- 
quam  iniquitas  principum,  qui  nobis  male  volunt, 
causam  illi  contationi  aliquam  praebebat.  Nunc 
horribiliter  angor,  cum  animo  pericula  reputo, 
et  metior,  quae  ex  ea  re  existant 4).  Christus  fa- 
ciat,  ne  ex  hac  offensione  totius  imperii  mutatio 
sequatur.  Omnino  infinita  sunt,  quae  me  horri- 
biliter  afficiunt  his  de  rebus  cogitantem,  et  nun- 
quam  non  versantur  ob  oculos. 

Hic  res  scholastica  pristinum  statum  tenet. 
Lutherus  Dei  beneficio  utitur  valetudine  medio- 
cri.  Novum  Testamentum  germanicum  recogno- 
scimus  summa  diligentia.  -f-  Msili/ios  ducit  uxo- 
rem,  quod  faustum  felixque  sit,  sororem  uxoris 
D.  Augustini.  Tuam  uxorem  semel  in  aedibus 
Lutheri  salutavi.  Domi  tuae  non  fui;  non  enim 
prodeo  in  publicum  tali  meo  tempore"  s).  Albis 
iterum  intumescit  mirabiliter.  y  Astrologi  cau- 
sam  esse  iudicant  adspectum  TETQayujvcov  Saturni 
et  Iovis,  et  ad  constitutionem  siderum,  quae  fuit 
anno  vicesimo  quarto  respicere  aiunt"  6).    Minan- 


1)  Manl.  earum  rerum  te  cupidissimum  esse. 

2)  Manl.  addit :  },atque  mortern  oppelere  maiim,  quam  has 
miserias  ferre.  Ornnes  dolores  inferni  nos~  oppresserunt ; 
sed  tamen  spero ,  Christurn  remedia  his  rebus  ostensurum 
esse.     Sumsit  Manl.  haec  ex  epist.  seq. 

S)  Pro  alXcc  vnofr.  etc.  Manlius  edidil  haec:  nemo  scit  prae- 
ter  me  et  Ponlanum  quae  fuerint  totius  conventus  Spirae 
negolia.  Una  res  nocuit  nobis ,  quod  diutius  procrastinati 
sumus ,  cum  a  nobis  postularetur ,  ut  edictum  adversus 
JV.  cornparemus.     Quae  partini  repetita  sunt  ex  epistola  seq. 

4)  Manl.  existunt. 

5)  Praetermisit  baec  Manlius. 

6)  Haec  quoque  Manl.  praetermisit. 


tur  alia  quoque  7)  signa  multa.  In  Hessis  8)  vidi 
magnum  saxum  -f  quadratum  "  vi  fluminis  e  testu- 
dine  templi  ita  eiectum ,  ut  si  arte  esset  exemtum. 
Ghristus  respiciat  nos.  Ego  non  leviter  commo- 
veor  his  rebus.  Tu  vale  feliciter  9).  Die  lunii 
undecimo. 


No.  617. 


14.  I 


un. 


Iusto  Ionae. 


f  Ex  autographo  Phiiippi  in  cod.  Rhed.  Vratisl.  Vol.  V.  de- 
scripta  a  S.  V.  Schulzio. 

D.  lusto  lonae,  praeposito  FPltebergensi, 

»3.  D.  Purgavi  me  tibi,  mi  Iona,  proximis  lite- 
ris*),  quas  dedi  cuidam  Ioachimo.  Non  dubi- 
tabam,  quin  vehementer  mirareris  tam  pertinacis 
silentii  causa  quaenam  esset.  Sed  me  acerbissimi 
dolores  animi  impediunt,'  quo  minus  officia  prae- 
stem,  quae  debeo,  amicis.  Si  ille  Ioachimus  **) 
reddet  literas,  intelliges,  quae  res  tale  nobis  vul- 
nus  fecerit ,  quanquam  est  merus  asinus.  Ac  poe- 
nituit  me,  tali  vappae  tradidisse  literas.  Con- 
ventus  historiam  ex  me  totam  audies,  ita  nihil  ut 
desideres.  Nam  quae  fuerit  imraGis  totius  con- 
ventus  praeter  me  et  Pontanum  nemo  scit.  Una 
res  nocuit  nobis,  quam  diutius  procrastinati  su- 
mus,  cum  postularetur  a  nobis,  ut  damnaremus 
Zinglianos.  Hinc  ego  in  tantam  incidi  pertiirba- 
tionem,  ut  mortem  oppetere  malim,  quam  has 
miserias  ferre.  Omnes  dolores  interni  oppresse- 
runt  me.  Sed  tamen  spero,  Christum  remedia 
his  rebus  ostensurum  esse.  Udvza  egijyrjGojyal, 
postquam  veneris  ***).  Non  enim  possum  literis 
rem  tantam  complecti.  Haec  subito  et  invitus 
scripsi.  Sed  gessi  morem  tuae  voluntati»  Vale 
feliciter.   14.  die  Iunii. 

tfriliTiTios- 

7)  Manl.  mendose:  mirantur  alioqui  signa  multa,  et  posuit 
haec  verha  post  exemtum. 

8)  Manl.  In  Hassia. 

9)  Manl.  addit :  Vitebergae. 

*)  ad  eundem  d.  11.  Iun.  1529. 

**)  De  eo  scribit  Lulherus  Ionae,  tum  versanti  in  visitalione 
ecclesiarum  d.  6.  Maii:  ,,obsecro,  si  vacant  parochiae;  vo- 
ces  Ioachim  Hund  et  VVolf  Holzwart,  nam  hi  ungulas  suas 
sugunt.  Alter  est  e  Marchia"  etc.  —  Et  iterum  in  ep.  d. 
5.  lun. :  „de  Ioachimo  miltendo  ad  te  pro  parochia  prope 
Coldilium  mutata  esl  sententia  :  nam  is,  quiSaxonice  loqui- 
tur,  ineptior  ad  eum  locum  visus  es"  etc. 

***)  i.  «.  Vitebergam ;  aberat  enim  lonas  in  visitatione. 


1077 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1529. 


1078 


No.  618. 


20.1 


un. 


Hier.  Baumgartnero. 


f  Ex  autograpbo  Melanth.  in  cod.  Monac.  I.  p.  2i.  —  Cur 
Camerarius  in  libro  VI.  banc  epist.  non  ediderit,  argu- 
mentum  docet. 

Ornatissimo    viro   D.    Hieronymo   Bom- 
gartnero,  Senatori  Noriberg.,  amico  suo, 

o.  D.  Hartc  epistolam  dedi  illi  *) ,  cuius  uxorem 
apud  se  habet  Marchio  Ioachimus  Elector.  Scis 
enim,  exerceri  iudicium  Ratisbonae  ea  de  re.  Est 
autem  huic  misero  opus  causidico,  et  hinc  ab- 
duxisset,  nisi  iter  longius  essct;  ac  speravit,  apud 
vos  inveniri  posse.  Rogamus  igitur  te,  Lutherus 
et  ego ,  ut  des  operam ,  ut  aliquem  habeat  patro- 
num.  Valde  gratum  facies  ea  in  re  Luthero,  et 
res  est,  ut  vides,  honesta.  Nec  merces  deerit 
causidico. 

Scripsi  tibi  nuper  **)  de  consilio  foederis  fa- 
ciendi.  Utinam  illa  coniunctio  impediatur.  Nam 
mori  malim,  quam  societate  Cinglianae  causae 
nostros  contaminari.  Magna,  mi  Hieronyme, 
res  est,  sed  pauci  considerant.  Ego  ad  mortem 
usque  vapulabo  eius  rei  causa.  De  Turcicis  ru- 
moribus,  si  quid  habes,  quaeso  ut  scribas.  Vale 
feliciter.     20.  Iunii. 

<I>iliTi7iog. 


No.  619. 


22.  Iun. 


Philippo  Landgr.  Hassiae. 

■j-  Ex  apographo  Pl.  Rev.  Baebrii,    descripto  ex  autographo 
Mel.  in  tabular.  Elect.  Cassel. 

{Philippo  Landgraviae  Hassiae.) 

©urd)taud)tig,er ,  ,!pod)cjeborner  $uvjt  unb  £evv.    (£ro. 
o^uvftt.  ®naben  meine  arme  untevtf)dnia,e  £)tenft  juoor. 


*)  Wolf  Hornung,  de  quo  Lutherus  ad  Wenc.  Linckium 
scribit  d.  20.  lun.  1529.  (de  Wetle  III.  p.  472.) :  „Woif 
Hornung,  vocatus  tandem  ad  Regensburgam  in  causa  sua 
audiendus:  nosse  enim  te  credo,  quomodo  Marchio  Bran- 
denburgensis  eius  uxore  abutitur  violenter  et  impudenter, 
ipso  Hornungio,  quia  hoc  probare  noluit,  expulso  a  domo. 
liberis,  facultate  et  omnibus."  Caeterum  legatur  de  eadem 
ra  epistola  Lutheri  ad  loachimum,  Principem  Electorem, 
d.  d.  5.  Oct.  1528.  (apud  Walch.  XXI.  p.  262.,  de  Wett. 
111.  p.  381.) 

**)  Vid.  epist.  d.  17.  Maii  1529. 


©ndbigev  «ipevv.  SSietrofjt  id)  ttovcjefjabt  f)abe  in  ituvfjem 
@.  %.  ©.  Doctoris  Martini  23ebenlen  ber  Untevrebe 
fjatb  mit  Oecolampadio  ju^ufdjreiben,  fo  roerben  bod) 
(S.  %.  ©.  fein  ©emutfje  je|unb  auS  feiner  eigenen  ©ctjrtft 
oevnefjmen  *),  oon  bap  cjebad)tev  Dr.  Martinus  f)ev$= 
lid)  gevn  wotfct ,  1a%  btcp  grope  fecjevnifi  beS  ©acva= 
ment§  fjatb  cjeftiflet  rodve,  $u  bem,  bafj  er  (§.  %.  ®.  un= 
tertf)dntcjtid)  ^u  bienen  ganj  roitficj  ift.  Sebod)  beforget 
er,  e$  merbe  ju  btefer  Unterrebe  nid)t§  frud)tbartid)e§ 
au3g,crid)t.  £)enn  Oecolampadius  unb  ettidje  an= 
bere  f)aben  ftd)  bermapen  an  ben  £ag  gegeben,  ba§ 
nid)tS  §u  fyoffen,  i>a$  fte  etrva&  aurud^iefjen,  fo~miffe  ec 
fetne  Sefjre  oom  ^acrament  mtt  gutem  ©ewiffen  tn  M- 
nem  2Beg  $u  ftrafen.  £>arum,  acf)t  icf),  fottte  bems 
nad)  $u  bcbenlen  fenn,  ob  ee>  gut  rodre,  bte  Unterrebe 
oorjunefmien.  SBie  nun  <£.  %.  ©.  barauf  befdjliefjen 
roerben,  baf?  fotd)e  gefd)cf)en  fotf,  bin  icf)  roitlig,  metne 
geringen  £)tenfre  aud)  baju  $u  tf)un.  2)enn  td)  Ijabc 
lein  ©d)eu ,  mit  Oecolampadio  ober  anbern  t>on  bie* 
fer  <&ad)c  gu  I)anbeln.  £)enn  id)  meip ,  baf  bte  3ming; 
lifd)  M)x  oom  ©acrament  be§  ficibcS  unb  ^8(ute§  (Styriffi 
nid)tmat)r  ift,  unb  mag  in  letncm  3Beg  oor  ©ott  oer= 
anttoortet  mcrbcn,  unb  tft  mir  fyer^lid)  leib,  ba$  fo 
otele  £eut  fo  eilcnb  auf  folcfycn  Srrt^um  cjefallen ,  ba$ 
man  baran  bitlig  ©otte§  3orn  fpuren  mag.  @o  lann 
root)l  abnefymen/  roa§  O ecolampadium  ju  biefen  $a\l 
cjcbradjt.  Scf)  I;abe  aber  $u  (Speter  d.  %.  ©.  gebefyen, 
fo  bte  Untcrrebe  foUc  oorgenommen  njerbcn,  t>a$  mel)r 
ficute  bagu  geforbert  mcrben  benn  mtr,  unb  l;ab  ba^u 
oiele  Urfac^.  ©cvljolbcn  bitte  id)  ©.  %.  ©.  untertl)dnicj; 
lid),  <$.  $.  ©.  rooUe  au§  i;od)fur^I.  unb  ii)rif!ttd)enSSers 
jionb  bicfe  ©oa)c  mol)l  bemegen,  bamit  nid)t§  oorcje- 
nommen  roerbc,  ba§  ju  gropevev  Uneintgleit,  unb  bem 
S^amcn  (Stjvifli  ^u  @d)mad)  cjcveidjcn  mod)tc.  Denn  fo 
@u>.  %.  (3.  bavouf  bevutjen  mevben,  bof  roiv  gufommen 
lommcn  follen ,  fott  an  mtv  lcin  SSKangel  cjefpuvet  roev* 
ben,  fo  mid)  (S.  %.  ©.  neben  anbevn  forbevn  roevben. 
^)ann  d.  %.  (3.  untertl;dntg(id>  ^u  biencn  bin  id)  otl^eit 
bereit.  ©ott  bewatjr  (S.  %.  ©.  gndbigtid).  Datuui  ^u 
2Bittenbercj  b.  22.  Sun.  anno  XXIX. 

@.  g.  ©. 

untertt)dnigev  Stenev 

Philippns  Melanthon. 


*)  Vid.    epistoia  Lutheri    ad  Landgrav.    d.    d.    23.  Iun.    apud 
Walch.  IX.  p.  288  ,  de  Wett.  T.  III.  p.  473. 


68 


1079 
No.  620. 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


108C 


1.  Iul. 


Guil.  Reiffenstein. 


Epistola  nuncupaloria  praemissa  libro  Melanihonis  „  de  dia- 
iectica  libri  quatuor."  Non ,  ut  Mylius  in  chronologia 
libror.  Mel.  habet,  anno  1528.,  sed  anno  1529.  prodiit 
hic  liber,  ut  ex  serie  epistolarum  intelligitur.  Cf.  ep.  ad 
Hessum  d.  24.  Iul.,  ad  Camerar.  d.  26.  lul.  et  ad  Myco- 
nium  d.  10.  lun.  h.  a.  —  Descripsit  epistolam  Lunzius 
ex  editione,  quae  prodiit  Witebergae  anno  1531.  8.  — 
Legitur  etiam  in  Mel.  operibus  Basileae  editis  T.  V. 
p.  237. 

Philippus      Melanchthon      Guilielmo 
R e iffe nstein  ,    Viro  optimo  S.  D. 

Humanissime  praeceptum  est  ab  Hesiodo  Poeta, 
ut,  quae  rnutuo  sumseris,  pari  mensura  aut  etiam 
cumulatiore  reddas.  Idque  in  universura  existi- 
mant  in  gratia  referenda  pro  beneficiis  omnis  ge- 
neris  praestandum  esse.  Sed  tamen  idem  Poeta 
ita  l)  iubet,  ut  maiore  mensura  reddas,  si  possis. 
Ego  itaque  tametsi  intelligo,  quantum  tibi  pro 
tuis  innumerabilibus  erga  me  officiis  debeam :  ta- 
men  quoniam  fortuna  impedior,  quo  minus  id 
persolvam,  veniam  mihi  dari  peto,  quod  parum 
gratiosam2)  gratiam  bactenus  tibi  retulerim.  Porro 
ut  significationem  aliquarn  gratae  mentis  tibi  osten- 
derem,  dedicavi  tibi  hos  de  Dialectica  libellos,  ad 
utilitatem  pueritiae  scriptos.  Et  quamquam  mu- 
nus  magis  idoneum  liberis  tuis  videbatur,  quam 
tibi:  tamen  ad  te  potius  mittendum  3)  duxi,  non 
ut  te  adhortarer,  ut  in  his  studiis  liberos  tuos  re- 
tineres,  (nihil  enim  erat  opus,  tali  te  virum  pru- 
dentia  et  de  nostris  lileris  honorificentissime  sen- 
tientem  monere),  sed,  quia  *)  plus  auctoritatis 
arbitrabar  hos  libellos  habituros  esse,  vel  apud 
tuos  s)  liberos,  vel  apud  alios,  si  tibi  probaren- 
tur.  Proinde  misi  eos  ad  te,  ut  pro  tua  pruden- 
tia  iudicium  de  eis  faceres.  Nos  quidem  prodesse 
voluimus,  et  ad  Dialecticam  revocare  studiosos. 
Quod  ut  facilius  consequeremur,  adspersimus  va- 
ria  exempla,  vel  tanquam  lectionis  illecebras,  vel 
profutura  ad  hoc,  ut  usum  Dialectices  melius  cer- 
nant  imperiti ,  quod  quidem  nobis  pueris  in  scho- 
lis  desiderabatur.      Nam  praecepta  ipsa  non  de- 


1)  ita  non  legitur  in  textu  Basil. 

2)  pr.  edit.  gratiosam,  text.  Bas.  copiosam,    quae  emenda- 
tio  fortasse  MeJ.  ipsius  est. 

3)  text.  Bas.  addit :    esse. 

4)  text.  Bas.  quod 

5)  pr.  edit.  vos  ex  mendo  pro  tuos  ut  habet  Basil. 


erant:    verum,    quis  in  dicendo  aut  in  iudicandi; 
aliorum  scriptis  usus  artis  esset,    nemo  tradebat 
Itaque  quamquain  alicubi  videri  poterit  ineptum 
adscripsi  praeceptis  multos  locos  ex  bonis  auclori-l' 
bus,  et  ex  sacris  literis  sumptos,  et  ut  lumen  ad-b 
ferrent  exempla  praeceptis,    et  ut  videri  posset,h 
quantum  utilitatis  adferat  haec  ars  ad  intelligendaal  i 
doctorum  hominum  disputationes.      Neque  veroll 
hoc  agimus,    ut  aliorum  de  Dialectica  libros  iu-H 
ventuti  de  manibus  excutiamus.     Nihil  enim  ma-j 
gis    optamus,    quam    ut   his    elementis   instructit  l 
adolescentes  gradum  faciant  ad  eos  cognoscendos.j  I 
qui  copiosius  artem  tradiderunt.      Exstant  enimil 
Iohanni  Caesarii  libelli  accuratissime  scripti,  etlj 
Iiudolphi  Topica.     Et  Aristotelem  maxime  velimij 
omnibus  studiosis  in  manibus  esse,  ad  cuius  le-»l 
ctionem  viam  sternere  hoc  nostro  commentariolo 
voluimus.     Quare,  si  iudicabis  hoc  nostro  labore 
studia  discentium  adiuvari   posse,    misimus  tibi 
munus  profuturum  liberis  tuis.      Sciebam  autem 
futurum  ob  eam  causam,    ut  non  modo  gratnm 
esset,  sed  etiam  videretur  tibi  amplissimum,  quo- 
niam   velut    ad   patrimonium   liberorum   tuorum 
pertineret.      Vale  felicitcr.      Ex  Witeberga,  Ca- 
lendis  Iulii. 


No.  621. 


8.  lul. 


Philippo  Landgr.  Hass. 


Edita  in  Kuchenbeckeri  Analectis  Uassiac.  IX.  pag.  406. 
(Danz  )  —  Puto  Lulherum  scripsisse  hanc  epistolam, 
quae  autem  in  epp.  Luth.  a  de  Wettio  editis  non  le- 
gitur. 

£)em    ®urd)leud)tia,en ,    ^ocr^geborrten   fjurjlen    unb 

$errn,    £errn  tyfyilippS,    2anbcjraoen  $u  £effen, 

©raoen  $u  (5a|enelnbocjen ,    3iea,enf)ann ,    £)ie|  unb 

Sftbba,  meinem  cmdbicjen  ^errn. 

©nab  unb  $riebe  inGtyrifto.  £)urd)leuci)ticjer,  Qvty 
geborner  gfirft,  gndbicjer  #err.  Saf*  @.  %.  ®.  unfer. 
betber  ©djrift  empfancjen  unb  barauf  furber  bejref)et, 
ba$  rotr  cjen  9ftarburg  fommen  fotten,  cjuter  £offnung, 
e6  fotte  @intrdd)ticjfeit  barauS  folcjen,  fo  rootten  roir 
aud)  cjeme  unb  geneicjte§  SSittenS  ba§  unfer  baju  ttyuen, 
unb  nad)  ©otteS  ©naben  auf  bebeute  3eit,  fo  roir  ge? 
funb  unb  leben,  gu  Sttarburcj  erfd)einen.  £)er  SSater 
atter  23armfKr$tcjfett  unb  ©nicjfeit  cjebe  feinen  ©eifl, 
bafi  roir  \a  nid)t  umfonjt,  fonbern  $u  9cu|  unb  nid)t  $u 
6d)aben  gufammenfommen.    2Cmen.     C5t>riftuS  fep  @. 


1081 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


1082 


%.  ®.  Sfagicrer  uno  Setter.     tfmen.     VIII.  Iulii 
1529. 

(5.  %.  ©. 

untertfy&ntge 
Martinus  Lutlier. 
Philippus  Melanchthon. 


No.  622.  „  ,15 .1^1. 

Studiosis  literarum. 

\  Ex  apographo  in  cod.  Monac.  90.  No.  VII.  pt  398.  — 
Pertinet,  ut  puto,  ad  ann.  1529.,  quo  prodiit  denuo  dia- 
lectica  Melanthonis.  Illum  vero  eodem  anno  enarrasse 
orationem  Ciceronis  pro  Murena,  discimus  ex  Riccio : 
In  selectiores  M.  T.  Ciceronis  oi-ationes  Philippi  Mel. 
enarrationes  ed.  per  St.  Riccium,  T.  I.  p.  150.  (Lips. 
1568.  8.) 

Philippus    Melanthon     in    praelectionem 
dialectices ,    die  15.  lulii. 

Deo  iuvante  hodie  rursus  inchoabo  Dialecticen, 

quia  propter  recentes  auditores  et  iuniores  assidue 

repetenda  est.     Decreveram  autem  alterum  diem 

harum  praelectionum  tribuere  organo  Aristotelis, 

iidque  faciam  aliquando.      Nunc  cum  allata  sint 

:  exempla  orationis  pro  Murena  et  a  multis  empta; 

et  familiariter  notam  esse  adolescentibus  utile  est, 

cras  enarrare  eam  incipiam.     Postea  tempus  ali- 

tquid  consilii  afferet,    ut  in  veteri  versu  dicitur: 

|  ovfiftovlog  ovdelg  eOrl  (SeXricov  %qovov.     Oro  au- 

tem  filium  Dei ,  loyov  aidiov  naxobg,  ut  tujv  lo- 

yu)v  &eov  studia  regat. 


No.  623. 


24.  Iul. 


Eobano  Hesso. 


Edita  ab  Eob.  Hesso  in  libello  :  „Psalmus  CXVIU  ex  ipsius 
M.  Lutheri  scholiis :  praeterea  XVI  ahi  latino  carmine 
redditi  per  Helium  Eobanum  Hcssum.  Eiusdem  de  fructu 
lectionisPsalmorum  Elegia.  Epistola  M.  Lutheri.  Epistola 
Ph.  Melanchthonis.  Iacobi  Micylli  psalmi  duo.  E  Schola 
Norica,  mense  Februario  M.D.  XXX."  (plagg.  4.  in  8vo.) 
—  (Descripta  a  Lunzio,  cum  editione  ipsa  collata  et 
emendata  a  Foerstemanno.) 

\Philippus  Melanchthon  Eobano  Hesso 

*S. 

jVIirifice  placuit  Psalmus  tuus  nuper  huc  missus, 

Iion  tantum  mihi,  sed  etLuthero,  Ionae,  deni- 

me  universo  sodalitio  nostro.     Habent  in  mani- 


bus,  legunt  studiosi  ornnes.  Scitum  est,  de 
alieno  gratiam  inire.  Id  quoque  consequor,  cum 
illis  copiam  facio  tui  poematis.  Nam  mihi  etiam 
debere  se  praedicant  liberaliter  impartienti  ipsis 
tales  delicias.  Ego  vero  cupidissime  ostendo 
huiusmodi  scripta,  ut  ad  haec  studia  colenda  et 
ad  imitationem  talium  exemplorum  aliquos  accen- 
dam.  Eodem  consilio  versus  interdum  ipse  scri- 
bo,  hoc  est  bvog  zid-aoi^w,  ut  Graeci  dicunt;  sed 
cupio  excitare  iuventutem ,  ne  hoc  genus  exercita- 
tionis  intermittat.  Magnam  enim  vim  qualiacun- 
que  exempla  non  tantum  in  hac  re  habent.  Nam 
et  Hesiodus  inquit,  vicinos  vicinorum  diligentia 
excitari.  Quare  magnam  tibi  gratiam  habeo  pro 
misso  Psalmo.  Digna  plane  divina  illa  vis  in- 
genii  tui  est,  quae  versetur  in  gravissimo  propheta 
illustrando.  Nos  nuper  utcunque  reddidimus 
Psalmum:  Deus  stetit  in  synagogaDeorum.  Hunc 
typographus  Dialecticae  meae  nuper  hic  editae 
addidit,  cum  quidem  non  esset  in  hoc  scriptus, 
ut  publicaretur.  Tu  si  quando  in  illum  obiter 
incides,  veniam  dabis  mihi  parum  assecuto  quod 
conatus  sum.  Nihil  praeter  studium  in  hac  re 
probari  postulo,  neque  enim  ignoro  imbecillita- 
tem  virium  mearum,  quae  longe  absunt  ab  illo, 
cui  honorem  nominis  poetici  tribui  permittit  Ho- 
ratius;  sed  desino.  Opto,  ut  felicissime  cum 
tota  familia  valeas.  Vuittenbergae  pridie  S.  Ia- 
cobi.  M.D.XXIX. 


No.  624. 


26.  Iul. 


loach.  Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  127. 

Ioachimo    Camerario    JSoribergae    amico 

summo, 

S.  D.  Occupationes  quotidianae,  quarum  magna 
est  varietas,  abducunt  animum  meum  nonnihil 
a  conspeclu  earum  rerum,  quae  me  redeuntem  e 
comitiis  tantopere  angebant.  Itaque  dolor, 
tametsi  eximi  nulla  vi  humana  mihi  possit,  tamen 
interdum  est  hebetior,  quam  fuit.  Et  ea  sunt 
consecuta  alicubi,  ut  me  minus  poeniteat  non 
fuisse  prorsus  ofioiprjcpov  ixeivoig,  qui  dicuntur 
auctores  esse  eius  tumultus.  Intelligo  consilia 
omnia  istorum  eo  spectasse,    tum  ut  nos  ab  his, 


1083 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1529. 


1084 


tum  ut  quosdam  ab  illis  seiungerent.      Non  hoc 
agunt ,  ut  Ecclesiae  consulant. 

Tumultum  in  Helvetiis  sedatum  csse  ex  tuis 
literis  accepi,  et  ferebatur  idem  in  aula.  Verum 
heri  sero  huc  allatum  est  sine  certo  auctore ,  Ti- 
gurinos  praelium  commisisse  cum  nescio  quibus, 
ac  superiores  discessisse. 

De  Turcis  nihil  habemus  explorati.  Et  o 
ftaoilsvg  *)  nihil  praesidii  adversus  illos  compa- 
rare  dicitur.  Eama  hic  fuit  quosdam  moliri  res 
novas.  Sunt  et  in  Saxonia  conscripti  equites  a 
Brunsvicensibus,  credo  ne  se  commovere  possint 
isti ,  qui  ab  illis  conducti  sunt.  Omnino  certum 
est  pecunia  externa  **)  multos  in  Germania  solli- 
citari,  ut  aliquid  moveant,  sed  Christus  respiciat 
nos,    et   propter   sui    nominis    gloriam    retineat 

pacem. 

Meus  frater  scripsit  mihi ,  cum  quidem  casu 
nactus  esset  nuncium ,  matrem  nostram  decessisse, 
non  satis  clare  scribit,  sed  coniicio  Synancha 
exstinctam  esse.  Negligor  omnino  a  meis.  Nam 
et  de  morte  vix  paucis  verbis  scribit,  et  praeterea 
nihil  significat  earum  rerum,  quas  mea  interest 
scire ,  sed  haec  recenti  dolori  et  luctui  ascribam. 

De  Ocami  dialogis  habeo  tibi  gratiam, 
tametsi  sunt  frigidiores,  quam  putaram,  nulla 
plane  in  isto  toto  genere  solida  est  doctrina. 
Mitto  tibi,  ut  promiseram  Spirae,  Plutarchi  ipi- 
lo6o(pov{itva}  habes  eruditas  nugas  pro  nugis 
Ocami,  sed  varietas  rerum  delectare  potest  homi- 
nem  otiosum,  at  mihi  subinde  minus  otii  conce- 
ditur,  et  si  quid  contigit,  malo  consumere  in  aliis 
scriptoribus. 

DePothino  ***)  quod  mones,  si  tamen  recte 
intellexi  literas  tuas,  ne  quid  ad  illum  amplius 
scribam,  geram  tibi  morem.  Et  scis  me  antea 
non  magnopere  ambivisse  eius  amicitiam.  Vide 
quantum  iudicii  sit  nostris  inimicis,  illum  amant, 
qui  mullorum  dogmatum  semina  in  suis  libris 
sparsit,  quae  fortasse  longe  graviores  tumultus 
aliquando  excitatura  fuerant,  nisi  Lutherus  ex- 
ortus.  esset,  ac  studia  hominum  alio  traxisset. 
Tota  illa  tragoedia  mol  deinvov  xvoiaxov  ab  ipso 
nata  videri  potest.  Quam  non  iniquus  esse  vi- 
deri  alicubi  possit  Ario  et  illius  factioni,    quam 


*)  Ferdinandus. 
**)  Gallica.     C.  W. 

***)  C.  W.   intelligit  Zwinglium,    videl.   nod-tivbv  exponens 
Huldaricuni ;  sed  est  Desiderius  vid,  Erasmus. 


nos  hic  constantissime  improbavimus.  Quae  11- 
tera  in  libris  est  magnopere  digna  viro  Ghristiano 
de  Iustificatione,  de  iure  Magistratuum?  Horun 
locorum  perfectam  tractationem  a  magnis  viris  re- 
quiro.     Sed  tollant  eum,  qui  non  norunt. 

Ego  nunc  rixor  cum  turbulentis  quibusdam 
Ad  haec  institui  Enchiridion  dogmatum  Christia- 
norum  *),  ut  quid  de  omnibus  fidei  articulis  seiv 
serimus,  posteritas  iudicare  possit.  Nam  saepi 
mihi  stomachum  movet  veterum  Pontificum  ne-l 
gligentia ,  sive  inscitia ,  quod  nullus  ordine  com-i 
plexus  est  summam  Christianorum  dogmatum. 
nisi  illa  fortasse  scripta  ad  nos  non  perveneruntJ 
De  multis  magnis  rebus  vix  suspicari  possumus. 
quid  senserint  veteres.  Causam  de  divinitate  filii 
video  firmissimam  esse,  et  sane  gaudeo  me  in 
promptu  tam  multa  habere  de  re  tanta  testi- 
monia. 

Mitto  tibi  chartam  de  mensuris  et  re  numa- 
ria,  teque  rogo,  ut  in  myropoliis  iubeas  tibi 
ostendi  sextarium,  eiusque  mensuram  mihi  mit 
tas,  ut  conferam  cum  his  quos  vidi.  Ac  vidj 
duos,  aliquantum  dissimiles.  Nam  Sebastianus 
Urbachus  curaverat  sibi  arte  fieri  mensuram  illam, 
ea  erat  minor  aliquanto ,  quam  usitata  est. 

Dialectica  mitto  Michaeli ,  quae  nuper  re 
cognovi,  et  posteriores  duos  libellos  retexui,  et 
ita  tractavi,  ut  totam  artem  complexum  me  esse 
putem. 

Rogo  te,  u t  quaeras,  quod  genus  vestimenti 
fuerit  ijitvdvxrig.  Scio  quid  Suidas  dicat.  Sed 
ego  historiae  alicuius  teslimonium  requiro.  Valdc 
vellem  te,  quoniam  abundas  otio,  omnium  diffi- 
cilium  verborum  novi  testamenti  explicationem 
colligere.  Gratus  labor  studiosis  futurus  esset. 
Nos  iam  Germanicam  editionem  recognoscimus. 
Vale,  VII.  Cal.  August.  Iohannem  meum  tibil 
commendo. 

^ikinnog. 


No.  625. 


(ex.  Iulio.) 


Guil.  Heiffenstein. 


Edita  in  Manlii  farrag.  p.  233.  Nunc  emendala  ex  apogra- 
phis  in  cod.  Bavar.  Vol.  II.  p.  799.,  cod.  Goth.  401. 
p.  103.  et  cod.  Basil.  39.  p.  18. 


*)    Locos  theolog.  (?)   C.  W.  —   (niinime,  sed   aliud  scriptum, 
quod  autem  non  perductum  esse  ad  finem  videtur. 


1085 


EPrSTOLARUM    LIB.   IV.     1520. 


1086 


Guilielmo  Reiffenstein 

S.  D.  jyiartinus  ')  exhibult 2)  mihi  tuum  mu- 
nus3),  quod  cum  sit  amplissimum,  nescio  qui- 
bus  verbis  tibi  gratias  agam.  Sic  antea  *)  effusa 
erga  me  liberalitate  es  usus,  ut  si  me  tibi  Atti- 
cum  5)  in  nexum  obligem ,  satisfacere  pro  tot  be- 
neficiis  non  possim.  Nunc  hoc  munus,  quod 
ine  6)  magis  etiam  obligat.  Dabo  tamen  operam, 
ut  intelligas ,  haec  in  hominem  gratum  et  memo- 
rem  collocata  esse. 

Rhetorici  lihelli  iam  exibnnt,  dedicati  tuo 
nomini,  ac  spero,  si  qua  est  futura  posteritas, 
hos  dialecticos  libellos  et  rhetoricos  in  manibus 
ihominum  futuros  esse.  Nam  ego  non  desinam  eos 
expohre,  qui  qualescunque  sunt,  •fcerte  melius 
ostendunt  artis  usum  quam" ')  ornnium  in  hoc 
genere  scripta  aliorum,  quod  simplici  animo 
•f-dico",  et  apud  amicum.  Nam  alioqui  nolim  de 
laudibus  aliorum  detrahere  quicquam. 

Audio,  te  deliberare  de  schola  tua  huc  trans- 
ferenda.  Scis  autem,  meum  consilium  semper 
fuisse,  ut  diutius  domi  retineres  imbecillem  aeta- 
tem,  et  in  hac  sententia  adhuc  sum,  nisi  8)  me- 
Lus  pestiientiae  aliud  suadet.  Apud  nos  Ambro- 
rius  plurimum  ornavit  suas  aedes.  Quare  ibi 
:ommodissime  9)  videntur  fore,  si  tamen  eos  huc 
nittere  constitueris,  de  quo  tibi  etiam  atque  etiam 
leliberandum  censeo. 

Ex  Sarmatia  scribitur  mihi,  Turcam  tyran- 
fuim  rediisse  Constantinopolim.  De  Caesare 
tihil  habemus  quod  tibi  sit  ignotum.  Adventus 
ius  in  exspectatione  est.  Macedo  dicitur  dimit- 
ere  milites,  et  mntasse  consilium  apparandi 
telli  ,0),  de  quo  si  quid  habes,  quaeso  mihi  signi- 
ices. 


Martinus  Stolbergensis. 
Manl.  obtulit ,  codd.  exhibuit. 
Fortasse  munus  pro  dedicatione  dialecticae. 
antea  codd.  pro  aulem,  quod  Manl.  habet. 
cod.  Bav.  et  c.  Bas.  mendose  addicam. 
Sic  codd.  pro  :    Nunc  aureum  hoc  munus  rne  magis  etc, 
ut  Manl.  edidit. 

Manlius   tantum:    qualesc.  sunf. .   tamen  omnium  in  hoc 
etc.   et  post  aliorutn  addit  vincunt. 
nisi  codd.  pro  tamen  quod  Manl.  habet. 
Manl.  tibi  commodissirnae. 

De  ro  Lutherus  ad  Brismannum  d.  2.  Aug.  (de  Welte  III. 
491.)  „Iuvenis  ille  Hassiae  inquietus  est  et  cogitationi- 


£ 


us  aestual     etc 


Mitto  dispositionem  epistolae  ad  Roma- 
nos  "),  exiguum  opus  in  specie  12),  sed  non  sine 
magno  labore  scriptum.  Si  possis  ")  per  occasio- 
nem  mittere  exemplum  Comiti  JSovae  Aquilae, 
gratam  mihi  rem  faceres,  si  ei  mitteres.  Vale  feli- 
citer. 


No.  626. 


(ex.  Iul.) 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist.  lib.  VI.  p.  73.  —    Nunc  ex  autographo  Mel.  in  ood. 
Monac.  I.  p.  47. 

p^iro    optimo    D.    Hie r o ny mo    Bomgart- 

nerOy  Senatori  JSoribergensi,  amico  suo , 

S.  D.  Hic  adolescens  Georgius  domum  revoca- 
tus  est  a  propinquis  suis,  cum  ipse  magnopere  cu- 
piat  in  studiis  versari.  Illi  diu  iam  hoc  agunt,  ut 
a  literis  avellant.  Neque  tamen  vicerunt  adole- 
scentem ,  donec  novo  consilio  minantur  ei  hic 
fame  pereundum  esse,  nisi  ipsis  obtemperet.  Ro- 
gavit  itaque  me,  ut  se  tibi  commendarem.  Ne- 
que  enim  dubitat,  cum  intelligas  vitn  atque  uti- 
litatem  studiorum ,  te  auctorem  fore  suis  propin- 
quis,  ut  consilium  nrutent  de  eo  removendo  a  li- 
teris,  et  sperat  auctoritatem  tuam  plurimum  vali- 
turam  esse  apud  suos.  Et  quia  ex  patrimonio 
non  potest  tolerare  sumptus  studiorum,  decrevit 
ambire  stipendium,  quod  nunc  Musurus  habet, 
ut  cum  erit  vacuum,  sibi  concedatur.  Ea  etiam 
in  re  utetur  et  consilio  et  auctoritate  tua.  Quare 
te  rogo,  ut  eum  adiuves,  et  principibus  civitatis 
commendes.  Magnos  profectus  fecit  in  literis,  ut 
videatur  nobis  res  indigna  fore,  si  a  studiis  remo- 
veatur. 

Deliberatio  illa,  de  qua  mihi  scripsisti,  nunc 
est  in  manibus  nostris.  Nam  et  noster  Princeps 
ea  de  re  consuluit.  Quicquid  scriptum  fuerit 
nobg  tov  t)/liit€qov  ,  mittam  vobis.  Sed  erit 
summa,  ut  arbitror,  unumquemque  suo  periculo 
debere,  non  alieno  credere.  Itaque  Princeps 
non  debebit  arma  sumere  ad  eorum  defensionem, 
qui  eam  neque  postulant,  neque  bona  conscien- 


11)  Prodiit  ann.  1529. 

12)  Manl.  et  c.  Bas.  in  spccie;   c.  Bav.  in  speciem;  c.  401.  im 
specimcn. 

13)  Manl.  posscs;  c.  Bas.  et  401.  possis;  c.  Bav.  poteris. 


1087 


EPISTOLARUM 


tia  postulare  possunt.  Iurisconsulti  possunt  ali- 
quid  excogitare,  ut  defendant  illam  rem  non  esse 
iniustam,  quia  ius  concedat  noXefxov  aYysir,  si 
recuset  magistratus  causam  cognoscere;  sed  est 
nimis  calidum.  Nos  non  utemur.  Mitto  tibi 
dispositionem  adRomanos,  de  qua  teoro,  ut  mihi 
per  occasionem ,  cum  habebis  otium ,  tuum  iudi- 
cium  perscribas.     Vale. 

tfrLfonnos. 


No.  627.     '  23.  Aug. 

Guil.    Reiffenstein. 

Manlii  farrag.   p.  232.       Contuli  apograpba  in  cod.  Goth. 
401.  p.  88.,  et  in  cod.  Basil.  39.  p.  38. 

Guilielmo    Reiffenstein    Philippus 
Melanchthon   S.  D. 

Nepotes  tui  *)  cupiebant  ad  te  proficisci,  quia 
hic  formidabatur  Anglica  pestis  2),  quae  perva- 
gata  est  fere  totam  Saxoniam.  Ditiiisi  itaque  eos 
non  invitus.  Tuum  erit,  efficere,  ne  studia  pror- 
sus  intermittant.  Scio  patris  fuisse  consilium ,  ut 
Theodoricum  ablegaret  in  aliquam  decuriam  scri- 
barum,  ubi  disceret  usum,  qui  nunc  in  admini- 
stratione  s)  magis  est,  quam  doctrina.  Ego  ta- 
men  putavi  meum  consilium  tibi  etiam  indican- 
dum  esse.  Talia  fundamenta  iecit  in  literis,  sic 
etiam  ingressus  est  in  Iuris  studium,  ut  sperem 
eum  consecuturum  solidam  in  ea  re  doctrinam,  si 
non  abstraxeritis  eum  ab  eo  studio.  Melius  et 
dignitati  et  utilitati  consuleret,  si  praeferret  per- 
fectam  doctrinam  illiterato  usui  scribarum.  Vide 4) 
quanta  sit  discentium  paucitas :  mihi  crede,  magno 
erurit  in  pretio  aliquanto  s)  post  solide  eruditi. 
Haec  scripsi  admonendi  tui  causa,  non  docendi. 
Nihil  malo,  quam  ut  haec  studia  retineantur: 
quibus  amissis ,  nulla  erit  legitima  forma  rerum- 
publicarum,  Vale  feliciter.  f-Postridie  Bartho- 
lomaei"  6). 


1)  tui  cod.  Bas.  pro  uti  ut  faabet  Manl. 

2)  Sudor  anglicus  dicebatur, 
8)  Manl.  admiratione. 

4)  cod.  Bas.  vides. 

5)  aliquanto  non  habet  Manl. 

6)  Haec  addig  c.  Bas. 


LIB.   IV.     1529. 
No.628. 

Magno,  Duci  Megapol. 

Epistol.  lib.  I.  p.  77.  (ed.  Lond.  Lib.  I.  ep.  33.) 

Magnoy   Duci  Megapohnsi  S.  D. 

kit  ex  literis  tuis  amantissime  scriptis,  et  ex  gra- 
vissimo  Arnoldi  sermone,    qui  tuarum  literarunjj 
humanitatem   verbis  subsecutus   est,    benevolen-l 
tiam  erga  me  tuam  singularem  cognovi.     Quan- 
quam  autem  nihil  mihi  accidere  gratius  ac  hono- 
rificentius  tali  tuo  vel  studio  vel  iudicio  potest 
tamen  hanc  tuam  voluntatem  magis  reipublicae  lu 
terariae   quam  mihi    privatim    gratulor.       Nam 
cum  his  ferreis  temporibus  literae  publico  tumultu 
quasi  conterritae  interiturae  videantur,  nisi  stu- 
dia  earum  rursus  excitent  isti,  qui  rerum  potiun- 
tur,    maximae  mihi  voluptati  est,     existere  ali- 
quem  vestri  ordinis,  qui  studiosos  homines,  et  ut 
Poetae  verbis   utar,    tristes  hac  tempestate  Ca- 
moenas,  respiciat.     Neque  enim  dubito  quin  stu- 
diis  nostris  ea  tribuas,  quae  mihi  tribuenda  esse 
duxisti.     Proinde  etsi  mihi  in  hac  misera  fortuna 
literarum  gratum  est  habere  veluti  aliquem  Maece- 
natem,  tamen  hoc  multo  iucundius  est,  quod  pu- 
blicum  honestarum  artium  ac  studiorum  patroci- 
nium  suscipere  mihi  videaris.     Atque  hanc  meam 
de  te  opinionem  literae  tuae  nunc  confirmarunt. 
Pepererunt  autem    anno  superiore  *)   doctissimi 
sermones  tui,  cum  me  ad  colloquium  familiarissi- 
me  accersivisses,   ubi  facile  intelligebam  te  haec 
studia  literarum ,  non  adductum  inani  ambitioneJP 
complexum  esse :  sed  quia  statueres  neminem  sine  ' 
hoc  instrumento  ad  rempublicam  bene  gerendam 
idoneum  esse.     Ego  igitur  hactenus  tuorum  stu- 
diorum  libenter  memini,  eaque  publice  praedicavi, 
Nam  ut  exstaret  huius  mei  de  te  iudicii  testimo-, 
nium,  dedicavi  tibi  commentarium  in  sententias 
Salomonis  scriptum ,  qui  propediem  in  lucem  ede-^ 
tur  **).      Tu  vero  quod  facis,    omnibus  ingenii 
atque  animi  viribus  in  haec  stndia,    ad  quae  sa- 
pientissimo  patris  consilio  adhibitus  es,  incumbe. 
Nullum  enim  ornamentum  vestrae  nobilitati  ho- 
nestius  est,  quam  perfecta  doctrina.     Etsi  verum 
est,  quod  scribit  Plato,  natura  inter  se  cohaerer» 


R 


*)    Haud    dubie  Mel.  cum   esset   in  Thuringia   Magnum   vidit 

Wimariae,  ubi  educabatur  iste  princeps. 
**)  Prodiit  1529. 


1089 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1529. 


1090 


et  coguatas  esse,    magnam   potentiam  et   sapien- 
tiam;   profecto    potentiam  sine  sapientia  retinere 
nemo  potest,  ncque  sapientia  sine  harum  artium 
cognitioue,  in  quibus  versaris,  perfecta  esse  ulla 
potest.      Quare  hanc  doctrinam  existimes  ad  re- 
gendam  rempuhlicam  non  modo  utilem,  sed  etiam 
necessariam  futuram  esse.     Haec,  quanquam  mihi 
tua  et  voluntas  et  assiduitas  nota  est,   scripsi  ta- 
men,    ut  currentem  hortarer,  perinde  atque  ille 
i  apud  Homerum  ait ,  otqvvwv  cmvdovTct.     Nihil 
autem  in   omni  ratione  discendi  utilius   est  styli 
exercitio.     Hic  est,  ut  inquit  Cicero,  optimus  ac 
praestantissimus  dicendi  eifector  et  magister.     Ne- 
que  vero  tantum  ad  locupletandam  sermonis  co- 
piam  conducit,    sed  habet  aliam  longe  maiorem 
lutilitatem,    quod  iudicium  acuit  ac  format  men- 
temque  excitat,  ut  multo  altius  introspiciat  omnia, 
quam  solent  isti ,  qui  styli  usum  nullum  habcnt. 
Non  consilia  auctorum ,  quos  legis  plurimos  atque 
optimos,    non  sententias  penitus  intelliges,    nisi 
scribendi  exercitium  ad  lectionem  adhibueris.     In 
exemplo  tuo  lineamenta  quaedam   comparent,  ex 
quibus  coniecturam    facio,    plurimum    te   facere 
posse,  si  hanc  exercitationem  non  remittas.     Est 
enim  sana  oratio  tua,    nihil  habens  ineptiarum, 
ut  fere  possit  Attica  dici ,  quo  ego  genere  oratio- 


Illustri Principi  acDomino,  Domino  Magno, 

Duci  Megelburgensi  eic.    Episcopo  Suerinensi, 

suo  IJomino  clementissimo , 

Philippus   M elanchihon ,     S.  D. 

Editus  est  ante  annos  *)  aliquot  commentariolus 
quidam  in  Sententias  Salomonis,  quem  me  dictan- 
te  forte  aliqui  ex  auditoribus  exceperant,    quem, 
quia  iustissimis  de  causis  cupiebam  abolere,  scri- 
psi  hoc  tempore  nova  scholia  paene  ad  iusti  com- 
mentarii  modum  in  eundem  Salomonis  libellum, 
ut  primam  illam  editionem  his,   qui  forte  requi- 
runt  nostram  enarrationem,    de  manibus  excute- 
rem.     Hoc  consilio  adductus  sum  ad  scribendum 
novum  commentarium :    nam  prior  ille  nusquam 
mihi  satisfaciebat.      Saepe  in  explicandis  senten- 
tiis  aberraveram ,  ut  dici  solet,  a  scopo :  saepe  m 
explicatione    sermo   non  cohaeret.       Neque  enim 
scripseram  ipse,    sed  inter  enarrandum   quidam 
adnotaverant  pro   suo    iudicio,    quae  placuerant. 
Itaque  non  poterat  is  lihellus  paucis  mutatis  locis 

conservari,  sed  ut  Martialis  de  suis  versibus  in- 

.... 
quit : 

Non  possunt  nostros  multae,  Faustine ,  liturae 

Emendare  iocos  ,    una  litura  potest. 

Ita  una  litura  hoc  meum  scriptum  universum  in- 

ducendum  fuit.    Nunc  totum  argumentum  retexui, 


nis    plurimum     delector.         Sed    haec    convenit     je(jiqUe  operam,  ut  quam  simplicissime  interpre- 


Arnoldum  domi  monere.  Ego  adductus  magni- 
Itudine  amoris,  ulterius  provehor  quam  decet. 
iQuarete  rogo,  mihi  ut  ignoscas,  si  videor  iusto 
iloquacior,  et  ut  pro  tua  suvnma  humanitate  con- 

stantiaque  benevolentiam  ,  qua  me  complexus  es, 
Iretineas,  neque  mei  amorem  abiicias.  Yale  feli- 
Sriter.      Ex  Vuiteberga;     postridie  Bartholomaei. 

(AnnoM.D.XLVIH.  *)) 


No.  629. 


(i'ere  eod.  temp.) 


Eidtm. 


Epistola  mincupatorla  in  librum:  Phil.  Mel.  noxa  scliolia  in 
Proverbia  5;iloirionis ,  ad  iusti  paene  cormiieutarii  nio- 
dnm  conscripta.  Excudebat  Hagcnoac  loh.  Setzerms. 
1529.  8.  —  Iterum  in  opp.  Met.  Basil.  T.  I.  p.  32.  — 
Hoc  lempore  praefatiqnem  esse  scriptam  docet  ep.  ante- 
cedens. 


I 


*)  In  anno,  quem  Mel.  ipse  non  adscripsisse  videtur,   error 
est. 
Mtl-ASTH.  OpER.   VoL.   I. 


tarer  auctorem:  non  enim  minus  flagitii  rnihi  vi- 

delur,    gravissimas  sententias  male  detorquendo 

corrumpere,  quam  publicam  monetam  adulterare. 

Haec  praecepta  tradita  sunt,    partim  ut  timorein 

Dei  nobis  incutiant:    partim  ul  erigant  fidem,  et 

iubeant  confidere  bonitatiBei,  et  a  Deo  exspectare 

omnis  gencris  bona:  partim  ut  doccant,  quomodo 

in  adflictionibus  de  Deo  sentire  debeamus;  par- 

tim  ut  mores  et  actiones  gubernent.     Ab  his  locis 

nunquam  discessimus,    quorum  quidem  cognitio 

pietatem  alit,  et,  utPauli  verbo  utar,  in  primis 

aedificat.       Quidam,    non  contenti  una  interpre- 

tatione  in  singulis  sententiis,  finxerunt  ex  se,  velut 

aranei,  quatuor  aut  plures  etiam  scntentias,  lite- 

ralem ,  allegoricam,  tropologicam,  et  nescio  quas 

praeterea,  cum  una  et  simplex  sit  scripturae  sen- 

tentia,    videlicet  quam   aperit  ralio  Grammatica, 

eam  nos  pro  virili  conati  sumus   lectori  tradere. 

Porro  multac  causae  stmt,    cur  hoc  genus  enar- 


*)  [A.  1525.  Cf.  StrobeVs  histor.  -litterar.  Nacbriclit  von 
Pbil.  Melancbtlions  Verdiensten  um  die  beilige  Schriil. 
(Altd.  u.  Niirnb.  1773.  8.)  pag.  40.      F.] 

69 


1091 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


1092 


randi  hoc  tempore  raaxime  probem.  Video  enim 
in  tot  dissensionibus  Theologorum,  ut  ita  dicam, 
senescere  et  obscurari  eam  partem  doctrinae  Ghri- 
stianae,  quae  hos,  quos  dixi,  locos  maxime  ne- 
cessarios  continet.  Itaque  nos  libenter  in  illis 
agitandis  operam  sumimus,  ut  ad  memoriam  po- 
steritatis  quam  maxime  illustrati  transmittantur. 
Sic  enim  statuo,  bonos  viros  debere  adniti,  ut 
doctrinam  religionis  posteritati  quam  purissimam 
relinquant.  Nullum  enim  patrimonium  aliud  lo- 
cupletius  fuerit.  Ego  igitur,  tametsi  non  ignoro, 
quantum  reprehendant  quidam  hoc  scriptorum 
genus,  tamen  id  omittendum  non  arbitror,  eaque 
in  re  videor  mihi,  si  non  aliis,  certe  liberis  meis 
et  Christo  canere.  Dedicavi  autem  tibi ,  clarissi- 
me  Princeps,  hanc  lucubrationem,  quia  non  alius 
ex  principibus  ad  domesticum  splendorum  scien- 
tiam  optimarum  literarum  et  artium  simili  studio 
adiunxit,  atque  tu,  qui  in  utraque  lingua  tantum 
promovisti,  ut  nullum  ornamentum  latine  dicenti 
desit,  graecos  etiam  scriptores  ita  notos  habeas, 
ut  aliquando  in  gravissimis  deliberationibus  de 
republica  illorum  sententiis  utaris.  Nam  hoc  to- 
tum  doctrinae  genus  non  ad  inanem  ostentatio- 
nem  amplexus  es,  sed  utilitatis  causa.  Memini 
enim  te  aliquando  dicere,  neminem  videri  tibi  sa- 
tis  instructum  esse  ad  rempublicam  regendam  sine 
harum  nostrarum  literarum  scientia.  Proinde  spera- 
vitibi,  sic  amanti  nostrarum  literarum,  non  ingra- 
tum  hoc  nostrum  officium  fore.  Ego  vero  ob  hanc 
causam  etiam  sub  tuo  nomine  edidi  hunc  commen- 
tariolum,  quia,  cum  vulgus  hoc  tempore  studia 
nostra  mirabiliter  contemnat,  quaerendus  mihi 
patronus  aliquis  fuit,  qui  auctoritate  sua  modo 
hunc  libellum,  sed  auctorem  quoque  tueretur. 
Et  cum  ad  omnium  Principum  officium  pertinet, 
publica  studia  iuvare  et  literarum  professores  de- 
fendere,  tum  maxime  decuit  hocEpiscopos  facere, 
quia  sine  scientia  literarum  religio  Ghristiana  re- 
tineri  non  potest.  Itaque  et  veteres  synodomm 
constitutiones  episcopis  praecipiunt,  ut  doctores 
literarum  in  urbibus  constituant,  qua  de  re  De- 
cretum  exstat,  distin.  XXXVII.  Quare  cum  iu- 
dicarem ,  te  et  amantissimum  esse  nostrorum  stu- 
diorum,  et  quoniam  Ecclesiae  gubernandae  desti- 
natus  es,  arbitrarer,  te  officio  etiam  ad  defensio- 
nem  nostri  ordinis  adduci,  scripsi  ad  te,  ac  peto, 
ut  et  hoc  meum  munus  boni  consulas  et  causam 
studiorum  suscipias,  quae  nisi  summa  ope  con- 
servaverint  hi,    qui  respublicas  tenent,   magnum 


detrimentum  accipiet  religio.  Habes  domesticuni 
exemplum ,  clarissimum  patrem  tuum ,  praelucen- 
tem  tibi  in  omni  genere  virtutis,  qui  quantum 
nostris  studiis  tribuat,  cum  aliis  in  rebus  saepe 
declaravit,  tum  ostendit  in  eo,  quod  tibi  doctis-l 
simos  praeceptores  praeter  principum  aliorum! 
morem  procul  accersivit,  quodque  dedit  operam, 
ut  non  tantum  obiter  attingeres  literas,  sed  ut 
altius  vim  atque  utilitatem  earum  introspiceres, 
nec  desinit  huius  tibi  studii  hortator  esse.  Nihil 
honestius  facere  potes,  quam  ut  talem  patrem  ab 
omni  parte  imitari  et  effingere  studeas.  Quod  si 
facies,  profecto  statues,  pacis  artas  principi  maxi- 
me  colendas  esse,  et  artes  pacis  sine  literis  neque 
retineri  neque  exerceri  posse.  Vale,  ex  Vuit- 
tenberga.    Anno  M.D.  XXIX. 

No.  630.  28.  Aug. 

loach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  130. 

Ioachimo  C amerario,   Bambergensi  amico 

suo  summo, 

S.  D.  Rogavi  te  in  proximis  literis,  ut  colli- 
geres  interpretationem  vocum  insignium  et  sub- 
obscurarum  in  novo  testamento.  Mihi  crede  la- 
borem  sumseris  utilem,  si  eam  rem  susceperis. 
Incidi  post  illas  literas  in  duos  locos  in  Actis, 
quos  plane  non  intelligo.  Obsecro  te,  quid  vo- 
cat  de'§iolafiovs  cap.  23. ,  nam  exemplum  aliud 
non  invenio,  tantum  exponunt  naQacpvXaxag. 
Sed  ego  exemplum  requiro.  Cap.27.  magna  con- 
tentio  est  Stunicae  cum  Erasmo  de  Artemone. 
Mihi  nec  Stunicam  videre  contigit ,  nec  Erasmi 
postremam  recognitionem.  Nec  usquam  invenio 
Artemonem  apud  Graecos.  Neque  tamen  assen- 
tior  iis,  qui  locum  mutant,  ut  sicut  illi  censent, 
legendum  putem  rb  ctQjLievov,  etsi,  quod  eruditi 
vocant  loriov ,  video  vocari  aQ/nevov.  Et  eo  loco 
velum  intelligi  possit,  neque  repugnet  ipsa  histo- 
riae  series.  De  his  quaestionibus  velim  te  mihi 
respondere. 

Cum  nuper  legerem  apud  Pontanum  tuas  li- 
teras,  in  quibus  de  quodam,  quem  graece  nomi- 
nas,  scripseras,  risit  ille,  et  nomen  graecum 
saxonice  interpretabatur,  ut  significaret,  facere 
negotium  aliis,  et  recte  interpretatus  est.  Ecce 
autem  ille  irascitur  in  literis,  quas  nQogrov  y/Lie- 
tsqov  ^yefxova  scribit:    oxi  rag   ovvdr\xag  xal 


1093 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


1094 


ovvouooiav  g~vv  rolg  ega)  exeivoig  *)  ovx  emzvQei. 

Nos  tamen  arbitror  ilurcs  ig  rr)v  diale^tv. 

De  meis  acerbissimis  doloribus  nihil  possum 

ad  te  scribere.      Georgium  filiurn  puerum  elegan- 

tissimum  amisi  **) ,  id  accessit  ad  alias  meas  mi- 

serias  ac  aerumnas,  quibus  hoc  tempore  conflictor. 
Mitto    tibi    enarrationem   duorum   librorum 

rjfrixajv  Aristotelis  ***).  In  fine  insunt  gram- 
■  matica  quaedam  de  altera  navigatione,  quae  te  vi- 
i  dere  velim.  Vitum  mea  causa  sic  excipias,  ut 
|  intelligat  rneos  amicos  tibi  curae  esse.  Vale.  Sa- 
jiluta    amicos.       Xoiorbg    servet    familiam    tuam. 

V.  Galend.  Septemb.  Si  istic  inveniri  possunt  in 
[  bibliopoliis  exempla  Urspringensis ,  mitti  cures 
■,  mihi  quatuor  aut  quinque. 

<&lli7inog. 


No.  631. 


2>  Septbr. 


Frid.  Myconio. 


Edita  a  Snegassio  ep.  12.      Legitur  apogr.  in  cod.  Mehn.  I. 
p.  16. 

Qptimo  viro,  D.  Friderico  Mycon  ioy   suo 

amico  summo., 

O.  D.  Misi  sacerdotem  hunc  in  aulam,  cum 
commendatione  accurate  scripta.  Et  supplicatio- 
nem  composui,  cuius  exemplum  tibi  exhibebit 
labellarius.      Tu  bene  fecisti,  quod  formam  sup- 

olicationis  misisti ,  ex  qua  argumentum  et  negotii 

;»ummam  potui  cognoscere.       Ghristus  faciat,    ut 

rbene  succedat  res.  Neque  ego  despero  posse  con- 
ititui  naqoiy.iag.     Sed  magna  est,  ut  scis,  in  aula 

^iegotiorum  varietas,  quae  facit,  ut  paulo  serius 
sta  perficiantur,  quam  nos  vellemus.  Obsecro 
e,  quod  facis,  da  operam  istic,  ut  recte  docea- 

^ur.       Nos    brevi,    ut    arbitror,    tecum    erimus. 

iScripsit  enim  nobis  Landgravius ,  ut  te  ad  con- 
^ressum  illum   adducamus,    de  quo  scis  opinor. 

Vocavit  enim  Landgravius  Oecolampadium  et 
tlios  quosrlam,  ut  de  Goena  Domini  colloquantur. 
Vlihi  accessit  ad  reliquas  meas  miserias  acerbissi- 
nus  luctus.  Amisi  enim  filiolum  minorem  natu, 
uavjssimum  puerum-|-),  quae  res  incredibili  do- 


*)  Cum  Helveliis.     C.  W. 

**)  Lulherus  ad  Ionam  d.  17.  Aug. :  „Pbilippo  nostro  abstulit 

dominica    proxima    [i.    e.    d.    15.   Aug.  ]    Oominus     fitium 

Georgium." 
***)  „  In  Ethica  Aristotelis  commentarius  Phil.  Mel.  Wilte- 

bergae  apud  Ios.  Clug.    1529-.    8." 
f)  Georgium ,  natum  d.  25.  Nov. ,  mortuum  d.  15.  Aug. 


lore  me  afficit.  Mitto  tibi  etBasilio  *)  fftixa,  ut 
si  quando  velis  tempus  perdere,  legas  ista  qiXo- 
oocpov/ueva.  Cetera  coram.  Saluta  meis  verbis 
Basilium  et  Osualdum.  Postridie  divi  Aegidii. 
Vides  ut  cures  pecuniam  exigi. 

Philippus. 


No.  632. 


2.  Septbr. 


Iusto  Menio. 


f  Ex  apographo  in  cod.  Mehnert.  No.  4.   p,  60. 

Venerabili   Viro    D.    lusto    Menioy    amico 

praecipuo , 
tS.  D.  Silentium  meum  tam  diuturnum,  de  quo 
saepe  in  lileris  ttiis  questus  es,  excusare  multipli- 
citer  possim.  Scis ,  me  totam  hanc  aestatem  in 
luctu  et  lacrimis  egisse ;  nuper  etiam  filiolum  le- 
nae  natum,  su;ivissimum  puerum,  amisi.  Nec 
multum  otii  mihi  fuit  a  scholae  negotiis.  Ego  ta- 
rnen  ad  te  libenter  scripsissem,  si  quos  idoneos 
tabellarios  habuissem.  Ordinatio  tua  videtur  ni^- 
mium  oneris  tibi  imponere.  Itaque  cogitandum 
est,  quomodo  per  occasionem  corrigatur,  deque 
ea  re  tecum  coram  loquar.  Brevi  enim  erimus 
istic  ituri,  ut  opinor,  ad  colloquium  condictum 
O ecolampadio.  De  matrimonialibus  negotiis  edet 
Lutherus  suam  sententiam,  in  qua  rescindit  clam 
contracta.  Magnam  et  odiosam  rem  suscepit,  sed 
ut  spero  profuturam  publice.  Nec  ipse  magno- 
pere  moratur  odia  in  causa  honesta.  Nosti  homi- 
nis  constantiam.  Omnia  vobis  erunt  faciliora 
edito  isto  libello  in  cognitionibus  causarum  ma- 
trimonialium.  Hanc  epistolam  cum  legeris  con- 
cerpe ,  et  de  consilio  edendi  libellum  de  matrimo- 
nialibus  negotiis  nihil  cuiquam  dicas,  ne  res  ante 
tempus  in  offensiones  incurrat.  Non  credis, 
quam  valde  ament  oi  vo/uixol  suos  canones,  quanta 
vi  depugnent  pro  eis.  Metuunt  enirn  suo  regno. 
Vale  feliciter.  Salutem  dic  meis  verbis  Dom. 
Schultes ,  et  D.  Praefecto.  Iterum  vale.  Postri- 
die  S.  Aegidii. 

Philippus. 

(Mclanthon  cum  L uthero  proficis ci- 
tur  Marburgum  ad  Colloquium 
cum  Zwinglio  et  O eco lam pa  dio.) 


*)  Basilio  Monnero,  gubernatori  scholae  Gotlianae.  Misit 
ei :  „In  Ethica  Arislotelis  commentarius  Phil.  Mefanchth. 
Witteb.  apud  los.  Clug.  1529."    8. 

69  * 


1095 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


109(1 


No.  653.  30.  Septbr.  Marburgi. 

Christiano  Beyero. 

■f    Ex   Olshausenii  collectione.    qui    eam   descripsit    e    cod. 
Wolf.  Hatnh. 

Christiano  Beier  Cancellario 

S.  D.  Sciebam  vobis  praefectum  Isennacensem 
historiam  itineris  nostri  praescribere:  duxi  tamen 
hanc  epistolam  officii  causa  addendam  esse.  Sa- 
tis  honorifice  et  deducti  in  via  el  hic  exeepti  sumus 
a  Landgravio.  Hospitium  et  nobis  et  adversa- 
riis  in  arce  datum  est.  Adsunt  Cinglius ,  Oeco- 
lampadius,  Hedio,  Bucerus.  Nihil  adhuc  egi- 
mus.  Nam  hodie  primum  huc  venimus.  Tan- 
tum  salutarunt  nos  Oecolampadius ,  Hedio,  Bu- 
cerus  satis  familiariter,  qui  lnihi  sic  videntur  af- 
fecti,  ut,  si  causa  non  esset  mota,  libenter  quicsce- 
rent.  Carolostadius  petivit  a  Landgravio,  ut 
liceret  sibi  publica  fide  venire.  Landgravius  re- 
spondit  se  ita  concessurum,  si  nobiscum  veniret 
et  voluntate  nostra.  Cancellarius  Landgravii 
aperte  favet  Cinglianis,  qua  in  re  nonnihil  est  pe- 
riculi,  qoanquam  princeps  ipse  adhuc  constanter 
defendat  nostram  sententiam.  Cras  Deo  volente 
congrediemur.  Christus  iuvet  nos.  Osiander  et 
Brentius  nondurn  adsunt.  Verum  exspectantur 
brevi  afTuturi.  Valete  felicissime.  Marburgi,  po- 
stridie  Michaelis  Archangeli. 

Philippus  Melanchton. 

No.  634.  4.  Oct. 

Ionas  ad  lieiffenstein. 

Ex  apographo  in  codice  Goth.  28.  p.  22b,  iam  edita  a 
Seckendorfio  in  hist.  Luth.  II.  p.  139. ,  sed  non  satis  ac- 
curate.  Gernianice  eam  dedit  Walchius  in  opp.  Luth. 
T.  XVII.  p.  2370.  ex  Seckendorfio. 

( Epistola    1.  I onae    scripta    Guilielmo 
R  e  ife  nstein.) 

(jrratiam  et  pacem  Dei  in  Christo  lesu.  Isenaci  pro- 
xime,  carissime  Guilhelme,  amice  et  patrone 
vetus,  recepi  me,  tibi  scripturus  ')  per  occasio- 
nem  de  rebus  conventus  illius  quorundam  erudi- 
torum  2)  inGermania,  qui  nunc  auctore  et  auspice 
principe  Hassorum  in  Marpurg  institutus  est. 
De  hoc  breviter  sic  habeto.  Altera  die  post  Mi- 
chaelis  pervenimus  Marpurgum,  ut  uno  verbo  di- 
cam,   clementer  omni  genere  humanitatis  et  plane 

1)  Seck   recepi,  me  tibi  scriplurum. 

2)  erudit.  detst  ap.  Seck. 


(Saoihxwg  excepti  a  principe  Hassiae.     Diversori; 

quidem  primum  destinata  nohis  erant  satis  com 

moda  in  urbe,  sed  ex  commissis  3)  mutavit  heru 

Hassicus  sententiam ,  et  nos  omnes  excepit  in  arci 

hospitio  et  mensa  regali.      Is  honos  habitus  in  hL- 

silvis  non  tantum  literis  et  musis,  sed  etiam  Dec 

et    vero    Christo,     cuius    verbum    praedicamus 

Utinam    ad    gloriam    Christi    omnia    dirigantur! 

Sexta  feria  post  Michaelis  (1.  Oct.)  privatim  sk 

rern,    oulinante  principe,    coliocuti  sunt  hi,  qui 

utrinque   sunt   duces   doctrinae,    Lutherus   cum 

Oeco/ampadio,   Philippus  cum  Zwinglio.     Sed 

tum    non  convenit  inter  nos,    die  mox   sequenti, 

sabbato  post  Michaelis  (2.  Oct.)  coepturn  est  col- 

loquium,  non  quidem  publicum  per  omnia,  sed 

tamen  coram  principe,    admissis  aulicis  principis 

Hassiae  et  consiliariis  primae  nolae,  et  his,  quos 

utrinqueAntagonistae  secum  adduxerant.  Aderant 

ex  altera  parte  Zwinglius ,  Oecolampadius ,  Hoe- 

dio,    et  cum  his  Iacob  Sturm ,   senator  summus 

Argentinus,    quem  nosti,    vir  minime  mediocris. 

Etiam  Ulricus  Funck ,  Tigurinus  senalor,    Ro- 

dolphus  Frey,    Basileensis    senator.      Ex   altera 

parte  Lutherus ,  Philippus ,  Eberhard  a  Than, 

praefectus  Isenacensis,  ego  lonas ,  Caspar  Cru- 

ciger  et  reliqui  nostri.     Coram  principe,  assiden-. 

tibus  aulicis  omnibus,   mensa  posita  cousederunt 

quatuor  illi,   Lutherus,  Philippus ,   Zwinglius, 

Oecolampadius.       Cum   ventum   esset  ad   collo- 

quium,     et   iam    proposita    utrinque    argumenta, 

O ecolampadius  ursit  paene  toto  biduo  hoc  argu- 

mentum:   Christum  habere  verum  corpus  et  esse 

in  coelo;  nullum  autem  verum  corpus  posse  esse 

in  locis  pluribus.       Secundo   sic   immoratus   est 

6.  cap.  Io.  de  spirituali  manducatione  carnis  et  bi- 

bitione  sanguinis,    ut  rem   eandera  tantum  aliis 

verbis  dixerit.     Lutherus  non  passus ,  ulla  vi  aut 

astu  extorqueri  verba  Christi  in  coena  simplicibus 

et   claris  verbis   pronuntiantis:     hoc    est  corpus 

meum,    et  verba  Pauli:     hoc  accepi  a  dominoj 

hoc  male  habuit  adversarios,   ac  per  stomachum 

paene  vocarat 4)  proditionem  principum  etc.     De 

hoc  acerrimo  certamine  coram    tibi  dicam   aut  M 

Witeberga   scribam,    et  aliquid  etiam  audies  a 

praesente  latore  tuorum  liberorum  paedagogo. 


3)  Fortasse:  ex  comitate ;  Seck.  edidit:  ex  certis  causis. 

4)  Nimirum  Zwinglius.  Obscura  haec  sunt  et  videntur  men- 
dose  scripla.  Seckend.  edidit :  vocarunt  pelitionem 
principii,  ex  coniectura ;  codex  enim  ea  habel,  quae  noj 
yerba  dedimus. 


1097 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1529. 


1098 


Dominica  post  Michaelis  (3.  Oct.)  reditnm 

•  est  ad  colloqnium  sub  spe5)  concordiae,  sed  cnm  6) 

•■  disputatio  pertracta   esset  7)   paene  ad  vesperam, 

1  tandem  adversariis  suum  errorem  mordicus  tenen- 

;  tibus,  et  nobis  etiam  nihilo  segnius  partes  verita- 

tis  defensantibus,  discessum  est,  et  haud  scio  an 

ulla  unquam  futura  sit  nunc  de  sacramento  inter 

eos  concordia.     Hodie,  dieLunae  (4.  Oct),  prin- 

ceps  per  suos  consiliarios  et  eruditos  adhuc  quaerit 

vias  syncretismi  alicuius,  sed  re  8)  et  negotio  sa- 

cramenti  non  sarcietur  gratia  aliqua,  non  coibi- 

!tur9)  concordia.     Vellem,  mihi  tui  copiam  dari l0) 

'coram,   ut  audires,   quid  de  ingeniis  singulorum 

iudicem.       In  Zwinglio   agreste  quiddam  est  et 

arrogantulum  ;  in  Oecolampadio  mira  bonitas  na- 

turae  et  clementia;   in  Hoedione  non  minor  hu- 

manitas  et  liberalitas  ingenii;  in  Bucero  calliditas 

vulpina,  perverse  imitata  prudentiam  et  acumen. 

Docti  sunt  omnes,  nihil  dubium  est;   prae  quibus 

papistae    non     sunt     adversarii    habendi.        Sed 

Zwinglius  iratis  Musis  et  invita  Minerva  videtur 

versatus  in  literis.      Sed   de  his  omnibus  coram. 

Princeps  spectator  unus  omnium  in   hoc  theatro 

attentissimus  fuit,    et  dicitur  palam  proclamasse: 

nunc  malo   simplicibus   verbis   Christi  credere, 

quam  acute   cogitatis   hominum.      Sed  Deo  res 

tota  est  in  manu. 

Ex  eruditis,  qui  non  sunt  incelebres,  affue- 
runt  Osiander  e  Norimberga ,  Brentius  ex  Hala 
Suevorum,  uterque  doctissimus  et  humanissimus. 
Deinde  Hoedio  Lenicerus,  Doctor  Stephanus  est 
concionator.  A  Francofordia  ")  confluxerant 
ilerique,  alii  ex  Pihenanis  partibus,  e  Coionia, 
Argentina,  Basilea ,  Helvetiis  etc,  sed  non  sunt 
dmissi  ad  colloquium.  Fiebat  enirn  hoc  in  in- 
teriore  parte  12)  ad  cubiculum  principis.  Exceptis 
obis  reliqui  sunt  exclusi.  Bucerus  etiam  pro- 
ixo  colloquio  etiam  privatim  multa  mecum  dis- 
ieruit  in  maximis  articulis,  de  trinitate,  de  pec- 
»to  originali.  Concordavimus  tamen  articulo 
WXCtQi Gtiai  3  in  quonam  gut  gerecht,  in  quonam 


5)  Seck.  specie. 

6)  Seck.  tamen. 

7)  Seck.  est  et  post  vesperarn  pleuc  inlerpunxit,  quae  omnia 
ex  arbitrio  mutavit. 

8)  Seck.  de  re,  nescio  cur? 

9)  Seck.  legit  coibit. 

10)  Seck.  inseruit  iam. 

11)  Sic  ad  verbum  codex;    Seckend.  edidit:    Stephanus  con- 
cionatur  e  Francofurto.   Confluxerunt  elc. 

12)  Pro  parte  Seckend.  edidit  hjrpocauslo. 


concordatum  esse  13).       Vale.       Marpurgi    datae 
rapliin  in  mediis  occupationibus. 


No.  635. 


(fere  4.  Oct  ) 


Philippo  Landgr.  Ilass. 


Simul  cum  Lutliero  scribit  ad  Philippum,  Landgravium 
liassiae,  de  sententia  veleruin  doctorum  ecclesiae  cbrist. 
de  coena  sacia.  Epist.  vide  in  Lutheri  epp.  apud  deWet- 
tium  T.  III.   p.  508. 


No.  636. 


5.  Oct. 


loach.   Camerario. 


Epist.  ad  Camerar.  p.  131. 

Ioachimo  Camerario 
S.  D.  Quantopere  requiram  literas  tuas  hoc 
tempore,  facile  potes  existimare.  Nulla  res  est, 
in  qua  perinde  acquiescam ,  atque  in  tuis  scriptis. 
Quare  te  rogo ,  ut  consuetudinem  veterem  tuam 
in  hoc  officii  genere  renoves.  De  congressu  .i!/«r- 
purgensi  non  habeo  qilod  scribam ,  de  aliis  capi- 
tibus  doctrinae  Christianae  omnibus  convenit, 
tantuin  controversia  de  coena  explicari  non  potuit. 
Leges  capita  quae  ibi  composita  sunt.  Tantum 
triduanum  colloquium  fuit.  Et  adversarii  lenio- 
res  visi  sunt,  quam  fore  arbitrabar,  reliqui  omnes 
praeter Lutherum ,  fuimus  xcocpa  nooGuma.  Nam 
Landgravius  properavit  dimittere  conventum 
propter  pestilentiam  grassantem  eo  loco.  Caetera 
narrabit  Osiander,  qui  mirifice  delectavit  Lu- 
therum  et  nos  omnes.  Si  Brentius  cum  eo  Nori- 
bergam  venerit,  amabo  te,  des  operam,  ut  eum 
salutes,  y.oivol  cpiloi  ut  scis.  Vale.  In  Hessis, 
III.  Non.  Octob.  Salutant  te  Ebrard  a  Than. 
LutheruSy  Ionas,  Caspar. 

Philippusr 


No.  637. 


(fere  5.  Oct.) 


Ioanni  Pr.  Elect. 


Germanice  edilum  in  der  „griindlichen  und  wabrhaftigen 
Historia  der  Augsb.  Confess."  (vel:  Historia  i\es  Sacra- 
mentsstreils)  Lips.  1584.  fol.  p.  96.  —  Repetitum  in 
operibus  Lutheri  a  Walchio,  Tom.  XVII.  p.  2361.;  La- 
line  in  Sculteti  annal. 


13)  Descripsi  ut  legunlnr  in  cod. ,  quanquam  haud  dubie 
mendosa  sunt.  Seck.  edidit:  concordavirnus  tantum  re~ 
liclo  arliculo  eucharistiae ,  in  ouo  non  concordatum  est, 
Sensum  sic  uliuue  dedil. 


1099 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1529. 


noc 


$pt)ilipp  3ftetantf)on$  S3erid)t  tton  bem  3Kar= 
purgifcjjen  Colloquio  an  ben  Gitjurfurften  Sofyannem 

ju  <Sad)fen. 

(Jrfttid)  fd)affet  mein  gndbiger  ,!perr,  ber  Sanbgraf,  bap 
ftd)  £)octor  9ftartinu6  aUein  mit  £)ecolamj>ab, 
unb  5>t)iltppu6  aUeinmitSmingel  unterrebet.  £)a 
matb  itjnen  ootget)alten ,  bafi  roir  fonft  oiel  'tfrtifel  be= 
ftnben  in  itjrer  £et)r ,  bie  aud)  ftrdftid),  baoon  aud)  ju 
reben.  2TIS  ndmtid),  bap  SmingttuS  gefdjiieben, 
bap  feine  (Srbfunbe  fen,  unb  tetjret,  «Sunbe  fe»  al= 
lein  dufjerticfye  bofe  SSerle  unb  &t)aten ,  unb  meinet  be§ 
4?er$en6  angeborne  Unreinigfeit  unb  £ufte.  Item ,  bafi 
roir  oon  9catur  ©ott  nid)t  furd)ten,  nid)t  gtauben,  fe» 
nid)t  (Sunbe.  £)iej3  ift  eine  grofe  2Cn$eigung ,  ba$ 
3tt>ingliu§  nid)t  oiel  oon  red)ter  d)rifttid)er  ^jeilicjfeit 
rotjfe,  biemeil  er@unbe  attein  in  duperlictye  &t;aten  fe£et, 
mie  bie  Pelagiani,  aUe  5>apiften  unb  Philosophi. 

3um  ^nbern  ircen  fte  fefyr  oom  ^rebigtamt  ober 
SBort,  unb  oom  SSraud)  ber  (Sacramente.  2)enn  fte 
lefyren,  ba$  ber  t)eit.  ©eijt  nid)t  burd)S  SSort  ober  <Sa= 
crament  gegeben  roerbe ,  fonbern  merbe  otjne  SBort  unb 
(Sacrament  gegeben.  3Clfo  tetjrete  aud)  3K  u  n  $  e  r ,  unb 
ftel  baburd)  auf  eigene  ©ebanlen  5  roie  benn  fotgen  muf , 
menn  man  ben  t)eit.  ©eijt  of)ne  SBort  oermeinet  $u  er= 
langen. 

3um  Dritten  ftnb  9?eben  erfd)otten  oon  benen  oon 
^trafiburg,  bafj  fie  nid)t  red)t  fjatten  oon  ber  f)etli= 
gen  £)reifaltigf  eit ,  baoon  mir  aucj)  ifjre  Stteinung  be= 
getjret  §u  miffen.  v  Denn  roir  fjaben  oernommen ,  bafs 
etlicfye  unter  ifwen  oon  ber  ©ottf)eit  reben  roie  Suben, 
at§  fottte  GfytiftuS  nid)t  naturlidjer  ©ott  fepn. 

3um  SSierten  rebcn  fte  unb  fdjreiben  unfdjicffid) 
baoon,  roie  ber  9ttenfd)  oor©ott  gered)t  gefd)d£t  werbe, 
unb  treiben  bie  2ef)re  oom  ®Iauben  nicf)t  genugfam, 
fonbern  reben  alfo  baoon,  at§  mdren  bie  SSerf ,  fo  bem 
©tauben  folgen ,  biefelbige  ©ered)ttg!eit.  2£ud)  tt)un  fte 
bofen  S5erid)t,  mte  man  gum  ©tauben  fomme.  ^Jcun 
^aben  fte  Unterridjt  in  biefem  3(rttfe(  oon  un§  ba^umal, 
fo  oiet  in  ber  (Sil  gefd)e^eu  mogen,  empfangen.  Se 
metjr  fte  baoon  t)6reten,  je  bap  e§  it)nen  geftel,  unb  ftnb 
in  aUen  biefen  ©tttden  gemid)en ,  miemotjl  fte  oor  [ju= 
oor]  offentlid)  anberS  gefdjrieben. 

^)e§  anbern  Sag^  in  ber  ojfenttidjen  Unterrebung, 
babei  mein  gndbtger  «perr,  ber  Sanbgraf,  gemefen,  jeigte 
D.  Martinus  erfttid)  an,  bap  S^cott)  mdre  oon  ben  ob= 
gefdjciebenen  2Trtifetn  ^u  reben ;  bod)  ijt  bie  <&afyt  be§ 
©acrament§  aUein  oorgenommen,  unb  Sminget 
unb  ,t)ecotam|3ab  auf  biefen  breien  2£rgumenten  aUein  ge= 
ftanben. 


Sot)ann.  6.  let)ret  (5f>riftu§  feinen  2eib  geifilicri 
effen ,  barum  fott  im  ©acrament  attein  geijtlid)  ejfen  oer« 
jitanben  merben. 

(5in  &\b  moge  nid)t  an  oieten  Srten  fe»n :  biemet! 
nun  (StjrijtuS  einen  mat)ren  2eib  t)abe  unb  fep  im  ^)im«| 
met,  fo  fonne  er  nidjt  jugteid)  im  ©acrament  fepn.i 
fyat  t)terunter  oiet  ungefdjicftere  JReben  faUen  laffen*] 
®ott  gebe  un§  nid)t  fo  unbegreiftidje  S)inge  oor;  am 
fjerlicfye  S^iepung,  dupetlid)  2)ing  fen  nid)t  nu|e  2c.  unbj 
oiet  bergtetdjen. 

Decotam|)abtu6  ta§  oiel  gemeincr  (Sprud)e  au§ 
3(ugujtino ,  bap  (Sacrament  3eid)en  fenen^  bie  etrvaS  be*| 
beuten,  mie  bie  ©d)tange  in  ber  SBufte  etwa$  bebetttet. 

2)iejj  ftnb  it)re  ©runbe  gemefen ,  barauf  Decotam* 
yab  oft  gefagt:  id)  meinete  \a,  e6  mdre  genug,  n?enn 
man  aUein  bei  ber  geifltid)en  S^ciepung  bttebe  zc. 

Doct.  Martinus  t;at  btefe  Argumenta  Oertcgt, 
unb  ftnb  jmeen  Sage  bamit  ^ugebradjt. 

2(uf  ba§  erfte  So^anniS  am  6ten ,  tfl  geantwortet, 
ba$  baffetbige  ^a^itet  ber  (Einfe£ung  be^  (EacramentS 
nid)t  entgegen  fe».  S)enn  miemotjl  6t)rifiu§  ba  aUein 
oon  geifttid)er  ^Jliepung  feineS  £eibe§  let)ret,  ndmlid) 
oom©tauben,  fo  ift'§  bod)  aUt)ie  eingefe^t,  aud)  teib* 
tid)  ju  effen,  unb  mirb  bamit  bem  geifilidjen  (Sffen  nid)t§ 
abgebrodjen  nod)  get)inbert,  fonbern  roir  tet)ren,  bap 
aud)  fotd)  geifttid)  @ffen  tm  (Sacrament  fenn  foU  j  atfo 
ift  taut  ber  SSOrte :  hoc  est  corpus  meum,  bie  dufiets 
lidje  ^iepung  eingefe|t,  ob  fte  fd)on  Sot).  am  6ten  nict)t 
eingefe^t  ift. 

S>ie  SBiberpart  oermeinet,  ftd)  fet)r  ju  t;etfen  mit 
biefem  (Sprud):  ba§  ^teifd)  ift  nid)t  nu|e,  alS 
foUte  (5t)rifti  gteifd)  jm  (gacrament  nid)t  nu|e  fepn. 
£)arauf  marb  geantmortet ,  t>a$  biefer  ©^rud)  nid)t 
foUte  oon  Gfyrifti  ^teifd)  oerflanben  merben.  ^)enn 
(§t)riftu£  faget  broben,  fein  ^teifd)  bringe  Sebenj  fon- 
bern  foU  oerftanben  merben  oon  unfetm  fteifd)lid)en  2Se- 
fen  unb  ©ebanfen.  Unb  ob  man'6  fd)on  oon  6t)rifii 
Steifd)  moUte  oerflet)en ,  mod)te  man  nid)t  met)r  barauS 
er^mingen ,  benn  bap  (§t)rifti  ^teifd) ,  ot)ne  (Slauben  ges 
noffen,  nid)t  nu^e  fep;  benn  biep  mup  man  ja  befen-- 
nen,  ba$  Stjrtftt  Sleifd)  nid)t  unnu^e  fe»,  fonbertid)  be- 
nen ,  fo  ba  gtauben. 

3fuf  ba^  anbere  marb  geantmortet,  ba$  SSernunft 
nid)t  foUte  ©otte§  ffiafyt  unb  £eimlid)feit  ridjten,  ob 
ein  2eib  modjte  an  oielen  Srten  fepn  ober  nid)t.  3(ber 
auf  biefem  3frgument  ftetjen  fte  fet)r  feft,  5tet)en  oiete 
(Sprudje  an,  bie  ju  biefer  @ad)e  nid)t  bienen:  baf? 
6tjriftu§  einen  ma^ren  Ztib  Ijabe,  t>a$  (St)riftuS  un§ 
gteid)  fet),  ba^  ein  2etb  muffe  eine  «Statt  tjaben  etc 
2Cuf  ba&  aUe§  marb  geantmortet  unb  oft  repetirt,  ba$ 


1101 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1529. 


1102 


unfre  SSernunft  baoon.  nid)t  rid)ten  fottte,  benn  ®ott 
fann  roofyt  einen  £eib  ot)ne@tatt  erfjalten,  n>ie  bk  ganje 
SBelt  auf en  feine  <&tatt  t)at. 

2)er  SSMberpart  podjet  fet)r,  c§  rodre  ein  gropeS 
SKirafet,  unb  mtefoldje  SDftrafel  burd)  bofe  Spriefter 
aud)  gefd)ef)en  modjten  etc.  £>arauf  marb  geantmor= 
ret,  bafj  man  in  2£emter  ber  ^irdjen  in  feinem  2Beg  ber 
$>riefter  SBurbigfett  anfefjen  fotlte,  fonbern  ©otteS  23e= 
fef)t.  £ein  (Sngel,  fein  «Ipeiligev  mod)te  nu£tid)  pvebi= 
gen  ober  «Sacrament  reidjen ,  fo  eS  nid)t  ©otte§  23efef)l 
rodre,  roie  $)autuS  fdjreibet:  er  fe»  nid)t  tud)tig  oon 
ftd)  felbft.  Unb  ba§  ift  ein  fonberer  Srrtfjum  unb  ^e|e* 
rei  ber  £)onatiften  gemefen ,  unb  je^unb  ber  2Cnabapti= 
ften,  baf  niemanb  ©acramente  reidjen  moge,  er  fet) 
oenn  tyetftg.  -tJcacf)  biefer  Solution  fjaben  fte  bit$  (Stucf 
faflen  faffen. 

2Cufba6britte,  bap  20tguftinu§  oft  fprid)t:  ©a= 
cramenta  finb  3eid)en,  bie  etroaS  bebeu= 
ten,  roarb  gcrebt,  bafj  roafjr  ift,  alle  ©acramenta  be= 
jeuten  bie$8erf)eifhmg,  fo  an  baffelbtge  SSerf  gef)dnget 
ft.  2£lfo  ba$  %lad)tmat)l  bebeutet,  bafj  burd)  ben  £ob 
5f)riffr  fur  unfre  @unbe  genug  gefd)et)en ,  unb  unS  SBev= 
jebung  bevSunben  augefaget;  bennod)  fofget  nid)t,  ba$ 
5f)vifft  £eib  nid)t  ba  fet). 

£)ief?  ift  bie  <3umma  gemefen  ber  cjanjen  £)ie>puta= 
ion.  £)iemeitabcr  £>fianber  unb  SSrcntiuS  ntd)t 
;ef)6ret,  f)aben  mir  etne  <sd)vift  an  meinen  gndbigen 
perrn,  ben  fianbgvafen,  5ule|jt  gefMet,  barin  oiel 
3pvud)e  ber  2Ctten  ange$eigt.  £)enn  ber  SBibevpavt  be= 
ufjmet  ftd)  oft  ber  SSdter :  barum ,  bamit  mein  gndbi= 
er  .fpevr,  ber  &mbgraf ,  gerciffe  unb  l tare  ©pructje  au§ 
|en  SSdtern  f)dtte,  ftnb  flare  ©prud)e  eqdfjtet  roorben, 
arinnen  ange^eigt,  bafi  bie  2ftten  unfrer  Sfleinung  ge= 
!»efen  *). 

Unb  gum  23efd)tufi  ber  (Sadjen  f)aben  Swinget 
nbSDecolampabiu^  fel)r  begetyrt ,  baf  mir  fie  at§ 
pruber  annet)men  mod)ten.  @olc^e§  t;aben  miv  in 
linem  SBege  mitligen  mollen,  tjaben  fte  aud)  t)art  bar= 
jm  angerebet,  bap  un§  SSunber  net)me,  mit  meld)em 
femiffen  fte  un§  fur  95ruber  tjalten  mollen,  menn  fte 
leineten,  bafi  mir  irretcn.  S)enn  mie  motlten  fte  lei= 
l-n,  baf  bei  u)nen  unfre  9Keinung  getet)rt,  get)atten 
jitb  gepvebigt  muvbe  neben  itjvev  £et)ve?  9^un  mod)te 
Jld)e6  gugelaffen  roevben,  menn  mir  einanber  nid)t  er- 
immunicirten. 

^)ap  aber  bie  ^anbtung  nid)t  unfrudjtbartid)  mdre, 
jtb  bod)  2Cvti?el  oon  anbevn  ©adjen  geftetlt,  meitev 
ptt)um  ju  oertjuten,    fo  oiel  moglid).      2)enn  mir 

•  *)  Videlur   loqui  de    scripto   Lutberi,    quod   legitur    in    epp. 
Luth.  apud  de  Wettium  T.  HI.  p.  508. 


t)aben  befunben,  ba§  oon  benen  3frtifeln,  fo  bro* 
ben  gefe^t,  ungefd)icf(id)  gerebet  roorben.  2Ctfo  \)a-- 
ben  fte  itmen  unfre  S^einung  in  allen  (Stucfen  ge« 
fallen  laffen,  au§gefd)toffen  btefen  einigen  ^unft  oon 
ber  ©egenmdrtigfeit  beg  2eibe§  6t)rifti  tm  9cad)t* 
mal)l.  2Bir  t)atten  a\\&),  fo  biefelbige  <&a&>e  nic^t 
3U  mett  gefuljrt,  fte  fotlte  niemalS  nid)t  oorgenom= 
men  merbenj  ifi  aud)  ju  t)o|fen,  fo  man  gefd)icfte 
SBege  oorndljme  mit  itjnen  ju  t)anbeln,  fte  mttrben 
bie  <&a&>e  fatten  laffen. 

@ic  t)aben  aud)  fonft  gar  nid)t  unfreunbtid|)  ftd) 
gegen  un§  erjeiget.  SBir  beftnben  aber,  ba$  fte  ber 
2et)re,  fo  D.  Martinus  let)ret,  nid)t  genugfam 
berid)tet  (ftnb),    miemol  fte  bie  SSorte  nadjreben. 


No.  638. 


(eod.  temp.) 


Henrico,  Duci  Saxon. 


Edita  in  operibus  Lutb.  germanicis ,  e  quibus  hanc  narra- 
tionem  dedimus  secundum  Walcbium,  opp.  Lutb. 
T.  XVII.  p.  2365.  Habetur  etiam  in  Chylraei  His!oria 
der  Augsburgiscben  Confession  p.  159.  Apograpbon  eius 
legitur  in  cod.  Gotb.  28.  p.  l8b.  Latine  in  Scultetl  an- 
nal.  ad  ann.  1529.  p.  199.,  et  ex  eo  traosscripta  est  latine 
in  cod.  Golb.  597.  ep.  80.  Dubio  vero  caret  Melantho- 
nem  germanice  scripsisse.  Hanc  narrationem  Iohanni, 
Duci  iJaxoniae,  Electori  scriptam  fuisse  dicit  Sculletus, 
ex  errore. 

Phil.    Mel.    summarischer   Bericht    von    der 

Marpurgischen  Handlung   an  Herzog   Hein- 

richen  zu  Sachsen. 

©er  £)urd)laud)tige,  t)od)gebot)vne  Surft,  mein  gndbi= 
ger  «fpevv,  ber  fianbgvaf  ^u  «ipeffen,  i)at  biefe  nad)ge= 
fd)viebene  gefovbevt,  auf  9^id)aeli5  anno  1529  juSD?ar= 
purg  3U  erfd)einen ,  ftd)  mit  einanber  ^u  unterreben  oom 
i)etligen  (Sacrament  be§  2eibe§  unb  23tutS  unferS  ^)errn 
Sefu  (5t)rifti,  unb  ftnb  ^u  9Kar;mrg  einfommen,  evft= 
lid;  DecolampabiuS,  Swinglin  '),  S3ucevu§ 
unb  ^)ebio.  2)avnad)  D.  9flavt.  Suttjer,  Suf!ud 
Sona&,  ^)t)it.  9ttetand)tt)on.  3ute|t  aud)  2Tn* 
brea§  £>fianber  oon  Sfcurnberg,  Sot)ann  25ren= 
tiuS  oon  §aU  2),  ©tept)anu§  2Cgricota  oon 
3Cug6burg. 

2CIS  D.  50?.  2utt)er  fommen,  \)at  mein  gndbiger 
^)err,  ber  fianbgvaf,  evftlid)  3)  befot)len,  ba§  ftd) 
D.  2utt)ev  mit  bem  S)ecolampabto,  f  unb"  atlein,  unb 
Sminglin  mtt  ^)f)ttippo  3ftetand)tt)on  aud)  atlein  unter= 
reben  follen.    2)iefem  25efet)te  nad)  tjaben  biefe  mit  ein= 


1)  Cod.  3tv>{nglin  hic  et  in  aliis  locis  pro3tt)in  Q  el,  quod 
Walchius  habet. 

2)  Walcb.  ^Qltc,  cod.  SoaU. 

3)  Scultet.  serio,  legit  igitur  ecnftticb. 


1103 


EPISTOLARUM    LIB.  IV.     1529. 


1104  : 


anber  a,et;anbett.  D.  2utl;er  t>at  Secolampabio  oorge= 
fyalten  oict  tfrttfel,  baoon  er  etticfye  jum  &t;eil  unred;t 
gefcfyrieben,  ^um  &f)eil  befdjmerlidie  9teben  erfd;otten, 
bap  mef)r  unb  groper  3rrtl;um  §u  beforgen.  SSon  fol= 
cfyen  ^rtifetn  f)at  faud)"  *)  $pt)itippu£  5)  mit  SnMngei 
gefyanbett ,  unb  ftnb  ndmtia)  biefe  gemefen ; 

Sroingcl  f;attc  unred;t  gefdjrieben  de  peccato  ori- 
ginali,  bap  (Srbfunbe  nid)t  fottte  ©unbe  fepn;  bap 
aud)  bie  &aufe  nid)t  ba$u  bienet,  bap  baburd)  bie  (Srb= 
funbe  ben  ^inbern  oergeben  merbe.  Item,  oom  fyeil. 
©acrament  be§  SeibeS  unb  23tute§  @t;rifii  t;dtte  er  un= 
red)t  gefd;rieben,  bap  2eib  unb  SSlut  (5f;rifti  nid)t  maf)r= 
f)aftig !)  tm  <3acrament  fepen  7).  Item ,  de  uso  verbi 
et  sacramentorum  lefyren  fte  nid)t,  bap  SBort  unb@a= 
crament  inftituirt,  bap  babura;  ber  fyeit.  ©eift  gegeben 
merbe.  £)ert)atben  nunisterium  verbi  et  sacramen- 
torum  in  ecciesia  leicfyttid)  fatten  mocfyten.  Item, 
man  fagt,  bap  ftd)  etlid;e  bei  if)nen  t)6ren  taffen,  atS 
fyalten  fte  nid)t  red;t  r>on  ber  ©ottf;eit  (5f)rifti. 

©arauf  Sminglin  geantroortet:  erfttid)  oon  ber 
©ottfjeit  Sfyrifti ,  bap  er  atte^cit  gef)atten  unb  nocf)  fjalte, 
bap  (SfjrijiuS  roaf)rf)aftigcr  ®ott  unb  3Renfd)  fet;.  Item, 
bap  er  aud)  fonft  t)atte  de  trinitate,  mieSynodus  9ci= 
cdna  gelefyret.  ©6  get;e  tl;n  aber  nid)t§  an,  bap  ettidje 
broben  im  Sanbe  geroefen,  oon  benen  ungefdjicflidje  9te* 
ben  gef)6rt.  Seiget  aucf)  an,  baf  £>e£er  8),  ein2Sie= 
bertdufer,  ber  ju  (5oftni£  gerid)tet,  contra  divinita- 
tem  Christi  ein  33ucf)  gefd)rieben  f;abe,  roeld)e§  er, 
3mingtin ,  oerfjatten ,  bap  e3  nid)t  anS  2id)t  f ommen. 

SSon  ben  anbern  2trtifetn ,  ndmticf)  oon  ber  (Srb= 
funbe,  item,  bap  ber  t)eit.  ©ei(t  burd)6  SBort  unb  <3a= 
crament  nid)t  gegeben  merbe,  ift  r-iet  biSputirt  morben, 
roie  uiel  baran  getegen,  unb  ijt  3wingtin  I)ierin  gern  oon 
feinen  ©d)riften  gefatten. 

©arnad)  marb  gcrebt  r>om  2Crtilel  be§  ©acra= 
mentS.  SSaS  aber  Smingtin  unb  £>ecotam:pabiuS  fur= 
ioenben  ju  9)  <3d)u&  ibrer  ^et)re ,  t)at  man  in  ber  offent; 
lid;en  Unterrcbe  get)6ct.  S)enn  biemett  man  non  biefem 
^frtilet  nid)t  war  einS  ,0)  morben,  motttc  mein  gndbiger 
^)crr ,  ba$  man  einmal  baoon  I;anbetc !l).  Sei  fotd)er 
Unterrebe  molle  @.  ^urjll.  ©n.  fetbft  fcwn ,  unb  etlid)e 
oon  ben  9tdtl)en  ju  fid)  aiet)en. 


4)  aucd   addit  cod.;  Scultet.  etiam. 

5)  50iclantl)0n  addit  Walch. ,  sed  abest  a  cod.  et  Scult. 

6)  cod.  tvatticl),  Scult.  vere. 

7)  cod.  fcucn,   Walch.  (tnt. 

8)  Walch.  mendose:  ^>ct|er, 

9)  Walch.  jum.  10j  Walch.  ctntg. 

11)  Clarius  textus  latinus  :  ,.  cum  de  hoc  articuIoy»r/u«//m  non 
convenisset,  voluit  illustr.  princeps  Hassiae,  ut  in  suae 
Celsitudinis  et  aliquot  consiliariorum  praesentia  de  eo 
ageretur." 


2Tl§  nun  bie  6ffenttid)e  Unterrebe  marb  angefan* 
gen,  jeigt  fiutt;er  an,  bap  bie  •JJcott;  forbere,  oon  ber 
ganjen  Summa  d)rijttid)er  2el)rc  mit  itjnen  ju  reben. 
^)enn  man  ftnbe  in  SmingtinS  (£d)riftcn  oiet  Srrtt)umj 
fo  t)dtten  f  fte"  aud)  menig  de  iustificatione  getet)rtf 
baf  §u  beforgen,  bap  fte  nict)t  »iet  oom(Soangetio  mijfen. 

3um  anbern  ^rotejtirt  2utl)er,  baf  er  mufte^ 
bap  er  12)  oom  ©acramcnt  red)t  gefdjrieben;  n?ottte 
aud)  babei  bteiben.  ©o  aberSecotampabiuS  unb^ming» 
tin  oermetnten,  ctmaS  auf^ubringen  mibcr  bie  5SaI)rs 
Ijeit,  ba$  mottte  er  ant)6ren  unb  oertegen. 

Samibcr  rebet  Swinglin :  man  mdre  nid)t  ^ufan^ 
men  fommen  oon  anbern  2fvttfela  gu  rcben,  fonbcrn  afc 
tein  oom  ©acrament;  bod),  fo  man  bawn  einig  murbe, 
mottte  er  aud;  oon  anbern  &afym  reben.  2l'Ifo  marb 
ber  2trtifel  oom  ©acrament  atlein  oorgenommen,  unb 
murben  oorndmtid)  brei  2(rgumcnte  getjanbctt. 

.  £>a§  erjtc  Sot).  6,  63.  Ijabe  (§t)ri|tu§  gefprodjen: 
ba§  ^leifd)  fe»  nid)t  nu^e,  barum  fott  man 
nid)t  im  (Sacrament  t>erjlet)en,  bap  f  ba§"  ^teifd)  ha 
fen;  bcnn  fleifd)tid;e  S^cicpung  fcp  nid)t  nu£e.  ^)iep 
oertegte  Sutljer  alfo:  ba$  bicfc  SSorte:  caro  non 
prodest  quicquam,  fotten  nid)t  oon  feinem  ^teifd) 
oerftanben  werben;  bcnn  er  \)at  juoor  gefpvod)en 
S5.  54.:  fein  ^leifd)  bringe  ba§  fieben;  fon-- 
bern  oom  ^tcifd),  ba  nid)t  ©eijt  bn  ifi  3  barum  fe%€ 
6t;rijtU8  t)inju :  Spiritus  est,  qui  vivificat^  unb  witt 
fagen,  unfer  ^teifd)  fep  fcin  nu^e,  unb  oerjtetje  ©ot^ 
te§  2Ber?  nid)t.  (§e>  mdre  \a  eine  fd)redlid)e  Stebe,  bap 
(5I)rij!i  ^teifa)  ?ein  nu£e  fe»n  fotttc.  Unb  ob  man  fd)on 
ba§  jutiepe,  bap  (StnujtuS  oon  feinem  gteifd)  gerebet: 
caro  non  prodest  quicquam^  m6d)te  bod)  3n)inglin 
fcine  SHeinung  oom  @acrament  nid)t  barauS  erjnjingen. 
X)enn  biefe  SBorte  fagen  nid)t,  bap  (Sljrijti  2eib  im  ©a^ 
crament  nid)t  fen;  fonbern  fo  man  fdjon  sutiepe,  bap 
fte  oon  @t;rijti  %\i\\&)  ju  oer|tct)en ,  mogen  bal)in  gebeu? 
tet  merbcn,  bap  (5^rij!i  ^teifd)  nid)t  nu|e  fen  benen,  fo 
nid)t  glauben,  mie  aud)  biefe  3Borte  3Tuguitinu§  aue-- 
leget/  Denn  ^rtjtuS  mill,  bap  ba§  ")  ^teifd)  ot)m 
©eift  nid)t  nu^e  fenj  barum  er  benn  I)injufe|et:  spiri- 
tus  est,  qui  vivificat. 

S)a§  anbere  2(rgument  mar  auS  bcr  ")  SSernunft: 
etn  Seib  moge  nid)t  an  r-ieten  £)rten  fcnn ;  nun  fet;  @t;rt* 
fti  Seib  im  ^)immel  etc.  S5on  biefem  2(rgument  roax 
cin  fet)r  langer  Banf .  2utt)er  faget :  bie 15)  naturtia)* 
SSernunft  fottte  nic^t,  fonnte  aucr;  nid)t  bie  2(llmdd)tig= 


12)  Cod.  pro  ba$  cr  hahet:  «r  fintte. 

13)  b  ai ,    ahest   a  cod. 

14)  aufi  bct,   non  leguntur  in  cod. 

15)  bic,    abest  a  cod, 


1105 


EPISTOLARUM    LIB.   IV.     1529. 


1106 


feit  ©otteS  rid)ten.  Sroingtin  fagt:  ©ott  gdbe  un§ 
nid)t  fold)e  unbegreiftidje  £)inge  oor.  <2otd)e  unge= 
fdnctte  SKeben  entfteten  u)m,  fo  bod)  CSJ>rtftt  £ef)re  r)iel 
unbegreiflid)ere,  t)6f;ere I6)  tfrttfet  f;at,  af6:  bap  ©ott 
SKenfd)  roorben,  bap  biefelbige  ^erfon,  (5f)rifru§,  fo 
roal)rer  ©ott  \\t ,  geftorben. 

Sroingtin  fagt  aud) ,  roie  fotdje  grope  2£er?e  burcj) 
bofe  ^rtejrer  gefd)et)en  modjten,  bap  (5t)rijti  Seib  t>at>in 
gebrad)t  rourbe.  £)arauf  2ut(>et*  geantroortet ,  unb  eU 
nen.flaren23erid)t  getfjan,  bap  fotcfyeS  gefd>e^e  nid)t  au$ 
be§  PriejterS  SScrbienft,  fonbern  auS  Gfjrifti  Drbnung; 
bieroeit  fotd)e§  (5f)rijtu§  befof)ten,  fo  gefd)cf)e  e§.  2tlfo 
folt  "j  aud)  cjei>atten  roerben  oon  £raft  be£  sBortS  unb 
aifer  «Sacrament ,  bap  fte  fraftig  ftnb  unb  roirfen ,  nid)t 
au§  SSerbienft  ober  c^ettigfeit  be£  ^PriefterS  obcr  ^rebi= 
ger£ ,  fonbern  auS  &raft  gottlidjer  JDrbnung  unb  QOtU 
tid)en  33efef)lS.  6$  fet>  aud)  error  Donatistarum, 
bap  ©acramenta  nid)t  f rdftig  ftnb ,  fo  oon  bofen  ^rie= 
ftern  gefyanbelt  roerben.  2tuf  biefen  guten  23erid)t  £u* 
tfjerS  repticirt  Sroinglin  nicf)t. 

2)a§  britte2trgument  trieb  £)ecotampabiu$: 
<Sacramente  ftnb  3eid)en,  barum  fotl  man  »ertref)en, 
bap  fie  etroaS  bebeuten;  berot)alben  fotf  aucf)  f)ie  oer= 
flanben  roerben,  bap  ber  £eib  ($l;rijti  aUein  bebeutet 
werbe ,  unb  nicf)t  ba  fct).  2tuf  folci)  2£rgument  roarb 
geantroortet ,  bap  e$  roafjr  fep,  bap  ©accamenta  3ei- 
d)en  ftnb  ;  aber  roir  follen  fte  nicf)t  anber§  beuten ,  benn 
roie  fte  6^riftu§  f)at  gebeutet.  Item,  bap  «Sacramenta 
Seidjen  ftnb,  foU  oerftanben  roerben  oorndmlid),  bap 
fte  bie  angetjangenen  Promissiones  bebeuten.  2Ctfo  b:= 
beutet  bieSSefdmeibung  oomdmtid)  baSSBort,  baS  ®ott 
baran  f)dnget,  er  rootle  gndbig  fenn.  Unb  fo  einer  eine 
anbere  Deutung  fud)en  rootlte,  al$:  bap  23efd)neic>ung 
bebeutet  Jtafteiung  be$  £eibe§;  rodre  eS  eine  ttnnu^e 
£)eutung,  fo  er  ok  anbere  £)eutung  ber  ^romiffion, 
roetd)e  bie  oornefmifte  i|t ,  nict)t  ad)tet.  ^)arum  foUte 
man  in^eutung  nidjt  freoentlic^  t)anbetn,  fonbem  fet)en, 
roie  fid)  ©otteS  SSort  fetbft  beutet. 

3ute£t  rourben  oiel  (Sprudje  auS  ben  SSdtern  ge= 
tefen,  baburd)  3mingtiu  unb  Secolampabiu§  t)ermeinten 
it)re  Sadjen  ju  erl;alten.  @§  roaren  aber  roeittduftige 
<Sprud)e,  beren  ctlidje  gar  nid)t  oom  ©acrament  gerebt 
roaren,  at§:  bap  ein  fieib  einen  JRaum  mup  ^abenj 
item :  bap  (5t)riftu§  einen  roat)ren  fieib  t)abe.  S)agegen 
rourben  meinem  gndbigen  §errn ,  bemfianbgrafen,  ^iet 
ftarer  ©prud)e  au§  bcn  SSdtern  fd)rifdid)  sugefteUt,  bie 
ba  tet)ren,  bap  matjrer  2eib  unb  S5tut  St)rijti  im  2Cbenb= 
mat)t  finb. 

16)  unbegrcifttcbct  fjofjer,  cod. 

17)  e6/  quod  Walcb.  babet,    abest  a  cod.  et  recle,    ut  vi- 
detur. 

MELANTH.  OfEK.     VOL.  I. 


S)aS  ift  bie  Summa  ber  getjaltenen  Unterrebe  furjs 
tid)  oerfaffet,  unb  beftunb  alfo  D.  2utt)er  auf  feiner 
SKeinung,  bap  roaf)rer  2eib  unb  95tut  Qtyrifti  im  2Cbenb= 
ma^t  fei).  2)ie  SSiberpart  roottten  nid)t  oon  itjrem  ge= 
fapten  ©lauben  weidjen,  beget)rten  aber,  D.  fiut^er 
foUte  fte  annet)mcn  at^  SSruber.  «SoldjeS  t)at  D.  SW. 
in  feincm  SSege  motten  miUigen,  t)at  fte  aud)  tjart  an= 
gerebt,  ba^  itm  fet)r  SBunber  ne^me,  roie  fte  itjn  fur 
einen  Sruber  tjatten  fonnten,  fo  fte  anber§  it)re  £ct)re 
fur  red)t  t)atten.  @e>  fep  ein  3rid)en,  bap  fie  itjrer  Ba- 
d)e  ntd)t  grop  adjteten. 

i)od)  ju  §Sert)ittung  roeiterer  3>rrtt)um  unb  Un= 
einigfeit  ift  bebacfyt  roorben,  bap  etttd)e 'irtifet  gefteUt 
rourben,  roe(d;e  burd)  ben  2)rucf  au3gangen.  Sn  ben= 
felbigen  t)aben  Sroingtin  unb  S)ecoIam|)abiu§  gern  in 
atlen  ^tucfcn  2utt;er§  S^einung  gefolgtj  aUein  »om 
(Sacrament  t)aben  fte  nid)t  fotgen  rooUen ,  benn  oie  <Sa= 
d)e  ift  ju  roeit  gef ut)it.  (S§  i|l  aber  ^offnung ,  bap  fte 
e§  faUen  tiepen ,  fo  eine  Spoteftat  gutc  2Bege  t)ierin  oor= 
ndt)me.     @ott  gcbe  feine  ®nabe. 


No.  639. 


(eod.  temp.) 


Concionatoribus  lieutlingensibus. 

Edila  in  J.  G.  Fiisings  umbstandlicber  Relation ,  wie  es  mit 
der  Reformalion  derSladt  Reullingen  bergegangen.  (1717. 
8.)  p.  151.  Iterum  in  Actis  et  script.  publ.  Eccles.  Wir- 
temberg.,  rec.  Matlh.  Pfaffius.  (Tubing.  1720.  4.)  p.  30. 
Hos  libros  nobis  contulit  Cl.  Foerstemannus.  —  Porro 
edita  in  den  Unschuld.  Nacbricbten,  a.  1730.  p.  9.  — 
Apographon  contuli  in  cod.  Wernsdorfii  p.  267. 

Viris    optimis,     loanni     TVimpinensi  l)\ 
JMatthaco    Aalbero^    Martino  Iioe- 
s ero  2),  amicis  suis  Reutlingen , 
S.  D.     Non  volni  sine  literis  dimittere   ludima- 
gistrum  urbis  vestrae,  tametsi  historiam  conven- 
tus  ipse  copiosius  narrare  poterit.     Articuli  con- 
diti  sunt,    quibus  fere  totam  doctrinam  christia- 
nam  complexi  sumus.       Inter  nos  de   aliis  rebus     » 
convenit.     Tantum  de  coena  domini  dissidemus; 
hic  unus  in  Ecclesia  haeret  scrupulus.      Mea  sic 
est  sententia,    non  posse  defendi  Cinglii  dogma 
contra  verborum   proprietatem   et  contra  tot  ve- 
terum  scriptorum  auctoritatem.     Ideo  vos  adhor- 
tor,    ut  nihil  recipiatis   contra  auctoritatem  scri- 
plurae.       Ego  etiam  non  sine  maximo  certamine 


1)  [lob.  Scbradino,  ni  fallor,  qui  Reutlingae  concionator 
erat.  Exstat  1.  Hrentii  ad  Schradinum  epistola  de  coilo- 
quio  Marhurgensi  Halae  Suevorum  d.  14.  Novemb.  1529. 
scripta,  in  Act.  et  script.  publ.  Eccles.  Wirtemb.  ed. 
PfafF.  p.  203.     F.] 

2)  [Fiising  eum  p.  150.  scribit  Reiser.  Erat  item  Concion. 
Reulling.     F.j 

70 


1107 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1529. 


1108 


in  Jianc  sententiam  addnctns  sum,  ut  statuam, 
corpus  domini  vere  praesens  in  coena  esse; 
sicut 3)  scripsi  ad  Oecolampadium.  Gratum  fa- 
cietis  mihi,  viri  optimi,  si  ad  me  saepius  scripse- 
ritis.  Ego  pro  mea  virili  libenter,  quantum 
potero,  vobiscum,  ut  aiunt,  faciam  paria.  Lu- 
therus  iussit,  ut  suis  verbis  vos  salutarem,  scri- 
pturus  ipse,  si  per  occupationes  licuisset.  Valete. 
Ex  Marpurgo. 

Philippus. 


(Capita,  de  quibus  convenit  inter  Lutherum  et  Zwinglium, 
quae  dedit  Pezelius  in  Melanthonis  Consil.  lat.  P.  I.  p.84., 
quaere  in  Lulheri  operibus.) 

(Redit    Melanthon    JVitteb  er  gam^) 


No.  640. 


12-  Oct.  (Ienae.) 


Io.  Agricolae. 


Edita  ex  MSto  in  den  UnschuId.Nachr.  1721.  p.  1038.  Le- 
gitur  descripta  in  cod.  Goth.  28.  p.  22.  et  in  cod.  Mehn. 
III.  p.  41  b.  Germanice  eam  dedit  Walchius  in  opp. 
Lutb.  T.  XVII.  p.  2374. 

lohanni  Ag ricolae,  Islebio. 
Forte  incidimus  Ienae  in  civem  Salveldensem  '), 
quare  duxi  tibi  historiam   nostri  itineris   descri- 
bendam  esse. 

Fuerunt  Marburgi  Zwinglius ,  Oecolampa- 
dius ,  Bucerus ,  Hoedio;  nobiscum  Osiander  et 
Brentius  erant.  Agitata  est  causa  coenae  domi- 
nicae  per  triduum.  Landgravius  videbatur  pro- 
perare,  ut  conventum  dimitteret,  quia  locus  in- 
fectus  est  pestilentia.  Duo  tantum  argumenta 
tractata  sunt,  quibus  maxime  confidunt  adversa- 
rii,  primo  sextum  caput  Iohannis,  secundo  quod 
unum  corpus  multis  in  locis  esse  non  possit. 
Multa  obiter  dixernnt  adversarii,  ex  quibus  ap- 
paret,  eos  rerum  spiritualium  rudes  esse.  Inter- 
rogatisunt,  quid  sentiant  de  trinitate  deque  aliis 
multis  rebus ;  itemque  2)  articuli  compositi  sunt, 
in  quibus  Zwinglius  suam  recantat  sententiam 
de  peccato  originali,  de  usu  sacramentorum  deque 
aliis  quibusdam,  de  quibus  semper  incommode 
locutus  est.  Tantum  hic  scrupulus  de  praesentia 
corporis  Ghristi  in  coena  reliquus  est.      De  ea  re 


3)  Cod.  Wernsd.  etUnschuId.  Nachr.  pro  sicut  habent  sernel; 
mendose. 

1)  Unsch.  Nachr.   addunt:    iter  factururn  versus  Eislebium, 

quae  ex  margine  irrepsisse  perspicuum  est. 

2)  itemque  habet  c.  Golh. ,  sed  Unsch.  Nachr.  et  cod.  Mehn. 
Itaque. 


non  convcnit 3).  Visi  sunt  multo  frigidiores,  quam 
fore  arbitrabar.  Magnopere  contenderunt,  ut  a 
nobis  fratres  appellarentur.  Vide  eorum  stulti-^| 
tiam  !  Cum  damnent  nos,  cupiunt  4)  tamen  a 
nobis  fratres  haberi !  Nos  noluimus  eis  hac  in  re 
assentiri.  Sic  s)  omnino  arbitror,  si  adhuc  re$ 
integra  esset,  non  moturos  amplius  tantam  6)  tra- 
goediam  7).  Articuli  edili  8)  Marpurgi  h;md  du- 
bie  istuc  9)  perferentur.     Vale.      Ienae. 

Philippus  Mel. 


No.  641.  17.  Oct. 

Frid.  Myconio. 

Snegass.  ep.  19.     Apographon  in  cod.  Mehnert.  I.  p.  4b. 

J^iro  venerabili,    D.  Friderico  Myconio , 

Pastori  Ecclesiae  Gothensis ,    amico  suo 

praecipuo, 

S.  D.  In  itinere  bono  animo  fuit  Lutherus, 
donec  ventum  est  Torgam.  Ibi  cognovimus, 
T^iennam  a  Turcis  summa  vi  oppugnari.  Nec 
iam  dubii  rumores  sunt,  sed  omnia  feruntur  *) 
explorata  certo.  Ea  re  valde  omnes  consternati 
sunt.  Princeps  cum  tota  aula  maxime  videtur 
hoc  periculo  commotus.  Ante  nostrum  adven- 
turn  fuit  hic  Dux  Georgius,  qui  contulit  consilia 
cum  nostro  Principe  de  mittendis  auxiliis  ad  de- 
fendendam  Austriam.  Dicitur  hilariter  et  aman- 
ter  cum  nostris  conversatus  esse.  Nunc  igitur  de 
comparando  exercittr  deliberatur.  Haec  cura  sic 
occupat  ornnes,  ut  nihil  loci  sit  aliis  negotiis.  Ita- 
que  ego  nihil  egi  cum  ullo  de  negotiis  inspectionis. 
Tu  interea,  quantum  poteris,  curabis,  ut  tolera- 
biliter  gubernenturEcclesiae.  Adhortaberis  etiam 
Ecclesias,  ut  orent  Dominum,  ut  depellat  Turci- 
cum  latrocinium.  De  Caesare  prorsus  nihil  au- 
dio.  Fortasse  cum  redibo  domum,  aliquid  inve- 
niam  literarum  ex  Norico  missarum.  Valde  te 
rogo,  ut  historiam  Monachi  illius,  de  quo  loque- 
bamur  Marpurgi ,  qui  Danielem  enarravit,  credo 
nomen  esse  Hiltin  **),  totam  et  diligenter  nobis 


3)  Unsch.  Nacbr.  conuenit  eis  nobiscum,    praetermisso  seq. 
visi;  sed  uterque  cod.  ita,  ut  hic  editum  est. 

4)  Unsch.  Nachr.  cuperent. 

5)  Sic  non  legitur  in  den  Unsch.  N. 

6)  Unsch.  N.  non  inituros  amplius  talem. 

7)  Verba  :  „  Valde  contenderunt tragoediam  "  adiecla 

sunt  etiam   epistolae  Lutheri   ad  Agricolam   d.   d.   12.  Oct. 
1529.     Vid.Lutheri  epp.  apud  deWettium  T.  III.  p.  514. 

8)  cod.  Mehn.  addit:  sunt. 

9)  cod.  Mehn.  isthinc. 

*)  Cod.  veniunt  pro  feruntur. 

**)  Iuh.  HUten^   monacbus  Franciscanus  Fuldae.     De  eo  ba- 
bentur  in  cod.  Goth.  451.    excerpta  „<iu$  tem  ©if«nacf)tfcf)m 


1109 


EPISTOLARUM     LIB.  IV.     1529. 


1110 


perscribas.  Vale  feliciter.  Torgae.  Pridie  S. 
Lucae.  S.JBasilium  meis verbis reverenter  et  iube 
cum  pro  Ecclesia  orare. 

<£>iliTi7iog. 


No.  642. 


2- N 


ov. 


Io.  Feselio. 


f  Ex  apographo  in  cod.  Monacens.  89.  No   VI.  p.  7. 

f^enerabili  viro ,   D.  Io hanni  Fe sel,   mini- 
stro  Ecclesiae  Coburgensis, 

O.  I).  Hic  bonus  vir,  qui  tibi  has  literas  reddet, 
mittitur  istuc  ab  illius  principe,  ut  succedat  M. 
JBalinasaro  *).  Utinain  Deus  prorogasset  vitam 
JBa/lhasaro.  Sed  quando  aliter  visum  est,  ha- 
betis  successorem ,  ut  spero ,  non  dissimilem  il- 
lius.  Nam  Evangelium  diu  iam  docuit  summa 
cum  moderatione.  Duxi  itaque  tibi  commendan- 
dum  esse  hominem,  ut  quoniam  istic  neminem 
novit,  tua  familiaritate  uti  possit.  Illius  prin- 
ceps  haud  dubie  commendabit  eum  senatui.  Tu 
tamen  multis  in  rebus  eum  adiuvare  poteris; 
quare  te  rogo,  ne  ei  desis.  lllud  etiam  oro  pro- 
pter  Christum,  ut  des  operam,  ut  et  in  doctrina 
et  in  aliis  negotiis  cum  eo  consentias.  Multum 
prodest  Ecclesiae  vestra  concordia.  Si  qua  mea 
officia  in  te  collocata  esse  putas ,  quaeso  etiam  te, 
ut  mea  causa  familiarius  hunc  virum  complecti 
velis.  Scd  te  multo  magis  movere  debet  utilitas 
publica,  cui  expedit,  vestros  sensus  per  omnia 
congruere.  Ad  extremum  te  admoneo,  ut  vites 
dogmata  Zwingliana.  Vester  ludimagister  **) 
nimium  amat,  ut  metuo,  profanas  illas  dispu- 
tationes.      Ego   scio,    sententiam  Zwinglii  nec 


.fiitcfjenbucfjc  MSt."  haec:  „3of)ann  £ilten,  cin  gtan; 
iiixantt,  im  ©tift  gulba,  mie  man  meinet,  cjeboten,  ij! 
tange  3cit  in  fcincm  .Stoftet  gefangen  gefjalten  rcotben ,  aucf) 
alfo  gcftotben.  £at  gctcfjct  roibet  bie  menfcfjUcfje  23ctbienjt  unb 
CBctie,  a3etftiimmclung  bc6  itbcnbmafjlS,  2tntuffung  bet  £ei; 
ligen  unb  anbte  Sflijjbtaucfje ,  f)at  geroeif^agt  oon  bct  SSetan* 
ketung  anno  1516.  Iiem  »om  3.iitfcntaeg  unb  anbetn  2)in; 
gcn  um$  3af)t  1482,  f)at  nicfjt  mottcn  auf  bcmSobtbctte  untet 

einctlei  (Scftalt  COtltmuniciten."  —  ln  Paulini  historia  Isena- 
censi  leguntur  de  eo  p.  122  sq.:  loh.  Hilten,  Monachum 
Franciscanum ,  Isenaci  mortuum  esse  exeunte  sec.  15.  et 
praedixisse:  an.  1516.  sub  Leone  exoriturum  esse  Eremitam, 
reformaturum  sedem  Romanam  et  Clerum;  et  a.  1600.  Tur- 
cam  dominalijrum  esse  in  Germania  et  Hispania.  Cf.  etiam 
de  eo  episl.  Lutheri  ad  Mycon.  d.  d.  17.  Ocl.  h.  a.  (apud 
de  Wett.  111.  p.  514.). 

*)  Balthasar  Thuringus,  mortuus  d.  28.  Oct.  1528.  —  Lu- 
therus  in  epist  ad  Ducein  Saxon.  Electorem,  d.  d.  29.  Oct. 
1529.  commendat  in  eius  locum  „Johannem  Langer  von 
Wolkenhayn  ,  zu  Naumburg  Prediger  gewest ,  daselhst  von 
durch  den  Bischof  verjagt."  Eundem  hic  Melanlhon  com- 
mendat.     Vid.  epist.  d.  25.  Decb.  1529. 

**)  Pliilippus  Eberbachius. 


scripturis  nec  auctoritate  veterum  scriptorum 
posse  defendi.  Quare  de  coena  domini  ita  do- 
ceas,  ut  docet  Lutherus.  Vale  feliciter.  Postri- 
die  omnium  sanctorum. 


No.  643. 


14.  Nov. 


loach.  Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  132. 

Ioachimo   Camerario  Bambergensi  JSJori- 
bergae  amico  suo  summo, 

O.  D.  Summis  animi  doloribus  impediebar,  quo 
rninus  possem  multa  scribere,  cum  quidem  nihil 
magis  velim,  quam  iis  de  rebus  tecum  commen- 
tari,  quae  me  tam  misere  cruciant.  Filioli  in- 
teritus  gravissime  me  afflixit,  sed  is  dolor  aliqua 
medicina  levari  potest.  Hi  cruciatus,  quos  susti- 
neo  dia  t.c\  tzzlrjOiacfTiza ,  nulla  ratione  mitigari 
possunt.  Nullus  abit  dies,  quo  non  optem  ex  hac 
vita  discedere,  sed  omittam  ista,  nam  causam  to- 
tam  scribere  non  audeo.  * 

Hic  nihil  novi  prorsus  habemus ,  quod  qui- 
dem  arbitrer  te  aut  cupere  scire,  aut  requirere. 
Nam  Turcicos  rumores  et  Italicos  istic  melius 
nostis,  de  quibus  te  rogo ,  ut  mihi  quam  pluri- 
raura  scribas.  Nonnulli  hic  ferunt  Caesarem  *) 
iam  de  more  Pontificis  pedes  adorasse.  lonas 
hic  componit  libellum  de  Turcis,  cuius  operis 
silvam  nos  congessimus.  Nec  feci  aliud  quic- 
quam  a  reditu  e  Cattis. 

Attuli  a  Lango  huc  Epiphanii  Graecos  libros 
mol  aioeoewy ,  qui  mihi  valde  placent.  Prope- 
modum  historiam  veteris  Ecclesiae  continent,  ex 
his  decrevi  excerpere  tmTotufjv. 

De  vocabulis  in  Novo  Testamento  positis 
scripsi  tibi  antea,  ut  obscuriora  explicanda  susci- 
pias.  Valde  mihi  iucundam  rem  faceres  et  utilem 
studiosis ,  si  eum  laborem  non  defugeres.  Vale 
felicissime.     Postridie  Id.  Novemb. 

4>iXi7inoQ. 

No.  644.  15-Nov. 

Io.  Feselio. 

f  Ex  apographo  in  cod.  Monac.  89.  No.  VI.   p.  8«\ 

JM.  Iohanni  Feselio  (concionatori  Coburg.). 

Jbjxistimo  iam  ad  vos  pervenisse  concionatorem  '), 
missum  istuc  a  principe.     Is  tibi  omni  officii  ge- 

*)  Bononiae.     C.  W. 

1)  Vid.  ep.  d.  2.  Novemb.  1529. 

70  * 


1111 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1529. 


1112 


nere  excipiendus  et  confirmandus  erit.  Magna 
nunc  impendent  pericula;  hoc  2)  oportet  mini- 
stros  Ecclesiarum  diligentius  omnia  facere. 

De  Eberbachi  morte  3)  primum  ex  tuis 
literis  certior  factus  sum,  qui  si  monitis  nostris 
obtemperasset,  melius  consuluisset  valetudini  suae 
et  officio  suo  functus  esset  maiori  cum  fide.  Noram 
hominem,  cum  istuc  mitterem ;  sed  sperabam  fore 
meliorem  degustatis  tam  multis  aerumnis.  Non- 
dum  volui  successorem  istuc  mittere,  quia  sena- 
tus  niiiil  scripsit.  Duxi  tamen  tibi  significandam 
meam  sententiam.  Non  displicet  mihi  JVolf- 
gangus  Hoffler  4),  qui  olim  istic  docuit  pueri- 
tiam.  Si  hunc  revocare  volet  senatus,  bene  erit; 
sed  si  maluit  alium,  inveniemus  hic  aliquem  do- 
ctrina  et  fide  tanta,  ut  ei  tuto  ludus  committi 
homini  possit.  Quicquid  censuerit  senatus,  re- 
scribe.  Omnino  in  hoc  uno  erunt  omnia,  ut  is 
qui  ludum  aperiet,  Grammaticam  fideliter  doceat. 
Si  quid  novi  habebis  de  Caesare,  scribes  id  quo- 
que  mihi.     Vale  feliciter.     Die  15.  Novembris. 


No.  645. 


1.  Decb. 


Theob.  Billicano. 


Edita    in  Strobelii  Neuea    Beitragen   zur  Lileratur,    P.  II. 
p.  330  sq. 

Viro  Doctissimo  D.  T heob al do  JBillicano, 
Concionatori  Noribergensi, 

S.  D.  Nolim  te  brevitate  mearum  ofFendi,  aut 
existimare  meam  erga  te  benevolentiam  effluxisse 
mihi  ex  animo.  Sic  properabat  tabellarius,  cui 
has  literas  dedi,  ut  plura  non  possem  scribere. 

De  dissensione  in  doctrina  quod  scribis,  sane 
valde  commovit  me.  Nam  ego,  quod  reprehendas 
in  nostris  dogmatibus,  nondum  satis  scio.  De 
ritibus  nunquam  admodum  rixatus  sum.  De  aliis 
locis  christianae  doctrinae  quid  sentiam,  aperui 
in  postrema  editione  commentarii  ad  Colossen- 
ses  *),  ex  quibus  iudicium  de  me  prorsus  fieri 
potest:  nec  ego  defugio  Ecclesiae  iudicium.  Tu 
veteres  scriptores  videris  iam  immodice  amare. 
Veneror  eos  et  ipse,  sed  iis  in  locis  libentius  lego 
(eos),  quos  susceperunt  ex  professo  tractandos. 
Placent  valde,    quae  adversus  Arianos,    Valenti- 


2)  Fortasse :  ideo  vel  hinc. 

3)  Obiit  d.  18.  Oct.  1529. 

4)  Vid.  de  eo  ep.  d.  25.  Dec.  1529.  et  d.  5.  Ian.  1530. 

*)  S.  Pauli  ad  Colossenses  epistola  cum  commeotariis  Ph.Mel. 
iam  ultimo  ab  ipso  mullis  in  locis  recogaitis  ac  locupletatis. 
Hagao.  1529.  per  Io.  Secerium. 


nianos,    Manicheos,    Pelagianos  disputant.      In- 
terdum  in  aliis  partibus  christianae  doctrinae  de 
poenitentia,  de  iustitia  fidei,  de  discrimine  legis 
etEvangelii,  de  discrimine  iustitiae  spiritualis  etl 
politicae  desiderari  iure  diligentia  in  eis  potest. 

De  gradu  sic  se  res  habet.  Sumtus  sunt  fa- 
ciendi  aureorum  circiter  triginta;  nam  prandium 
dare  nihil  necesse  est.  Sed  neminem  promovent, 
nisi  antea  confessione  eius  cognita  de  doctrina. 
Vale  postridie  Divi  Andreae.  1529. 

<Plli7i7iog. 


No.  646. 


1.  Decb. 


Ioach.    Camerario. 

Epist.  ad  Camerar.  p.  133. 

Ioachimo  Camerario  Bambergensi, 
S.  D.  Quod  scribis  putare  te  non  expeti  talem 
doctrinam,  qualis  esset  explicationis  tuae  Isgizrjg 
in  isto  genere,  cum  aliud  quaerant  et  spectent 
plerique,  quanquam  nimis  est  verum,  hac  con- 
sideratione  tamen  te  deterreri  ab  honestissimo 
consilio  et  utilissimo  labore  nolim.  Non  intuea- 
mur  xov  ivyxlvda  b%kov.  Quid  enim  futurum 
est,  si  aliquando  turbae  istae  consilescent,  et  non 
exstabit  certa  cognitio  eorum,  supra  quae  omnis 
veritatis  scientiam  fundari  scimus.  Sed  tu  faeies 
tamen,  quod  erit  tibi  commodum  et  arridebit. 

Hsol  zdov  ^Ejxupaviov  habet  se  res  ita,  ut 
nuper  scripsi.  larooixa  in  illo  libro  sunt  multa, 
et  indicantur  magis  quidem  quam  exponuntur 
eae  res,  quae  alibi  non  exstant.  Disputatio  au- 
tem  huius  auctoris  neol  doyfxaTUJV  ornnino  lan- 
guidior  est,  et  illae  etiam  narrationes  non  ubique 
disertae  sunt,  et  alicubi  negligenter  perscriptae. 
Sed  nosti  illud ,  tjv  fitf  yoea  naoij.  Quaeso  te, 
ne  ullam  occasionem  mittendi  mihi  literas  prae- 
termittas.  Potes  habere,  opinor,  quando  vis, 
cui  illae  dentur  perferendae,  et  tibi  ad  scriben- 
dum  otium  esse  spero.  Et  mihi  lectione  tuarum 
literarum  nihil  est  iucundius.  Vale.  Calend. 
Decembr.    v 

<$>Lli7t7iog» 


No.  647. 


7.  Decb. 


Ge.  Spalatino. 


Edita  a  Manlio  iu  farrag.  p.  102.  a  Pezelio  in  Coasil.  Mel. 
latin.  P.  I.  p.  643.  —  Apographa  in  cod.  Goth.  19. 
p.  66  ,  cod.  Bav.  T.  I.  p.  637.,  cod.  Goth.  263.  p.  190., 
cod.  Goth.  402  p  333 b,  et  c.  Goth.  168.  p.  176,  — 
SpalaLino  insciibitur  a  Manlio  el  in  codd. 


1113 


EPISTOLARUM     LIB.    IV.     1529. 


1114 


Georgio  Spalatino. 
De  consensu  coniugum  in  sponsalibus  casus  qui- 
dam  controversiam  habere  videntur  ').  Ego  et 
Ionas  pronunciavimus  cum  Iurisconsultis  de  ne- 
gotio  matrimoniali  2)  et  secuti  sumus  iura  recepta. 
Nam  Iurisconsulti  non  discedunt  a  suis  legibus  et 
putant  3),  his  nos  quoque  debere  parere,  quia 
potestatem  condendi  leges  non  habeamus,  et,  ut 
haberemus,  nondum  essent  approbata  4)  usu, 
quae  nos  censeremus  s). 

•  Lutherus  -J-non  attingit  haec  negotia,  et"  6) 
iam  editurus  est  libellum,  in  quo  suam  senten- 
tiam  aperiet 7)  de  clandestinis  desponsationibus  8). 
Nos  tamen  non  leves  rationes  moverunt,  cur  non 
voluerirnus  a  Iurisconsultis  9)  dissentire. 

Primum  ius  est,  quod,  qualecunque  est, 
usus  comprobat l0) ;  xaxov  ev  xeijiievov  /litj  xivr\- 
reov*  Deinde  Hachi  ")  conscientiae  tutissimum 
est,  ut  ducat.  Postremo  ad  exemplum  pertinet, 
astringi  vincula  [talium  promissionum.  Nihil 
nunc  vulgarius  est,  quam  hoc  praetextu  decipere 
puellas,  dare  fidem  cum  12)  placet  "),  cum  placet 
alia,  rescindere,  et  allegare  auctoritatem  paren- 
tum.  Ad  '*)  haec  puella  non  videtur  admodum 
gravata,  si  non  ducet  Hachus.  Ipsa  statim  se 
sine  ullo  incommodo  ex  hac  re  expedierit  15);  et 
suspicor,  Hachum  non  facturum  esse  -J-iudicatum. 
Videtur  enim  homo  perditus  esse"  16),  qui  aucto- 
ritatem  magistratuum  nihil  moretur  ").  Id  si  fiet, 
libera  est  puella.  Hachus  certe  de  sententia  no- 
stra  queri  non  poterit,  quia  ipsius  confessio  testa- 
tur,  eum  dedisse  fidem.  Sed  si  erunt  causae, 
cur  putes    nostram   sententiam   sequendam    esse, 

1)  Haec  verba  praemittuntur  tantum  in  cod.  168. 

2)  de  neg.  matr.  non  habet  Pez. 

S)  Manl.  sic :  (nam  I.  C.  discedunt  a  suis  legibus)  et  puta- 
mus,  ubi,  propler  praetermissum  non,  ex  arbitrio  uncos 
addidit,  et  putant  mutavit. 

4)  approbatae  Pez.  el  cod.  168.  et  402. 

5)  quae  nos  censer.  non  habet  Pez. ,  Manl.  mendose:  ap- 
probalas ,  usuque  receptas  nos  cens. 

6)  Haec  addunt  codd. 

7)  Pez.  aperit. 

8)  Lulheri:  Schrift  von  Ehesachen,  quae  prodiit  anno  1530, 
vid.  in  opp.  Lutb.  ed.  Hal.   T.  X.  p.  893  sqtj. 

9)  Pez.  et  cod.  263.  bic  et  aliis  locis:  Iureconsultis. 

10)  Pez.  sic:  Primum  hoc  ius  hactenus  receptum  est^  et 
probatur  usu,  nec  dum  publica  constitutio  facta  est  in 
contrarium,  xar.bv  etc. 

11)  Nomen  nec  Pezel.  nec  Manl.  habel;  ille  hic  et  aliis  lo- 
cis  scripsit  adolescens ;  hic  posuit  N.  N. 

12)  c.  263. :   cui. 

13)  Manl.  praelermisit :  dare  fidem  cum  placet;  Pezel.  et 
c.  168.  et  402.  praemittunt:  curn  placet. 

14)  cod.  402.  :  At. 

15)  Pez.,  cod.  168.  et  c.  402.  expediet. 

16)  Hoc  addunt  codd.  praeter  cod.  168. 

17)  Pez.  rnoratur ,  Manl.  movetur ,  c.  168.  miretur. 


I  significabis.  Fortasse  in  hoc  casu  18)  disputari 
possit  de  iure  sponsalium,  quae  rescindi  posse  19) 
sentiunt  nonnulli,  cum  contracta  sunt  per  verba 
futura.  Nee  velim  tamen  hanc  emeixeiav  adhi- 
beri,  nisi  magnae  causae  sint.  Omnino  20)  ad 
exemplum  pertinet,  haec  vincula  non  niraium  la- 
xare.     Vale  die  septimo  Decembr. 21)  M.D.XXIX. 

<Pikl7l7l. 

Iustus  Ionas  tuus  ex  animo  22). 

.  "KCasus  hic  est:  Hermanni  Hachi  filius,  qui 
tibi  notus  fuit,  dederat  fidem  puellae  (der 
koese  TTralpen),  quam  item  tibi  notam  fuisse 
scio,  sicut  et  Miseno  tuo,  se  habiturum  eam 
uxorem.  Poenituit  adolescentem  facti.  Dis- 
tractum  se  esse  voluit  a  puella.  Quod  ut 
fieret  citius,  patrem  subornabat,  ut  suam 
auctoritatem  interponeret.  Sed  frustra;  est 
enim  relegatus,  cum  iudicatum  facere  nollet. 

Iustus  Ionas"  2J). 


No.  648. 


12.  Decb. 


Friderico  Abbati. 


Epist.  lib.  VI.  p.  316.  —     Nunc  ex  autographo  Mel.  in  cod. 
Monac.  I.  p.  289.  i 

Reverendo  Patri  ac  Domino,    Friderico% 
Abbati  ad  S.  Aegidium  Noribergae, 

S.  D.  Cunradus  Muser  rogavit  me,  ut  suam 
causam  vobis  commendarem,  quam  ex  ipsius  li- 
teris,  ut  opinor,  intelligetis  *).  Puellam  virgi- 
nem  honesti  civis  filiam  apud  nos  uxorem  ducet. 
Et  sponsalia  iam  facta  sunt  de  more.  Nunc  orat, 
ut  pro  veteri  vestra  erga  se  benevolentia  agatis 
cumpatre,  ut  boni  consulat  hanc  pem.  Ego  quo- 
que  pro  nostra  amicitia  vos  rogo ,  ut  hunc  adole- 
scentem,  quantum  poteritis,  apud  patrem  adiu- 
vetis.  Magna  cum  spe  versatur  in  studio  Iuris,  et 
prope  iam  illud  usitatum  curriculum,   ut  vocant, 


18)  cod.  263.  hac  causa;  Manl.  hoc  loco. 

19)  Wlm\.  pdssunt ,  ut. 

20;  Pez.  habet  Res  pro  Omnino. 

21)  Manl.  die  S.Dec;  Pez.  10.  Septb.,  cod.  168.  die  Septem- 
bris. 

22)  Nomen  lonae  subscriplum  legilur  tantum  in  cod.  168. 

23)  Hoc  postscriptum  habent   codices.      Pezel.  illud   vidit,   et 

ea  de  causa  proposuit  huic  epistolae  haec:  „Quidam  ado- 
„  Iescens  dederat  fidem  puellae,  habiturum  se  illam  uxo- 
.,  rem.  Poenituit  eum  postea  facti ,  distractum  se  esse 
„voluit  a  puella,  quod  ut  fierct  citius,  patrem  orabat, 
j,ut  suam  auctoritatem  interponeret ,  sed  frustra.  Est 
„enim  relegalus  exAcademia,  cum  iudicatum  facere  nol- 
„let."  —  Tntelligitnr  vel  ex  his,  quali  fide  Pezelius  ver- 
satus  fuerit  in  edendis  iudiciis  Melantb. 

*)  Vid.  de  eadem  re  epistolam  Lutheri  d.  13.  Decbr.  1529. 


1115 


EPISTOLAPvUM    LIB.   IV.     1529. 


1116 


confecit.  Si  nunc  pater  desereret  eum  et  in- 
choata  studia  cogeret  relinquere,  plane  rem  fa- 
ceret  alienam  paterno  officio.  Plura  scriberem, 
nisi  scirem  vos  pro  vestra  prudentia  omnia  melius 
possc  colligere ,  quae  ad  hanc  rem  faciunt ,  quam 
ego  scribere  possum.  Valete  feliciter.  Meum 
ministrum  vobis  commendo.     Postridie  Luciae. 

Philippus  Melanchthon. 


No.  649. 


12.  Decb. 


Hier.  Baumgartnero. 


Epist  Iib.  VI.  p.  77.  —     Nunc   ex  autographo   in  cod.  Mo- 
nac.  I.  p.  50. 

Optimo  viro,  D.  Hieronymo  Bomgartnero, 

suo  patrono, 

S.  D.      Quanquam    oppressus    eram   summis    et 

acerbissimis  animi  doloribus ,  mi  Hieronyme ,  ta- 

men  ad  te  de  re  neutiquam  tali  meo  tempori  con- 

veniente  scribo,  nempe  de  negotio  quodam  nuptiali. 

Conradus  Musurus  ducit  uxorem,    filiam   civis 

cuiusdam  apud  nos.      Itaque  contendit  a  me,    ut 

ad  te  scriberem  teque  rogarem,  ut,  si  ea  res  pa- 

trem  nonnihil  offenderet,   tu  pro  tua  auctoritate 

placares  illum.      Habes  totam  rem,    neque  enim 

opus  est ,  me  tibi  argumenta  vnod-to&m ,  quibus 

flecti  pater  debeat:  tantum  hoc  addam,  praeclare 

vos  facturos,    si  huius  adolescentis  studia  et  res 

adiuveritis.    Nam  in  eo  studio,  cui  se  dedit,  quod- 

que  nunc  plurimum  habet  -^etdignitatis  et"  splen- 

doris,  videtur  mihi  vir  acer  fnturus.      Sic  de  eo 

iudicant    etiam    praeceptores    ipsius.        Si    quid 

in  eo  desiderant  amici  suavitatis,    multa  mutabit 

aetas ,  et  aXlog  (3iog  aXXr\v  dianav  adferet.     Vale 

feliciter. 

Philippus  Melanchthon. 


No.  650. 


25.Decb. 


Senatui  Coburgensi. 


Edita  in  Scblegelii  vila  Langeri  p.  87.  unde  descripsit  eam 
Lunzius ,  qui  haec  addidit:  „quanquam  huic  epistolae 
,.  sitnul  Lutheri  nomen  est  subscriptum  ,  nullus  tamen  du- 
Mbito,  eam  ex  Melanchthonis  penna  esse  profectam,  vel 
„quod  orationis  forma  ei,  quae  in  aliis  apparet,  est  si- 
..millima,  vel  quod  constat,  hanc  ei  fuisse  demandatam 
„provinciam,  ut  omnia  eiusmodi  publica  scripta  conci- 
„peret,  Legitur  ibidem  [apud  Schlegel.]  p.  86.  Senatus 
„  Coburgensis  ad  Lutherum  et  Melanchthonem  epistola 
„  germanica,  dataCoburgi,  Freytags  nach  Martini ,  anno 
„1529.,  qua  rogant,  ut,  cum  M.  Phil.  Eberbach,  qui 
„scholae  adhuc  praefuerit,  die  18.  Oclobris  obierit,  alium 
„sibi  commendenl,  qui  in  eius  locum  succedat,  simulque 
,,salarium  et  eniolumenla  ex  eo  munere  percipienda  indi- 
„cant.  Hoefflerus  vero  provinciam  illam  adiisse  ac 
„Eberbacho  successisse  videlur.      Certe  an.  1544.  illius 


„Scholae  Rector  fuit,  ut  ez  Senatus  Coburg.  literis  eo 
„anno  scriptis  apparet."  tlaec  Lunzius ,  et  mibi  quoque 
epistola  a  Mel.  exarata  videlur.  Dedit  eam  in  epistolis 
Lutheri  de  Wettiu6  Vol.  IV.  p.  205. ,  sed  ex  errore  ad 
annum  1530.  retulit.  Item  YValch.  in  opp.  Luth.  T.  XXI. 
p.  331. 

£>em  (Sfyrbaren   unb  SSeifen  SSurgermeijtev 
unb  Sftatf)  bev  ©tabt  (Soburg,  unfern  gun« 

jtigen  ^)errn  unb  fjveunben. 

Uufere  freunblidje  SMenjte  $u»ov.     (Styrbare,  g£eife, 

gunftige  iperren  unb  gr eunoe.     2Biv  fyabt  n  2B  o  l  f  g  a  n  g 

vipofler  eur  Stteinung,    bie  <Sd)ul  belangenb,   ange« 

jciget ,  barinnen  er  euem  freunblicfyen  SStllen  gegen  u)m 

oermertet,   unb  une>  gcbctfjen,  roir  rooUten  eud),  roie 

ftd)  gebiu)ret ,  oon  feine  roegen  fieipig  banfen,  unb  foU 

genbe  Stteinung  ^ufdjreiben,    ba$  er  geneigt  fen,    bie 

(Sd)ul  ju  (Soburg  an$iuiefymen,  unb  fta)  berbalben  fdv* 

berlid)  nad)  'tfuSgang  bee>  je|igen  £eir>$iger  SttarftS  auf* 

madjcn,  r/inauS  0u  jiefjen.     £)teroeil  u)r  aber  in  eurer 

(Sdjrift  anfjdngct:  fo  er  lieber  rooUte  tdnger  f)ie  ftubU 

ren,  foUte  eud)  nidjt  entgegen  femi,  baffelbige  roiU  er  ju 

eud)  alS  feinen  #errn  unb  Surberern  ganj  gejMt  t)a= 

ben ;  benn  roieroot)!  ev  geneigt  fep ,  bie  ©d)ul  anjunef;* 

men,  fo  rooUe  ev  fid)  bod)  gegen  eua)  ju  aUem  ®ef)OV* 

fam  er^eigen ,  unb  fo  e§  euer  33ebenf en  fepn  rourbe ,  bajj 

er  langer  aUf)ie  ftubtren  foUte,  unb  trj>r  u)m  eine  geroifie 

3eit  unb  *)  (Stubium  beftimmt,  roiU  er  fta)  gef)orfam= 

lid)  tyalten ,  unb  eua)  folgen.     £$on  biefcm  alien  roerbet 

ifyr  ifnn  euer  ©emutr;,  fo  er  mit  ©otteS  ^)ulf  l)inau§ 

fommt,  an^eigen.     (Sud)  freunblid)  ju  bienen  ftnb  roiv 

aUejeit  roiUig.     ©ott  bematjr  euc^.     Datum  auf  ben 

ZaQ  Natalis  Doinini  1530  **). 

Martinus  Luther. 
Philippus  Melanchthon. 


No.651. 


25.  Decb. 


Io.  Feselio. 


f  Ex  apographo  in  cod.  Monac.  89.  No.  VI.  p.  7b. 

Venerabili  viro ,  Dom.  1  ohanni  Fe sel,  Co- 

burgensi  Pastori,  amico  suo, 
S.  D.       TVolfgangus  Hoefler  libenter   suscepit 
scholam,  modo  cum  bona  gratia  Senatus  ei  com- 
mendata  fuerit.     Statim  a  Lipsicis  nundinis  susci- 
piet  iter  ad  vos,  ut  de  tota  re  cum  Senatu  agat. 

De  causa  matrimoniali  huc  missa  nibil  habeo 
quod  scribam.  Nam  cognitio  ad  alios  pertinet,  qui 
suam  sententiam  haud  dubie  istuc  mittent.     Ego 

*)   Fortasse:   $um. 

**)  i.  e.  1529.  Die  enim  nativitatis  domini  inchoabant  tum 
novum  annum.  Epistola  Senatus  Coburg, ,  cui  hic  respon- 
dent  Lutherus  et  Mel.,  data  est  d.  11.  Nov.  1529. 


1117 


EPISTOLARUM     LIB.   IV.     1529. 


1118 


tamen  illis  ea,  quae  mihi  significasti,  indicavi. 
Te  quaeso,  ut  moderate  doceas  ea,  quae  prosunt 
Ecclesiae.  Miror  mihi  nihil  scrihi  ab  eo,  quem 
istuc  misimus,  qui  antea  fuit  Naumburgi  concio- 
nator  *).  Scire  cupio ,  an  placeat  hornini  condi- 
tio.  Nam  si  displicet,  quaerendus  ei  alius  locus 
esset.  Nuper  huc  scripsit  comes  Gebrardus 
a  Mansfeld,  accersens  ad  se  illum  bonum  virum. 
Hc.ec  expones  ei.  Si  quid  novi  habebis,  quaeso 
ut  mihi  pcrscribas.  Vale  feliciter.  In  natali  do- 
mini  1530  **). 

Literas  quasinclusi,  quaeso,  cito  mittasNo- 
ribergam. 


No.  652. 


(m.  Decb.) 


Caesarius  ad  Melanthonem. 

■j-  Ex  apogr.  in  cod.  Goth.  401.  p.  68. 

Ipnas  Caesarius   D.  Philippo  Melan- 
chthoni  S.  I). 

Laudanda  mihi  fuisset  D.  Iunipii  et  aliorum  ami- 

corum  consuetudo  Goloniae,  nisi  interim  duo  iu- 

venes  ***)  et  pii  et  docti  fuissent  traditi  ob  Evan- 

gelium,  quam  publice  confitebantur,  pietatem  et 

doctrinam.       Inprimis    autem     exustionis    causa 

fuit,    quod  Romanum  pontificem  noluerint  agno- 

scere  caput  ecclesiae,  nec  illius  decreta  ex  omni 

parte  probare.       Quanta  autem    constantia  ignis 

supplicium  non   tantum  aggressi  quam  perpessi, 

;  latius  scriberem,    nisi  crederem,   iam  vobis  nota 

esse.     Monachi  et  Theologi  magistri  nostri  existi- 

i  mabant  tunc,  incendio  illo  exstinctum  iri  in  po- 

!  pulo  Goloniensi  Evangelii   ardorem;    sed   contra 

evenit,  videlicet  plures  hodie  ardentius  desiderare 

evangelicos  concionatores  quam  antea.     Fuit  au- 

tem  inprimis  iuvenum  mira  constantia,  ut  aliorum 

I  alter  Adolphus  nomine,   cum  educerentur  ambo, 

coepit  statim  populum  adhortari  atque  admonere, 

hanc  unicam  esse  viam ,  qua  ad  aeternam  gloriam 

\  itur,  percrucem,  quain  quisque,  quicunque  esse 

i  volet  discipulus  Christi,    tollere  non  recusaverit. 

I  Et  hac  de  re  inter  eundum  usque  ad  supplicium 

concionem  habuit  admirandam.       Alter    ridenti 

i  quemadmodum  vultu  ibat,  qui,   cum  in  supplicii 

i  loco  staret,  ad  ipsum  iudicem  se  convertit,  atque 

I  iis  illum  verbis  adorsus:  Nunc  tu  redito  (inquiens) 

*)  Vid.  epist.  d.  2.  Nov.  h.  a. 

**)  i    e.  1529. 

***)  Fuerunt  Petrus  Flistedius  et  Adolphus  Clarenbach,  pro- 
pter  purae  doctrinae  confessionem  Coloniae  anno  1529.  ex- 
usti.     Vid.  Sleidani  commentar.  Jib.  V J.  p.  175. 


in  urbem,  et  Pilati  more  manus  tuas  abluito,  a 
quo  tamen  hoc  longe  differs,  utpote,  qui  te  me- 
lior  sit,  quod  is  quae  fecerat  plane  ignorabat. 
Quod  vero  tu  nunc  facis,  non  ignoras.  Tunc 
iussit  illum  carnificem ,  ut  os  ei  ohstrueret ,  atque 
ita  illico  stipiti  sive  trunco  obligatus,  iacta  in  il- 
lum  catena ,  qua  guttur  eius  ita  constringebatur, 
ut  libere  loqui  iam  non  potuisset.  Audivi  a  mul- 
tis,  qui  proxime  adstiterunt  exurendisillisinnume- 
ros  sese  vidisse  ex  tanta  turba ,  quae  ad  spectacu- 
lum  illud  convenerat,  illorum  calamitatem  fle- 
visse,  si  modo  calamitas  illa  dicenda  fuit.  Colo- 
nia  tandem  discessi,  et  Moguntiam  redii,  ubi 
multa,  quae  nollem,  videre  quotidie  cogor.    Vale. 


No.  653. 


(eod.  anno.) 


Studiosis. 


Descripsit  hanc  praefationem  Lunzius,  oblilus  tamen  ad- 
scribere  titulum  libri.  Quum  Mylius  in  Cbronologia 
scriptorum  Melanlhonis  dicat,  Melanthonem  hoc  anno 
scripsisse  praefationem  in  Erasmi  Copiam  vocabulorum, 
eam  hic  dedimus, 

Philippus  Melanchthon  Studiosis  S. 

Exstat  de  Copia  Erasmi  Commentarius  *),  cuius 
optarim  utilitatem  vulgo  tam  perspectam  esse, 
quam  est  titulus  ubique  notus.  Quanquam  enim 
opus  in  specie  minutnm  videatur,  tamen,  si  pro- 
pius  inspexeris,  comperias,  vere  esse  quod  audit, 
Copiae  cornu.  Nam  cum  figuras  omnes  locuple- 
tandae  illustrandaeque  orationis  tradat  et  infor- 
met,  non  vulgarem  floquentiae  thesaurum  con- 
tinet.  Miseret  me  profecto  iuventutis  nostrae, 
cum  video,  optimis  quibusque  auctoribus  velut 
ordine  motis,  in  pretio  esse,  amari,  teri  libellos 
quosdam  tcp^jiisoovg ,  quorum  alii  simpliciter  in- 
epti,  alii  etiarn  perniciosi  sunt.  Catullus  seculi 
incommoda  malos  poetas  vocat:  nos  quanto  iustius 
de  novitiis  illis  scriptis  queri  possumus  ?  Nullum 
est  enim  venenum  praesentius  malo  libro.  Quare 
oportuit  iudicio  optimos  quosque  libros,  tanquam 
magistros  studiorum  omnium  ac  officiorum  vitae, 
deligere.  Mihi.  vero  nulli  de  hominum  ingeniis 
melius  mereri  videntur,  quam  qui  exercitationem 
dicendi  adiuvant.  Nam  reliquae  literae  omnes, 
ubi  non  accesserit  usus  aliquis  styli,  cum  mutae 
sunt,  tum  ad  acuendum  animi  iudicium  non  mul- 
tum  conducunt;  suntqne  ad  dicendi  scribendique 
exercitationem ,  tanquam  ex  umbra  in  lucem,  ex 

*)  Des.  Erasmi  Roterod.  de  duplici  copia  verborum  ac  rerum 
Prodiit  primum  Argent.  1513.  4to.  Cf.  Panzer  VI,  61 
No.  289.  (Forst.)  —     Iterum  Argent.  1516.    4. 


1119 


EPISTOLARUM    LIB.    IV.     1529. 


1120 


pulvere  in  arenam,  proferendae.  Porro  cum  hic 
libellus  de  Copia  mirifice  conducat  ad  eam  studio- 
rum  partem,  dignus  est,  quem  in  deliciis  habeas, 
surama  cura  evolvas  atque  ediscas.  Hoc  ego  reli- 
giosius  moneo ,  quod  intelligo ,  quasdam  pesteis 
hominum  esse,  qui  ab  humanarum  artiura  studio 
imperitam  iuventutem  dehortantur,  digni  sane, 
in  quos  publicis  legibus  animadvertatur.  Crede 
mihi,  opinione  maior  vis  est  harum  artium,  nec 
poenitebit  in  his  discendis  operam  sumsisse. 
Quare  adhortor,  ne  quis  patiatur  hoc  librorum 
genus  importunitate  cuiusquam  sibi  e  manibus  ex- 
torqueri.     Bonam  operam  navavit  adolescens,  qui 


totum  de  Copia  Commentarium  in  hanc  tabulam 
contulit  et  oculis  subiecit,  ut  memoriam  adole- 
scentium  adiuvaret.     Valete. 


No.  654.  (eod.  anno.) 

Duci  Saxoniae  Electori, 

Consilium  a  Lutbero  conscriptum,  cui  etiam  Melantbon 
subscripsit,  vid.  in  Opp.  Lutberi  apud  Walch.  T.  XVI. 
p.  360.  et  de  Wettium  in  epp.  Lutheri  T.  III.  p.  488.  — 
Non  vero  medio  Aprili  scriptum  est,  ut  de  Wettius  pu- 
tat,  quo  tempore  Mel.  fuit  in  Conventu  Spirensi ,  sed 
poslea. 


CORRIGENDA. 


pag.  447.  No.  126.  lin.  6  a  fine  pro  aegnare  I.  regnare. 

—  —      —    —     lin.  4  a  fine  pro  sibi  I.  ibi. 

—  448.  No.  127.  lin.  18  et  19  pro  iucundissinws  1.  iucundissi- 

mas. 

—  449.  No.  128.  lin.  16  et  17  pro  Auerbacbius  I.  Amerbachius. 

—  451.  No.  130.  lin.  5  pro  magnificere  I.  magnific«re. 

—  —      — -     —     lin.  22  pro  expect//m  I.  expeclo. 

—  454.  No.  134.  lin.  16  a  fine  pro  uMssimain  1.  u/j'lissimam. 

—  463.  lin.  14  pro  uolebant  1.  «olebant. 

—  464.  lin.  25  pro  teaaius  I.  teauius. 

—  482.  lin.  29  pro  condide  1.  candide. 
. —    lin.  33  pro  ipsum  ;  1.  ipsum, 

—  487.  Nota  *  pro  leprosis  1.  de  leprosis. 

—  488.  lin.  9  a  fine  pro  quu  1.  quo. 

—  569.  lin.  2  pro  sic  1.  si. 

—  574.  lin.  6  pro  iucundissimo  Eobano  I.  iucundissimeEoban*. 

—  586.  Nota  *  pro  Uoique  1.  U/ique. 


pag.  587.  lin.  20  pro  quum  1.  quom. 

—  607.  lin.  22  pro  tam  1.  tam. 

—  612.  lin.  7  pro  /ulichio  1.  2'ulichio. 

—  627.  No.  255.  lin.  6  a  fine  pro  quum  I.  quam. 

—  639.  lin.  8  a  fine  pro  dicendum  1.  dicendam. 

—  662.  Nota  *  lin.  1  prv  Svlus  1.  Totus. 

—  691.  lin.  26  pro  notariam  1.  notaverim. 

—  721.  Nota  *  lin.  1  post  Camerar.  excidit  sed. 

—  890.  No.  463.  lin.  2  post  verba:    Basil.  39.  p.  19  ».  addenda 

sunt :  ubi  Marcello  inscribitur. 

—  907.  lin.  2  a  fine  pro  cantatione  1.  contatione. 

—  941.  lin.  3  pro  isla  1.  ita. 

Addendum  est  ad  pag.  LIV.  praemonendorum ,  libellum  Sne- 
gassii:  ?>XVI.  selectiores  vereque  tbeologicae  clarorum 
virorum  epistolae"  etc.  recusum  esse  in  Tenzelii  Supple- 
mento  histor.  Gotbanae  tertio  (Ien.  1716.  4.)  p.  86 — 107. 


H  A  L  I  S 
TYPIS   KlPRtSSUM   GEBAUbRflS 


BRIGHAM  YOUNG  UNIVERSITY 


3  1197  21023  5005 


BBSI 

■wi 

mta 


iHliil 


■"■■■■■ ■ 

i.  I   ■'.»■■■    ■ 
i  i  i  BMiiB 


Sii 


l  ftnftfl 

m 


:>:!■■;■ 

'■■■,■;■:■; 


ful 

fmHisS 

HBj 

». ■',  ; '.  • ; r <t'i 


t   ■  ;\  ■■ 

atSSM 


<  1  • ,  }■ 

II 


BBH 


!  t  !.'!' 


.::  ■ 


irti 


I§8h£ 


'■  '  <"■  " 
'.'■''■■•■ 

iuHfftff 

iI8S 


<;;:;■ 


Jtfimf 


•  ■ 
1